كامەلەتكە تولماعاندار اراسىندا وزىنە-وزى قول جۇمساۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ جولدارى
كامەلەتكە تولماعاندار اراسىندا وزىنە-وزى قول جۇمساۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ جولدارى
(دوڭگەلەك ۇستەل)
ۋاقىتى: 25. 02. 2013 جىل
قاتىسقاندار: 15 اتا-انا
سالەمەتسىزدەرمە قۇرمەتتى اتا-انالار! بۇگىنگى دوڭگەلەك ۇستەلگە قوش كەلدىڭىزدەر! دوڭگەلەك ۇستەلدى باستاماس بۇرىن سىزدەرگە سۇراق قويعىم كەلىپ تۇر. جالپى سىزدەر سۋيسيد دەگەندى بۇرىن ەستىدىڭىزدەر مە جانە ول نەنى بىلدىرەدى؟ (اتا-انالاردىڭ ويلارى تىڭدالادى)
وز-وزىنە قول سالۋ قازىرگى تاڭدا الەمدى قاتتى الاڭداتىپ وتىرعان ۇلكەن ماسەلە. دۇنيەجۇزىندە جىل سايىن 1 ميلليون ادام ءوز-وزىن اجالعا قيسا، 10-20 ميلليونداي ادام ءوزىن ولتىرۋگە ارەكەت جاسايدى. ەڭ جامانى وز-وزىنە قول جۇمسايتىن ادامداردىڭ اراسىندا جاستار ءولىمىنىڭ كوبەيۋى.
«سۋيسيد» لاتىن تىلىنەن الىنعان «ءوزىن-وزى ءولتىرۋ، وزىنە قول سالۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
الەم بويىنشا ءوزىن-وزى ولتىرۋگە قول جۇمسايتىندار جايلى مالىمەت كەلتىرەتىن بولساق وز-وزىنە قول جۇمساۋ جوعارى جانە وتە جوعارى ەلدەر(100 مىڭ ادامنان 20-دان كوپ ادام)، ونى پايىزبەن كورسەتكەندە
1 ------- جاپونيا ---------- 27، 1
2 -------- ۆەنگريا ---------- 35، 9
3 -------- ەستونيا ----------- 40
4 --------- رەسەي ------------ 39، 4(جىل سايىن 60 مىڭ ادام)
5 ---------- ليتۆا ----------- 42، 1
6 ---------- لاتۆيا ---------- 42، 5
وز-وزىنە قول جۇمساۋدىڭ قازىرگى تاڭدا 80-گە جۋىق ءتاسىلى انىقتالىپ وتىر. الەمدە كەڭ تاراعان تۇرلەرى: اسىلۋ، سۋعا كەتۋ، ۋلانۋ، بيىك جەرلەردەن سەكىرۋ، قارۋ قولدانۋ.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىقتى ساقتاۋ ۇيىمى ءوزىن-وزى ءولتىرۋدىڭ مىناداي سەبكەبىن انىقتاپ وتىر: جەكە ومىردەگى كيكىلجىڭدەر، ۇمىتسىزدىك، ماحاباتتاعى ساتسىزدىك، جالعىزدىق، قورلىق، زومبىلىق كورۋ، مۇگەدەكتىك ت. ب.
وزىنە-وزى قول سالۋ ءۇش توپقا بولىنەدى: اشىق، جاسىرىن جانە دەمونستراسيالى.
اشىق سۋيسيدكە قاشان دا جابىرقاۋ داعدارىستىق جاعداي نەمەسە ومىردەن باز كەشۋ جايلى ويلاپ، ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءمانى جايلى ويلانىپ كۇيزەلۋ جاتادى. ويتكەنى، ءوزىن ەشكىمگە كەرەكسىز سەزىنەدى.
دەمونستراسيالى سۋيسيدكە ولۋگە دەگەن نيەتى جوق، جاي عانا باسقالاردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارۋ ءۇشىن وز-وزىنە قول جۇمساۋ ارەكەتى جاتادى.
جاسىرىن سۋيسيدكە ءولۋدى ماسەلەنىڭ شەشىمى دەپ سانامايدى، ودان باسقا جول تابا الماي قينالاتىندار باراتىن مىنەز قىلىعىنىڭ ءبىر ءتۇرى. جاسوسپىرىمدەر اراسىندا ەلىكتەۋىش كۇش تە قارقىندى اسەر ەتەدى. ولار تەلەديدار، راديوحابارلار، ينتەرنەت ارقىلى ءوز ۇلگىلەرىن تابادى دا، ولارعا «كوشىرمە» رەتىندە ەلىكتەيدى.
جاسوسپىرىمدەردىڭ مىنەزى تۇراقسىز كەلگەندىكتەن، سەنگىش كەلەدى، جەل سوزدەرگە ەرىپ، ءار ءتۇرلى ارەكەتتەر جاسايدى. ءجاسوسپىرىم كوبىنەسە ولىممەن قورقىتىپ، ءوزىنىڭ قارسىلاسىن باعىندىرۋ ماقساتىندا جانە بۇل ارەكەتتى ەڭ دۇرىس ءتاسىل دەپ تۇسىنەدى، قايعىلى جاعدايلارعا ۇشىرايدى.
ءبىز جاسوسپىرىمدەرگە وز-وزىنە قول سالۋ-تابيعاتتىڭ ەڭ قىمبات سىيىنان قول ءۇزۋ، ياعني، اۋىر كۇناعا بارۋ بولىپ سانالاتىنىن ءتۇسىندىرۋىمىز قاجەت.
مەن وسىنداي جاعدايعا دۋشار بولعان ءبىر بالانىڭ حاتىن وقىپ بەرەيىن.
