InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
ورىنداعان: تۇ-53 توپ ستۋدەنتى بيتەنوۆا دينارا باكىر قىزى
جەتەكشىسى: ايتەنوۆا نۇرگۋل ىدىرىس قىزى

اق، سارى، كۇلگىن، كوگىلدىر، اشىق-سارى جانە جاسىلداۋ تۇرلەرى بەلگىلى، ءبىراق باعالى تۇرلەرىنە تازا جاسىل يزۋمرۋد جانە قويۋلاۋ ءتۇستى سماراگد، كوگىلدىر نەمەسە كوك-جاسىل اكۆا­مارين جاتادى. باعالى تۇرلەرىن باسقا دا مينەرال — الەكساندريت (حريزوبەريلل) ۆەو ا1₂و₃ بەرەدى، ول شاعىلىسۋ تاۋەلدىلىگىنە بايلانىستى ءتۇسىن وزگەرتۋ قاسيەتىنە يە. حريزوبەريللدىڭ قۇرامىندا 19،ن% ۆەو بار (نەمەسە 7% Be)، ءبىراق وتە از مولشەردە تاراعاندىقتان وندىرىستە اسا ماڭىزدى ەمەس.

بەريللييدىڭ ودان جوعارى مولشەرى فەناكيتتە 2BەOSiو₂ 45،5%-كە دەيىن ۆەو بولادى. فەناكيتتىڭ تورى رومبوەدريالىق. ونىڭ ءتۇسى — تۇسسىزدەن، اشىق-سارىدان — سارىعا دەيىن. فەناكيت وندىرىستە از دارەجەدە ماڭىزدى، ەگەر كوپ مولشەردە كەزدەسەتىن بولسا، بەريلليي وندىرۋدەگى ەڭ قاجەتتى شيكىزات بولار ەدى.

بەريللييدىڭ باسقا وندىرىستىك ماڭىزى جوق مينەرالدارىنان بەرترانديتتى اتاۋعا بولادى 4ۆەو 2SiO₂ ن₂و قۇرامىندا 42،1% ۆەو بولادى، برومەليت — ۆەو — بەريللييدىڭ تازا وكسيدى، وتە قاتتى (مينەرالوگيالىق شكالادا 9) گەكساگونالدى جۇيە مينەرالى، اق ءتۇستى، گامبەرگيت 4ۆەوۆس₂و₃ن₂و 53،10%. ۆەو بولادى، ءتۇسى جارتىلاي ءتۇسسىز اشىق سۇر ءتۇستى كۆادراتى پريزما جانە سوعان ءتۇرى ۇقساس بولىپ كەلەتىن بەريلونيت BeNaPO₄ قۇرامىندا 19،70% ۆەو كەزدەسەدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە اقش-تىڭ نيۋ-مەكەنكو شتاتىندا گەلۆيننىڭ وتە كوپ مولشەرى تابىلدى، گەلۆين بەريللييگە ۇقساس بولعاندىقتان بەريللييدى الۋدىڭ نەگىزگى شيكىزاتى بولىپ پايدالانۋعا بولاتىن ەدى. وسى جەردە تابىلعان كومپلەكستى ماگنەتيتتى كەندەردە بەريلليي وكسيدىنىڭ ورتا ەسەپپەن 0،4%ء-تى بار، وندا گەلۆين مينەرالىنىڭ قۇرامىندا 12-15% ۆەو بولادى. ونىڭ حيميالىق قۇرامى كەلەسىمەن قابىلدانادى، %:

SiO₂ ... 25.48-33.33                FeO ... 2.03-18.02

BeO ...10.97-14.92                 ZnO … 4.89-7.76

MnO … 26.51-5164                S …4.90-6.01

گەلۆيننىڭ فورمۋلاسى R₄Be₃Si₃O₁₂S (ءمۇندا R — مارگانەس نەمەسە تەمىر، مىرىشپەن اۋىستىرىلادى، بىرىنشىسىندە گەلۆينگە يزومورفتى داناليت، ەكىنشىسىندە — گەلۆين تۇزىلەدى). سىرتقى تۇرىنەن گەلۆين گراناتقا وتە ۇقساس. ءتۇسى — سارىدان قويۋ-قىزىلعا دەيىن. قاتتىلىعى 6-عا دەيىن. مەنشىكتى سالماعى 3،21-دەن 3،65-كە دەيىن. گەلۆيننىڭ بەريلليي الدىنداعى كەيبىر تەحنيكالىق ەرەكشەلىكتەرى: گەلۆيندى كەن وڭاي بايىتىلادى، بايىتۋعا گراۆيتاسيا جانە ەلەكتروسەپاراسيا ادىستەرى قولدانىلادى، بەريلييدى كونسەنتراتقا قاراعاندا (نس1-دا ەريدى) كونسەنترات وڭاي ىدىرايدى، شاشىراڭقى كۇيلى بەريل­ليي باسقا دا مينەرالداردا كەزدەسەدى، سليۋدالاردا جانە نەفەليندەردە ءجيى كەزدەسەدى.

