ەرتىس وزەنىنىڭ قازىرگى كەزدەگى جاعدايى
ەرتىس وزەنىنىڭ قازىرگى كەزدەگى جاعدايى
تاقىرىپتىڭ كوكەيكەستىلىگى: ەگەمەندى قازاقستان ءۇشىن كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - اۋىز سۋ ماسەلەسى. سەمەي ولكەسى اۋىز سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن تارشىلىق كورىپ وتىرعان جوق.
باستاۋ الىپ اعادى جۇڭگو جەرىنەن،
بۇرىنعى اتاقونىس قازاق ەلىنەن،
كوپ وزەندەر سۋىمەن مولىعىپ،
توعىسادى قارا ەرتىس زايسان كولىمەن.
زايسان كولىنەن ۇزىن ەرتىس اعادى،
قالىڭ توعاي كوك مايسالى جاعالى.
وسكەمەن، سەمەي، پاۆلوداردى قاق جارىپ،
سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا قۇيادى،- دەگەندەي، باستاۋىن سوناۋ جۇڭگو جەرىنەن الاتىن ەرتىس وزەنىنىڭ ءوز ولكەمىزدەگى جاعدايىمەن تانىستىرۋ.
جۇمىستىڭ ماقساتى: مەن بۇل جۇمىسىمنىڭ نەگىزگى تاقىرىبىن ەكولوگيالىق تۇرعىدان قاراپ، كوبىنەسە ەرتىس وزەنىن لاستاۋشى كوزدەرگە توقتالۋعا تىرىستىم.
قويىلعان ماقساتقا جەتۋ ءادىس - تاسىلدەرى: جۇمىستى باستاماس بۇرىن ەرتىس وزەنى جايلى جازىلعان ەڭبەكتەردى، ياعني ءار - الۋان كىتاپتار مەن ەنسيكلوپەديالاردى قاراستىرىپ، جۇمىسىمنىڭ نەگىزگى تاقىرىبىنا ارقاۋ بولا الاتىن ماتەريالدار جيناستىردىم. جەتەكشىممەن بىرگە جىل مەزگىلدەرىنە بايلانىستى وزەن تەمپەراتۋراسىن ولشەپ، سۋدىڭ جىلدامدىعىن، اعىندىق مولشەرىن انىقتاپ وتىردىق. « سەمەي ۆودوكانال» زەرتحاناسىندا بولىپ، سۋدىڭ قۇرامىن، ساپاسىن انىقتادىق.
نەگىزگى مازمۇنى: بومباڭدى تەرەڭ سۋدا سىناۋىڭ بار،
سىناعان سايىن جانىم تىم اۋىرار.
ادامدار، ءارقاشاندا جادىڭدا ۇستا،
« سۋدىڭ دا،- دەيدى قازاق - سۇراۋى بار،»- دەگەندەي، سۋدىڭ
ءقادىرىن كەز - كەلگەن ادام ءبىلۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ولكەمىز شىعىس قازاقستان ءوزىنىڭ تاماشا تابيعاتىمەن كوزگە تۇسەدى. ءبىراق وسى تاماشا تابيعاتتى ساقتاي الماي وتىرمىز. وسىعان بايلانىستى سىزدەرگە ءوز قالامىزدىڭ ءدال ورتاسىنان اعىپ وتەتىن ەرتىس وزەنى جايلى ازداعان مالىمەت بەرمەكپىن.
قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ ءور التايىنان باستاۋ الاتىن ەرتىس وزەنى
شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ باستى سۋ تامىرى دەپ ايتۋعا بولادى. كونە كوزدەردىڭ ايتۋىنشا التاي تاۋىنىڭ كەۋدەسىنەن ون ەكى سالا وزەن ەرتىسكە
قۇيادى ەكەن. جۇڭگو جەرىندەگى سالالارى: قارا ەرتىس، بالا ەرتىس، قۋ ەرتىس، قىران ەرتىس، بۋىرشىن ەرتىس، قابا، القابەك، بىلەزىك. قازاقستانعا وتكەن سوڭ ەرتىسكە قالجىر، كۇرشىم، بۇقتىرما، ءۇلبى، وبا، شار، مۇقىر، شاعان، قازاقستاننان شىعار جەردە ەسىل مەن توبىل وزەندەرى قوسىلادى. ەرتىس وزەنىنىڭ جالپى ۇزىندىعى – 4248 شاقىرىم. التاي ايماعىن كەسىپ وتكەندەگى ۇزىندىعى - 633 شاقىرىم. قازاقستان جەرىندەگى ۇزىندىعى - 1700 شاقىرىم.
