InfoHub Logo

قازىرگى كەزدە تىرشىلىكتىڭ ءمانىن ءتۇسىنۋدىڭ جالپىعا ورتاق مەتودولوگيالىق جولى تىرشىلىكتى سوڭعى ناتيجەسى وزدىگىنەن جاڭارۋ پروسەسى رەتىندە ءتۇسىنۋ بولىپ تابىلادى، ول ۇدايى ءوسۋ تۇرىندە كورىنەدى. بارلىق تىرشىلىك تەك تىرىدەن پايدا بولادى، ال تىرىگە ءتان كەز كەلگەن ۇيىمداسۋ تەك وسىعان ۇقساس باسقا ۇيىمداسۋدان قالىپتاسادى. وسىعان وراي، تىرشىلىكتىڭ ءمانى ونىڭ وزدىگىنەن كوبەيۋىندە، ونىڭ نەگىزىنە فيزيكالىق جانە حيميالىق قۇبىلىستاردىڭ ۇيلەسىمدىلىگى جاتادى جانە ول ۇرپاقتان ۇرپاققا گەنەتيكالىق اقپاراتتار بەرۋ ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەدى. دەل وسى اقپاراتتار ءتىرى ورگنيزمدەردىڭ وزدىگىنەن كوبەيۋى مەن رەتتەلۋىنە دەمەۋ بولادى. سول سەبەپتى تىرشىلىك دەگەنىمىز-كوبەيۋمەن بايلانىستى ماتەريانىڭ تىرشىلىك ەتۋىنىڭ ساپالى ەرەكشە فورماسى.تىرشىلىك قۇبىلىستارى ماتەريانىڭ قوزعالۋ فورماسى رەتىندە قاراستىرىلادى، ول ونىڭ تىرشىلىگىنىڭ فيزيكالىق جانە حيميالىق فورمالارىمەن سالىستىرعانداجوعارى تۇرادى. ءتىرى ورگانيزم ءولى جۇيە قۇرىلاتىن ەلەمەنتتەردەن (وتتەك، سۋتەك، كومىرتەك، ازوت، كۇكىرت، فوسفور، ناتريي، كاليي، كالسيي جەنە باسقا ەلەمەنتتەر) تۇزىلەدى. كلەتكالاردا ولار ورگانيكالىق قوسىلىستار تۇرىندە بولادى. ءبىراق ءتىرى زاتتىڭ ۇيىمداسۋى مەن تىرشىلىك ەتۋ فورماسى ءولى تابيعات زاتتارىنان اجىراتىلاتىن ارنايى ەرەكشەلىكتەرگە يە بولادى.

تىرشىلىكتىڭ نەگىزى رەتىندە نۋكلەين قىشقىلدارى (دنق مەن رنق) جانە بەلوكتار كوڭىل اۋدارتادى. نۋكلەين قىشقىلدارى — وتە كۇردەلى حيميالىق قوسىلىستار، ولاردىڭ قۇرامىندا كومىرتەك، سۋتەك، ازوت جانە فوسفور بولادى. دنق كلەتكانىڭ گەنەتيكالىق ماتەريالى بولىپ تابىلادى، گەندەردىڭ حيميالىق ەرەكشەلىگىن انىقتايدى. دنق باقىلاۋىمەن بەلوكتاردىڭ سينتەزى جۇرەدى، وعان رنق قاتىسادى.

بەلوكتار دا — كۇردەلى حيميالىق قوسىلىستار، ولاردىڭ قۇرامىندا كومىرتەك، سۋتەك، ازوت، كۇكىرت، فوسفور جاتادى. بەلوكتاردىڭ مولەكۋلالارى مولشەرىنىڭ ۇلكەندىگىمەن، وتە الۋان تۇرلىگىمەن سيپاتتالادى، ولار ءارتۇرلى رەتپەن پوليپەپتيدتىك تىزبەكتەردە قوسىلعان امينقىشقىلدارىنان قۇرىلادى. كلەتكالىق بەلوكتاردىڭ كوپشىلىگى فەرمەنتتەردەن تۇزىلگەن. ولار سول سياقتى كلەتكانىڭ قۇرىلىمدىق كومپەنەنتتەرىنىڭ ءرولىن دە اتقارادى. ءاربىر كلەتكا جۇزدەگەن ءارتۇرلى بەلوكتاردان تۇرادى، دەسەدە ءارتۇرلى تيپتەگى كلەتكا وزىنە ءتان كلەتكالارعا عانا يە بولادى. وسىعان وراي ءار تيپتەگى كلەتكانىڭ قۇرامى بەلگىلى بەلوك قۇرامىمەن انىقتالادى.

