InfoHub Logo

شىعىس قازاقستان وبلىسى سەمەي قالاسى
سەمەي قالاسىنىڭ شاكارىم اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
«5ۆ010900» - ماتەماتيكا ماماندىعىنىڭ ستۋدەنتتەرى
نۋرلانوۆا ەلنارا، ابديساماتوۆا گۋلدانا   
عىلىمي جەتەكشىسى – ق. ر. تايبولدينا

اننوتاسيا

ماقالا مەكتەپ ماتەماتيكا كۋرسىندا وليمپيادالىق ەسەپتەردى شىعارىپ وقىتۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە ارنالعان. ارنايى وليمپيادالىق ەسەپتەردىڭ شىعارۋ جولدارىنىڭ كومەگىمەن جانە وسى تاقىرىپتى وقىتۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن  تانىسۋعا ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى.
كىلت سوزدەر: زياتكەرلىك (ينتەللەكتۋالدى)، مەكتەپتىك جانە اۋداندىق وليمپيادالار، وليمپيادالىق تاپسىرمالار.

ەگەمەندى ەلدىڭ ەرتەڭى ونىڭ ءبىلىمىنىڭ تەرەڭدىگىمەن ولشەنەدى. ءقازىر — عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، تەحنيكانىڭ دامىعان كەزەڭى. سوندىقتان دا قازىرگى قوعام ءار وقۋشىنىڭ ساپالى تەرەڭ ءبىلىم الۋىن، جاڭاشا ويلاۋ قابىلەتىنىڭ جوعارى بولۋىن تالاپ ەتەدى. وسى ماقساتتا ءاربىر وقۋشى ءۇشىن مەكتەپتە وتكىزىلەتىن ءار دەڭگەيدەگى پاندىك وليمپيادالاردىڭ ماڭىزى زور.

وليمپيادا — بۇل ەڭ الدىمەن، دايىندىعى نەعۇرلىم جوعارى، قابىلەتتى وقۋشىلارمەن جۇرگىزىلەتىن زياتكەرلىك (ينتەللەكتۋالدى) جارىس.

وليمپيادالىق ەسەپتەردى شىعارا ءبىلۋ، ءارقاشان وقۋشىنىڭ ماتەماتيكالىق دارىندىلىعىنىڭ كورسەتكىشىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
وليمپياداعا قاتىسۋ وقۋشىنىڭ وتباسىندا جانە مۇعالىمدەر ورتاسىندا عانا ەمەس، سىنىپتاستار اراسىندا دا بەدەلىنىڭ كوتەرىلۋىنە مۇمكىنشىلىك بەرەدى.وليمپيادا تاپسىرمالارىن تاڭداپ الۋ ۇيىمداستىرۋدىڭ وتە ماڭىزدى كەزەڭى. وندا كۇردەلى تاپسىرمالار عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قىزىقتى دا، پراكتيكالىق قولدانىسى بار بولاتىن ءار ءتۇرلى شىعارماشىلىق سيپاتتاعى تاپسىرمالار بولۋى قاجەت.

وليمپيادالىق ەسەپ تەرمينى ەسەپتى كلاسسيفيكاسيالاۋ ناتيجەسىندە ەمەس، وليمپيادالىق جۇمىستىڭ ءماتىنىن قۇرۋ ءۇشىن ەسەپتىڭ ەرەكشە تۇرلەرىن قولدانۋ پراكتيكاسى ناتيجەسىندە پايدا بولعان.

ماتەماتيكادا وليمپيادالىق ەسەپ دەپ قۇرىلىمى نەمەسە ولاردى شىعارۋ ادىستەرى بويىنشا ستاندارتتى ەمەس، قيىندىعى جوعارى دەڭگەيدەگى ەسەپتەردى تۇسىنەدى. مەكتەپ وقۋشىلارى وليمپيادالارىنىڭ نەگىزگى ماقساتى وسى وبلىستا بارلىق قاتىسۋشىلاردىڭ ىشىنەن قابىلەتتى، تالانتتى جانە دارىندىلاردى انىقتاۋدان تۇرادى. نەگىزىنەن، وليمپيادالىق تاپسىرمالار شىعارماشىلىق سيپاتىمەن ەرەكشەلەنەدى.

