فاريزا وڭعارسىنوۆا «ويۋلار»
ساباقتىڭ تاقىرىبى: فاريزا وڭعارسىنوۆا «ويۋلار».
ساباقتىڭ ماقساتى: بىلىمدىلىك ماقساتى. اقىن ومىرىنەن كەڭ تۇردە مالىمەت بەرۋ.«ويۋلار» ولەڭى ارقىلى حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى جيناقتالعان اسىل مۇرالارىن ۇلگى - ونەگە ەتە وتىرىپ وقۋشىلاردىڭ ساناسىنا ۇلتتىق - قۇندىلىقتارعا قۇرمەت رۋحىن ءسىڭدىرۋ. وي - ءورىسىن كەڭەيتۋ، ءتىل بايلىعىن، سوزدىك قورىن مولايتۋ.
تاربيەلىك ماقساتى: بويىندا رۋحاني بايلىق پەن مورالدىق تازالىقتى ۇشتاستىرعان، جان - جاقتى جاراسىمدى دامىعان، ەركىن پىكىرلى ادام تاربيەلەۋ.
قازاق حالقىنىڭ ەڭ قۇندى، مادەني مۇرالارىن وقۋشى بويىنا سىڭىرە وتىرىپ اتا - بابالارىمىزدىڭ جوعارى عۇرىپتى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ەستەتيكالىق تۇرعىدان دا جەتە دامىعان حالىق ەكەندىگىن اڭعارتۋ. كوركەمدىك ءبىلىم بەرۋ مەن ەستەتيكالىق تاربيەنى جاقسارتۋ.
دامىتۋشىلىق ماقساتى: ونەرگە دەگەن قۇشتارلىعىن ارتتىرىپ، اسەمدىك سەزىمىن دامىتۋ. كىناراتسىز كوركەمدىك تالعامىن، ونەر شىعارمالارىن، تۋعان تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىن، بايلىعىن دۇرىس ءتۇسىنىپ باعالاي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
قازاق ەلىنىڭ ەجەلگى سالت – ساناسى، ادەت - عۇرىپ، تۇرمىس - تىرشىلىگىمەن تىعىز بايلانىستا تۋعاندىعىن، ونەردىڭ ومىردەگى ورنىن تانىتا وتىرىپ ويىن جۇيەلى، ءوز بەتتەرىنشە ايتا بىلۋگە ۇيرەتۋ، وي تالاسىن تۋعىزۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: Ịزدەندىرۋ، تانىمدىق ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، ءتۇرلى ويىندار.
ءپان ارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى، ەڭبەك، سۋرەت، تاريح.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىق، تاقتا، بور. ف. وڭعارسىنوۆا پورترەتى، تۇس كيىز، ويۋلار، تۇسىندىرمە سوزدىك، تەكەمەت.
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭىن الىپ بارۋ.
سىنىپ وقۋشىلارىن ۇيىمداستىرىپ ساباققا بەيىمدەۋ، ساباقتىڭ ماقساتىمەن تانىستىرۋ. سىنىپتى ەكى توپقا بولەمىن. ءبىرىنشى توپتى «ءبىلىمپازدار»، ەكىنشى توپتى «ونەرپازدار» دەپ اتايمىن.
ءۇي تاپسىرماسى: وتكەن ساباقتى «كۋبيزيم» ويىنى ارقىلى تەكسەرەمىن. وقۋشى كۋبيكتى اينالدىرىپ تاستايدى (كۋبيكتىڭ جان جاعىنا ساندار جازىلعان) قاي سان تۇسسە، سول ساندى كارتوچكانى الىپ سۇراققا جاۋاپ بەرەدى. وقۋشىلاردىڭ جاۋابىن الدىن الا دايىندالعان «باعالاۋ ايناسىنا» قويىپ بەرەمىن.
ۇلەستىرمە قاعازدارعا جازىلعان سۇراقتار.
1. ت. مولداعالييەۆ قاي جىلى تۋىلعان؟ ولەڭ كىمدەرگە ارنالعان؟
2. اقىننىڭ «باۋىرلار» ولەڭى قاشان جانە نەگە بايلانىستى جازىلعان؟
3. ولەڭدەگى پاتريوتتىق سەزىممەن، اقىننىڭ تاماشا ويىن تانىتاتىن ولەڭ جولدارىنان ءۇزىندى وقىپ بەر.