«قۇرمەتتى انام، اكەم جانە باۋىرلارىم. مەنىڭ ىستەگەن ىسىمنەن كەشىرىم سۇرايمىن، ءبىراق مەن سىزدەردىڭ بارلىعىڭىزدى جاقسى كورەمىن. وتىنەمىن، وتىنەمىن، وتىنەمىن مەنى وسى ءۇشىن كىنالاماڭدار. بۇل مەنىڭ قاتەلىگىم، ءسىزدىڭ نەمەسە باسقا بىرەۋدىڭ قاتەلىگى ەمەس. ەگەر بۇل جاعدايدى ءقازىر ىستەمەسەم مەن مۇنى كەلەسى جولى ىستەر ەدىم. ءبىز بارلىعىمىز ءبىر كۇنى ولەمىز، تەك مەن ەرتەرەك ومىرمەن قوش ايتىستىم.»
مەن سىزدەردى جاقسى كورەمىن، سەرىك
17 جاستاعى سەرىكتىڭ ءولىمى اۋىر جاعداي. جاستاردىڭ وزىنە قول جۇمساۋى باقىتسىز جاعدايلار جانە سوزىلمالى اۋرۋدان ولەتىن جاستاردان كەيىن ءۇشىنشى ورىندا تۇر. سوڭعى ۋاقىتتا ۇكىمەت جانە قوعامنىڭ نازارى ۇلتتىق دەنساۋلىق ساقتاۋ پروبلەمالارىنىڭ ىشىندە جاستار اراسىنداعى ءسۋيسيدتىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى بولىپ وتىر. سوڭعى ونجىلدىقتا اتا-اناسىنان، وقۋ-تاربيەلىك ورىنداردان قاشىپ كەتكەن، سونىمەن بىرگە حابارسىز كەتكەن بالالار ءۇش ەسەگە كوبەيدى. پروكۋرورلىق تەكسەرىستەر مالىمەتى بويىنشا مۇنداي اۋىر تەندەنسيانىڭ كوبەيۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى جانۇيا جانە قوعام تاربيەسىنىڭ جوق بولۋى؛ ۇلكەندەر جانە قۇرداستارىنىڭ اياۋسىز قاراۋى، جاسوسپىرىمدەردى قاشۋعا جانە ولاردى سۋيسيدكە يتەرمەلەيدى.
رۋحاني جانە دەنە كۇشىمەن كۇشتەۋ، تاربيەلەۋدىڭ تومەندەۋى، ادامدىق قاسيەتتەرىن تومەندەتۋ كوپتەگەن بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر جانۇياسىندا جانە ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارىندا كوپ كەزدەسەدى. مەملەكەتتىك ستاتيستيكا مالىمەتى بويىنشا وزىنە قول جۇمساعان بالالار جانە جاسواپىرىمدەر سانى 12، 7%- ءتى قۇرايدى. سوڭعى بەسجىلدىقتا كامەلەتكە تولماي وزىنە قول جۇمساعاندار سانى-14157. ءاربىر وسىنداي بولعان جاعداي ارتىندا-اپات، شەشىم تابا الماۋ، ءومىر الدىنداعى ۇرەيدى ءولىم ۇرەيىنىڭ جەڭىپ كەتۋى. كامەلەتكە تولماعانداردىڭ وزىنە قول جۇمساۋ سەبەپتەرىن، قىلمىستىق ىستەر جانە جاعدايدى تەكسەرۋ ءاناليزىن باستى پروكۋراتۋرا كورسەتكەندەي بارلىق وزىنە قول جۇمساعان جاسوسپىرىمدەردىڭ 62%- ءتى جانۇياداعى كيكىلجىڭ جانە جاعدايدىڭ بولماۋى، ۇلكەندەر جاعىنان قورلىق كورۋدەن قورقۋ، مۇعالىمدەرمەن، كلاستاستارمەن، دوستارمەن كيكىلجىڭ، قورشاعان قاتىگەزدىگى قۇرايدى. مۇنداي قادامعا نەگىزىنەن كوپ ۇندەمەيتىن، ءوزىن جالعىز سەزىنەتىن تەز رەنجىگىش جاسوسپىرىمدەر، ءوزىنىڭ كەرەك ەمەستىگىن سەزىنەتىن، سترەسستەر جانە ءومىر ماعىناسىن جوعالتقاندار بارادى. مۇنداي جاعدايدى بولدىرتپاۋ ءۇشىن دەر كەزىندە پسيحولوگيالىق كومەك جانە ونىڭ جاعدايىنا شىنايى قاتىسۋ قاجەت.
ەگەر ادام وزىنە قول جۇمساۋدى ناقتى ويلانسا، وندا ونى بىرنەشە سەبەپتەر ارقىلى تاۋىپ، ولاردى ءۇش توپقا بولەمىز: اۋىزشا، مىنەز-قۇلىق، سيتۋاسيالىق.
اۋىزشا بەلگىلەرى:
وزىنە قول جۇمساعىسى كەلىپ جۇرگەن ادام ءوز جان-دۇنيەسى تۋرالى ءجيى ايتادى:
«مەن وزىمە قول جۇمسايمىن»؛
«مەن ءارى قاراي ءومىر سۇرە المايمىن»؛
«مەن ەشكىمگە ماسىل بولمايمىن»؛
«ەندى سەن مەن تۋرالى ۋايىمدامايسىڭ»؛
وزىنە قول جۇمساۋ تاقىرىبىندا كوپ قالجىڭدايدى.
ءولىم تۋرالى سۇراقتاردى كوپ قويادى
مىنەز-قۇلىق بەلگىلەرى:
1. ادامدارعا وزىنە قىمبات زاتتارىن تاراتادى، ىستەرىن اياقتاپ، بۇرىن كونفليكتىگە تۇسكەن ادامدارمەن دوستاسۋعا تىرىسادى.
