ەرلىك پەن ەلدىكتىڭ وشپەس رۋحى
ماحامبەت!
بۇل ەسىم — ومىردەگى قاسىرەتتىڭ سينونيمىنە، ونەردەگى قاسيەتتىڭ سيمۆولىنا اينالعان اسا اياۋلى ءارى ارداقتى ات. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ قازاقتىڭ ءبىر دە ءبىرى بۇل ەسىمگە بەيتاراپ قاراي المايدى:
"ەرەۋىل اتقا ەر سالماي،
ەگەۋلى نايزا قولعا الماي،
ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالماي..."
نەمەسە،
"مۇنار دا مۇنار، مۇنار كۇن،
بۇلتتان شىققان شۇبار كۇن،
بۋىرشىن مۇزعا تايعان كۇن،
بۋرا اتانعا شوككەن كۇن... " —
دەي باستاساڭىز - اق بولعانى، الدىمەن مەيىرىمىن توگەدى، سودان سوڭ مەرەيلەنىپ كەتەدى.
مۇنىڭ سەبەبى — "اتاندىم عازيز اقىن بالا جاستان، ءانشى جوق قاراوتكەلدە مەنەن اسقان" دەگەندەي، ابايدان كەيىنگى ولەڭشىلەردى ءوز الدىنا قويعاندا، ابايعا دەيىنگى قازاق پوەزياسىندا بۇدان اسقان اقىن جوق. بۇل شىندىقتى ءار قازاق تا، بار قازاق تۇگەل مويىنداپ بولعان.
ارينە، اسقار تاۋدىڭ اسۋ-اسۋ بەلدەرى بىرەۋ ەمەس، بىرنەشەۋ بولاتىنى سەكىلدى، قازاقتىڭ جىرشى - جىراۋلىق ونەرىنىڭ دە توبەسىن تىرەگەن قاداۋ-قاداۋ دىڭگەكتەرى ءبىرقىدىرۋ بار: اسان قايعى مەن قازتۋعان، دوسپامبەت پەن شالگەز، جيەمبەت پەن مارعاسقا، اقتامبەردى مەن ءتاتىقارا، ۇمبەتەي مەن بۇقار... وسىلاردىڭ ءارقايسىسى زاڭعاردىڭ ءار بيىگىنە ۇقساسا، ماحامبەت بار بيىكتىڭ ىشىندەگى قىران قيا ءتارىزدى قيىردان مۇنارتادى.
ماحامبەت ولەڭى — قازاق ءسوزىنىڭ قايتالانباس قۇدىرەتى. ءاربىر بۋىنى مەن بۋناعى، تارماعى مەن شۋماعى مۇنشالىق تاپ-تازا قورعاسىننان قۇيىلعان اپ-اۋىر اسىل ءسوز قازاقتان باسقا جەر بەتىندەگى ەشبىر ەلدىڭ ولەڭ-جىرىندا جوق. ونىڭ وزگە تىلگە وڭاي اۋدارىلمايتىنى دا سوندىقتان.
اقىن بولۋ — ءبىر بار؛ ال ونىڭ ۇستىنە باتىر بولۋ شە؟ جانە دە، اقىعا — اقىن، باتىر — باتىر قالپىندا بولەك-بولەك تۇرىپ قالماي، اقىندىق پەن باتىرلىق ءبىر تۇلعانىڭ تابيعاتىندا ارۋ ايەلدىڭ ادەمى بۇرىمىڭداي ءورىلىپ، باياعى بابالار داۋىرىنەن بەرمەن قاراي تەك قانا ازاتتىق اڭساعان اسىل ەرلەردىڭ ازاپ پەن قورلىققا قارسى اشۋلى اينالسا... — و، بۇل ەندى ءار عاسىردا ءبىر كەزدەسەتىن اسا سيرەك قۇبىلىس. وسىدان كەلىپ ءومىردىڭ ونەرگە ياكي ونەردىڭ ومىرگە اينالۋى سەكىلدى عاجايىپ "جۇمباق" پروسەسس تۋادى دا، ونى تۋعىزعان ۋاقىت پەن كەڭىستىككە امالسىز جۇگىنەمىز.
ماحامبەت ءومىر سۇرگەن ۋاقىت پەن ونەرىن وربىتكەن كەڭىستىك تۋرالى ويلاساق، ءبىزدىڭ جادىمىزعا پاتشالى رەسەيدىڭ تەپكىسىندە توڭبەكشىگەن باسىبايلى وتارى — ۇلانعايىر ۇلى دالامىز، سول دالانىڭ ءبىر شالعايىنداعى بوكەي ورداسى، وردانى بيلەگەن قازاقتىڭ سوڭعى حانى جاڭگىر بوكەيەۆ ورالادى.
بۇل — ماحامبەتتىڭ تاعدىرىن تانۋعا كەرەك تاريحي دەرەك.
ەندى ونەرگە كەلسەك، قازاق پوەزياسىنىڭ عاسىرلار بويعى دامۋىنا شەشۋشى سەبەپ بولعان قوزعاۋشى كۇش — ەشقاشان ۇزىلمەگەن، تولاستاماعان، بارعان سايىن ۇدەي تۇسكەن ازاتتىق يدەياسى.
بۇل — ماحامبەت تالانتىنىڭ قاينار كوزى، اساۋ اعىسى.