4. اقىن قانداس باۋىرلارعا قانداي ءوتىنىش، تىلەك بىلدىرەدى؟ ت. ب.
تاقتاعا جاڭا تاقىرىپتى جازامىن.
وقۋشىلار بۇگىن سەندەرمەن بىرگە وتپەكشى بولىپ وتىرعان تاقىرىبىمىز فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ «ويۋلار» ولەڭى. سەندەرگە اقىن ومىرىنەن كەڭ تۇردە مالىمەت بەرەيىن.
فاريزا وڭعارسىنوۆا قازاق حالقىنىڭ اسا تالانتتى اقىن قىزدارىنىڭ ءبىرى. ول 1939 جىلى قازىرگى اتىراۋ وڭىرىندەگى ماناش اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن.
قازاق پوەزياسىنا 1960 جىلداردىڭ باس كەزىندە كىرىپ كەلگەن. فاريزانىڭ ولەڭ - جىرلارىندا جايىقتىڭ سۋىنداي جاعانى سوققان ادۋىندى كوڭىل كۇي ەرەكشە سەزىلەدى.
فاريزانىڭ ولەڭدەرى كاسپييدىڭ الاپات تولقىنىنداي ايبىندى، كاسپييدىڭ اققۋلارىنداي پاك، ءموپ - ءمولدىر، تازا، تۋعان دالاسىنداي كەڭ، ارۋاناسىنداي ماڭعاز، كۇنىندەي ىستىق، تاۋلارىنداي اسقاق بوپ سىر شەرتەدى.
فاريزانىڭ ادەبيەت الەمىنە كەلەر جولداعى العاشقى «تاربيەشىلەرى» اناسىنىڭ اۋزىنان ەستىگەن ەرتەگى، جىر، اڭىزدار مەن ماقال - ماتەلدەر، جۇمباقتار؛ جانە ءوزى وقىعان قازاق حالىق ادەبيەتىنىڭ تۋىندىلارى. مىنە وسىلار اقىندى ادەبيەت الەمىنىڭ ەسىگىن اشۋعا سەبەپشى بولدى.
فاريزانىڭ 1967 جىلى «بۇلبۇل» دەگەن اتپەن تۇڭعىش جىر كىتابى جارىق كورىپ جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تانىلا باستادى. فاريزانىڭ جاس وقىرماندارعا ارنالعان ولەڭ - جىرلارى دا اسا مول، تىم تارتىمدى. اقىننىڭ بۇگىن «ويۋلار» ولەڭىن وتەمىز. ولەڭدى ناقىشىنا كەلتىرىپ وقىپ بەرەمىن.
ءيا بالالار ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان ءداستۇرى ۇلتتىق مادەني مۇراسىندا كورىنىس تابادى. قازاقتىڭ قول ونەرى، ونىڭ ءداستۇرى عاسىردان - عاسىرعا ءوتىپ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتىپ وتىر. وسىنداي حالقىمىزدىڭ اسىل مۇرالارىنىڭ ءبىرى - ويۋ. اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆا ءوزىنىڭ ولەڭىنە قازاق حالقىنىڭ ەڭ قۇندى مۇرالارىنىڭ ءبىرى ويۋ - ورنەكتى ارقاۋ ەتەدى.
ءبىز «ويۋلار» ولەڭىن وقي وتىرىپ اتا - بابالارىمىزدىڭ جوعارى عۇرىپتى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ەستەتيكالىق تۇرعىدان دا جەتە دامىعان حالىق ەكەندىگىن اڭعارامىز.
اقىن ءوز ولەڭىندە ءومىر مەن ونەردىڭ ەڭ اسەمىن ءجىتى كورىپ اسقان شەبەرلىكپەن جىرلاي بىلگەن.
ءتۇرىن - اي تەكەمەتتىڭ! اسىل قانداي.