نۋكلەين قىشقىلدارى دا، بەلوكتار دا جەكە-جەكە تىرشىلىكتىڭ نەگىزدەرى بولا المايدى. ءقازىر تىرشىلىكتىڭ نەگىزى نۋكلەوپروتەيدتەر دەپ سانايدى. ولار جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ كلەتكالارىنىڭ يادروسى مەن سيتوپلازماسىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. ولاردان حروماتين (حروموسومالار) مەن ريبوسومالار تۇزىلەدى. ولار ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ بارلىق بويىندا- ۆيرۋستاردان باستاپ ادامعا دەيىن — تابىلعان. قۇرامىندا نۋكلەوپروتەيدتەر بولمايتىن ءتىرى جۇيەلەر جوق دەپ ايتۋعا بولادى. ءبىراق نۋكلەوپروتەيدتەر تىرشىلىكتىڭ نەگىزى رەتىندە تەك ولار كلەتكادا بولعاندا عانا ورىن الادى، سوندا قىزمەت اتقارادى جانە ءوزارا قارىم-قاتىناس جاسايدى. كلەتكادان تىس (كلەتكادان ءبولىپ العاندا) ولار كادىمگى حيميالىق قوسىلىستار. قورىتا ايتقاندا، تىرشىلىك دەگەنىمىز، ەڭ باستىسى، نۋكلەين قىشقىلدارى مەن بەلوكتاردىڭ ءوزارا اسەر ەتۋ قىزمەتى، ال ءتىرى زات نۋكلەين قىشقىلدارى مەن بەلوكتاردىڭ كوبەيۋ مەحانيزمى تۇرىندە بولاتىن وزدىگىنەن كوبەيۋگە قابىلەتتى جۇيە بولىپ تابىلادى.

تىرىدەن باسقا «ءولى زات» دەگەن ۇعىمدى اجىراتادى، ول دەگەنىمىز نۋكلەين قىشقىلدارى مەن بەلوكتاردى سينتەزدەۋ، ياعني مولەكۋلاليارلىق كوبەيۋ قابىلەتىن جوعالتقان، ءبىر كەزدەردە تىرشىلىك ەتكەن ورگانيزمدەر جيىنتىعىن ايتادى. مىسالى، ءبىر كەزدەردە تىرشىلىك ەتكەن ورگانيزمدەردىڭ قالدىقتارىنان تۇزىلگەن ۋتاس (يزۆەستنياك) «ءولى زات» بولىپ تابىلادى.

سونىمەن، «ءولى زاتتى»، ياعني ماتەريانىڭ شىعۋ تەگى نەورگانيكالىق (ابيوتيكالىق) بولىگىن اجىراتۋ كەرەك جانە ول ءوزىنىڭ ءتۇزىلۋى جانە قۇرىلىسى بويىنشا ءتىرى ورگانيزمدەرمەن ەشقانداي بايلانىسى جوق. مىسالى، نەورگانيكالىق ۆۋلكاندىق ۋلىتاستىق قاباتتاردان پايدا بولعان ۋلىتاس (يزۆەستنياك) «ءولى زات» بولىپ تابىلادى. ءولى ماتەريانىڭ ءتىرى ماتەريادان ەرەكشەلىگى ءوزىنىڭ ءقۇرىلىمدىق ۇيىمداسۋىن ۇستاپ تۇرا الماۋىندا جانە بۇل ماقساتتاردا سىرتقى ەنەرگيانى پايدالانا الماۋىندا.

تىرشىلىكتىڭ نەگىزى سانالاتىن مولەكۋلالاردى قاراستىرعاندا ولاردىڭ ۋاقىت جانە كەڭىستىك بويىنشا ۇزدىكسىز وزگەرىسكە تۇسەتىنىن ەسكەرمەۋگە بولمايدى. فەرمەنتتەردىڭ كەز كەلگەن سۋبستراتتى ارەكەت ەتۋ ونىمىنە وتە قىسقا مەرزىمدە وزگەرتە الاتىنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. سول سەبەپتى نۋكلەوپروتەيدتەردى تىرشىلىكتىڭ نەگىزى رەتىندە قاراستىرۋ سوڭعىسىن وتە قوزعالمالى جۇيە رەتىندە مويىنداۋ بولىپ تابىلادى. ءتىرى زات تا، سول سياقتى ءولى زات تا العاشقىدا ءولى بولعان مولەكۋلالاردان قۇرىلعان. وسىعان قاراماستان ءتىرى زات ءولى زاتتان وتە ەرەكشەلىنەدى. وسىنداي وتە تىم ەرەكشەلىكتىڭ سەبەپتەرى ءتىرى زاتتىڭ قاسيەتتەرىمەن انىقتالادى، ال ءتىرى جۇيەلەردەگى مولەكۋلالار بيومولەكۋلالار دەپ اتالادى.

---