2. مىنەز-قۇلىقتا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولادى. ولار: تاماقتا-شامادان تىس از نەمەسە شامادان تىس شامادان كوپ تاماقتانۋ؛ ۇيقى-از نەمەسە كوپ ۇيىقتاۋ؛ سىرتقى بەينە-ۇقىپسىز بولۋ؛ ادەتتەردە-ساباقتان قالۋ؛ جانۇيادان جانە دوستارىنان وقشايلانىپ قالۋ جانە ت. ب.
3. دارمەنسىزدىكتىڭ، ۇمىتسىزدىكتىڭ جانە قاجۋ بەلگىلەرىنىڭ كورىنۋى.
سيتۋاسيالىق بەلگىلەرى:
ادام وزىنە قول جۇمساۋعا دايىن بولادى، ەگەر:
1. الەۋمەتتىك وقشاۋلانۋ (دوستارى بولماۋ نەمەسە تەك ءبىر دوسى بار)، ءوزىن قوعامنان تىس قالدىم دەپ سەزىنۋى؛
2. تەپە-تەڭدىك كۇيدە ءومىر سۇرمەۋ (جانۇيادا ماڭىزدى كريزيستىن بولۋى-اتا-انالارعا نەمەسە اتا-اناسىنىڭ بىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناسى؛ الكوگوليزم-جەكە نەمەسە جانۇيالىق پروبلەما)؛
3. ءوزىن زورلىق-زومبىلىق قۇربانى رەتىندە سەزىنۋ-فيزيكالىق، جىنىستىق جانە ەموسيونالدىق.
4. سۋيسيدتىك جاعداي بۇرىن بولعان.
5. دوستارىنىڭ بىرەۋى، تانىس ادامى نەمەسە جانۇيا قۇرامىنداعى بىرەۋ سۋيسيدتىك ارەكەتكە بارعان بولسا، وندا وسى ادام دا وزىنە قول جۇمساۋعا ارەكەت ەتۋگە بەيىمدەلۋى مۇمكىن.
6. ەڭ جاقىن ادامىن جوعالتۋ (تۋمالارىنىڭ بىرەۋىنىڭ ءولىمى، اتا-انالارىنىڭ اجىراسۋى)
7. وزىنە دەگەن سىننىڭ شامادان تىس بولۋى
«جول» ەرتەگىتەراپياسى.
دوڭگەلەنە وتىرامىز. ەرتەگى تىڭداعىلارىڭىز كەلە مە؟
ەرتەدە ءبىر ادام بولىپتى. ەندى عانا ءومىر ەسىگىن اشىپ، ءتاي-تاي باسىپ كەلە جاتقان كەزدە بەيكۇناگە جولىعىپتى.
بەيكۇنا:
- سالەم، بالاقاي. سەنىڭ جولىڭدا جاقسىلىق، قۋانىش كەزدەسۋىنە تىلەكتەسپىن-دەيدى. وسىلاي ءجۇرىپ كەلە جاتىپ جەتكىنشەك شاققا كەزدەسەدى، جەتەدى. وعان ءبىر وتكەم داۋىس:
- توقتا، قايدا باراسىڭ؟ كەرى قايت-ەستىلەدى. بۇل-اشۋ-ىزا ەكەن! وسى كەزدە ءبىر سىبىرلاعان داۋىسپەن:
- بەرى كەل، مەن ساعان اشۋ-ىزادان بولەك جاقسى جاس تاۋىپ بەرەم دەيدى. قاراسا-ۇلكەن كوزدەر ەكەن.
- سەن كىمسىڭ؟ – دەيدى.
- مەن قورقىنىشپىن دەيدى.
- مەن ادامداردىڭ اشۋ-ىزانىڭ جولىنا ءتۇسىپ كەتپەۋى ءۇشىن وسى جەردى كۇزەتىپ تۇرامىن دەيدى. بالا سول جولمەن ءجۇرىپ كەلە جاتادى. الدىنان نۋ ورمان شىعادى، بىرتە-بىرتە جول كورىنبەي تۇيىققا تىرەلەدى. وسى جەردە قاتتى جىلاپ وتىرعان قىزدى كورەدى.
- ءسىز كىمسىز؟ – دەيدى
- مەن قايعىمىن – دەپ ءتىل قاتادى.
- سىزگە نە بولدى؟
- مەنىڭ دەرتىم اشۋ-ىزانىڭ جولىنان بۇرىپ الىپ مەنى وسىندا الىپ كەلدى. مەن اداسىپ قالدىم-دەيدى.
- وندا ءسىز مەنىمەن ءجۇرىنىز.
- دەرتىمدى نە ىستەيمىن – دەيدى.
- سەن ونى نۋ ورمانعا قالدىر. ءسويتىپ قايعى مەن جىگىت كەيىن قايتادى. العا قاراي قادام باسقان سايىن بويلارى جەڭىلدەي تۇسەدى. اشۋ-ىزا:
- العا قاراي قادام باسساڭ قيىن بولادى، كەيىن قايت دەيدى.
جىگىت: ەندى مەن ەشنارسەدەن قورىقپايمىن، كەي كۇنى سىناسايىق دەيدى.
قورقىنىش:-سەن مەن كورسەتكەن جولدان نەگە قايتىپ كەلدىڭ؟
جىگىت: مەن ءوزىمنىڭ داڭعىل جولىمدى تاپقىش كەلەدى. وسى كەزدە، اشۋ-ىزا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. مەن سەنىڭ ەرىك-جىگەرىڭدى، تاباندىلىعىڭدى بايقادىم. جۇرە بەر ءوز جولىڭمەن. وسىلايشا اشۋ-ىزا، قورقىنىش جولدان شىعىپ كەتەدى. جىگىت قايعىعا قاراسا كۇلىپ تۇر ەكەن.
- ءسىز كىمسىز؟ – دەيدى.
- مەن قۋانىشپىن-دەيدى.(كۇلىمسىرەپ)
ويتولعاۋ (اتا-انالار سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ وي-پىكىرلەرىن ايتادى)
«ءومىر تۋرالى» فلەشترەنينگ كورسەتىلەدى.