ءارى اڭىز، ءارى ابىز اسان قايعى بابامىز جەلمايامەن جەر - جاھاندى كەزىپ ءجۇرىپ، ەرتىستىڭ جاعاسىنا جەتكەندە « سۋى تۇنىق، ءشوبى شۇيگىن، مالعا دا، جانعا دا جايلى مەكەن بولعانداي. قوس قاپتالىنداعى نۋلى توعايى، اعىندى سۋى كىسىنى قىزىقتىرادى ەكەن. تۇبىندە قارا قىتايدىڭ قۇلاعى قىلتيىپ كورىنەتىن جەرى عوي» دەگەن ەكەن. وسىنداي سولتۇستىك جارتى شاردىڭ ەڭ ءىرى دەگەن ون وزەنىنىڭ ىشىنە كىرەتىن، ءتورت مەملەكەتتىڭ جەرىن باسىپ وتەتىن ەرتىس وزەنى قىتايدان باستاپ لاستانىپ كەلەدى. سەبەبى، قىتايدا ۇزىندىعى 300 شاقىرىم، ەنى 22 م، تەرەڭدىگى – 2 - 2، 5 م. بولاتىن قارا ەرتىس - قاراماي كانالى ىسكە قوسىلعان. ودان جىلىنا ەرتىستىڭ جىلدىق اعىنىنان 5 - 40 % سۋ الۋ جوسپارلانۋدا. بۇل وزەن جاعالاۋىنىڭ قۇرۋىنا، بالىقتاردىڭ، كەمە ءجۇزۋىنىڭ كۇرت ازايۋىنا، شامادان تىس لاستانۋدىڭ ارتۋىنا اكەلىپ سوقتىراتىنى ءمالىم. وزەننىڭ قازاقستان جەرىندەگى جاعدايى دا ءماز ەمەس، وزەن سۋى بارىنشا لاستانۋدا. شىعىس قازاقستان اۋماعىندا وزەننىڭ تومەنگى اعىسىندا بۇقتىرما سۋ قويماسى سالىنىپ، زايسان كولى ونىڭ ءبىر بولىگى بولىپ قالدى. ودان ءارى تومەنگى اعىسىندا وسكەمەن جانە ءشۇلبى سۋ قويمالارى سالىنعان. ءقازىر وسى سۋ قويمالارى شەتەل كومپانيالارىنا بەرىلگەن. ولار كوكتەمدەگى تابيعي سۋ اعىزۋ ناۋقانىن بۇزعاندىقتان، ەرتىس جاعالاۋىنىڭ تاماشا ەكوجۇيەسىنە قۇرىپ كەتۋ ءقاۋپى ءتونىپ وتىر. ال ەندەميكتىك فاۋنا مەن فلورا بۇكىل وزەن بويىندا جويىلىپ بارا جاتىر. وسكەمەن ايماعى قازاقستانعا تاۋ ءوندىرىسى جانە تاۋ - كەن بايىتۋ وندىرىستەرىنىڭ ورتالىعى ەكەنى بارشاعا بەلگىلى. وسى ءوندىرىس قالدىقتارى ەرتىس وزەنىن لاستايتىن اۋىر مەتالدار، قورعاسىن جانە ۋلى زاتتار بولۋدە. سۋ وبەكتىلەرىنىڭ جاي - كۇيى كوبىنەسە تاريحي لاستانۋلارمەن بايلانىستى، ولارعا سۋ قورعاۋ ايماقتارى مەن بەلدەۋلەرىندە ورنالاسقان تاۋ جىنىستارىنىڭ ۇيىندىلەرى، تاۋ - كەن ءوندىرىسىنىڭ ىسكە قوسىلماعان وبەكتىلەرىنىڭ قالدىق جيناۋ ورىندارى
«چەكمار»، «بەرەزوۆسكيي»، «اقتاۋ» ت. ب، جاتادى. سونىمەن قاتار
«قازمىرىش» كورپوراسياسى، «قازسينك» ت. ب. ءوندىرىس مەكەمەلەرىنىڭ قالدىقتارى قۇرايدى. سونىڭ سالدارىنان قازىرگى كۇنى وزەن سۋى اۋىر مەتالدارمەن لاستانىپ جاتىر. سوندىقتان وزەندەگى سۋ بەتىنىڭ جوعارى لاستانۋى ءجيى كەزدەسەدى. پاۆلودار قالاسىنان جوعارى وتەتىن ەرتىس - قاراعاندى كانالى ەكىباستۇز، تەمىرتاۋ، قاراعاندى قالالارىن سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ، ەگىستىك سۋارۋعا دا پايدالانىلادى. پاۆلوداردا سىناپپەن جۇمىس ىستەيتىن 60 % ۇلتتىق ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ ءوندىرىسى شوعىرلانعان، ال ول شاڭ - توزاڭ، كۇل مەن وندىرىستىك قالدىقتاردىڭ كوبەيۋىنە اكەلىپ سوقتىرۋدا. ءوزىمىزدىڭ سەمەي وڭىرىندەگى ەرتىس وزەنىنىڭ جاعدايى دا اۋىز تولتىرىپ ماقتانىپ ايتۋعا كەلمەيدى.