ءۇڭىلدىم ءۇنسىز عانا باسىمدى الماي
«كەلە عوي قوشاقانىم وزىمە»! دەپ
اجەم كەپ سيپاعانداي شاشىمنان جاي»،- دەيدى. تۋعان جەردىڭ جاسىل كەزىن جايناتىپ تۇسىرگەن ويۋلاردى كورگەندە «كەلە عوي»،- دەپ شاقىرىپ تۇرعان اجەسىن كورگەندەي بولادى. تەكەمەتتىڭ ءاربىر ورنەگى كوزىنە ىستىق كورىنىپ اناسىنا، اجەسىنە دەگەن ساعىنىش سەزىمىن تەربەيدى. اجەسىنىڭ كوزىندەي بۇل ويۋلاردى كورگەندە كوز الدىنا اجەسىنىڭ تارامىستى ساۋساقتارىن كورىنگەندەي بولادى. مەنىڭ دە جىر ورنەگىم اجەمنىڭ ويۋىنداي عاسىرلاردان سۇرىنبەي وتە الار ما ەكەن دەيدى.
ساعىنىشىنا باسقۇر، ورنەكتى مەدەت تۇتادى.
سۇيەنىپ تۇسكيىزگە تۇرىپ قاپپىن،
كوز جازىپ ويۋلاردان قالام با دەپ.
ءمولدىر شىق جاسىرىندى جانارعا كەپ دەيدى.
ءيا بالالار، قازاقتىڭ قولونەرلىك، زەرگەرلىك ونەر تۋىندىلارى - كورنەكتى ويۋلانعان بۇيىمدار تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، رەسەيدە دە بەلگىلى بولدى. ءتىپتى شەت ەلدەرگە دە ايگىلى ەدى. 1868 جىلى پاريجدەگى دۇنيەجۇزىلىك كورمەگە قويىلعان بۇيىمدار ىشىندە قازاقتىڭ زەرگەرلىك ونەرىنىڭ زاتتارى، ۇلتتىق كيىمدەر بولعان.
«بۇل ويۋلار قازاعىمنىڭ قاسيەتتى مۇراسى،
ءار ورنەگىن سويلەتە الساڭ عاسىر سىرىن ۇعاسىڭ.
ءيا وقۋشىلار بۇل ويۋلار تەك جاي عانا ورنەك ەمەس. ءاربىر ويۋدىڭ استىندا نەشە مىڭ جىلدىق اتا - بابالارىمىز تاريحى، سالت - ءداستۇرى، ادەت - عۇرپى، تۇرمىس - تىرشىلىگىنەن دەرەك بەرەر سىرلار جاتىر.
ەندى سەندەرمەن بىرگە «كىم استى ساۋداسى» ويىنىن جۇرگىزەمىز. قازاقتىڭ ويۋ - ورنەكتەرىنەن مول ماعلۇمات العىسى كەلگەن وقۋشى مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ بەرىپ ويۋعا يە بولادى. كىم دۇرىس، تولىق جاۋاپ بەرسە ويۋ سول وقۋشىعا ءتيىستى بولادى. بىلىمدەرىن باعالاپ، باعالاۋ ايناسىنا قويىپ بارامىن.
1. «كيىز باسۋ» ويىنى. ەكى توپتان ءبىر وقۋشىدان كەلىپ كونۆەرت سايلاپ الادى. Ịشىندە نومىرلەنگەن تەكەمەت ورنەكتەرى جانە جانە سۇراقتار جازىلعان كارتوچكىلەر بار. كارتوچكىدەگى سۇراققا تولىق جاۋاپ بەرگەن وقۋشى سول نومەردەگى ويۋدى پلاكاتتاعى ءتيىستى ورنىنا جەلىمدەيدى. وسىلاي تەكەمەت كيىزدى باسىپ شىعارامىز. ءبىرىنشى توپ جۇمىس ىستەپ جاتقاندا ەكىنشى توپ «اجە» تاقىرىبىنا ءماتىن دۇزەدى. ەكىنشى توپ جۇمىس ىستەپ جاتقاندا ءبىرىنشى توپ ءماتىندى وقىپ بەرەدى.
3. «فيدبەگ» ويىنى. ءۇش ءتۇرلى شارتى بار. 1) ويۋلاردى قۇراستىرىپ اتىن تاۋىپ جازادى. 2) ويۋدىڭ كەلىپ شىعۋىن، ماعىناسىن ايتادى.(ويۋلاردىڭ اتتارىمەن، كەلىپ شىعۋىن «كىم استى ساۋداسى» ويىنى ارقىلى تانىستى). 3) ماقالدى جالعاستىرىپ ماعىناسىن ايتۋ.
4. «رەبۋس» شەشۋ ويىنى. رەبۋستىڭ جاۋابىن تاۋىپ استىنا جازادى.