اتا-انالارعا كەڭەستەر ۇسىنىلادى.
اتا – انالارعا ارنالعان كەڭەس:
• اتا-انالار ءۇشىن سترەسس بولمايتىن جايتتاردىڭ بالالار ءۇشىن سترەسس الۋ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى بولۋى ابدەن مۇمكىن. ءاربىر اتا-انا ءاربىر قادامىن ويلانىپ جاساۋى قاجەت؛
•بالانىڭ كوزىمەن ءاربىر جايتتاردى كورۋگە تىرىسىڭىز؛
• ءبارىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن بالاعا ۋاقىت بەرىڭىز؛
• جاتار الدىڭدا بالانى قانداي جاعدايلار مازالاپ جۇرگەنى تۋرالى ايتۋعا مۇمكىندىك بەرىڭىز. بالا ءوزىنىڭ سەزىمدەرىن ءتۇسىندىرۋى ءۇشىن ونى ۇندەمەي تىڭداۋعا تىرىسىڭىز؛
• بالاعا كوپ ۋاقىت ءبولىڭىز، سىرلاسىڭىز. بالانىڭ ويىمەن ساناسىڭىز. بالا ءار كەزدە بالا بولىپ قالۋى كەرەك؛
• بالاعا ۇنەمى قول ۇشىن سوزىڭىز. بالا ءسىزدىڭ قورعاۋشى، كومەكشى، كەلەڭسىز جاعدايلاردا كەڭەسشىسى ەكەنىڭىزدى ءبىلۋى كەرەك؛
• بالانىڭ اڭگىمەسىنە ءىس – ارەكەتىڭە نازار اۋدارا ءجۇرىڭىز (ءولىم تۋرالى اڭگىمەلەر، ءوزىنىڭ ءولىمى تۋرالى ءتۇس، ادام ءولتىرۋ قۇرالدارىنا اسا قىزىعۋشىلىقپەن قاراۋ، ءومىر ماعىناسىن جوعالتۋ جايىندا وي تولعاۋلارى، ومىرمەن، جاقىندارىمەن قوشتاسۋ مازمۇنىنداعى حاتتار ت. ب.)
• بالانىڭ فيزيكالىق السىرەۋى، ومىردە تاجىريبەسىزدىگىنەن قيىندىقتاردى جەڭۋگە يكەمسىزدىگى ت. س. س.
• بالانىڭ كوڭىل – كۇيىنىڭ وزگەرۋى، ابىرجۋشىلىق، اسىعىستىق، ت. س. س.
• ۇيقىسىنىڭ تىنىشسىزدانۋى (كەيدە بالانىڭ قورقىنىشتى ءتۇس كورۋلەرى ت. ب.)
• بالانىڭ ءۇنسىز ءجۇرۋى، وقشاۋلانۋى؛
• وزىنە – ءوزى سەنىمسىزدىك سەزىمىنىڭ بولۋى؛
• دوستارىنىڭ جوق بولۋى؛
بالامەن سويلەسۋ بارىسىندا كەلەسى زاتتارعا سەندىرۋ قاجەت:
ا) قازىرگى تاڭدا باسىنان ءوتىپ جاتقان جاعدايدىڭ وتكىنشى ەكەندىگىن ايتۋ؛
ب) ونىڭ ءومىرى تۋعاندارىنا، تۋمالارىنا جانە دوستارىنا كەرەكتىگىن، ەگەردە بۇل ومىردە بولماي قالعان جاعدايدا قورشاعان ادامدارعا سوققى ەكەندىگىن جەتكىزۋ؛
ۆ) ءوز ءومىرىن قالاي قۇرۋ كەرەكتىگىن قۇقىلى ەكەنىن ايتۋ، ءبىراق ومىردەن كەتۋدى كەيىنگە قالدىرىپ، بارلىعىن تولىق ويلانۋ قاجەتتىگىن ايتۋ.
«5 قۇندىلىق» ترەنينگى
«مەيىرىمدىلىك» فلەشترەنينگ
بىرگە ءان شىرقايىق. «قۇستار قايتىپ بارادى»
«سىيقىرلى كارانداش» ءسىزدىڭ قولىڭىزعا عاجايىپ الەمنىڭ كارانداشىن ۇسىنامىن. وسى كارانداشتى قولىڭىزعا ۇستاعاندا ءومىر تۋرالى قۇندى ءبىر ءسوز ايتاسىز.
مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ مىنا ءبىر ولەڭ جولدارىمەن بۇگىنگى دوڭگەلەك ۇستەلىمدى اياقتاعىم كەلىپ وتىر.
ومىرىمە ءوزىمنىڭ تاڭدانامىن
قالمايمىن دەپ قاتاردان قارمانامىن
بۇگىنگىنى وتكىزسەم قيىندىقپەن
ەرتەڭىمە ۇمىتپەن الدانامىن
ءسىزدىڭ ءومىرىڭىزدىڭ ءمانى-بالا، ءسانى-بالا! سالتاناتى، ماحاباتى، مارتەبەسى-بالا! ويتكەنى بالانىڭ ءوسۋى وتباسىنىڭ كورمەسى سياقتى. «جاقسى اكە-بالاعا ومىرلىك ازىق. جاقسى ۇل اۋلەتكە-ومىرلىك قازىق» دەگەن بار. سوندىقتان تاربيە ماسەلەسى جونىندە ءبولىسىپ شەشەتىن ماڭىزدى ىستەر سان الۋان. ءبىز مامان پەداگوگ رەتىندە، ءسىز بالانىڭ ەڭ باستى تاربيەشىسى، ءارى ايناداي ونەگەسى رەتىندە بىر-بىرىمىزگە كەڭەس بەرەيىك، سويلەسەيىك، بىرىگەيىك. ءبىزدىڭ ماپەلەگەن، وسىرگەن تالىمىز ءتۇزۋ ءوسسىن! سىزگە كولەڭكەسى، بىزگە ىزگىلىگى قىمبات.