وليمپيادالىق ەسەپتەردىڭ باستى ەرەكشەلىگى ونىڭ تۇجىرىمى مەن شىعارۋ جولى مەكتەپ باعدارلاماسى شەڭبەرىنەن شىقپايتىنى جانە بۇل ەسەپتەردى شىعارۋ ادىستەرى وقۋشىلاردى بىرتىندەپ جوعارى ماتەماتيكانىڭ ۇعىمدارى مەن ادىستەرىنە بەيىمدەيتىندىگىندە.

وليمپياداعا قاتىسۋشىلارعا مەكتەپ وقۋشىسى ءۇشىن ەرەكشە بولىپ تابىلاتىن سۇراقتار ۇسىنىلادى. مۇنداي جاعدايلاردا بەرىلگەن تاپسىرمانى ورىنداۋدا دايىن فورمۋلانى پايدالانۋ مۇمكىن ەمەس جانە قاتىسۋشىعا ءوز بەتىمەن جول تاۋىپ، ەسەپ شەشىمىن قۇرۋعا تۋرا كەلەدى.
قابىلەتتى بالا وليمپياداعا قاتىسا وتىرىپ، وزىمەن تەڭ دارەجەلى وقۋشىلار قاتارىنان تابىلادى. ول ءوزىنىڭ باسىمدىلىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن باسقامەن جارىسقا ءتۇسىپ، جەڭىسكە ۇمتىلادى. وليمپياداداعى ەرەكشە جاعداي، جارىسقا ەركىن قاتىسۋ (ءوز ەركىمەن) مۇمكىندىكتەرى قىزىقتىرادى. سوندىقتان باستى نازاردى وقۋشىلاردى ينتەللەكتۋالدى سايىستارعا دايىنداۋعا اۋدارعان دۇرىس.

وليمپيادانىڭ ەڭ باستى قۇڭدىلىعى جەڭىمپازداردى انىقتاۋدان عانا ەمەس، وقۋشىلاردىڭ ماتەماتيكالىق مادەنيەتى، ينتەللەكتۋالدى دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋىن باعالاۋدان تۇرادى. سوندىقتان وسى مادەنيەت پەن ينتەللەكتۋالدى دەڭگەيدى كوتەرۋ ءۇشىن وقۋشىلاردى ماتەماتيكالىق وليمپياداعا دايىنداۋ قاجەت. بۇگىنگى كۇنى وليمپيادا ناتيجەسى بويىنشا مەكتەپتە، اۋداندا ماتەماتيكادان سىنىپتان جانە مەكتەپتەن تىس جۇمىستاردىڭ قورىتىندىلارى باعالانادى. ماتەماتيكادان مەكتەپتىك، اۋداندىق وليمپيادالار ماتەماتيكالىق دايىندىق ساپاسىن سالىستىرۋعا، مەكتەپتەردە ماتەماتيكانى وقىتۋ جاعدايىن باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. «ءبىلىم — ينەمەن قۇدىق قازعانداي»، سوندىقتان ۇستاز - وقۋشىنى جان-جاقتى دايىندايتىن تۇلعا بولعاندىقتان، ول وقۋشىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلەدى.

وليمپياداعا قاتىسۋ وقۋشىنىڭ ينتەللەكتۋالدى پوتەنسيالىنىڭ اشىلۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزادى، ال ناتيجە كورسەتكىشتەرى وقۋشىنىڭ وزىندىك سانا سەزىمىن نىعايتادى. وليمپياداعا دايىنداۋعا ءمۇعالىم وتە ۇلكەن ۇلەس قوسادى.وليمپيادانىڭ مەكتەپتىك كەزەڭىندە تاندالعان وقۋشىلاردى كەلەسى كۇردەلى كەزەڭدەرگە دايىندايدى. بۇل مۇعالىمنەن ءوزىنىڭ ءپانى بويىنشا تەرەڭ ءبىلىمدى، وليمپيادالىق تاپسىرمالاردى شەبەر ورىنداۋدى جانە وقۋشىلاردى وسى ەرەكشە جۇمىس فورماسىنا دايىنداۋدىڭ ادىستەمەسىن مەڭگەرۋدى تالاپ ەتەدى. ءمۇعالىم تاراپىنان وليمپيادا — ءوزىن-وزى تانىتۋدىڭ جولى ەكەنىن مەكتەپ وقۋشىلارىنا كورسەتۋى وتە ماڭىزدى. وقۋشىلاردى وليمپياداعا دايىنداپ جۇرگەن ماتەماتيكا مۇعالىمىنەن كۇردەلى ءارى قيىن ەسەپتەردى شەشۋدەگى تاجىريبەنىڭ بار بولۋى تالاپ ەتىلەدى.