ءبىراق، قازىرگى ۋاقىتتا تەك بەريلل عانا وندىرىستىك مينە­رال بولىپ تابىلادى. بەريللدىڭ كەزدەسەتىن جەرى سيرەك ەمەس، ءبىراق وندىرىستىك كەندەرى ءجيى كەزدەسپەيدى. ادەتتەگى قالىپتى جينالۋى بىرنەشە ونداعان تونناعا دەيىن. بەريللدىڭ الەمدىك كەزدەسەتىن جەرلەرى كەلەسى: برازيليا، كولۋمبيا، اۆستريا، وڭتۇستىك افريكا، ماداگاسكار، ارگەنتينا.

باتىس ەۋروپادا بەريلل پورتۋگاليادا، سكانديناۆيادا الىنادى. كوبىنەسە بەريلل موليبدەنيتپەن جانە ۆولفرام اتپەن كۆارستى جارىقتاردا جانە تانتاليتپەن اسسوسيرلەنەدى جانە كوپ جاعدايلاردا بەريللييدىڭ كەزدەسەتىن جەرلەرىندە كومپلەكستى وڭدەۋ جۇرەدى.

تەحنولوگياسى

تومەنگى 1 كەستەدە بەريللييدىڭ كەزدەسەتىن بىرنەشە جەرلەرىنىڭ تيپتىك تالداۋى بەرىلگەن.

وسى كەستەدەن بەريلل كەندەرىن وڭدەۋدەگى قيىندىقتار تۇسىنىكتى بولادى:

1) بەريلليي وكسيدىنىڭ تازا مينەرالداعى قۇرامى 12،4-13،76% (بۇل تەوريالىق قۇرامى)، سوندىقتان ول كەندەردە ودان دا از بولۋى كەرەك.

2) سيليكاتتى مينەرالدىڭ سيپاتتاماسىنا جانە ونىڭ مەنشىكتى سالماعىنا بايلانىستى كەندەردى بايىتۋ قيىنداپ كەتەدى.

3) كەندەردىڭ ىدىراۋى كەزىندە كرەمنەزەم جانە اليۋ­مينيي وكسيدىنىڭ كوپ مولشەرىمەن كەزدەسۋگە تۋرا كەلەدى، اليۋ­مينيي مەن بەريلليي قاسيەتتەرىنىڭ كەيبىرەۋى ۇقساس بولعاندىقتان اليۋمينيي وكسيدىن بەريللييدەن ءبولۋ قيىن.

1 كەستە

بەريللييدىڭ تيپتىك تالداۋى، %

كەزدەسەتىن جەرلەرى	SiO2	Al2O3	BeO	Fe2O3	CaO	MgO	NaO	K2O	H2O
ماداگاسكار ارالى	64،74	18،14	13،76	-	-	-	0،92	-	2،24
كانادا	65،83	19،01	12،74	0،49	0،84	0،08	0،43	ىزدەرى	0،08
كولۋمبيا	67،85	19،40	12،40	-	-	0،40	0،70	-	-

باعالى بەريلليي كونسەنتراتتارى 11-دەن 13%-كە دەيىن ۆەو كۇيىندە بولادى. SiO₂ جانە اl₂و₃ قۇرامدارى 60-65 جانە 18-20%-تەن تومەن بولماۋ كەرەك. وسىمەن كونسەنتراتتىڭ ودان ءارى قايتا وڭدەلۋى انىقتالادى، نەگىزگى ماقسات كرەمنەزەمنەن، گليكوزەمنەن از مولشەردەگى بەريللييدى ءبولۋ.

بۇل ماقساتتى كەلەسى ادىستەرمەن شەشۋگە بولادى:

1. سىلتىمەن بالقىتۋ، مۇندا ەرىگەن كۇيگە مينەرالدىڭ ءۇش كومپونەنتى دە اۋىسادى.

2.حلورلاۋ ادىسىمەن، مۇندا بەريلليي حلوريد كۇيىندە ايدالۋى مۇمكىن.

3. ناتريي كرەمنەفتوريدىمەن ءپىسىرۋ، مۇندا اليۋمينيي ءفتوريدىنىڭ مۇلدە ەرىمەيتىندىگىنەن جانە بەريلليي ءفتوريدىنىڭ ەرىگىشتىگىن پايدالانا وتىرىپ ءاليۋمينييدى بەريللييدەن ءبولىپ الۋ مۇمكىندىگى بار.

4. سودامەن ءپىسىرىپ جانە قانىققان كومىرقىشقىل گازىمەن قاتىسىندا سىلتىلەندىرۋ سودا كاربوناتتارىمەن گيدروكسيد تۇنباسىن بەرەتىن اليۋمينيي ەرىتىندىگە وتپەيدى، ەرىتىندىدە تەك بەريلليي جانە كرەمنەزەمنىڭ بولىگى قالادى.