(دوڭگەلەك ۇستەل)
ۋاقىتى: 25. 02. 2013 جىل
قاتىسقاندار: 15 اتا-انا
سالەمەتسىزدەرمە قۇرمەتتى اتا-انالار! بۇگىنگى دوڭگەلەك ۇستەلگە قوش كەلدىڭىزدەر! دوڭگەلەك ۇستەلدى باستاماس بۇرىن سىزدەرگە سۇراق قويعىم كەلىپ تۇر. جالپى سىزدەر سۋيسيد دەگەندى بۇرىن ەستىدىڭىزدەر مە جانە ول نەنى بىلدىرەدى؟ (اتا-انالاردىڭ ويلارى تىڭدالادى)
وز-وزىنە قول سالۋ قازىرگى تاڭدا الەمدى قاتتى الاڭداتىپ وتىرعان ۇلكەن ماسەلە. دۇنيەجۇزىندە جىل سايىن 1 ميلليون ادام ءوز-وزىن اجالعا قيسا، 10-20 ميلليونداي ادام ءوزىن ولتىرۋگە ارەكەت جاسايدى. ەڭ جامانى وز-وزىنە قول جۇمسايتىن ادامداردىڭ اراسىندا جاستار ءولىمىنىڭ كوبەيۋى.
«سۋيسيد» لاتىن تىلىنەن الىنعان «ءوزىن-وزى ءولتىرۋ، وزىنە قول سالۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
الەم بويىنشا ءوزىن-وزى ولتىرۋگە قول جۇمسايتىندار جايلى مالىمەت كەلتىرەتىن بولساق وز-وزىنە قول جۇمساۋ جوعارى جانە وتە جوعارى ەلدەر(100 مىڭ ادامنان 20-دان كوپ ادام)، ونى پايىزبەن كورسەتكەندە
1 ------- جاپونيا ---------- 27، 1
2 -------- ۆەنگريا ---------- 35، 9
3 -------- ەستونيا ----------- 40
4 --------- رەسەي ------------ 39، 4(جىل سايىن 60 مىڭ ادام)
5 ---------- ليتۆا ----------- 42، 1
6 ---------- لاتۆيا ---------- 42، 5
وز-وزىنە قول جۇمساۋدىڭ قازىرگى تاڭدا 80-گە جۋىق ءتاسىلى انىقتالىپ وتىر. الەمدە كەڭ تاراعان تۇرلەرى: اسىلۋ، سۋعا كەتۋ، ۋلانۋ، بيىك جەرلەردەن سەكىرۋ، قارۋ قولدانۋ.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىقتى ساقتاۋ ۇيىمى ءوزىن-وزى ءولتىرۋدىڭ مىناداي سەبكەبىن انىقتاپ وتىر: جەكە ومىردەگى كيكىلجىڭدەر، ۇمىتسىزدىك، ماحاباتتاعى ساتسىزدىك، جالعىزدىق، قورلىق، زومبىلىق كورۋ، مۇگەدەكتىك ت. ب.
وزىنە-وزى قول سالۋ ءۇش توپقا بولىنەدى: اشىق، جاسىرىن جانە دەمونستراسيالى.
اشىق سۋيسيدكە قاشان دا جابىرقاۋ داعدارىستىق جاعداي نەمەسە ومىردەن باز كەشۋ جايلى ويلاپ، ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءمانى جايلى ويلانىپ كۇيزەلۋ جاتادى. ويتكەنى، ءوزىن ەشكىمگە كەرەكسىز سەزىنەدى.
دەمونستراسيالى سۋيسيدكە ولۋگە دەگەن نيەتى جوق، جاي عانا باسقالاردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارۋ ءۇشىن وز-وزىنە قول جۇمساۋ ارەكەتى جاتادى.
جاسىرىن سۋيسيدكە ءولۋدى ماسەلەنىڭ شەشىمى دەپ سانامايدى، ودان باسقا جول تابا الماي قينالاتىندار باراتىن مىنەز قىلىعىنىڭ ءبىر ءتۇرى. جاسوسپىرىمدەر اراسىندا ەلىكتەۋىش كۇش تە قارقىندى اسەر ەتەدى. ولار تەلەديدار، راديوحابارلار، ينتەرنەت ارقىلى ءوز ۇلگىلەرىن تابادى دا، ولارعا «كوشىرمە» رەتىندە ەلىكتەيدى.
جاسوسپىرىمدەردىڭ مىنەزى تۇراقسىز كەلگەندىكتەن، سەنگىش كەلەدى، جەل سوزدەرگە ەرىپ، ءار ءتۇرلى ارەكەتتەر جاسايدى. ءجاسوسپىرىم كوبىنەسە ولىممەن قورقىتىپ، ءوزىنىڭ قارسىلاسىن باعىندىرۋ ماقساتىندا جانە بۇل ارەكەتتى ەڭ دۇرىس ءتاسىل دەپ تۇسىنەدى، قايعىلى جاعدايلارعا ۇشىرايدى.
ءبىز جاسوسپىرىمدەرگە وز-وزىنە قول سالۋ-تابيعاتتىڭ ەڭ قىمبات سىيىنان قول ءۇزۋ، ياعني، اۋىر كۇناعا بارۋ بولىپ سانالاتىنىن ءتۇسىندىرۋىمىز قاجەت.
مەن وسىنداي جاعدايعا دۋشار بولعان ءبىر بالانىڭ حاتىن وقىپ بەرەيىن.