بۇلار بىر-بىرىمەن تىعىز بىرلىكتە: نارىندا ورىس پاتشالىعىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنان تۋعان قارعىلى حاندىق بوكەي ورداسى ورناماسا، ورداعا سول تۇستاعى ۋاقىتقا تاۋەلدى جاڭگىر حان بۇرىنعى I پاۆەل پاتشانىڭ بوكەي سۇلتانعا جاساعان "كەڭشىلىگىنەن" قايىر كورىپ، كەيىنگى يمپەراتور I نيكولايعا ادالدىق انتىن بەرىپ، سول كەڭىستىككە لايىق ءومىر اكەلمەسە، سول ومىردەگى وتارشىل وزبىرلىق پەن ءوزىمشىل نايساپ وبىرلىققا قارسى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ قاھارمانى يساتاي تايمانوۆ پايدا بولماس ەدى، تۋعان ەلىنىڭ ەركىندىگى جولىندا تۋداي جەلبىرەگەن ماحامبەت وتەمىسوۆتىڭ جالىندى جىرلارى دا دۇنيەگە كەلمەس ەدى.
سۇراق تۋادى: ەل ەگەمەندىگىنىڭ بيىل تويلانعالى وتىرعان ون جىلىنىڭ ىشىندە قالىپتاسقان بۇگىنگى جاڭا كوزقاراس، جاڭاشا ويلاۋ تۇرعىسىنان بايىپتاپ بايقاساق، يساتاي — باتىر دا، ماحامبەت — اقىن دەيىك، ال ەندى وسىلار الىسىپ جۇرگەن حان جاڭگىر كىم؟
ءوزى قازاق؛ سولاي بولا تۇرا سول قازاقتىڭ اقي - تاقي ىمىراعا كەلمەس جاۋى ما سول جاڭگىر؟!
ماحامبەت رۋحىنداعى مىقتى قالامگەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى ءابۋ سارسەنبايەۆ ءوزىنىڭ سوڭعى كىتابىن بىلاي باستايدى: "كەشەگە دەيىن ءوزىمىزدى ءوزىمىز قورلاپ، ءبىزدىڭ وتكەنىمىز بولعان جوق، تاريحىمىز تەك كەڭەس ۇكىمەتىنەن باستالادى، ءبىزدىڭ بەتكە ۇستارىمىز بولماعان، مال سوڭىندا قاڭعىپ جۇرگەن جابايى مەڭىرەۋ حالىق ەدىك، تەك ۇلى ورىس حالقىنىڭ ارقاسىندا عانا جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتپەي امان ساقتالدىق، پاتشا ۇكىمەتى اتا مەكەنىمىزدى وتارلاپ، ءبىزدى قۇرىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالدى دەپ كەلدىك. قازاق حاندارىنىڭ ءبارى جاۋىز،
بوكەي حاندىعى قۇرىلۋىنا بايلانىستى تۋعان دالامىزدىڭ ءبىر كەزدە جوڭعارلار تاپتاپ، قالماقتار جايلاعان ەدىل مەن جايىق اراسىن وزىمىزگە قايتارىپ الدىق. تورتالانا تۋىرىلىپ، يەسىز قۇلازىپ جاتقان قۇم قويناۋىنا وردا قالاسى ورنادى. كوشپەلى جۇرت كولىگىن سۋارىپ، قونىستانا باستادى. ەل ورنىققان سوڭ وردادان شىعىسقا قاراي سۋسىعان قىزىل شاعىلدىڭ ونداعان شاقىرىم ۇزىنا بويى قىسى-جازى بىردەي كوكپەڭبەك كوكسىل اتىپ تۇرعان كوك جاسىل ورمانعا اينالعان. عۇمىردا ءشولى قانىپ كورمەگەن قالىڭ قۇمعا كەزىندە الدەقايدان سۋ كەلىپ، كول پايدا بولعان. ايدىندا اققۋ ۇشىپ، قاز قونعان. جاپان تۇزگە قالىڭ ەل ىرگە تەۋىپ، قاتار - قاتار قاراعاي ۇيلەر سالىنعان. كەيىن "دالا قوڭىراۋى" اتانعان ىبىراي التىنسارين تۋاتىن جىلى (1841) تاريحتا تۇڭعىش رەت قازاق بالالارىنا قازاقشا-ورىسشا ءبىلىم بەرەتىن جاڭگىر مەكتەبى اشىلعان. مەكتەپتەگى وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ ءوربۋىن حان تىكەلەي ءوز قامقورلىعىنا العان. بۇل ارادا بۇرىن-سوندى بولىپ كورمەگەن كىتاپحانا، كلۋب، مۇراجاي ورناعان. بۇلاردى از دەسەڭىز، پاتشالى رەسەي استاناسى سانك-پەتەربۋرگ ۇلگىسىندەگى قارۋ-جاراق پالاتاسى جاساقتالعان. كوش-كەرۋەن، ساۋدا-ساتتىق، جارمەڭكە-بازار دۋ دا دۋ، ۋ دا شۋ جىعىلىپ جاتقان.
وسىنىڭ ءبارى استراحان گۋبەرناتورىنىڭ ۇيىندە جاتىپ وقىپ ەۋروپاشا ءبىلىم العان ازيا، ءبىر ءوزى "جەتى جۇرتتىڭ" ءتىلىن بىلگەن، ءبىلىمدارلىعىنا لايىق قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەلىگىنە قابىلدانعان، ۇزدىك قابىلەتىنە ساي اق پاتشانىڭ ءوز قولىنان قازاق توپىراعىنداعى تۇڭعىش گەنەرال شەنىن الىپ، شەكپەنىن جامىلعان بوكەيدىڭ ۇلى جاڭگىر حانزادانىڭ ارقاسى ەدى.