سەمەي ءوزىنىڭ يادرولىق سىناق پوليگونىمەن كەڭىنەن ءمالىم، ال ونىڭ ەرتىسكە اسەرى زەرتتەلمەگەن. قازاقستانداعى ەرتىستىڭ ءبىر سالاسى - شاعان بۇرىنعى يادرولىق سىناق ماڭىنان اعاتىن. شاعان وزەنى ارناسىنىڭ ۇزىندىعى 275 شاقىرىم، ورتاشا ەڭىستىگى شامامەن 0، 003 قۇرايدى. 2007 جىلى كۋرچاتوۆ قالاسىنداعى رادياسيالىق قاۋىپسىزدىك ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى سۋ ورتاسىنا راديوەكولوگيالىق زەرتتەۋلەر وتكىزۋ بارىسىندا شاعان وزەنىنىڭ يادرولىق جارىلىستاردىڭ راديواكتيۆتى ونىمدەرمەن لاستانعانىن انىقتادى. وزەن سۋىنىڭ قۇرامىنداعى ءتريتييدىڭ كولەمى 1 ليترگە 350 مىڭ بەككەرلييدى قۇراپ وتىر. ال، 1 ليتر سۋ قۇرامىنداعى ءتريتييدىڭ قالىپتى نورماسىنىڭ كولەمى 7، 7 مىڭ بەككەرليي بولۋى ءتيىس. دەمەك شاعان وزەنى سۋىنداعى ءتريتييدىڭ كولەمى قالىپتى مولشەردەن بىرنەشە جۇزدەگەن ەسە كوپ. جالپى حيميالىق ساپاسىنا كەلسەك، تريتيي سۋ ءتارىزدى سۇيىق زات. سوندىقتان دا قاراپايىم كوزگە ونىڭ بار - جوعى بىلىنبەيدى ەكەن. « اتوم» كولىنەن الىستاعان سايىن شاعان وزەنى سۋىنداعى ءتريتييدىڭ شوعىرلانۋى بىرتىندەپ تومەندەيدى دە، ەرتىس وزەنىمەن توعىسقان تەلىمدە ءتريتييدىڭ قۇرامى 10 بەككەرلييگە تەڭ. 2008 جىلى وزەنگە قوسىمشا زەرتتەۋ جۇرگىزۋ بارىسىندا، تريتييدەن باسقا وزەننىڭ بەتكى سۋلارىندا 90 Sr انىقتالدى، ال تۇپتىك شوگىندىلەردە 60 CO، 152 Eu، 154 Eu جانە 137 Cs تابىلدى.
1970 جىلداردىڭ سوڭىندا سەمەي قالاسىنىڭ شەتىندە ورنالاسقان اسكەري اەرودرومنىڭ جانارماي قويماسىنان كەتكەن اۆياكەروسين وزەنگە قۇيىلىپ، ونى لاستادى. اۆياكەروسيننەن قوردالانعان « كەروسين كولى» بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان ەكولوگتارىن عانا ەمەس، بۇكىل الەمدىك قاۋىمداستىقتى الاڭداتىپ وتىر. سوڭعى جىلدارى حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ بۇۇ - عا جولداعان جوباسىندا دا تۇراقتى كوتەرىلىپ كەلە جاتقان تاقىرىپ سەمەيدەگى اسكەري اەروپورتتان توگىلگەن اۆياسيا جانارمايىنىڭ جەر استىنا ءسىڭىپ جاتقانى، ونىڭ زاردابىن حالىق تارتاتىنى. وسى ايماقتى زەرتتەگەن ەكولوگ مامانداردىڭ پىكىرىنشە 20 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى كەي ادامداردىڭ قۇدىعىنان اۋىز سۋدىڭ ورنىنا بەنزين شىعاتىندىعىن ايتىپ دابىل قاعىپ كەلدى. ناقتى مىسالدارعا جۇگىنەر بولساق، سەمەيدىڭ يۋنوست ەلدى مەكەنىندەگى اياكوز كوشەسى تۇرعىندارىنىڭ قۇدىقتان سۋ ورنىنا كەروسين الىپ وتىرعانىنا بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. 1997ج. زەرتتەۋ جۇمىسى جەر استىنداعى جانار - جاعار مايدىڭ كولەمى 6000 توننا دەگەن قورىتىندى جاسادى. ۇزاق جىلدار بويى بۇل اپاتتىڭ الدىن الۋ جۇمىسى قولعا الىنباعان.
تەك 2002 جىلى الماتىنىڭ « كازگيدەك» فيرماسى اتالعان پروبلەمانى زەرتتەۋ ماسەلەسىن قولعا الىپ، ۇكىمەت تاراپىنان 36 ملن. تەڭگە شىعىن جۇمسالىپ، جەر ۇستىنە 30 توننا جانارمايدى شىعارۋ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزىلدى. ايتسە دە بۇل ماسەلە بۇگىنگى كۇنى وڭ شەشىمىن تاپپاي وتىر. سەمەي پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى ەكولوگيا كافەدراسىنىڭ ماماندارىنىڭ ويىنشا كەروسين كولىنىڭ پروبلەماسى كۇردەلى ماسەلە. زامان تالابىنا ساي جاڭا ءادىس - تاسىلدەردىڭ مۇمكىندىگىمەن ەڭ ءبىرىنشى كەروسين الىپ جاتقان جەر استى مەن كەروسيننىڭ كولەمىن جانە جىلجۋ جىلدامدىعىن انىقتاپ بارىپ ىسكە كىرىسۋ كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا جەر استى ارقىلى ەرتىسكە قاراي بەت الىپ بارا جاتقان اپات كولەمىن جانە جىلدامدىعىن ەشكىم دە ناقتى بىلمەيدى.- قازىرگى ايتىپ جۇرگەننىڭ ءبارى دەرەك كوزى ەمەس، بولجام عانا،- دەيدى، اكادەميك ميحايل پانين. كەروسين كولىنىڭ جەر استىندا قوردالانا باستاعانىنا دا 20 جىلداي ۋاقىت بولعان. الىپ جاتقان كولەمى 420 شارشى مەتر، سوڭعى مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ەرتىسكە نەبارى 150 مەتردەي قاشىقتا تۇر دەلىنگەن.