ءمۇعالىم جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى — وليمپيادانىڭ ءار تۇرىنەن قانداي جانە قانشا وقۋشى جۇلدەلى بولعانىمەن انىقتالادى. ماتەماتيكا ءمۇعالىمى وقۋشىلاردى وليمپياداعا دايىنداپ، ولاردىڭ ماتەماتيكالىق دامۋىنا بارلىق جاعداي جاسايدى.
ساباق ۇستىندە دە تاقىرىپپەن تىعىز بايلانىستى وليمپيادالىق ەسەپتەردى شىعارتۋعا بولادى. وسىنداي ەسەپتەردىڭ بىرنەشە مىسالدارىن قاراستىرايىق.

مىسالدار:

1. الماس جۇمىسقا كەلگەن ارىپتەسىنەن جاسىن سۇرادى. سوندا ارىپتەسى: «مەنىڭ 4 جىلدان كەيىنگى جاسىمدى 4 ەسەلەپ ودان 4 جىل بۇرىنعى جاسىمدى 4 ەسەلەپ شەگەرىڭىز»- دەدى. جاڭا ارىپتەستىڭ جاسى نەشەدە؟
شەشۋى: 4(x+4)-4(x-4)=4x+16-4x+16=32
جاۋابى: 32 جاستا

2. بارلىق باعاندار مەن قاتارلارداعى سانداردىڭ قوسىندىلارى تەڭ بولسا، ا+ۆ+D+C نەگە تەڭ؟

ا	ۆ	س
4	9	6
D	7	4

شەشۋى: 4+9+6=19                          D=19-(7+4)=8
س=19-(6+4)=9                                  ۆ=19-(9+7)=3
ا=19-(4+D)=19-(4+8)=7
ا+ۆ+D-س=7+3+8-9=9
جاۋابى: 9

3. 2ا سانىنىڭ 4%-نىڭ  9%-ى ا سانىنىڭ 5%ء-ىنىڭ نەشە پايىزىن قۇرايدى؟

شەشۋى: 2a∙4%=2a∙4/100=2a/25؛   2a/25∙9%=2a/25∙9/100=9a/1250؛     a∙5%=a∙5/100=1/20 a-100%
9/1250 a-x%    x=9/1250 a∙100%÷1/20 a=14،4%
جاۋابى: 14،4%

4. كەستەدە مۇراجايعا كىرەتىن بيلەتتەر قۇنى مەن جەڭىلدىكتەر كورسەتىلگەن

ادامدار	ءبىر بيلەت قۇنى (تەڭگە)	جەڭىلدىكتەر
ۇلكەندەرگە	450 تەڭگە	5-10 ادام ارالىعىندا	10 ادامنان ارتىق
بالالارعا	250 تەڭگە	5%	10%

 

 مۇراجايعا كەلگەن 2 ۇلكەن جانە 6 بالادان تۇراتىن توپ بيلەتتەرگە قانشا تولەيدى؟

شەشۋى:  2∙450+6∙250=2400؛   2+6=8(ادام)؛
5% جەڭىلدىكپەن: 2400-2400∙5%=2400-120=2280؛

جاۋابى: 2280 تەڭگە

وسىنداي قىزىقتى ەسەپتەردى شىعارۋ وقۋشىلاردى لوگيكالىق دامۋعا، پراكتيكالىق يكەمدىلىككە باۋلۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى، ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەي الۋعا، قيىندىقتى جەڭە بىلۋگە داعدىلانادى.

مۇنداي پراكتيكالىق ەسەپتەر وليمپيادالىق ەسەپتەردى شەشۋدىڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىن تاڭداپ الۋعا تاربيەلەيدى.

پايدالانىلعان  ادەبيەتتەر:

1. بەزرۋكوۆا و.ل. «وليمپيادنيە زاداچي پو ماتەماتيكە.5-11 كلاسس»
2. بەيسەكوۆ ج. «ماتەماتيكالىق وليمپياداعا دايارلانايىق: 5-11 سىنىپتار»
3. م.ي.سكاناۆي «سبورنيك  زاداچ پو ماتەماتيكە»
4. ا.ۆ.فاركوۆ «ماتەماتيچەسكيە وليمپيادى ۆ شكولە.5-11كلاسسى»
5. «ماتەماتيكالىق وليمپيادا ەسەپتەرى: 5-7 سىنىپتارعا ارنالعان» س.ا.راحيمبەردينوۆا؛ ك.ن.بايدوۆلەتوۆا

---