سول جاڭگىر — ەدىل-جايىق ەكى وزەن اراسىن جيىرما ەكى جىل بيلەگەندە جۇرتىنا وسىنشا يگىلىك اكەلگەن حان جاڭگىر نەگە عانا كىسى كورگىسىز، ادام ايتقىسىز ارام دا جامان ادام بولادى سوندا؟
ءجا، ماحامبەت جاڭگىرگە:
— حان ەمەسسىڭ، قاسقىرسىڭ، قارا الباستى باسقىرسىڭ! — دەگەن ەكەن.
مۇنىڭ نەسى بار؟
ماحامبەتتىڭ نەگىزىن سالعان حالەل دوسمۇقامەد ۇلى باستاپ، ونى ودان ءارى دامىتقان قاجىم جۇمالييەۆتەن بەرى قاراي يساتاي - ماحامبەت تاريحىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبارى اقىننىڭ وسىڭداي ىزالى سوزدەرىنىڭ تۇسىندا بايماعامبەتكە بايلانىستىرا، سايىپ كەلگەندە، ءتىپتى جاڭگىردىڭ وزىنە قاراتا، ولاردىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى:
— بۇلاي ايتپاسا، ماحامبەت باتىر بولا ما؟ باتىردىڭ ءسوزىن كوتەرمەسەم، مەن حان بولام با؟ — دەپتى دەسەدى. وسىنىڭ ءوزى تاريحي شىندىقتى قالپىنا كەلتىرىپ، اركىمدى كۇللى كۇنگەي - كولەڭكەسى مەن قوسا ءوز ورنىنا قويۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن اڭىز دا بولسا ءادىل ءۋاج ەمەس پە؟
جوق، قالاي بولعاندا دا قازاقتىڭ حانى، ورىستىڭ گەنەرالى جاڭگىر بوكەي ۇلى — ءوز زامانىنىڭ ۇلكەن قايراتكەرى.
اڭىز بولسىن، اقيقات بولسىن، ءبارىبىر، ايتەۋىر و باستا يساتاي مەن جاڭگىر، جاڭگىر مەن ماحامبەت قازاقتىڭ قاشانعى حالىقتىق قاسيەتى — اعايىنشىلىقتان اجىراماعان ادامدار. جاڭگىر ەل باسقارعان حان بولسا، يساتاي سول ورتاداعى اقىلدى كوسەم بي، ماحامبەت وت اۋىزدى، وراق ءتىستى شەشەن بولعان. سوڭعى ەكەۋى ءبىرى — باتىر، ءبىرى — اقىن؛ ءبىرى سەركە، ءبىرى ەركە ەر-ازاماتتار بولعان سوڭ جاڭگىر ولاردىڭ ەكەۋىن ەكى ايماققا ستارشىن ەتىپ تاعايىنداعان.
ال وسى ىنتىماق قالاي بۇزىلعان؟ ارازدىق جاۋلاسۋعا دەيىن قالاي جەتكەن؟
بۇل تۋرالى بۇرىلتپاس اقيقات تا بار، ءارالۋان اڭىز دا كوپ.
جۇرت جادىندا ساقتالعان ءبىر اڭىزعا باقساق، ماحامبەت پەن جاڭگىر بىر-بىرىنە بەتپە-بەت كەلىپ كىنالاسقاندا، تىكتەسە بەرۋگە شىداماي امالى قۇرىعان حان اقىنعا:
— الدىم — جالىن، ارتىم — ءورت، ەكى وتتىڭ ورتاسىندا ءجۇرمىن، قايتەيىن... — دەپتى.
ارتىمداعى ءورت دەپ وتىرعانى حانعا بيلىك بەرگەنىن، سول ارقىلى قازاققا دەگەن بوداندىق بۇعاۋىن قىسقان ۇستىنە قىسا تۇسكەن ورىس پاتشاسىنىڭ زىميان ساياساتى بولسا، الدىمداعى جالىن دەپ وتىرعانى حان ارقىلى قان قاقساتىپ بارا جاتقان وتارشىلدىق ەزگىگە — قورلىق پەن زورلىققا قارسى كەك كەرنەگەن قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى ايىقپاس ايقاسى مەن شايقاسى.
مۇنداي جاعدايدا حان مەن حالىق اراسىندا قانداي ىنتىماق بولۋى مۇمكىن؟ ەندەشە، حالىق قولىن باستاعان يساتاي-ماحامبەت پەن پاتشا جولىن جاقتاعان (ءتىپتى جاقتاماۋعا مۇمكىندىگى جوق) جاڭگىر حان اراسىنداعى ارازدىق جاۋلاسۋعا دەيىن قالاي جەتپەسىن!
جارايدى، حان مەن حالىق اراسىنداعى كۇرەستىڭ نەگىزگى زاڭدىلىعى وسى دەلىك. ازات قازاق مەملەكەتى دەگەن ءتىپتى تۇسكە كىرمەگەن، ەل ەگەمەندىگى دەگەننەن ەلەس تە جوق، بۇعاۋلى بودان ولكەدە حاندىق قۇرعان جاڭگىردىڭ ورنىندا كىم بولسا دا ءدال سونىڭ ءحالىن باستان كەشكەن بولار ەدى دەگەنگە قول قويساق قويالىق.