سونىمەن قاتار 1980 جىلداردىڭ سوڭىندا ەرتىس وزەنىنە سۋ باسسەينىن سالامىز دەپ ۇزىندىعى 15 مەتر، ال ەنى 2 مەتر بولاتىن مەتالدى پليتالاردىڭ 10 شاقتىسىن ەسكى كوپىر ماڭىنا اكەلىپ تاستاعان. اقىرىندا اتالمىش قۇرىلىس نىشانى بەلگىسىز سەبەپتەرمەن سالىنباي اياقسىز قالدى. ال زىلدەي تەمىرلەر مەن دۇمدەي بورەنەلەر وزەننىڭ ەركىن اعۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋدە. ۇزىن تەمىر پليتالار مەن بورەنەلەر الىنىپ تاستالماسا، 5 - 6 جىلدان سوڭ شىبىن - شىركەيگە تولى بورسىعان سۋعا اينالۋى عاجاپ ەمەس.
وسىدان 10 جىل بۇرىن ەرتىس جاعالاۋىنداعى سەميپالاتينكا قالا تۇرعىندارىنىڭ دەمالىس ورىندارىنىڭ ءبىرى ەدى. بۇگىندە وسى الاڭنىڭ جاعاسىنا نابەرەجنايا كوشەسىنىڭ كۇل - قوقىسى توگىلىپ، لاس جەرگە اينالىپ وتىر.
قورىتا كەلگەندە، سۋ - تەڭدەسى جوق تابيعي بايلىق. ونى ۇقىپتى پايدالانۋ كەرەك. قازاق ىرىمىندا ءتۇن ىشىندە سۋ الۋعا تيىم سالىنعان.، ال ءتىپتى قاجەت بولعاندا، سۋ اتاسى سۇلەيمەننەن رۇقسات سۇراپ جالبارىنعان.
سۋ اتاسى - سۇلەيمەن،
ايدىنىڭا تاس اتتىم،
رۇقسات ەت بالاڭا
سۋ الۋعا بولا ما؟
ءتۇن ۇيقىڭدى وياتتىم - دەپ، 3 رەت قايتالاپ ايتىپ سۋ الاتىن بولسا، قازىرگى كۇنى سۋ جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، ادامداردىڭ ىنساپسىزدىعىنان، كەلەڭسىز ارەكەتتەرىنەن لاستانۋدا. ەرتىس وزەنىنىڭ لاستانۋى مەن قازىرگى كۇندەگى لاستانۋ جاعدايىن انىقتاۋ ماقساتىندا جەتەكشىممەن بىرگە سەمەي پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ەكولوگيا جانە گەوگرافيا كافەدراسىمەن بايلانىس ورناتتىق. ەرتىس وزەنى سۋىنىڭ جىل ماۋسىمدارىنا بايلانىستى تەمپەراتۋراسىنىڭ وزگەرۋىن،. جىلدامدىعىن، اعىسىن باقىلاپ وتىردىق. بىلتىرعى قىس وتە اياز بولعانىنا قاراماستان، سەمەي ەرتىسى قاتقان جوق، سەبەبى، اباي كوشەسىندە ورنالاسقان سىرا زاۋىتىنان شىققان ىستىق سۋ اعىپ، وزەنگە قۇيىلىپ جاتتى. ناتيجەسىندە، سەمەي ەرتىسىنىڭ تەمپەراتۋراسى دا، سۋىنىڭ قۇرامى دا، سۋ تىعىزدىعى دا وزگەرىسكە ۇشىراعاندىقتان، سۋداعى ءتىرى ورگانيزمدەرگە زيان كەلدى. ال قۇبىردان اققان سۋ جەردى جىرتىپ، جىراعا اينالدىردى.
تەك ءوندىرىس ورىندارى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، تۇرعىندار دا ەرتىس جاعالاۋىن قوقىستارمەن تولتىرىپ قويادى. ءوز كەزەگىندە سول قوقىستار جاڭبىر سۋىنىڭ اسەرىمەن وزەنگە اعىپ كەتەدى. سونىڭ سالدارىنان وزەن قازىرگى كۇنى تايازدانىپ كەلەدى. وزەندى تەرەڭدەتۋ ءۇشىن ءتۇبىن قازىپ، سۋ تۇبىنەن شىققان قۇمدى ءۇيىپ قويادى. كەيىننەن سول جەرلەرگە اعاش ءوسىپ شىعىپ، جاساندى ارالدار پايدا بولدى. جىل سايىن ەرتىس سۋىنىڭ كولەمى كىشىرەيىپ كەلەدى. 2009 جىلعى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، وبلىس بويىنشا سۋعا تاستالىنعان سۋلفات مولشەرى - 28 مىڭ توننا، قۇرعاق قالدىقتار - 57 مىڭ تونناعا جۋىق، مىس 3، 8 توننا، قورعاسىن - 25، 53 تونناعا جەتكەن.. «سەمەي ۆودوكانال» زەرتحاناسىندا بولىپ، سۋدىڭ قۇرامىن، ساپاسىن زەرتتەپ، سۋدىڭ لاستانۋ يندەكسىن (سلي) انىقتادىم.
مىسالعا، ەرتىس وزەنىندەگى سينكتىڭ مولشەرى ومىرگە زالالسىز قالىپتان 114
ەسە، مىرىش 10، 6 ەسە، ازوت 2، 8 ەسە جوعارى بولدى. وسىدان - اق وزەن سۋىنىڭ قانشالىقتى لاستانعانىن بايقاۋعا بولادى. ءسوزىمنىڭ سوڭىندا ايتارىم:
تابيعي تازا سۋدىڭ بولاشاق ۇرپاققا تازا كۇيىندە جەتكىزىلۋى ءۇشىن سۋدى لاستاماي، قورشاعان ورتانى قورعاپ، تابيعاتتى ايالاي ءبىلۋىمىز كەرەك.