«قۇرمەتتى انام، اكەم جانە باۋىرلارىم. مەنىڭ ىستەگەن ىسىمنەن كەشىرىم سۇرايمىن، ءبىراق مەن سىزدەردىڭ بارلىعىڭىزدى جاقسى كورەمىن. وتىنەمىن، وتىنەمىن، وتىنەمىن مەنى وسى ءۇشىن كىنالاماڭدار. بۇل مەنىڭ قاتەلىگىم، ءسىزدىڭ نەمەسە باسقا بىرەۋدىڭ قاتەلىگى ەمەس. ەگەر بۇل جاعدايدى ءقازىر ىستەمەسەم مەن مۇنى كەلەسى جولى ىستەر ەدىم. ءبىز بارلىعىمىز ءبىر كۇنى ولەمىز، تەك مەن ەرتەرەك ومىرمەن قوش ايتىستىم.»
مەن سىزدەردى جاقسى كورەمىن، سەرىك
17 جاستاعى سەرىكتىڭ ءولىمى اۋىر جاعداي. جاستاردىڭ وزىنە قول جۇمساۋى باقىتسىز جاعدايلار جانە سوزىلمالى اۋرۋدان ولەتىن جاستاردان كەيىن ءۇشىنشى ورىندا تۇر. سوڭعى ۋاقىتتا ۇكىمەت جانە قوعامنىڭ نازارى ۇلتتىق دەنساۋلىق ساقتاۋ پروبلەمالارىنىڭ ىشىندە جاستار اراسىنداعى ءسۋيسيدتىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى بولىپ وتىر. سوڭعى ونجىلدىقتا اتا-اناسىنان، وقۋ-تاربيەلىك ورىنداردان قاشىپ كەتكەن، سونىمەن بىرگە حابارسىز كەتكەن بالالار ءۇش ەسەگە كوبەيدى. پروكۋرورلىق تەكسەرىستەر مالىمەتى بويىنشا مۇنداي اۋىر تەندەنسيانىڭ كوبەيۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى جانۇيا جانە قوعام تاربيەسىنىڭ جوق بولۋى؛ ۇلكەندەر جانە قۇرداستارىنىڭ اياۋسىز قاراۋى، جاسوسپىرىمدەردى قاشۋعا جانە ولاردى سۋيسيدكە يتەرمەلەيدى.
رۋحاني جانە دەنە كۇشىمەن كۇشتەۋ، تاربيەلەۋدىڭ تومەندەۋى، ادامدىق قاسيەتتەرىن تومەندەتۋ كوپتەگەن بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر جانۇياسىندا جانە ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارىندا كوپ كەزدەسەدى. مەملەكەتتىك ستاتيستيكا مالىمەتى بويىنشا وزىنە قول جۇمساعان بالالار جانە جاسواپىرىمدەر سانى 12، 7%- ءتى قۇرايدى. سوڭعى بەسجىلدىقتا كامەلەتكە تولماي وزىنە قول جۇمساعاندار سانى-14157. ءاربىر وسىنداي بولعان جاعداي ارتىندا-اپات، شەشىم تابا الماۋ، ءومىر الدىنداعى ۇرەيدى ءولىم ۇرەيىنىڭ جەڭىپ كەتۋى. كامەلەتكە تولماعانداردىڭ وزىنە قول جۇمساۋ سەبەپتەرىن، قىلمىستىق ىستەر جانە جاعدايدى تەكسەرۋ ءاناليزىن باستى پروكۋراتۋرا كورسەتكەندەي بارلىق وزىنە قول جۇمساعان جاسوسپىرىمدەردىڭ 62%- ءتى جانۇياداعى كيكىلجىڭ جانە جاعدايدىڭ بولماۋى، ۇلكەندەر جاعىنان قورلىق كورۋدەن قورقۋ، مۇعالىمدەرمەن، كلاستاستارمەن، دوستارمەن كيكىلجىڭ، قورشاعان قاتىگەزدىگى قۇرايدى. مۇنداي قادامعا نەگىزىنەن كوپ ۇندەمەيتىن، ءوزىن جالعىز سەزىنەتىن تەز رەنجىگىش جاسوسپىرىمدەر، ءوزىنىڭ كەرەك ەمەستىگىن سەزىنەتىن، سترەسستەر جانە ءومىر ماعىناسىن جوعالتقاندار بارادى. مۇنداي جاعدايدى بولدىرتپاۋ ءۇشىن دەر كەزىندە پسيحولوگيالىق كومەك جانە ونىڭ جاعدايىنا شىنايى قاتىسۋ قاجەت.
ەگەر ادام وزىنە قول جۇمساۋدى ناقتى ويلانسا، وندا ونى بىرنەشە سەبەپتەر ارقىلى تاۋىپ، ولاردى ءۇش توپقا بولەمىز: اۋىزشا، مىنەز-قۇلىق، سيتۋاسيالىق.
اۋىزشا بەلگىلەرى:
وزىنە قول جۇمساعىسى كەلىپ جۇرگەن ادام ءوز جان-دۇنيەسى تۋرالى ءجيى ايتادى:
«مەن وزىمە قول جۇمسايمىن»؛
«مەن ءارى قاراي ءومىر سۇرە المايمىن»؛
«مەن ەشكىمگە ماسىل بولمايمىن»؛
«ەندى سەن مەن تۋرالى ۋايىمدامايسىڭ»؛
وزىنە قول جۇمساۋ تاقىرىبىندا كوپ قالجىڭدايدى.
ءولىم تۋرالى سۇراقتاردى كوپ قويادى
مىنەز-قۇلىق بەلگىلەرى:
1. ادامدارعا وزىنە قىمبات زاتتارىن تاراتادى، ىستەرىن اياقتاپ، بۇرىن كونفليكتىگە تۇسكەن ادامدارمەن دوستاسۋعا تىرىسادى.
2. مىنەز-قۇلىقتا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولادى. ولار: تاماقتا-شامادان تىس از نەمەسە شامادان تىس شامادان كوپ تاماقتانۋ؛ ۇيقى-از نەمەسە كوپ ۇيىقتاۋ؛ سىرتقى بەينە-ۇقىپسىز بولۋ؛ ادەتتەردە-ساباقتان قالۋ؛ جانۇيادان جانە دوستارىنان وقشايلانىپ قالۋ جانە ت. ب.