ال مىنا ءبىر بىلگىشتەردىڭ ءتۇيىن - تۇجىرىمدارىنا قالاي قارايسىز:
— حالىق تەكە قالاسىنىڭ باتىس شالعايىنداعى "حان توعايدا" اق كيىزگە كوتەرىپ تاققا وتىرعىزعان حاننىڭ ەز قارا باسى بولەك تە ەرەك. مەيلى، ءبىر ءوزىن التىمەن اپتاسىن، كۇمىسپەن كۇپتەسىن، ودان ىرىس تارتىلمايدى، قازىنا سارقىلمايدى. ال قارا قۇرىم حان توڭىرەگى تۇگەلىمەن حالىق قازىناسىن، ەل بايلىعىن تالاپايعا سالىپ جاپپاي توناۋدان باسقا بىتىرەرى جوق جەمقورلار، تۇرمىس-تىرشىلىك دەگەندى باسپەن ەمەس، قارىنمەن ويلايتىن قورقاۋ -قۇزعىندار بولسا، ول — حالىققا كەلگەن ناۋبەت! "اشىققاننان قۇنىققان جامان" دەگەندەي، اسىرەسە، حاننىڭ قايىن اتاسى قاراۋىلقوجا باباجانوۆ كۇيەۋ بالاسىن ارقالانىپ، ابدەن ارانى اشىلعان ارسىز الارمان، ادۋىن الپاۋىت؛ سونىڭ جانە سول سەكىلدى تۋما-تۋىسقاندارىنىڭ، جاقىن-جۇراعاتتارىنىڭ تويىمسىز ناپسىسىنە تىيىم سالۋ جاڭگىردىڭ قولىنان كەلمەدى. يساتايدىڭ، وعان ەرگەن قالىڭ بۇقارانىڭ حانعا جاۋىعۋىنا باس سەبەپ — سول!
ونىڭ ۇستىنە اقىلى قانشا بولسا، ايلاسى سونشا تاق قۇمار، باققۇمار حان ءوز مانسابىن قورعاۋ ارەكەتىندە قازاققا ەمەس، ورىس پاتشاسىنىڭ قازاققا قارسى ۇستاعان قولشوقپارى كاززاپ كازاكقا (قازاق ورىسقا) سۇيەندى. بۇل — تاعى ءبىر سەبەپ.
ەندى ماحامبەتكە كەلسەك، ول يساتايدان دا گورى نامىسقوي، قازاق جەرى ءۇشىن پاتشا اسكەرلەرىمەن:
"ەدىل ءۇشىن ەگىستىك، جايىق ءۇشىن جانداستىق، قاعان ءۇشىن قىردىق، تيپتەر ءۇشىن تەبىستىك. تەڭدىكتى مالدى بەرمەدىك، تەڭدىكسىز مالعا كونبەدىك "، — دەپ قىنىنان سۋىرىلعان دا قىنابىنا قايتا تۇسپەي قويعان جالاڭ قىلىش. ول حانمەن قالاي كەلىسىمگە كەلسىن؛ كەلمەسە، حانعا قالاي ۇناسىن!
وسىنداي تولىپ جاتقان سەبەپتەرگە حاننىڭ جەكە ءوز باسىنا ءتان السىزدىكتەر مەن پەندەشىلىكتەر قوسىلىپ، جاڭگىر مەن يساتاي-ماحامبەت اراسى اشىلادى؛ بىر-بىرىمەن ىمىراسىز جاۋلىققا كوشەدى.
ويلاپ قاراساق، ءتىپتى وسىنداي بولماسقا ەشقانداي مۇمكىندىك جوق ەدى.
و زامان دا بۇ زامان، حالىق نارازىلىعىنا سۋارىلعان كۇرەس پەن تارتىس تەك ءبىر عانا ماقساتتا — سول حالىقتىڭ ەركىندىگى مەن بوستاندىعى ءۇشىن بولىپ وتىرعان. پاتشا كەرگەن جەلىگە قىل مويىننان كوگەندەلگەن حان حالىقپەن ەكى اراداعى بارريكادانىڭ ارعى جاعىنان بەرگى جاعىنا كوشەم دەسە دە كوشىپ شىعا المايدى.
ەندەشە، ادامزات تاعدىرى مەن تالايىنىڭ بۇل سياقتى مەيىلىنشە شيەلەنىسىپ جاتقان كۇردەلى، قيىن شىرعالاندارىن تاريحي تۇرعىدان بايىپتاپ، سول الاساپىراننىڭ اساۋ تولقىنىمەن الىسىپ جۇرگەن جانسەبىل تۇلعالاردى ءوز ورتاسىندا تانىپ - باعالاۋدىڭ ورنىنا، ولاردى تەك بىر-بىرىنە قاراما-قارسى ەكى توپقا عانا ءبولىپ، ءبىرىن اق، ءبىرىن قىزىل عىپ شىعارۋ — كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان نارسە! ءبۇل ەكى توپ تا ءبىرى مەن ءبىرى بايلانىستى؛ ءبىرى بولماسا، ەكىنشىسىندە دە ماعىنا قالمايدى. جاڭگىر بولماسا، يساتاي - ماحامبەتتە اشىق ايقاسقا شىعار جاۋ دا بولماس ەدى جانە حان پاتشاعا ارقا سۇيەگەن كۇشتى جاۋ بولماسا، باتىرلاردىڭ جانكەشتىلىگى دە قۇر دونكيحوتتىق بولىپ شىعار ەدى.