تاقىرىپتىڭ كوكەيكەستىلىگى: ەگەمەندى قازاقستان ءۇشىن كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - اۋىز سۋ ماسەلەسى. سەمەي ولكەسى اۋىز سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن تارشىلىق كورىپ وتىرعان جوق.
باستاۋ الىپ اعادى جۇڭگو جەرىنەن،
بۇرىنعى اتاقونىس قازاق ەلىنەن،
كوپ وزەندەر سۋىمەن مولىعىپ،
توعىسادى قارا ەرتىس زايسان كولىمەن.
زايسان كولىنەن ۇزىن ەرتىس اعادى،
قالىڭ توعاي كوك مايسالى جاعالى.
وسكەمەن، سەمەي، پاۆلوداردى قاق جارىپ،
سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا قۇيادى،- دەگەندەي، باستاۋىن سوناۋ جۇڭگو جەرىنەن الاتىن ەرتىس وزەنىنىڭ ءوز ولكەمىزدەگى جاعدايىمەن تانىستىرۋ.
جۇمىستىڭ ماقساتى: مەن بۇل جۇمىسىمنىڭ نەگىزگى تاقىرىبىن ەكولوگيالىق تۇرعىدان قاراپ، كوبىنەسە ەرتىس وزەنىن لاستاۋشى كوزدەرگە توقتالۋعا تىرىستىم.
قويىلعان ماقساتقا جەتۋ ءادىس - تاسىلدەرى: جۇمىستى باستاماس بۇرىن ەرتىس وزەنى جايلى جازىلعان ەڭبەكتەردى، ياعني ءار - الۋان كىتاپتار مەن ەنسيكلوپەديالاردى قاراستىرىپ، جۇمىسىمنىڭ نەگىزگى تاقىرىبىنا ارقاۋ بولا الاتىن ماتەريالدار جيناستىردىم. جەتەكشىممەن بىرگە جىل مەزگىلدەرىنە بايلانىستى وزەن تەمپەراتۋراسىن ولشەپ، سۋدىڭ جىلدامدىعىن، اعىندىق مولشەرىن انىقتاپ وتىردىق. « سەمەي ۆودوكانال» زەرتحاناسىندا بولىپ، سۋدىڭ قۇرامىن، ساپاسىن انىقتادىق.
نەگىزگى مازمۇنى: بومباڭدى تەرەڭ سۋدا سىناۋىڭ بار،
سىناعان سايىن جانىم تىم اۋىرار.
ادامدار، ءارقاشاندا جادىڭدا ۇستا،
« سۋدىڭ دا،- دەيدى قازاق - سۇراۋى بار،»- دەگەندەي، سۋدىڭ
ءقادىرىن كەز - كەلگەن ادام ءبىلۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ولكەمىز شىعىس قازاقستان ءوزىنىڭ تاماشا تابيعاتىمەن كوزگە تۇسەدى. ءبىراق وسى تاماشا تابيعاتتى ساقتاي الماي وتىرمىز. وسىعان بايلانىستى سىزدەرگە ءوز قالامىزدىڭ ءدال ورتاسىنان اعىپ وتەتىن ەرتىس وزەنى جايلى ازداعان مالىمەت بەرمەكپىن.
قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ ءور التايىنان باستاۋ الاتىن ەرتىس وزەنى
شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ باستى سۋ تامىرى دەپ ايتۋعا بولادى. كونە كوزدەردىڭ ايتۋىنشا التاي تاۋىنىڭ كەۋدەسىنەن ون ەكى سالا وزەن ەرتىسكە
قۇيادى ەكەن. جۇڭگو جەرىندەگى سالالارى: قارا ەرتىس، بالا ەرتىس، قۋ ەرتىس، قىران ەرتىس، بۋىرشىن ەرتىس، قابا، القابەك، بىلەزىك. قازاقستانعا وتكەن سوڭ ەرتىسكە قالجىر، كۇرشىم، بۇقتىرما، ءۇلبى، وبا، شار، مۇقىر، شاعان، قازاقستاننان شىعار جەردە ەسىل مەن توبىل وزەندەرى قوسىلادى. ەرتىس وزەنىنىڭ جالپى ۇزىندىعى – 4248 شاقىرىم. التاي ايماعىن كەسىپ وتكەندەگى ۇزىندىعى - 633 شاقىرىم. قازاقستان جەرىندەگى ۇزىندىعى - 1700 شاقىرىم.
