InfoHub Logo

فوتوسينتەز — بۇل وسىمدىكتەردىڭ جاسىل جاپىراقتارىندا سۋدان جانە اتموسفەراداعى كومىر قىشقىلى گازىنان حلوروپلاستارداعى حلوروفيللدەر سىڭىرگەن كۇن (جارىق) ەنەرگياسىن پايدالانا وتىرىپ ورگانيكالىق قوسىلىستاردى سينتەزدەۋ. فوتوسينتەز ارقاسىندا كورىنەتىن جارىقتىڭ ەنەرگياسىن ۇستاۋ جانە ونى فوتوسينتەز كەزىندە تۇزىلەتىن ورگانيكالىق زاتتاردا ساقتالاتىن (قورلاناتىن) حيميالىق ەنەرگياعا اينالدىرۋ جۇرەدى. فوتوسينتەزدىڭ ماڭىزى وتە زور. تەك، ونىڭ بارلىق ءتىرىنىڭ تىرشىلىك ەتۋىنە قاجەتتى وتىن (ەنەرگيا) مەن اتموسفەرالىق وتتەكتى جەتكىزەتىنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. دەمەك، فوتوسيتەزدىڭ ءرولى الەمدىك بولىپ تابىلادى. فوتوسينتەزدىك ەلەمدىلىگى سول ول وتتەك پەن سۋتەكتىڭ (نەگىزىنەن) اينالىمى ارقاسىندا قازىرگى اتموسفەرانىڭ قۇرامىن ۇستاپ تۇرادى، ول ءوز كەزەگىندە جەر بەتىندە تىرشىلىكتىڭ ءارى قاراي جالعاسۋىن ايقىندايدى. ءارىقاراي، فوتوسينتەز ونىمدەرىندە قورلاناتىن، ول شىندىعىندا، ەنەرگيانىڭ نەگىزگى كوزى، قازىرگى ادامزات بالاسى يە بولىپ وتىرعان ەنەرگيا جايىندا دا ايتا كەتكەن ورىندى.

فوتوسينتەز جاسىل وسىمدىكتەردىڭ كلەتكالارىنىڭ حلوروپلاستارىندا بولاتىن حلوروفيلل پيگمەنتىمەن جارىقتى ۇستاۋ جانە سىڭىرىلۋىنەن باستالادى. جارىق حلوروفيلل مولەكۋلاسىنا تۇسكەندە، ونىڭ ەلەكتروندارىنىڭ بىرەۋى قوزۋ جاعدايىندا بولادى. باسقاشا ايتقاندا، ول ءبىرشاما جوعارعى ەنەرگەتيكالىق دەڭگەيگە كوشەدى. قوزعان ەلەكتروندار باسقا مولەكۋلارىمەن ەرى قاراي بەرىلەدى، ناتيجەسىندە اكسەپتور-مولەكۋلانىڭ بوس ەنەرگياسى ارتادى، ال حلوروفيلل مولەكۋلاسىندا تۇزىلگەن «زيان» سۋدان تۇسەتىن ەلەكترونمەن تولىعادى. بۇل كەزدە سۋ توتىعادى، ناتيجەسىندە مولەكۋلالىق وتتەك بولىنەدى. سونىمەن حلوروفيلل مولەكۋلالارىندا جارىق ەنەرگياسى ەلەكترونداردى ءبىرشاما جوعارى ەنەرگەتيكالىق دەڭگەيگە كوشىرەدى. حلوروفيلل ەلەكترون جولىنداعى سۋدىڭ مولەكۋلالارىنداعى تومەنگى ەنەرگەتيكالىق دەڭگەيدەن ەلەكترونداردىڭ سوڭعى اكسەپتورىنداعى جوعارعى ەنەرگەتيكالىق دەڭگەيدىڭ ارالىق قوسىلىستارى بولىپ تابىلادى.