سوزدىك جۇمىس: جەلباۋ، باسقۇر، تەكەمەت، تۇسكيىز، ساباۋ، قارۋ، ساباقتاۋ سوزدەرىنە تۇسىنىك بەرىپ داپتەرلەرىنە جازدىرۋ.
ولەڭدى قۇرىلىسىنا قاراي تالداۋ: ولەڭ بۋىن سانى مەن ايتىلۋ ىرعاعىنا قاراي ءبىر - بىرىنە ۇقساس ءتورت ولەڭ جولىنان، ياعني تارماقتان قۇرالعان.
ولەڭ جولىنىڭ ءارقايسىسى 11 بۋىننان، ايتىلۋ ىرعاعى جاعىنان ءار تارماق 3 بۋناقتان تۇرادى.
ولەڭنىڭ 1، 2، 4 - تارماقتارىنىڭ سوڭعى سوزدەرى ءبىر - بىرىمەن دىبىستىق جاعىنان ۇندەسە ۇيقاسقان قارا ولەڭ ۇيقاسى تۇرىندە جازىلعان.
ساباقتى پىسىقتاۋ: اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ «ويۋلار» ولەڭىنەن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ونەرىن، ويۋ - ورنەكتىڭ ءمانىن تۇسىنۋمەن بىرگە، اقىننىڭ اجەسىنە بولعان ساعىنىش سەزىمىن كوردىك.
بۇگىنگى ساباعىمدى ت. مولداعالييەۆتىڭ مىنا ولەڭ جولدارىمەن اياقتايمىن.
ءتۇس كيىزگە جايناتىپ ءتۇسىرىپتى - اۋ،
تۋعان جەردىڭ جايناتىپ جاسىل كەزىن.
بالام تۋعان دالاسىن ۇمىتپاسىن،
دەپ تۇسىما اناشىم كەتتى مە ءىلىپ؟
ۇيگە تاپسىرما: ولەڭدى جاتتاپ كەلۋ. «ۇلتتىق قولونەرىمىز» تاقىرىبىنا ءماتىن جازىپ كەلۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى: بىلىمدىلىك ماقساتى. اقىن ومىرىنەن كەڭ تۇردە مالىمەت بەرۋ.«ويۋلار» ولەڭى ارقىلى حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى جيناقتالعان اسىل مۇرالارىن ۇلگى - ونەگە ەتە وتىرىپ وقۋشىلاردىڭ ساناسىنا ۇلتتىق - قۇندىلىقتارعا قۇرمەت رۋحىن ءسىڭدىرۋ. وي - ءورىسىن كەڭەيتۋ، ءتىل بايلىعىن، سوزدىك قورىن مولايتۋ.
تاربيەلىك ماقساتى: بويىندا رۋحاني بايلىق پەن مورالدىق تازالىقتى ۇشتاستىرعان، جان - جاقتى جاراسىمدى دامىعان، ەركىن پىكىرلى ادام تاربيەلەۋ.
قازاق حالقىنىڭ ەڭ قۇندى، مادەني مۇرالارىن وقۋشى بويىنا سىڭىرە وتىرىپ اتا - بابالارىمىزدىڭ جوعارى عۇرىپتى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ەستەتيكالىق تۇرعىدان دا جەتە دامىعان حالىق ەكەندىگىن اڭعارتۋ. كوركەمدىك ءبىلىم بەرۋ مەن ەستەتيكالىق تاربيەنى جاقسارتۋ.
دامىتۋشىلىق ماقساتى: ونەرگە دەگەن قۇشتارلىعىن ارتتىرىپ، اسەمدىك سەزىمىن دامىتۋ. كىناراتسىز كوركەمدىك تالعامىن، ونەر شىعارمالارىن، تۋعان تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىن، بايلىعىن دۇرىس ءتۇسىنىپ باعالاي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
قازاق ەلىنىڭ ەجەلگى سالت – ساناسى، ادەت - عۇرىپ، تۇرمىس - تىرشىلىگىمەن تىعىز بايلانىستا تۋعاندىعىن، ونەردىڭ ومىردەگى ورنىن تانىتا وتىرىپ ويىن جۇيەلى، ءوز بەتتەرىنشە ايتا بىلۋگە ۇيرەتۋ، وي تالاسىن تۋعىزۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: Ịزدەندىرۋ، تانىمدىق ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، ءتۇرلى ويىندار.
