InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
ورىنداعان: تۇ-53 توپ ستۋدەنتى ابدۋللا اسەل ماراتبەك قىزى
جەتەكشىسى: ايتەنوۆا نۇرگۋل ىدىرىس قىزى

وتتەكتى قىشقىلداردىڭ تۇزدارى

گالليي، ينديي جانە تالليي وكسيدتەرىن قىشقىلداردا ەرىتكەندە ءۇش ۆالەنتتى كاتيوننىڭ (Ga³⁺، In³⁺، ت1³⁺) سايكەس تۇزدارى ءتۇزىلeدi، نەمەسە ءتى⁺. ءبىر ۆالەنتتى ءتاللييدىڭ تۇزدارى مەتالدىق ءتاللييدى قىشقىلداردا ەرىتكەندە (گالليي مەن ين­ديي مۇنداي جاعدايلاردا ءۇش ۆالەنتتى يون تۇزەدى) تۇزىلەدى.

ءۇش ۆالەنتتى گالليي، ينديي جانە ءتاللييدىڭ ازوتقىشقىلدى تۇزدارى سۋدا جاقسى ەريدى، ال گالليي مەن ءيندييدىڭ تۇزدارى اۋادا ارەكەتتەسىپ جايىلىپ كەتەدى. كۇكىرتقىشقىلدى تۇزدارى (ازوت قىشقىلى سياقتى ءتۇسسىز) سۋدا جاقسى ەريدى.

ولاردىڭ كريستالدانۋى سۋدىڭ كوپ مولشەرىمەن جۇرەدى جانە ءسىلتى مەتالداردىڭ سۋلفاتتارىمەن قوس تۇزدار تۇزەدى. گالليي تيپتىك اشۋداستار بەرەدى، قۇرامى — MeGa(SO₄)₂ 12ن₂و.

د.ي.مەندەلەيەۆ 1971 جىلى ءالى اشىلماعان "ەكا-اليۋمينييدىڭ" قاسيەتتەرىن بولجاي كەلە "ەكا-اليۋمينيي" اشۋداستار تۇزەدى دەپ كورسەتكەن. ينديي دە اشۋداستار بەرەدى، ءبىراق بارلىق ءسىلتى مەتالدارمەن ەمەس. ناترييمەن جانە كالييمەن ين­ديي 4 سۋ مولەكۋلاسى بار قوس تۇزدار تۇزەدى. اممونييمەن 36°س تەمپەراتۋرادا سۋلى ەرىتىندىلەردە كريستالداعاندا ۇقساس قوس تۇزدار، ال تومەن تەمپەراتۋرالاردا — اشۋداستار تۇزەدى.

ءۇش ۆالەنتى تالليي اشۋداستار تۇزبەيدى: ونى ءسىلتى مەتالدارمەن قوس تۇزدارى 8 مولەكۋلا سۋمەن كريستالدانادى. ءبىر ۆالەنتتى تالليي ءسىلتى مەتالدارعا ۇقساس بولعاندىقتان TءىAI(SO₄)₂12H₂O اشۋداسىن بەرەدى، ولار اليۋموكاليي اشۋداستارىمەن سالىستىرعاندا (47،9 جانە 26 گ/ل 0°س تەمپەراتۋرادا) ەكى ەسە وڭاي ەريدى. ءۇش ۆالەنتتى گال­ليي، ينديي جانە تالليي تۇزدارىنىڭ سۋلى ەرىتىندىلەرى اليۋمينيي تۇزدارىنىڭ ەرىتىندىلەرى ءتارىزدى گيدروليز ارقاسىندا ءالسىز قىشقىل  ورتا بەرەدى. ءتى⁺ تۇزدارىنىڭ ەرىتىندىلەرى قىشقىل ورتا بەرمەيدى.  Tءى⁺ تۇزدارىنىڭ ەرىگىشتىگى ءتى³⁺ پەن سالىستىرعاندا ەداۋىر تومەن، تەمپەراتۋرا وسكەن سايىن ەرىگىشتىك ەلەۋلى وسەدى، مىسالى نيتراتىنىڭ ەرىگىشتىگى تەمپەراتۋراعا بايلانىستى قالاي وزگەرەتىنى سۋرەتتە كورسەتىلگەن.

تەمپەراتۋراعى بايلانىستى تالليي تۇزدارىنىڭ ەرىگىشتىگى

وسى سۋرەتتە سالىستىرۋ ءۇشىن ءتىون جانە تالليي ءحلوريدىنىڭ ەرىگىشتىكتەرى كەلتىرىلگەن. ءتى⁺ تۇزدارىنىڭ تومەن ەرىگىشتىگى جانە ونىڭ تەمپەراتۋرادان تاۋەلدىلىگى قۇرامىندا تالليي بار شيكىزاتتاردى وڭدەگەندە ونى باسقا مەتالداردان وڭاي ءبولىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

3 كەستەدە ءتاللييدىڭ كەيبىر تۇزدارىنىڭ 0°س-تا جانە 20°س تەمپەراتۋرالاردا ەرىگىشتىگى كەلتىرىلگەن.

3 كەستە

ءبىر ۆالەنتتى ءتاللييدىڭ كەيبىر تۇزدارىنىڭ سۋداعى ەرىگىشتىگى

تۇز	تەمپەراتۋرا، 0س
	20	0
نيترات	94	40
سۋلفات	48	26
كاربونات	69	44
حلورات	-	28

ءتى⁺ ءسىلتى مەتالدار ءتارىزدى ەريتىن كاربونات تۇزەدى. باسقا جاعىنان Tءى⁺ كۇمىس پەن قورعاسىن سياقتى از ەريتىن سارى ءتۇستى حرومات تۇزەدى، ءتى⁺ از ەريتىن تۇزدارىنا سونىمەن قاتار، گالوگەنيدتەر — حلوريد، بروميد جانە يوديد جاتادى.