ءارى اڭىز، ءارى ابىز اسان قايعى بابامىز جەلمايامەن جەر - جاھاندى كەزىپ ءجۇرىپ، ەرتىستىڭ جاعاسىنا جەتكەندە « سۋى تۇنىق، ءشوبى شۇيگىن، مالعا دا، جانعا دا جايلى مەكەن بولعانداي. قوس قاپتالىنداعى نۋلى توعايى، اعىندى سۋى كىسىنى قىزىقتىرادى ەكەن. تۇبىندە قارا قىتايدىڭ قۇلاعى قىلتيىپ كورىنەتىن جەرى عوي» دەگەن ەكەن. وسىنداي سولتۇستىك جارتى شاردىڭ ەڭ ءىرى دەگەن ون وزەنىنىڭ ىشىنە كىرەتىن، ءتورت مەملەكەتتىڭ جەرىن باسىپ وتەتىن ەرتىس وزەنى قىتايدان باستاپ لاستانىپ كەلەدى. سەبەبى، قىتايدا ۇزىندىعى 300 شاقىرىم، ەنى 22 م، تەرەڭدىگى – 2 - 2، 5 م. بولاتىن قارا ەرتىس - قاراماي كانالى ىسكە قوسىلعان. ودان جىلىنا ەرتىستىڭ جىلدىق اعىنىنان 5 - 40 % سۋ الۋ جوسپارلانۋدا. بۇل وزەن جاعالاۋىنىڭ قۇرۋىنا، بالىقتاردىڭ، كەمە ءجۇزۋىنىڭ كۇرت ازايۋىنا، شامادان تىس لاستانۋدىڭ ارتۋىنا اكەلىپ سوقتىراتىنى ءمالىم. وزەننىڭ قازاقستان جەرىندەگى جاعدايى دا ءماز ەمەس، وزەن سۋى بارىنشا لاستانۋدا. شىعىس قازاقستان اۋماعىندا وزەننىڭ تومەنگى اعىسىندا بۇقتىرما سۋ قويماسى سالىنىپ، زايسان كولى ونىڭ ءبىر بولىگى بولىپ قالدى. ودان ءارى تومەنگى اعىسىندا وسكەمەن جانە ءشۇلبى سۋ قويمالارى سالىنعان. ءقازىر وسى سۋ قويمالارى شەتەل كومپانيالارىنا بەرىلگەن. ولار كوكتەمدەگى تابيعي سۋ اعىزۋ ناۋقانىن بۇزعاندىقتان، ەرتىس جاعالاۋىنىڭ تاماشا ەكوجۇيەسىنە قۇرىپ كەتۋ ءقاۋپى ءتونىپ وتىر. ال ەندەميكتىك فاۋنا مەن فلورا بۇكىل وزەن بويىندا جويىلىپ بارا جاتىر. وسكەمەن ايماعى قازاقستانعا تاۋ ءوندىرىسى جانە تاۋ - كەن بايىتۋ وندىرىستەرىنىڭ ورتالىعى ەكەنى بارشاعا بەلگىلى. وسى ءوندىرىس قالدىقتارى ەرتىس وزەنىن لاستايتىن اۋىر مەتالدار، قورعاسىن جانە ۋلى زاتتار بولۋدە. سۋ وبەكتىلەرىنىڭ جاي - كۇيى كوبىنەسە تاريحي لاستانۋلارمەن بايلانىستى، ولارعا سۋ قورعاۋ ايماقتارى مەن بەلدەۋلەرىندە ورنالاسقان تاۋ جىنىستارىنىڭ ۇيىندىلەرى، تاۋ - كەن ءوندىرىسىنىڭ ىسكە قوسىلماعان وبەكتىلەرىنىڭ قالدىق جيناۋ ورىندارى
«چەكمار»، «بەرەزوۆسكيي»، «اقتاۋ» ت. ب، جاتادى. سونىمەن قاتار
«قازمىرىش» كورپوراسياسى، «قازسينك» ت. ب. ءوندىرىس مەكەمەلەرىنىڭ قالدىقتارى قۇرايدى. سونىڭ سالدارىنان قازىرگى كۇنى وزەن سۋى اۋىر مەتالدارمەن لاستانىپ جاتىر. سوندىقتان وزەندەگى سۋ بەتىنىڭ جوعارى لاستانۋى ءجيى كەزدەسەدى. پاۆلودار قالاسىنان جوعارى وتەتىن ەرتىس - قاراعاندى كانالى ەكىباستۇز، تەمىرتاۋ، قاراعاندى قالالارىن سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ، ەگىستىك سۋارۋعا دا پايدالانىلادى. پاۆلوداردا سىناپپەن جۇمىس ىستەيتىن 60 % ۇلتتىق ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ ءوندىرىسى شوعىرلانعان، ال ول شاڭ - توزاڭ، كۇل مەن وندىرىستىك قالدىقتاردىڭ كوبەيۋىنە اكەلىپ سوقتىرۋدا. ءوزىمىزدىڭ سەمەي وڭىرىندەگى ەرتىس وزەنىنىڭ جاعدايى دا اۋىز تولتىرىپ ماقتانىپ ايتۋعا كەلمەيدى.
سەمەي ءوزىنىڭ يادرولىق سىناق پوليگونىمەن كەڭىنەن ءمالىم، ال ونىڭ ەرتىسكە اسەرى زەرتتەلمەگەن. قازاقستانداعى ەرتىستىڭ ءبىر سالاسى - شاعان بۇرىنعى يادرولىق سىناق ماڭىنان اعاتىن. شاعان وزەنى ارناسىنىڭ ۇزىندىعى 275 شاقىرىم، ورتاشا ەڭىستىگى شامامەن 0، 003 قۇرايدى. 2007 جىلى كۋرچاتوۆ قالاسىنداعى رادياسيالىق قاۋىپسىزدىك ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى سۋ ورتاسىنا راديوەكولوگيالىق زەرتتەۋلەر وتكىزۋ بارىسىندا شاعان وزەنىنىڭ يادرولىق جارىلىستاردىڭ راديواكتيۆتى ونىمدەرمەن لاستانعانىن انىقتادى. وزەن سۋىنىڭ قۇرامىنداعى ءتريتييدىڭ كولەمى 1 ليترگە 350 مىڭ بەككەرلييدى قۇراپ وتىر. ال، 1 ليتر سۋ قۇرامىنداعى ءتريتييدىڭ قالىپتى نورماسىنىڭ كولەمى 7، 7 مىڭ بەككەرليي بولۋى ءتيىس. دەمەك شاعان وزەنى سۋىنداعى ءتريتييدىڭ كولەمى قالىپتى مولشەردەن بىرنەشە جۇزدەگەن ەسە كوپ. جالپى حيميالىق ساپاسىنا كەلسەك، تريتيي سۋ ءتارىزدى سۇيىق زات. سوندىقتان دا قاراپايىم كوزگە ونىڭ بار - جوعى بىلىنبەيدى ەكەن. « اتوم» كولىنەن الىستاعان سايىن شاعان وزەنى سۋىنداعى ءتريتييدىڭ شوعىرلانۋى بىرتىندەپ تومەندەيدى دە، ەرتىس وزەنىمەن توعىسقان تەلىمدە ءتريتييدىڭ قۇرامى 10 بەككەرلييگە تەڭ. 2008 جىلى وزەنگە قوسىمشا زەرتتەۋ جۇرگىزۋ بارىسىندا، تريتييدەن باسقا وزەننىڭ بەتكى سۋلارىندا 90 Sr انىقتالدى، ال تۇپتىك شوگىندىلەردە 60 CO، 152 Eu، 154 Eu جانە 137 Cs تابىلدى.