ءپان ارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى، ەڭبەك، سۋرەت، تاريح.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىق، تاقتا، بور. ف. وڭعارسىنوۆا پورترەتى، تۇس كيىز، ويۋلار، تۇسىندىرمە سوزدىك، تەكەمەت.
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭىن الىپ بارۋ.
سىنىپ وقۋشىلارىن ۇيىمداستىرىپ ساباققا بەيىمدەۋ، ساباقتىڭ ماقساتىمەن تانىستىرۋ. سىنىپتى ەكى توپقا بولەمىن. ءبىرىنشى توپتى «ءبىلىمپازدار»، ەكىنشى توپتى «ونەرپازدار» دەپ اتايمىن.
ءۇي تاپسىرماسى: وتكەن ساباقتى «كۋبيزيم» ويىنى ارقىلى تەكسەرەمىن. وقۋشى كۋبيكتى اينالدىرىپ تاستايدى (كۋبيكتىڭ جان جاعىنا ساندار جازىلعان) قاي سان تۇسسە، سول ساندى كارتوچكانى الىپ سۇراققا جاۋاپ بەرەدى. وقۋشىلاردىڭ جاۋابىن الدىن الا دايىندالعان «باعالاۋ ايناسىنا» قويىپ بەرەمىن.
ۇلەستىرمە قاعازدارعا جازىلعان سۇراقتار.
1. ت. مولداعالييەۆ قاي جىلى تۋىلعان؟ ولەڭ كىمدەرگە ارنالعان؟
2. اقىننىڭ «باۋىرلار» ولەڭى قاشان جانە نەگە بايلانىستى جازىلعان؟
3. ولەڭدەگى پاتريوتتىق سەزىممەن، اقىننىڭ تاماشا ويىن تانىتاتىن ولەڭ جولدارىنان ءۇزىندى وقىپ بەر.
4. اقىن قانداس باۋىرلارعا قانداي ءوتىنىش، تىلەك بىلدىرەدى؟ ت. ب.
تاقتاعا جاڭا تاقىرىپتى جازامىن.
وقۋشىلار بۇگىن سەندەرمەن بىرگە وتپەكشى بولىپ وتىرعان تاقىرىبىمىز فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ «ويۋلار» ولەڭى. سەندەرگە اقىن ومىرىنەن كەڭ تۇردە مالىمەت بەرەيىن.
فاريزا وڭعارسىنوۆا قازاق حالقىنىڭ اسا تالانتتى اقىن قىزدارىنىڭ ءبىرى. ول 1939 جىلى قازىرگى اتىراۋ وڭىرىندەگى ماناش اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن.
قازاق پوەزياسىنا 1960 جىلداردىڭ باس كەزىندە كىرىپ كەلگەن. فاريزانىڭ ولەڭ - جىرلارىندا جايىقتىڭ سۋىنداي جاعانى سوققان ادۋىندى كوڭىل كۇي ەرەكشە سەزىلەدى.
فاريزانىڭ ولەڭدەرى كاسپييدىڭ الاپات تولقىنىنداي ايبىندى، كاسپييدىڭ اققۋلارىنداي پاك، ءموپ - ءمولدىر، تازا، تۋعان دالاسىنداي كەڭ، ارۋاناسىنداي ماڭعاز، كۇنىندەي ىستىق، تاۋلارىنداي اسقاق بوپ سىر شەرتەدى.
فاريزانىڭ ادەبيەت الەمىنە كەلەر جولداعى العاشقى «تاربيەشىلەرى» اناسىنىڭ اۋزىنان ەستىگەن ەرتەگى، جىر، اڭىزدار مەن ماقال - ماتەلدەر، جۇمباقتار؛ جانە ءوزى وقىعان قازاق حالىق ادەبيەتىنىڭ تۋىندىلارى. مىنە وسىلار اقىندى ادەبيەت الەمىنىڭ ەسىگىن اشۋعا سەبەپشى بولدى.
فاريزانىڭ 1967 جىلى «بۇلبۇل» دەگەن اتپەن تۇڭعىش جىر كىتابى جارىق كورىپ جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تانىلا باستادى. فاريزانىڭ جاس وقىرماندارعا ارنالعان ولەڭ - جىرلارى دا اسا مول، تىم تارتىمدى. اقىننىڭ بۇگىن «ويۋلار» ولەڭىن وتەمىز. ولەڭدى ناقىشىنا كەلتىرىپ وقىپ بەرەمىن.