3. دارمەنسىزدىكتىڭ، ۇمىتسىزدىكتىڭ جانە قاجۋ بەلگىلەرىنىڭ كورىنۋى.
سيتۋاسيالىق بەلگىلەرى:
ادام وزىنە قول جۇمساۋعا دايىن بولادى، ەگەر:
1. الەۋمەتتىك وقشاۋلانۋ (دوستارى بولماۋ نەمەسە تەك ءبىر دوسى بار)، ءوزىن قوعامنان تىس قالدىم دەپ سەزىنۋى؛
2. تەپە-تەڭدىك كۇيدە ءومىر سۇرمەۋ (جانۇيادا ماڭىزدى كريزيستىن بولۋى-اتا-انالارعا نەمەسە اتا-اناسىنىڭ بىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناسى؛ الكوگوليزم-جەكە نەمەسە جانۇيالىق پروبلەما)؛
3. ءوزىن زورلىق-زومبىلىق قۇربانى رەتىندە سەزىنۋ-فيزيكالىق، جىنىستىق جانە ەموسيونالدىق.
4. سۋيسيدتىك جاعداي بۇرىن بولعان.
5. دوستارىنىڭ بىرەۋى، تانىس ادامى نەمەسە جانۇيا قۇرامىنداعى بىرەۋ سۋيسيدتىك ارەكەتكە بارعان بولسا، وندا وسى ادام دا وزىنە قول جۇمساۋعا ارەكەت ەتۋگە بەيىمدەلۋى مۇمكىن.
6. ەڭ جاقىن ادامىن جوعالتۋ (تۋمالارىنىڭ بىرەۋىنىڭ ءولىمى، اتا-انالارىنىڭ اجىراسۋى)
7. وزىنە دەگەن سىننىڭ شامادان تىس بولۋى
«جول» ەرتەگىتەراپياسى.
دوڭگەلەنە وتىرامىز. ەرتەگى تىڭداعىلارىڭىز كەلە مە؟
ەرتەدە ءبىر ادام بولىپتى. ەندى عانا ءومىر ەسىگىن اشىپ، ءتاي-تاي باسىپ كەلە جاتقان كەزدە بەيكۇناگە جولىعىپتى.
بەيكۇنا:
- سالەم، بالاقاي. سەنىڭ جولىڭدا جاقسىلىق، قۋانىش كەزدەسۋىنە تىلەكتەسپىن-دەيدى. وسىلاي ءجۇرىپ كەلە جاتىپ جەتكىنشەك شاققا كەزدەسەدى، جەتەدى. وعان ءبىر وتكەم داۋىس:
- توقتا، قايدا باراسىڭ؟ كەرى قايت-ەستىلەدى. بۇل-اشۋ-ىزا ەكەن! وسى كەزدە ءبىر سىبىرلاعان داۋىسپەن:
- بەرى كەل، مەن ساعان اشۋ-ىزادان بولەك جاقسى جاس تاۋىپ بەرەم دەيدى. قاراسا-ۇلكەن كوزدەر ەكەن.
- سەن كىمسىڭ؟ – دەيدى.
- مەن قورقىنىشپىن دەيدى.
- مەن ادامداردىڭ اشۋ-ىزانىڭ جولىنا ءتۇسىپ كەتپەۋى ءۇشىن وسى جەردى كۇزەتىپ تۇرامىن دەيدى. بالا سول جولمەن ءجۇرىپ كەلە جاتادى. الدىنان نۋ ورمان شىعادى، بىرتە-بىرتە جول كورىنبەي تۇيىققا تىرەلەدى. وسى جەردە قاتتى جىلاپ وتىرعان قىزدى كورەدى.
- ءسىز كىمسىز؟ – دەيدى
- مەن قايعىمىن – دەپ ءتىل قاتادى.
- سىزگە نە بولدى؟
- مەنىڭ دەرتىم اشۋ-ىزانىڭ جولىنان بۇرىپ الىپ مەنى وسىندا الىپ كەلدى. مەن اداسىپ قالدىم-دەيدى.
- وندا ءسىز مەنىمەن ءجۇرىنىز.
- دەرتىمدى نە ىستەيمىن – دەيدى.
- سەن ونى نۋ ورمانعا قالدىر. ءسويتىپ قايعى مەن جىگىت كەيىن قايتادى. العا قاراي قادام باسقان سايىن بويلارى جەڭىلدەي تۇسەدى. اشۋ-ىزا:
- العا قاراي قادام باسساڭ قيىن بولادى، كەيىن قايت دەيدى.
جىگىت: ەندى مەن ەشنارسەدەن قورىقپايمىن، كەي كۇنى سىناسايىق دەيدى.
قورقىنىش:-سەن مەن كورسەتكەن جولدان نەگە قايتىپ كەلدىڭ؟
جىگىت: مەن ءوزىمنىڭ داڭعىل جولىمدى تاپقىش كەلەدى. وسى كەزدە، اشۋ-ىزا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. مەن سەنىڭ ەرىك-جىگەرىڭدى، تاباندىلىعىڭدى بايقادىم. جۇرە بەر ءوز جولىڭمەن. وسىلايشا اشۋ-ىزا، قورقىنىش جولدان شىعىپ كەتەدى. جىگىت قايعىعا قاراسا كۇلىپ تۇر ەكەن.
- ءسىز كىمسىز؟ – دەيدى.
- مەن قۋانىشپىن-دەيدى.(كۇلىمسىرەپ)
ويتولعاۋ (اتا-انالار سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ وي-پىكىرلەرىن ايتادى)
«ءومىر تۋرالى» فلەشترەنينگ كورسەتىلەدى.
اتا-انالارعا كەڭەستەر ۇسىنىلادى.