دەمەك، جاڭگىردى ءوز ورنىنا قويۋ — يساتاي مەن ماحامبەتتى ورىندارىنان تايعىزۋ نەمەسە حاندى كۇشەيتۋ — باتىرلاردىڭ ءرولىن تومەندەتۋ ياكي السىرەتۋ ەمەس. كەرىسىنشە، جاۋى كۇشەيگەن سايىن باتىردىڭ دا ايبىنى مەن ايدىنى اسقاقتاپ، جالى كۇدىرەيە تۇسەدى. ماحامبەت جىرىنىڭ دا ءمانىن تەرەڭدەتىپ، مازمۇنىن بايىتىپ تۇرعان وسى سىر مەن سىمبات.
ءبىزدىڭ وسى تالعاۋ - تالداۋلارىمىز ءتارىزدى كەشەگى تاريحتى تولعاۋ — بۇگىنىمىزدى ويلاۋ، ەرتەڭىمىزدى بولجاۋ ءۇشىن قاجەت ەكەنىن، كەشەگى تاريحىمىزدىڭ، اسىرەسە ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ، ولاردىڭ ءارقايسىسىنا ءتان مىنەز-قۇلىقتىڭ، ىس-ارەكەتتىڭ، اقىل -ايلانىڭ ۇنامدى - ۇنامسىز جاقتارىن بۇگىنگى جەتىستىك - جەتپەستىك سالىستىرا، بۇگىنگىنىڭ كەندىگى مەن كەمدىگىنە، كورەگەندىگى مەن قورلىعىنا سالعاستىرا كەلە، ودان كوپكە پايدالى قورىتىندى شىعارىپ، ەرتەڭىمىز ءۇشىن ساباق الۋىمىز كەرەك ەكەنىن كەزىندە ءومىر مەن ونەردىڭ اراقاتىسىن ءدال وسى جەردەن ىزدەگەن ۆيسساريون بەلينسكيي شەگىنە جەتكىزە ۋاعىزداعان بولسا، مۇنىڭ ءوزى — بۇگىنگى كۇنى دە ماڭىزىن جويماعان مەيلىنشە ءزارۋ ماسەلە!..
قايران ماحامبەت:
"ەدىلدىڭ بويى ەن توعاي ەل قوندىرسام دەپ ەدىم. جاعاجاي جاتقان سول ەلگە مال تولتىرسام دەپ ەدىم... "
قانداي اسىل ارمان، ابىرويلى ماقسات! الايدا ماحامبەت ءومىر سۇرگەن داۋىردە بۇل ارمان — ارمان قالپىندا، ماقسات — ماقسات قالپىندا قالاتىن. بۇل ارمان مەن ماقسات جولىنداعى ەرلىك ەلدىڭ اڭساعان ەرلەردىڭ، ماحامبەتتىڭ قال سولاي ەدى.
ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋ تەك ادەبيەت پەن ادەبي عانا كەرەك ەمەس. "ونەر— ونەر ءۇشىن" ەمەس، ونەر ءومىر ءۇشىن ەكەنىن مويىنداساق، ءبىز بۇگىن ماحامبەت شىعارماشىلىعىن تەكسەرگەندە ونى بۇگىنگى تالعام مەن تالاپ ەلەگىنەن وتكىزە ساراپتاۋىمىز شارت.
اقيقات شىندىقتى "شىڭداپ" قانا قويماي، عاسىردان عاسىرعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا "شەگەلەپ" قالدىراتىن عاجايىپ ءسوز ونەرىنىڭ قۇدىرەت-كۇشى دەگەن وسىنداي بولادى.
سونىمەن...
اسلان استىندا، جەر ۇستىندە ءومىر بار دا ونەر بار. ءومىر ونەرگە كوشكەندە عانا ءومىر، ايتپەسە ول— بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق ۋاقىتشا پەندە سەكىلدى وتكىنشى. زامان دا سولاي. ال ونەر ماڭگىلىك!
"قوعالى كولدەر، قۇم، سۋلار كىمدەرگە قونىس بولماعان. سازداۋعا بىتكەن قۇبا تال كىمدەرگە سايعاق بولماعان. باسىنا جىبەك بايلاعان ارۋلار كىمنەن قالماعان..." — دەيدى ماحامبەت. پايعامباردىڭ ءسوزى! سوندىقتان دا ماحامبەت قۇداي بەرگەن تالانتىنىڭ ارقاسىندا از عۇمىرىندا ءوزى باسىنان كەشكەن ءومىردى ونەرگە كوشىرگەن دە ، ولەڭگە اينالدىرىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا— تىرىلەردىڭ بارىنە — بارىمىزگە تۇگەل جاتاتىن كەتكەن.
الەكساندر تۆاردوۆسكيي ناعىز جاقسى ولەڭدى "تاپ-تازا التىن" ("چيستوە زولوتو") دەيدى ەكەن. اسىلى التىن دەگەن زات ولشەۋلى، از بولادى. ماحامبەت ولەڭدەرى دە سەكىلدى از؛ ءبارىن جيعاندا ءبىر قويىن داپتەرگە سىيىپ كەتەدى. ال وقىپ قاراڭىز، ءار جولى — التىن؛ تەرەڭ ماعىنا مەن مازمۇن؛ ءبىر مۇڭ ءبىر سىر... كول-كوسىر فيلوسوفيا :
"بۇزباي قۇلان پىسىرمەي،
مۇز ۇستىنە وت جاقپاي!"