ءيا بالالار ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان ءداستۇرى ۇلتتىق مادەني مۇراسىندا كورىنىس تابادى. قازاقتىڭ قول ونەرى، ونىڭ ءداستۇرى عاسىردان - عاسىرعا ءوتىپ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتىپ وتىر. وسىنداي حالقىمىزدىڭ اسىل مۇرالارىنىڭ ءبىرى - ويۋ. اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆا ءوزىنىڭ ولەڭىنە قازاق حالقىنىڭ ەڭ قۇندى مۇرالارىنىڭ ءبىرى ويۋ - ورنەكتى ارقاۋ ەتەدى.
ءبىز «ويۋلار» ولەڭىن وقي وتىرىپ اتا - بابالارىمىزدىڭ جوعارى عۇرىپتى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ەستەتيكالىق تۇرعىدان دا جەتە دامىعان حالىق ەكەندىگىن اڭعارامىز.
اقىن ءوز ولەڭىندە ءومىر مەن ونەردىڭ ەڭ اسەمىن ءجىتى كورىپ اسقان شەبەرلىكپەن جىرلاي بىلگەن.
ءتۇرىن - اي تەكەمەتتىڭ! اسىل قانداي.
ءۇڭىلدىم ءۇنسىز عانا باسىمدى الماي
«كەلە عوي قوشاقانىم وزىمە»! دەپ
اجەم كەپ سيپاعانداي شاشىمنان جاي»،- دەيدى. تۋعان جەردىڭ جاسىل كەزىن جايناتىپ تۇسىرگەن ويۋلاردى كورگەندە «كەلە عوي»،- دەپ شاقىرىپ تۇرعان اجەسىن كورگەندەي بولادى. تەكەمەتتىڭ ءاربىر ورنەگى كوزىنە ىستىق كورىنىپ اناسىنا، اجەسىنە دەگەن ساعىنىش سەزىمىن تەربەيدى. اجەسىنىڭ كوزىندەي بۇل ويۋلاردى كورگەندە كوز الدىنا اجەسىنىڭ تارامىستى ساۋساقتارىن كورىنگەندەي بولادى. مەنىڭ دە جىر ورنەگىم اجەمنىڭ ويۋىنداي عاسىرلاردان سۇرىنبەي وتە الار ما ەكەن دەيدى.
ساعىنىشىنا باسقۇر، ورنەكتى مەدەت تۇتادى.
سۇيەنىپ تۇسكيىزگە تۇرىپ قاپپىن،
كوز جازىپ ويۋلاردان قالام با دەپ.
ءمولدىر شىق جاسىرىندى جانارعا كەپ دەيدى.
ءيا بالالار، قازاقتىڭ قولونەرلىك، زەرگەرلىك ونەر تۋىندىلارى - كورنەكتى ويۋلانعان بۇيىمدار تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، رەسەيدە دە بەلگىلى بولدى. ءتىپتى شەت ەلدەرگە دە ايگىلى ەدى. 1868 جىلى پاريجدەگى دۇنيەجۇزىلىك كورمەگە قويىلعان بۇيىمدار ىشىندە قازاقتىڭ زەرگەرلىك ونەرىنىڭ زاتتارى، ۇلتتىق كيىمدەر بولعان.
«بۇل ويۋلار قازاعىمنىڭ قاسيەتتى مۇراسى،
ءار ورنەگىن سويلەتە الساڭ عاسىر سىرىن ۇعاسىڭ.
ءيا وقۋشىلار بۇل ويۋلار تەك جاي عانا ورنەك ەمەس. ءاربىر ويۋدىڭ استىندا نەشە مىڭ جىلدىق اتا - بابالارىمىز تاريحى، سالت - ءداستۇرى، ادەت - عۇرپى، تۇرمىس - تىرشىلىگىنەن دەرەك بەرەر سىرلار جاتىر.
ەندى سەندەرمەن بىرگە «كىم استى ساۋداسى» ويىنىن جۇرگىزەمىز. قازاقتىڭ ويۋ - ورنەكتەرىنەن مول ماعلۇمات العىسى كەلگەن وقۋشى مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ بەرىپ ويۋعا يە بولادى. كىم دۇرىس، تولىق جاۋاپ بەرسە ويۋ سول وقۋشىعا ءتيىستى بولادى. بىلىمدەرىن باعالاپ، باعالاۋ ايناسىنا قويىپ بارامىن.