1970 جىلداردىڭ سوڭىندا سەمەي قالاسىنىڭ شەتىندە ورنالاسقان اسكەري اەرودرومنىڭ جانارماي قويماسىنان كەتكەن اۆياكەروسين وزەنگە قۇيىلىپ، ونى لاستادى. اۆياكەروسيننەن قوردالانعان « كەروسين كولى» بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان ەكولوگتارىن عانا ەمەس، بۇكىل الەمدىك قاۋىمداستىقتى الاڭداتىپ وتىر. سوڭعى جىلدارى حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ بۇۇ - عا جولداعان جوباسىندا دا تۇراقتى كوتەرىلىپ كەلە جاتقان تاقىرىپ سەمەيدەگى اسكەري اەروپورتتان توگىلگەن اۆياسيا جانارمايىنىڭ جەر استىنا ءسىڭىپ جاتقانى، ونىڭ زاردابىن حالىق تارتاتىنى. وسى ايماقتى زەرتتەگەن ەكولوگ مامانداردىڭ پىكىرىنشە 20 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى كەي ادامداردىڭ قۇدىعىنان اۋىز سۋدىڭ ورنىنا بەنزين شىعاتىندىعىن ايتىپ دابىل قاعىپ كەلدى. ناقتى مىسالدارعا جۇگىنەر بولساق، سەمەيدىڭ يۋنوست ەلدى مەكەنىندەگى اياكوز كوشەسى تۇرعىندارىنىڭ قۇدىقتان سۋ ورنىنا كەروسين الىپ وتىرعانىنا بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. 1997ج. زەرتتەۋ جۇمىسى جەر استىنداعى جانار - جاعار مايدىڭ كولەمى 6000 توننا دەگەن قورىتىندى جاسادى. ۇزاق جىلدار بويى بۇل اپاتتىڭ الدىن الۋ جۇمىسى قولعا الىنباعان.
تەك 2002 جىلى الماتىنىڭ « كازگيدەك» فيرماسى اتالعان پروبلەمانى زەرتتەۋ ماسەلەسىن قولعا الىپ، ۇكىمەت تاراپىنان 36 ملن. تەڭگە شىعىن جۇمسالىپ، جەر ۇستىنە 30 توننا جانارمايدى شىعارۋ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزىلدى. ايتسە دە بۇل ماسەلە بۇگىنگى كۇنى وڭ شەشىمىن تاپپاي وتىر. سەمەي پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى ەكولوگيا كافەدراسىنىڭ ماماندارىنىڭ ويىنشا كەروسين كولىنىڭ پروبلەماسى كۇردەلى ماسەلە. زامان تالابىنا ساي جاڭا ءادىس - تاسىلدەردىڭ مۇمكىندىگىمەن ەڭ ءبىرىنشى كەروسين الىپ جاتقان جەر استى مەن كەروسيننىڭ كولەمىن جانە جىلجۋ جىلدامدىعىن انىقتاپ بارىپ ىسكە كىرىسۋ كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا جەر استى ارقىلى ەرتىسكە قاراي بەت الىپ بارا جاتقان اپات كولەمىن جانە جىلدامدىعىن ەشكىم دە ناقتى بىلمەيدى.- قازىرگى ايتىپ جۇرگەننىڭ ءبارى دەرەك كوزى ەمەس، بولجام عانا،- دەيدى، اكادەميك ميحايل پانين. كەروسين كولىنىڭ جەر استىندا قوردالانا باستاعانىنا دا 20 جىلداي ۋاقىت بولعان. الىپ جاتقان كولەمى 420 شارشى مەتر، سوڭعى مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ەرتىسكە نەبارى 150 مەتردەي قاشىقتا تۇر دەلىنگەن.
سونىمەن قاتار 1980 جىلداردىڭ سوڭىندا ەرتىس وزەنىنە سۋ باسسەينىن سالامىز دەپ ۇزىندىعى 15 مەتر، ال ەنى 2 مەتر بولاتىن مەتالدى پليتالاردىڭ 10 شاقتىسىن ەسكى كوپىر ماڭىنا اكەلىپ تاستاعان. اقىرىندا اتالمىش قۇرىلىس نىشانى بەلگىسىز سەبەپتەرمەن سالىنباي اياقسىز قالدى. ال زىلدەي تەمىرلەر مەن دۇمدەي بورەنەلەر وزەننىڭ ەركىن اعۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋدە. ۇزىن تەمىر پليتالار مەن بورەنەلەر الىنىپ تاستالماسا، 5 - 6 جىلدان سوڭ شىبىن - شىركەيگە تولى بورسىعان سۋعا اينالۋى عاجاپ ەمەس.