نە دەيدى؟ قۇلاندى بىردەڭە ەتىپ "بۇزباي ءپىسىرىپ" كورۋگە بولادى، ال "مۇز ۇستىنە وت جاعۋ" دەگەن نە سۇمدىق؟ ءجا، ارعى جاعىن وقىپ بايقايىق:
"مۇز ۇستىنە وت جاقپاي،
قۋ نايزاعا سۇيەنىپ،
قۇر دالادا زار قاقپاي،
جالعىز ءجۇرىپ ات باقپاي،
قاباعىما قارىس سۇيەم مۇز قاتپاي،
قاپىدا قالعان قاسقا
قاق جۇرەكتەن نايزا تۇيرەتپەي!
جالعىز قالدىم،
اداسىپ قالعان ۇيرەكتەي..."
شىركىننىڭ ءبىر عانا كۇرسىنۋىنىڭ ءوزى وسىنداي. باتىردىڭ ىزا مەن كوككە قايناپ اھ ۇرعان وكىنىشىن بۇدان ارتىق قالاي جەتكىزۋگە بولادى. بولمايدى. مۇمكىن ەمەس. ول ءۇشىن تەك ماحامبەت كەرەك.
"ماحامبەت ەكى وبراز جاسادى،— دەيدى اكادەميك قاجىم جۇمالييەۆ. — ءبىرى يساتاي وبراز، ەكىنشىسى ماحامبەتتىڭ ءوز وبرازى". ءدال ايتقان: ماحامبەت بىرنەشە تولعاۋىندا الگىدەي "التىن سوزدەرمەن" مايدانداس اعاسى — "اق كىرەۋكە جاعاسى" يساتاي تايمانوۆتىڭ — ول باسشى، ءبۇل قوسشى بوپ قاسىندا بىرگە جۇرسە دە ۇسىنسا قولى جەتپەس الىس "ارمانىنىڭ — تاۋدان مۇنارتىپ ۇشقان تارلانىنىڭ، كەرميىعى — كەربەزىنىڭ، كەرىسكە، قۇلانداي اششى داۋىستى، قۇلجاداي ايبار ءمۇيىزدى، قىرمىزىداي اجارلىنىڭ، حيۋاداي بازارلى، تەڭىزدەي تەرەڭ اقىلدىنىڭ، تەبىرەنبەس اۋىر مىنەزدى" تاستان قاشالعانداي سوم تۇلعاسىن اۋەلى وسىلاي مۇسىندەپ، مىنەزدەپ الادى دا، ودان ءارى بۇل سۋرەتتى قيمىلسىز ستاتيكا قالپىندا قالدىرماي، الاي-دۇلەي اساۋ ديناميكاعا كوشىرىپ، اسقاقتاتا، اسپانداتا شىرقاپ اكەتەدى:
"ساداعىنا سارى جەبەنى سالدىرعان،
ساداعىنىڭ كىرىسىن
سارى التىنعا مالدىرعان.
تەرەڭنەن قازىپ ويدىرعان،
سۇر جەبەلى وعىنا
تاۋىقتىڭ ءجۇنىن قوندىرعان.
ماڭدايىن سارى سۋسار بورىك باسقان،
جاۋىرىنىنا كۇشىگەن ءجۇندى وق شانى.
ايقايلاسا بەلدىگى بايلانعان،
استانا جۇرتىن اينالعان؛
اتىنا تۇرمان بولسام دەپ،
جۇرتىنا قۇربان بولسام دەپ،
ادىرناسىن الا وگىزدەي موڭىرەتكەن،
اتىلعان وعى ەدىل-جايىق تەڭ وتكەن،
اتقانىن قارداي بوراتقان،
كوك شىبىعىن قاندى اۋىزدان جالاتقان—
ارىستان ەدى-اۋ يساتاي!
بۇل ءپانيدىڭ جۇزىندە ارىستان ودان كىم وتكەن؟!"
پاھ! وسىدان ارتىق باتىردىڭ بەينەسىن جاساۋ مۇمكىن بە؟ تەكتى زاتى تۇرماق، استىنا مىنگەن اتىنا دەيىن اڭىزعا اينالعان قارا - قىپشاق قوبىلاندىنىڭ ءوزى، تاعى دا ماحامبەت ايتقاندا، "تولعاي-تولعاي وق اتقان، ون ەكى تۇتام جاي تارتقان، قابىرعاسىن قاقىراتقان، تەبىنگىسىن تەسە اتقان، تىزگىنىنەن كەسە اتقان" ەسسىز ەر — كوزسىز باتىر بولسا، وسىنداي-اق بولعان شىعار...
باتىر اقىن باتىر قولباسىنىڭ ءسوز ونەرىندەگى ماڭگىلىك بەينەسىن وسىلاي سومدادى دا، بۇرقانعان كۇشكە، بۇلا قايراتقا، شيىرشىق اتقان جىگەرگە، ىزالى اشۋعا، اشۋلى اقىلعا، اقىلدى تولى ولەڭ-جىرىن تۇتاستاي العاندا ءوزىنىڭ اۆتوپورترەتىنە اينالدىردى. "ماحامبەتتىڭ ءوز وبرازى" دەگەن — سول! ويتكەنى ونىڭ "قورعاسىننان قۇيىلعان" اپ-اۋىر ءار سوزىنەن ءوزىن تانيمىز. كونەرەتىن ارحايزم دا ەمەس، جاڭاراتىن نەولوگيزم دە ەمەس، ناق ەكى اراداعى ەكەۋىنە بىردەي ەتەنە، ەركىن، ەسپە ماعىنالى ەركە دە سەركە سوزدەردى قايدان ىزدەپ تاۋىپ، قالاي عانا اعىل-تەگىل، اقپا - توكپە ولەڭگە ءورىپ جىبەرگەنىنە تاڭ قالاسىز. كونتەكستەگى ور سوز ءارىن دە، ءنارىن دە كەلتىرەتىن ورنىن ءدال تاۋىپ، ويناپ تۇر. اقىندىق شەبەرلىك دەگەن سول عوي!
"قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم" دەيتىن ابايدى اقىنداردىڭ اقىنى — اقىل مەن سەزىمنىڭ، سىر مەن جىردىڭ ءتۇپسىز تەرەڭ مۇحيتى دەسەك، سوناۋ باعزىداعى "بۇلت بولعان ايدى اشقان، مۇنار بولعان كۇندى اشقان، مۇسىلمان مەن كاۋىردىڭ اراسىن ءوتىپ بۇزىپ ءدىندى اشقان ءسۇيىنشى ۇلى قازتۋعان" مەن "توعاي، توعاي، توعاي سۋ، توعاي قوندىم، وكىنبە؛ تولعامالى الا بالتا قولعا الىپ، توپ باستادىم، وكىنبە؛ تۋ قۇيرىعى ءبىر تۇتام تۇلپار ءمىندىم، وكىنبە؛ تۋعان ايداي نۇرلانىپ، دۋلىعا كيدىم، وكىنبە؛ زەرلى ورىندىق ۇستىندە، اق شىمىلدىق ىشىندە تۇلىمشاعىن توگىلتىپ، ارۋ ءسۇيدىم، وكىنبە!" دەپ دۇرىلدەپ وتكەن دوسپامبەت پەن بي تەمىردى الدىمەن "الپ، الىپ باسقان، الپ باسقان ارابى تورىم ءوزىڭسىڭ؛ جازىلى، التىن، قول كەسكەن الداسپانىم ءوزىڭسىڭ" دەپ الىپ، ىزىنشە بي ونى "اتا-تەگىنە، اتاق-دارەجەسىنە ساي سىي كورسەتپەي شەتكە قاققان كەزدە ءبىر جاعى وكپە، ءبىر جاعى نارازىلىق رەتىندە" (ماعاۋين م. الداسپان. الماتى، 1971. 21-6.) "ەدىلدەن اققان سىز اشىق ءبىز كورگەندە تەبىنگىگە جەتەر-جەتپەس سۋ ەدى — تەلەگەي شايقالتىپ، جار قيراعان بەرەندى تەڭىز ەتسە ءتاڭىرى ەتتى؛ جاعاسىنا قىرشىن بىتكەن تال ەدى — جاپىراعىن جايقالتىپ، تەرەك ەتسە ءتاڭىرى ەتتى؛ تەبىنگىنىڭ استىنان الا بالتا سۋىرىسىپ، تەپسىن كەلگەندە تەڭ اتانىڭ ۇلى ەدىڭ، دارەجەڭدى ارتىق ەتسە ءتاڭىرى ەتتى!" دەپ قولىن ءبىر سىلتەپ تەرىس اينالىپ كەتكەن بابا جىراۋ شالگەزدەن بەرمەن قاراي تاۋ وزەنىندەي تاسقىنداپ توگىلگەن سۋىرىپ سالما (يمپروۆيزاتورلىق) پوەزيانىڭ اباي مۇحيتىنا سارقىپ قۇيار ساعاسىندا تۇرعاندىقتان دا
ابايعا دەيىنگى وسى زاڭدىلىق ابايدان كەيىن دە جالعاسىن تاۋىپ جاتقان ۇزىلمەس "التىن ارنا" (اۋەزوۆ ايعا بەرەتىن "زولوتايا جيلا"). وزگەلەردى وز الدىنا قويعاندا "ورتكە تيگەن داۋىلداي ولەڭى" وزىنەن اۋماعان قاسىم مەن "كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارىپ" كەتكەن مۇقاعالي ادەبي - ەستەتيكالىق ساۋاتىن بارىنەن بۇرىن "ماحامبەت مەكتەبىنەن" وقىپ اشقان. بۇل ۇلى اقىننىڭ ەكى ءجۇز جىلدىعىنا دەيىن زەرتتەلىپ - زەردەلەنە ءوز الدىنا بولەك تالداۋدىڭ تاقىرىبى.