1. «كيىز باسۋ» ويىنى. ەكى توپتان ءبىر وقۋشىدان كەلىپ كونۆەرت سايلاپ الادى. Ịشىندە نومىرلەنگەن تەكەمەت ورنەكتەرى جانە جانە سۇراقتار جازىلعان كارتوچكىلەر بار. كارتوچكىدەگى سۇراققا تولىق جاۋاپ بەرگەن وقۋشى سول نومەردەگى ويۋدى پلاكاتتاعى ءتيىستى ورنىنا جەلىمدەيدى. وسىلاي تەكەمەت كيىزدى باسىپ شىعارامىز. ءبىرىنشى توپ جۇمىس ىستەپ جاتقاندا ەكىنشى توپ «اجە» تاقىرىبىنا ءماتىن دۇزەدى. ەكىنشى توپ جۇمىس ىستەپ جاتقاندا ءبىرىنشى توپ ءماتىندى وقىپ بەرەدى.
3. «فيدبەگ» ويىنى. ءۇش ءتۇرلى شارتى بار. 1) ويۋلاردى قۇراستىرىپ اتىن تاۋىپ جازادى. 2) ويۋدىڭ كەلىپ شىعۋىن، ماعىناسىن ايتادى.(ويۋلاردىڭ اتتارىمەن، كەلىپ شىعۋىن «كىم استى ساۋداسى» ويىنى ارقىلى تانىستى). 3) ماقالدى جالعاستىرىپ ماعىناسىن ايتۋ.
4. «رەبۋس» شەشۋ ويىنى. رەبۋستىڭ جاۋابىن تاۋىپ استىنا جازادى.
سوزدىك جۇمىس: جەلباۋ، باسقۇر، تەكەمەت، تۇسكيىز، ساباۋ، قارۋ، ساباقتاۋ سوزدەرىنە تۇسىنىك بەرىپ داپتەرلەرىنە جازدىرۋ.
ولەڭدى قۇرىلىسىنا قاراي تالداۋ: ولەڭ بۋىن سانى مەن ايتىلۋ ىرعاعىنا قاراي ءبىر - بىرىنە ۇقساس ءتورت ولەڭ جولىنان، ياعني تارماقتان قۇرالعان.
ولەڭ جولىنىڭ ءارقايسىسى 11 بۋىننان، ايتىلۋ ىرعاعى جاعىنان ءار تارماق 3 بۋناقتان تۇرادى.
ولەڭنىڭ 1، 2، 4 - تارماقتارىنىڭ سوڭعى سوزدەرى ءبىر - بىرىمەن دىبىستىق جاعىنان ۇندەسە ۇيقاسقان قارا ولەڭ ۇيقاسى تۇرىندە جازىلعان.
ساباقتى پىسىقتاۋ: اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ «ويۋلار» ولەڭىنەن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ونەرىن، ويۋ - ورنەكتىڭ ءمانىن تۇسىنۋمەن بىرگە، اقىننىڭ اجەسىنە بولعان ساعىنىش سەزىمىن كوردىك.
بۇگىنگى ساباعىمدى ت. مولداعالييەۆتىڭ مىنا ولەڭ جولدارىمەن اياقتايمىن.
ءتۇس كيىزگە جايناتىپ ءتۇسىرىپتى - اۋ،
تۋعان جەردىڭ جايناتىپ جاسىل كەزىن.
بالام تۋعان دالاسىن ۇمىتپاسىن،
دەپ تۇسىما اناشىم كەتتى مە ءىلىپ؟
ۇيگە تاپسىرما: ولەڭدى جاتتاپ كەلۋ. «ۇلتتىق قولونەرىمىز» تاقىرىبىنا ءماتىن جازىپ كەلۋ.
You Might Also Like
-
وقۋشىعا ءبىلىم بەرۋمەن قاتار، ونى جاقسى ادام ەتىپ شىعارۋ وتباسى مەن ۇستازىنا بايلانىستى. وسى ورايدا ادامگەرشىلىك، سەنىمدىلىك، بىرلىك، تاتۋلىق ۇعىمدارىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىنداعى "دوستىق - بىرلىك پەن...
-
كامەلەتكە تولماعاندار اراسىندا وزىنە-وزى قول جۇمساۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ جولدارى