گالوگەندەرمەن قوسىلىستارى

اتالعان ءۇش ەلەمەنت تە گالوگەندەرمەن ارەكەتتەسەدى. ءۇش ۆالەنتتى گاللييدىڭ ءحلوريدى ءتۇسسىز زات، 77°س-تا بالقيتىن، ال 200°س تەمپەراتۋرادا قاينايتىن اق كريستالدى زات. ىلعال اۋادا گيدروليز ناتيجەسىندە گالليي ءحلوريدى "بىقسىپ" تۇتىندەنەدى:

GaCl₃ + 3H₂O → Ga(OH)₃ + 3HCl

GaCl₃ سۋدا جاقسى ەريدى، وڭاي گيدروليزدەنەدى. GaCb ەفيردە جاقسى ەرىگەنىنىڭ ارقاسىندا ينديي مەن تالليي حلوريدىنەن ەفيرمەن ەكستراكسيالاۋ ارقىلى بولۋگە بولادى. GaCءى₃ مەتالدىق گاللييمەن ارەكەتتەستىرىپ ەكى ۆالەنتتى گاللييدىڭ ءحلوريدىن الۋعا بولادى:

2GaCl₃ + Ga ↔3 Gaءى₂

ول 170،5°س-تا بالقيتىن جانە 535°س-تا قاينايتىن ءتۇسسىز كريستالدار.

1000°س-تا اممونيي ءفتوريدىن مەتالدىق گاللييمەن ارەكەتتەستىرگەندە تۇزىلەتىن گازداردىڭ سپەكترلەرىندە ءبىر ۆالەنتتى گالليي ءفتوريدىنىڭ GaF بار ەكەنى انىقتالدى. ءۇش ۆالەنتتى گالليي ءفتوريدى GaF₃ اممونيي فتوريدىنە وتە ۇقساس جانە سۋدا از ەريدى. GaF₃ ءار ءتۇرلى ادىستەرمەن — مەتالدىق گاللييدى، گالليي وكسيدىن، ءسۋلفيدىن فتورمەن ارەكەتتەستىرىپ، نەمەسە گالليي گيدروكسيدىن فتورسۋتەك قىشقىلىندا ەرىتۋ ارقىلى الۋعا بولادى. سوڭعى جاعدايدا فتوريد سۋدىڭ 3 مولەكۋلاسىمەن كريستاللوگي­درات تۇزەدى.

تەمپەراتۋراعا بايلانىستى ينديي ءحلوريدىنىڭ بۋ سەرپىمدىلىگى

Ga³⁺ باسقا دا گالو­گەنيدتەرى بەلگىلى، مىسالى ءبروميدى مەن ءيوديدى، ولاردىڭ قاسيەتتەرى حلوريدكە وتە ۇقساس.

ينديي گالوگەنيدتەرى ءقازىر تولىق زەرتتەلگەن. ءتاللييدىڭ ءفتوريدى، ءحلوريدى، ءبروميدى جانە ءيوديدى ونىڭ بارلىق توتىعۋ دەڭگەيلەرى ءۇشىن الىنعان. كەستەدەن ينديي گالوگەنيدتەرىنىڭ قايناۋ تەمپەراتۋراسى (سۋسىز فتوريدتەن باسقالارى) تومەن ەكەنى اڭعارىلدى. سۋرەتتە ءيندييدىڭ ءۇش ءتۇرلى حلوريدتەرى ءۇشىن بۋ سەرپىمدىلىگىنىڭ تەمپەراتۋرادان تاۋەلدىلىگى كەلتىرىلگەن.

تالليي گالوگەنيدتەرىنىڭ بۋ سەرپىمدىلىگىنىڭ تەمپەراتۋرادان تاۋەلدىلىگى

تەمپەراتۋرا، °س			قىسىم مم. سىناپ باعاناسىمەن
ءتىسى	ءتىۆr	ءتى
-	-	440	1
550	559	567	20
589	598	607	40
645	657	663	100
694	703	712	200
748	759	763	400
807	819	823	760

ءبىر ۆالەنتتى تالليي 15°س تەمپەراتۋرادا 1 ليتر سۋدا 800 گ ەريتىن، قاسيەتتەرى بويىنشا كۇمىس فتوريدىنە وتە ۇقسايتىن تالليي ءفتوريدىن TءىF تۇزەدى. ال ءتىع₃ سۋ اسەرىنەن ىدىراۋىمەن گالليي جانە ينديي فتوريدىنەن ەرەكشەلەنەدى.

 

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. فەرسمان ا.ە. رەدكيە مەتاللى. 1932، № 4-5.
2. ساجين ن.پ.، مەەرسون گ.ا. رەدكيە ەلەمەنتى ۆ نوۆوي تەحنيكە // حيم. ناۋكا ي پروم.، 1956. ت.ءى، № 5.
3. مەەرسون گ.ا. ي زەليكمان ا.ن. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتياللۋرگيزدات، 1954.
4. زەليكمان ا.ن.، سامسونوۆ گ.ۆ.، كرەين و.ە. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتاللۋرگيزدات، 1954.
5. ترونوۆ ۆ.گ. ككلاد رۋسسكيح ۋچەنىح ۆ حيميۋ رەدكيح ەلەمەنتوۆ. يزد. زنانيە، 1952.
6. ۆينوگرادوۆ ا.پ. گەوحيميا رەدكيح ي راسسەياننىح حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ۆ پوچۆاح. يزد. ان سسسر، 1950.

---