ازعانا ۋاقىتقا دەيىن ناتريي كرەمنەفتوريدىمەن ءپىسىرۋ وتە كەڭ تارالعان، ناتيجەسىندە سۋمەن سىلتىلەندىرگەن سوڭ Na₂BeF₄ ەرىتىندىسىن الادى. بەريللييدى كريستالليزاسيا ارقىلى ۆەSO₄ تۇرىندە بولەدى. سۋلفات وكسيدىن الۋ ءۇشىن كۇيدىرەدى.

بەريلليي گيدروكسيدىن وڭدەۋدىڭ باسقا دا ادىستەرى بار، مىسالى، بەريللييدىڭ ءفتوريدتى قوسىلىستارىن الۋ ءۇشىن بالقىتقىش قىشقىلدا ەرىتۋ.

سوڭعى جىلدارى شەت ەلدەردە بەريلل كونسەنتراتتارىن فتوريدتى ادىسپەن وڭدەۋدەن باس تارتتى. اقش-تا، 60-سۋرەتتە كورسەتىلگەن سىزبانۇسقا قابىلدانعان. كەيدە كۇيدىرۋگە تازا كەندى ەمەس، ونىڭ اكپەن قوسپاسىن 1:0،5 قاتىناستا قولداندى.

كۇيدىرۋدى اينىمالى پەشتە 1400-150°س-دا وتكىزەدى. ىستىق ءپىسىرۋ قابىلداعىشقا قالىپتى سۋىق سۋمەن، سوسىن وسى ادىسپەن تۇيىرشىكتەيدى.

ءاليۋمينييدى اشۋداستار تۇرىندە ءبولۋدىڭ ورنىنا باسقا ءادىس قولدانادى. ەرىتىندىدەن، ياعني سۋلفات ەرىتىندىسىنەن سودامەن، بەريللييدى اليۋمينيي جانە تەمىردى تۇنباعا تۇسىرەدى؛ تۇنبانى ناتريي بيكاربوناتىمەن وڭدەيدى، بەريلليي كاربوناتىن ونىڭ ارتىق مولشەرىندە ەرىتىپ، ەرىتىندىگە تەك قانا بە­ريلليي عانا وتەدى. اليۋمينيي جانە تەمىر ەرىمەيتىن تۇنبادا قالادى. ەرىتىندىدەن بەريليي گيدروكسيدى تۇرىندە سۋمەن قايناتىپ سۇيىتىلعاندا بولىنەدى. وسى ءادىستىڭ تولىق سيپاتتاماسى ا.ي.بەلياۆتا بەرىلگەن.

حلورلاۋ پروسەسى، جوعارىدا ايتىلعان، ماڭىزدى بولۋ سەبەبى، ول ءادىس ىدىراتۋ سىلتىلەندىرۋ، سۇزگىلەۋ جانە ت.ب. وپەراسيالاردى پايدالانباستان كونسەنتراتتان بەريللييدى حلوريد تۇرىندە بولۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. كونسەنتراتتى اعاش كومىرىمەن ارالاستىرىپ بريكەتيرلەيدى، بريكەتتى 800°س-گە جۋىق تەمپەراتۋرادا حلورمەن ارەكەتتەستىرەدى.

جۋىقتا وسى ءادىس بەريللييدى مارگانيتتان — سيليكاتتان قۇرامىندا 1،5% ۆەو بار بولۋدە قولدانىلادى. سونىمەن بىرگە بەريللييدى شلاكتان، كومىر قاتىسىندا گاز ءتارىزدى حلورمەن 1000-1100°س-دا حلورلاۋ ارقىلى ءبولۋ ۇسىنىلعان. مەتالدىق بەريللييدى وكسيدتەن الۋ ءۇشىن حلورلاۋ ءادىسىنىڭ ماڭىزى زور.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. فەرسمان ا.ە. رەدكيە مەتاللى. 1932، № 4-5.
2. ساجين ن.پ.، مەەرسون گ.ا. رەدكيە ەلەمەنتى ۆ نوۆوي تەحنيكە // حيم. ناۋكا ي پروم.، 1956. ت.ءى، № 5.
3. مەەرسون گ.ا. ي زەليكمان ا.ن. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتياللۋرگيزدات، 1954.
4. زەليكمان ا.ن.، سامسونوۆ گ.ۆ.، كرەين و.ە. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتاللۋرگيزدات، 1954.
5. ترونوۆ ۆ.گ. ككلاد رۋسسكيح ۋچەنىح ۆ حيميۋ رەدكيح ەلەمەنتوۆ. يزد. زنانيە، 1952.
6. ۆينوگرادوۆ ا.پ. گەوحيميا رەدكيح ي راسسەياننىح حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ۆ پوچۆاح. يزد. ان سسسر، 1950.

---