وسىدان 10 جىل بۇرىن ەرتىس جاعالاۋىنداعى سەميپالاتينكا قالا تۇرعىندارىنىڭ دەمالىس ورىندارىنىڭ ءبىرى ەدى. بۇگىندە وسى الاڭنىڭ جاعاسىنا نابەرەجنايا كوشەسىنىڭ كۇل - قوقىسى توگىلىپ، لاس جەرگە اينالىپ وتىر.
قورىتا كەلگەندە، سۋ - تەڭدەسى جوق تابيعي بايلىق. ونى ۇقىپتى پايدالانۋ كەرەك. قازاق ىرىمىندا ءتۇن ىشىندە سۋ الۋعا تيىم سالىنعان.، ال ءتىپتى قاجەت بولعاندا، سۋ اتاسى سۇلەيمەننەن رۇقسات سۇراپ جالبارىنعان.
سۋ اتاسى - سۇلەيمەن،
ايدىنىڭا تاس اتتىم،
رۇقسات ەت بالاڭا
سۋ الۋعا بولا ما؟
ءتۇن ۇيقىڭدى وياتتىم - دەپ، 3 رەت قايتالاپ ايتىپ سۋ الاتىن بولسا، قازىرگى كۇنى سۋ جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، ادامداردىڭ ىنساپسىزدىعىنان، كەلەڭسىز ارەكەتتەرىنەن لاستانۋدا. ەرتىس وزەنىنىڭ لاستانۋى مەن قازىرگى كۇندەگى لاستانۋ جاعدايىن انىقتاۋ ماقساتىندا جەتەكشىممەن بىرگە سەمەي پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ەكولوگيا جانە گەوگرافيا كافەدراسىمەن بايلانىس ورناتتىق. ەرتىس وزەنى سۋىنىڭ جىل ماۋسىمدارىنا بايلانىستى تەمپەراتۋراسىنىڭ وزگەرۋىن،. جىلدامدىعىن، اعىسىن باقىلاپ وتىردىق. بىلتىرعى قىس وتە اياز بولعانىنا قاراماستان، سەمەي ەرتىسى قاتقان جوق، سەبەبى، اباي كوشەسىندە ورنالاسقان سىرا زاۋىتىنان شىققان ىستىق سۋ اعىپ، وزەنگە قۇيىلىپ جاتتى. ناتيجەسىندە، سەمەي ەرتىسىنىڭ تەمپەراتۋراسى دا، سۋىنىڭ قۇرامى دا، سۋ تىعىزدىعى دا وزگەرىسكە ۇشىراعاندىقتان، سۋداعى ءتىرى ورگانيزمدەرگە زيان كەلدى. ال قۇبىردان اققان سۋ جەردى جىرتىپ، جىراعا اينالدىردى.
تەك ءوندىرىس ورىندارى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، تۇرعىندار دا ەرتىس جاعالاۋىن قوقىستارمەن تولتىرىپ قويادى. ءوز كەزەگىندە سول قوقىستار جاڭبىر سۋىنىڭ اسەرىمەن وزەنگە اعىپ كەتەدى. سونىڭ سالدارىنان وزەن قازىرگى كۇنى تايازدانىپ كەلەدى. وزەندى تەرەڭدەتۋ ءۇشىن ءتۇبىن قازىپ، سۋ تۇبىنەن شىققان قۇمدى ءۇيىپ قويادى. كەيىننەن سول جەرلەرگە اعاش ءوسىپ شىعىپ، جاساندى ارالدار پايدا بولدى. جىل سايىن ەرتىس سۋىنىڭ كولەمى كىشىرەيىپ كەلەدى. 2009 جىلعى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، وبلىس بويىنشا سۋعا تاستالىنعان سۋلفات مولشەرى - 28 مىڭ توننا، قۇرعاق قالدىقتار - 57 مىڭ تونناعا جۋىق، مىس 3، 8 توننا، قورعاسىن - 25، 53 تونناعا جەتكەن.. «سەمەي ۆودوكانال» زەرتحاناسىندا بولىپ، سۋدىڭ قۇرامىن، ساپاسىن زەرتتەپ، سۋدىڭ لاستانۋ يندەكسىن (سلي) انىقتادىم.
مىسالعا، ەرتىس وزەنىندەگى سينكتىڭ مولشەرى ومىرگە زالالسىز قالىپتان 114
ەسە، مىرىش 10، 6 ەسە، ازوت 2، 8 ەسە جوعارى بولدى. وسىدان - اق وزەن سۋىنىڭ قانشالىقتى لاستانعانىن بايقاۋعا بولادى. ءسوزىمنىڭ سوڭىندا ايتارىم:
تابيعي تازا سۋدىڭ بولاشاق ۇرپاققا تازا كۇيىندە جەتكىزىلۋى ءۇشىن سۋدى لاستاماي، قورشاعان ورتانى قورعاپ، تابيعاتتى ايالاي ءبىلۋىمىز كەرەك.
You Might Also Like
-
اشىق ساباقتىڭ تاقىرىبى: ساۋلەسى مەن ساناڭنىڭ جىگەرلەنسىن تالابىڭ