اتا – انالارعا ارنالعان كەڭەس:
• اتا-انالار ءۇشىن سترەسس بولمايتىن جايتتاردىڭ بالالار ءۇشىن سترەسس الۋ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى بولۋى ابدەن مۇمكىن. ءاربىر اتا-انا ءاربىر قادامىن ويلانىپ جاساۋى قاجەت؛
•بالانىڭ كوزىمەن ءاربىر جايتتاردى كورۋگە تىرىسىڭىز؛
• ءبارىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن بالاعا ۋاقىت بەرىڭىز؛
• جاتار الدىڭدا بالانى قانداي جاعدايلار مازالاپ جۇرگەنى تۋرالى ايتۋعا مۇمكىندىك بەرىڭىز. بالا ءوزىنىڭ سەزىمدەرىن ءتۇسىندىرۋى ءۇشىن ونى ۇندەمەي تىڭداۋعا تىرىسىڭىز؛
• بالاعا كوپ ۋاقىت ءبولىڭىز، سىرلاسىڭىز. بالانىڭ ويىمەن ساناسىڭىز. بالا ءار كەزدە بالا بولىپ قالۋى كەرەك؛
• بالاعا ۇنەمى قول ۇشىن سوزىڭىز. بالا ءسىزدىڭ قورعاۋشى، كومەكشى، كەلەڭسىز جاعدايلاردا كەڭەسشىسى ەكەنىڭىزدى ءبىلۋى كەرەك؛
• بالانىڭ اڭگىمەسىنە ءىس – ارەكەتىڭە نازار اۋدارا ءجۇرىڭىز (ءولىم تۋرالى اڭگىمەلەر، ءوزىنىڭ ءولىمى تۋرالى ءتۇس، ادام ءولتىرۋ قۇرالدارىنا اسا قىزىعۋشىلىقپەن قاراۋ، ءومىر ماعىناسىن جوعالتۋ جايىندا وي تولعاۋلارى، ومىرمەن، جاقىندارىمەن قوشتاسۋ مازمۇنىنداعى حاتتار ت. ب.)
• بالانىڭ فيزيكالىق السىرەۋى، ومىردە تاجىريبەسىزدىگىنەن قيىندىقتاردى جەڭۋگە يكەمسىزدىگى ت. س. س.
• بالانىڭ كوڭىل – كۇيىنىڭ وزگەرۋى، ابىرجۋشىلىق، اسىعىستىق، ت. س. س.
• ۇيقىسىنىڭ تىنىشسىزدانۋى (كەيدە بالانىڭ قورقىنىشتى ءتۇس كورۋلەرى ت. ب.)
• بالانىڭ ءۇنسىز ءجۇرۋى، وقشاۋلانۋى؛
• وزىنە – ءوزى سەنىمسىزدىك سەزىمىنىڭ بولۋى؛
• دوستارىنىڭ جوق بولۋى؛
بالامەن سويلەسۋ بارىسىندا كەلەسى زاتتارعا سەندىرۋ قاجەت:
ا) قازىرگى تاڭدا باسىنان ءوتىپ جاتقان جاعدايدىڭ وتكىنشى ەكەندىگىن ايتۋ؛
ب) ونىڭ ءومىرى تۋعاندارىنا، تۋمالارىنا جانە دوستارىنا كەرەكتىگىن، ەگەردە بۇل ومىردە بولماي قالعان جاعدايدا قورشاعان ادامدارعا سوققى ەكەندىگىن جەتكىزۋ؛
ۆ) ءوز ءومىرىن قالاي قۇرۋ كەرەكتىگىن قۇقىلى ەكەنىن ايتۋ، ءبىراق ومىردەن كەتۋدى كەيىنگە قالدىرىپ، بارلىعىن تولىق ويلانۋ قاجەتتىگىن ايتۋ.
«5 قۇندىلىق» ترەنينگى
«مەيىرىمدىلىك» فلەشترەنينگ
بىرگە ءان شىرقايىق. «قۇستار قايتىپ بارادى»
«سىيقىرلى كارانداش» ءسىزدىڭ قولىڭىزعا عاجايىپ الەمنىڭ كارانداشىن ۇسىنامىن. وسى كارانداشتى قولىڭىزعا ۇستاعاندا ءومىر تۋرالى قۇندى ءبىر ءسوز ايتاسىز.
مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ مىنا ءبىر ولەڭ جولدارىمەن بۇگىنگى دوڭگەلەك ۇستەلىمدى اياقتاعىم كەلىپ وتىر.
ومىرىمە ءوزىمنىڭ تاڭدانامىن
قالمايمىن دەپ قاتاردان قارمانامىن
بۇگىنگىنى وتكىزسەم قيىندىقپەن
ەرتەڭىمە ۇمىتپەن الدانامىن
ءسىزدىڭ ءومىرىڭىزدىڭ ءمانى-بالا، ءسانى-بالا! سالتاناتى، ماحاباتى، مارتەبەسى-بالا! ويتكەنى بالانىڭ ءوسۋى وتباسىنىڭ كورمەسى سياقتى. «جاقسى اكە-بالاعا ومىرلىك ازىق. جاقسى ۇل اۋلەتكە-ومىرلىك قازىق» دەگەن بار. سوندىقتان تاربيە ماسەلەسى جونىندە ءبولىسىپ شەشەتىن ماڭىزدى ىستەر سان الۋان. ءبىز مامان پەداگوگ رەتىندە، ءسىز بالانىڭ ەڭ باستى تاربيەشىسى، ءارى ايناداي ونەگەسى رەتىندە بىر-بىرىمىزگە كەڭەس بەرەيىك، سويلەسەيىك، بىرىگەيىك. ءبىزدىڭ ماپەلەگەن، وسىرگەن تالىمىز ءتۇزۋ ءوسسىن! سىزگە كولەڭكەسى، بىزگە ىزگىلىگى قىمبات.
You Might Also Like