ەلەكترونداردىڭ جوعارعى ەنەرگەتيكالىق دەڭگەيگە اۋىسۋىنا حلوروپلاستاردا بولاتىن ەكى فوتوجۇيە قاتىسادى، ولار حلوروفيلل مەن الىستاعى قىزىل جارىقپەن (-700 نم) بەلسەندىلىنەتىن ەرەكشە بەلوكتار — فوتوجۇيە I جانە قىزىل جارىقپەن بىرگە ءبىرشاما جوعارعى ەنەرگيامەن (-650 نم) بەلسەندىلىنەتىن فوتوجۇيە II، ياعني بۇل اۋىسۋ جارىقتى پايدالانعان كەزدە ەكى ساتىدا وتەدى. بۇل ساتىلاردا جۇرەتىن رەاكسيالار جارىق رەاكسيالارى دەگەن اتقا يە. ەكى فوتوجۇيە دە بىر-بىرىمەن ەلەكتروندار الماساتىن جۇيەمەن بايلانىسقان.

فوتوجۇيە I دەڭگەيىندە حلوروفيلل مولەكۋلالارى وزدەرىنىڭ ەنەرگياعا باي ەلەكتروندارىن فەررەدوكسين ارقىلى نيكوتين-اميدادەنين-دينۋكلەوتيدفوسفاتقا (نادف) بەرەدى، وسىنىڭ نەتيجەسىندە ول نادفچن-عا توتىقسىزدانادى، توتىقسىزدانعان فورمادا اتموسفەرالىق س02 توتىقسىزدانۋ جولىمەن گليۋكوزا تۇزۋگە قاجەتتى ەلەكترونداردى ءوز بەتىنشە جەتكىزۋگە قابىلەتتى. نادفچن-عا ەلەكتروندار وتكەننەن كەيىن حلوروفيلل مولەكۋلالارىنان ەرەكشە «زياندار» عانا قالادى. فوتوجۇيە II دەڭگەيىندە ءحلوروفيللدىڭ ەنەرگياعا باي قوزعان ەلەكتروندارى ەلەكتروندار تاسىمالداۋ جۇيەسىنە بەرىلەدى، ال حلوروفيلل مولەكۋلالارىندا تۇزىلگەن «زياندار» «كەتكەن» ەلەكترونداردان كەيىن ەنەرگياعا كەدەي ەلەكتروندارمەن الماسادى، ولار مولەكۋلالىق وتتەك تۇزەتىن توتىققان سۋدان تۇسەدى. ەلەكتروندار تاسىمالدايتىن تىزبەك قۇرايتىن ءبىرقاتار قوسىلىستاردان ءوتىپ، ەلەكتروندار ەنەرگياعا باي فوتوجۇيە ىى-دەن، اقىرى سوڭىندا حلوروفيللدە جوعالتقان ەلەكترونداردى فوتوجۇيە I -دەن الماسادى.

ەلەكترونداردى تاسىمالداۋ تىزبەگىندە بىرنەشە توتىعۋتوتىقسىزدانۋ رەاكسيالارى جۇزەگە اسادى، ولاردىڭ ەرقايسىسىندا ەلەكتروندار ءبىرشاما تومەن ەنەرگەتيكلىق دەڭگەيگە وتەدى. ەلەكتروندى تاسىمالداۋ تىزبەگى ارقىلى وتكەن كەزدە جوعالاتىن ەنەرگيانىڭ ءبىر بولىگى ادف مەن نەورگانيكالىق فوسفاتتان اتف سينتەزدەلىنۋىن قامتاماسىز ەتۋگە جۇمسالادى. اتف مولەكۋلالارىنىڭ سينتەزى، سول سياقتى، فوتوجۇيە ءى-ن بايلانىستى دەپ سانايدى، وندا سيكلدى ەلەكتروندار اعىسى بولادى، ونىڭ ءمانى سول، اكسەپتورمەن ۇستالعان ەلەكتروندار سيتوحروم ۆ ارقىلى حلوروفيللگە قايتادى. بۇل كەزدە ەلەكتروندار تاسىمالداۋ جۇيەلەرىنىڭ رەاكسيالارىندا بوساعان ەنەرگيا، ولاردا ەلەكتروندار «تومەن» قوزعالادى، اتف مولەكۋلالارىنىڭ سينتەزى رەتىندە قورلانادى.