ماحامبەت - ومىردەگى قاسىرەتتىڭ ءسينونيمى، ونەردەگى قاسيەتتىڭ سيمۆولى دەيتىن سەبەبىمىز: ونىڭ وزىندە جەكە باستىڭ ءومىرى بولماعان، ءومىرى ونەرىنە كوشىپ كەتكەن دە قاسيەتكە اينالعان، جەكە تىرشىلىگىندە تەك قاسىرەت قانا قالعان. ءوزىن ويلاماعان، وزگە جايىن — ەل قامىن عانا ويلاعان. وتباسىنان باز كەشىپ، ءوز راحاتىنان ءوزى بەزىپ، ىلعي عانا "ەرەۋىل اتقا ەر سالىپ، ەگەۋلى نايزا قولعا الىپ" جۇرگەندەگى ماقسات-مۇددەسى — ەلىنىڭ ەرتەڭى، دالىرەك ايتقاندا — ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇنىمىز - ازات قازاق مەملەكەتىنىڭ ەگەمەندىگى. قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلى ماتەريگىندەگى وزگەشە ءبىر سىرلى ارال بولىپ تۇرعان ماحامبەت پوەزياسىنىڭ تاقىرىبى بىرەۋ — مايدان. نە ءۇشىن بولىپ جاتقان مايدان؟ الگى ايتقانىمىز: قازاق ەلىنىڭ ەلدىگى، ەركىندىگى مەن ەگەمەندىگى ءۇشىن بولىپ جاتقان ەرلىك مايدان. ماحامبەت تەك وسى تاقىرىپتى عانا تولعادى. ونىڭ بارلىق ولەڭىن ءبىر جەرگە توپتاعاندا "جورىق جىرى" بولىپ شىعاتىنى سوندىقتان. بۇل تاقىرىپتى ول جانە قالامىن تىستەپ وتىرىپ ويدان-قىردان ىزدەپ كەلىپ، ساۋساق اراسىنان ساۋىپ العان جوق، يساتاي ەكەۋى وز قولدارىنان جاساپ الدى. ءسويتتى دە، تەك سونى عانا جىرلادى. ادام باسىندا بولاتىن كۇللى سەزىم مەن سىر، ءىس پەن ارەكەت، قيمىل مەن قارەكەت، سايىپ كەلگەندە، ءومىر مەن ءولىم، ادامزاتقا ءتان تاعدىر مەن تالاي... — ءبار-بارى وسى تاقىرىپ ارناسىندا تاسقىنداپ اقتى، تولعامىن تاپتى. ادەبيەتتىڭ ءبىر ۇزىلمەس ارقاۋى — ماحاببات دەگەن ماڭگىلىك تاقىرىپ بار؛ ونى جىرلاۋعا ماحامبەتتىڭ مۇرشاسى بولمادى. بۇعان كەلگەندە قولىنا ۇستاعانى قالام ەمەس، نايزا، — قالاي جىرلاسىن! ماحابباتتىڭ قىزىعى — سۇيگەن جار، ونىڭ قايدا قالعانى بەلگىسىز، "قوسىلعان جاستا ارۋدىڭ كورە الماي كەتتىم قۇلاشىن" دەپ وكىنە بەرە ىزىنشە: قايتەيىن، "قاتىن قالسا — باي تابار، قارىنداس قالسا — جاي تابار، ارتىمدا قالعان اقساقال القالى كەڭەس قۇرعان كۇن اقىلمەنەن وي تابار"؛ جالعىز-اق "كەيىن قالعان جاس بالا كۇدەر ءۇزىپ بىزدەردەن، كوڭىلى قاشان جاي تابار؟" دەپ تەبىرەنە تولقىپ بارىپ، ءجا:
"التى مالتا اس بولماي،
وزىڭنەن تۋعان جاس بالا
ساقالى شىعىپ جات بولماي،
ات ۇستىندە كۇن كورمەي،
اشارشىلىق ءشول كورمەي،
ارىپ-اشىپ جول كەرمەي،
ازەر تالىپ ەت جەمەي،
ەر توسەكتەن بەزىنبەي،
ۇلى تۇسكە ۇرىنباي،
ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ، ءتۇس قاتپاي،
تەبىنگى تەرىس تاعىنباي،
تەمىرقازىق جاستانباي،
قۋ تولاعاي باستانباي،
ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە!!!"
دەپ بارىپ توقتايدى دا، وزىنە جانە وزىمەن بىرگە جورىقتا جۇرگەن جاۋىنگەرلەرگە، جورىق جەتەكشىسى يساتايعا توقتام سالادى. سوندا مازمۇنى مەن ءپىشىنى ءبىر عانا ۋاقىتتا — جاڭگىر حان تۇسىندا، ءبىر عانا كەڭىستىكتە — بوكەي ورداسىندا، ءبىر عانا تاقىرىپتا — يساتاي باستاعان قان مايداندا، ءبىر عانا يدەيادا — قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى مەن بوستاندىعى جولىندا تۋعان، قالىپتاسقان، دامىعان ماحامبەت شىعارماشىلىعى تۇتاستاي العاندا اۆتوردىڭ "سەگىز ، قىرلى، ءبىر سىرلى" اۆتوپورترەتىن جاساپ، مۇنىڭ ءوزى تەك ءبىزدىڭ عانا ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزگە ءتان ەرلىك پەن ەلدىكتىڭ وشپەس رۋحىنا اينالىپ وتىر.
You Might Also Like
-
كۇندەردىڭ كۇنىندە، جاپىراعى جايقالعان ەڭسەلى ءبىر تەرەكتىڭ تۇبىنەن شىرماۋىق تۇقىم جارىپ بوي كوتەرە باستاپتى. كوكتەمنىڭ كەلىسىمەن اق، الگى شىرماۋىق اعاشتىڭ ورتان بەلىنە دەيىن ءوسىپ، ۇزارا ءتۇسىپتى. جاڭ...
-
شىعىس قازاقستان وبلىسى سەمەي قالاسى سەمەي قالاسىنىڭ شاكارىم اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «5ۆ010900» - ماتەماتيكا ماماندىعىنىڭ ستۋدەنتتەرى نۋرلانوۆا ەلنارا، ابديساماتوۆا گۋلد...