فوتوسينتەزدىڭ جارىق رەاكسيالارىنىڭ نەتيجەسىندە جوعارعى ەنەرگەتيكالىق اتف جانە توتىقسىزدانعان نادف تۇزىلەدى، ولار سوڭعىلارىن ەنەرگيامەن جابدىقتايدى، بۇل كۇڭگىرت رەاكسيالار دەپ اتالادى، بۇلار جارىقسىز وتەدى جەنە اقىر سوڭىندا اتموسفەرالىق س0₂-ڭ قانتتارعا دەيىن توتىقسىزدانۋىنا الىپ كەلەدى. بۇل جەردە ەنەرگيا كوزى اتف بولىپ تابىلادى، ال توتىقسىزداندىرۋ اگەنتى — ەلەكترونداردى فوتوسينتەزدىك تاسىمالداۋ رەاكسيالارىندا سينتەزدەلەتىن نادف-ن. س0₂-ڭ توتىقسىزدانۋ پروسەسى كاتاليزدەنەتىن ريبۋلوزوبيسفوسفاتكار-بوكسيلازانىڭ وسى قوسىلىستىڭ مولەكۋلالارىن اكسەپتور مولەكۋلالارىمەن تىركەلۋىنەن باستالادى جانە كومىرتەك اتومدارىنىڭ ءبىرقاتار بىرىنەن كەيىن ءبىرى جۇرەتىن رەاكسيالارعا قاتىسۋىمەن جۇرەدى، ول س0₂-نىڭ ءاربىر تىركەلگەن التى مولەكۋلاسىنا گليۋكوزانىڭ ءبىر مولەكۋلاسىنىڭ تۇزىلۋىنە الىپ كەلەدى، وسىعان وراي سو0-نىڭ ءبىر مولەكۋلاسىنىڭ بايلانۋى نادف-ن-نىڭ ەكى مولەكۋلاسىنىڭ شىعىنى قامتاماسىز ەتەدى.

جوعارىدا ايتىلعانداي، كۇڭگىرت رەاكسيالارعا قاجەتتى ەنەرگيا مەن ەلەكترونداردى اتف جانە توتىقسىزدانعان نادف جەتكىزەدى، ولار جارىق رەاكسيالارىندا تۇزىلەدى. سونىمەن جارىق رەاكسيالارىنان تۇزىلگەن حيميالىق ەنەرگيا كۇڭگىرت رەاكسيالار پروسەسىندە گليۋكوزا مولەكۋلالارىندا تۇراقتانادى. اقىر سوڭىندا گليۋكوزادان كراحمال تۇزىلەدى، ول ونىڭ جوعارى مولەكۋلالى پوليمەرى بولىپ تابىلادى، وندا قورلانعان كومىرتەكتىڭ اتومدارى دا، ەنەرگيا دا بولادى. پوليمەرلەنگەن گليۋكوزا سەلليۋلوزانى تۇزەيدى. جەر ءجۇزىنىڭ جاسىل وسىمدىكتەرىنىڭ جاپىراقتارىندا جانە سۋقويمالارىنداعى فيتوپلانكتوندا جىل سايىن 150 ملر.-قا جۋىق توننا ورگانيكالىق زاتتار سينتەزدەلىنەتىنى جانە اتموسفەراعا 200 ملرد.-قا جۋىق توننا وتتەك بولىنەتىنى ەسەپتەلگەن. فوتوسينتەزدىڭ توركىنى وتە تەرەڭدە. كومىرتەك اينالىمى، ياعني فوتوسينتەز، بۇدان 3،5 ح 109 جىل بۇرىن بولعان دەپ جورامالدايدى.

---