InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
ورىنداعان: تۇ-43 توپ ستۋدەنتى دوسمۋحانبەت اسەم بولاتبەك قىزى
جەتەكشىسى: ايتەنوۆا نۇرگۋل ىدىرىس قىزى

گالوگەندەرمەن قوسىلىستار

ليتيي گولوگەندەرمەن تىكەلەي قوسىلادى، حلرومەن ارەكەتتەسكەندە ىلعال ىزدەرىنىڭ اسەرىنەن تۇتانۋ ءبايقالادىۇ ليتيي ءحلوريدى – اق كريستالدى زات، وتە ىلعالتارتقىش، بالقۋ تەمپەراتۋراسى 614⁰س. ليتيي ءحلوريدى بۋىنىڭ سەرپىمدىلىگى تەمپەراتۋرادان كەلەسىدەگىدەي تاۋەلدى (1 سۋرەت). 

1 سۋرەت - ليتيي ءحلوريدى بۋىنىڭ تەمپەراتۋراعا بايلانىسى

ۆ. ي. سپيسىن قىزمەتكەرلەمەن ءتۇرلى گاز ءتارىزدى ورتانىڭ ليتيي حلوريدىنە اسەرىن زەرتتەدى.

تاجىريبيەنى 800⁰س – دا، ياعني ليتيي ءحلوريدا اۋادا ايدالمايتىن جاعدايدا  وتكىزە وتىرىپ، ءليتييدىڭ (رۋديدي مەن سەزيس سياقتى) بالقۋىنىڭ موليارلى جىلدامداعىنىڭ سۋ بۋىنىڭ اعىمىندا 84،6% وسەتىنىن دالەلدەدى. سۋلى بۋ اعىمىنا قاراعاندا، اممياكتى ورتادا بۋلانۋ جىلدامجعى تومەن، اۋاداعىدان جوعارى. تاجىريبيە جاعدايىنداعى بۋلانۋ جىلدامدىعى گاز اعىمىنىڭ جىلدامدىعىنان تاۋەلدى. ليتيي ءحلوريدىنىڭ سۋلى ەرىتىندىلەرىن قىزدىرعاندا ونىڭ سۋ بۋىمەن سۋلانۋ بولمايدى.

ليتيي ءحلوريدى ەلەمەنتتەردى قوسۋ كەزىندە تۇزەدى، ءبىراق ونى پراكتيكادا ليتيي كاربوناتىن تۇز قىشقىلىندا ەرىتۋ ارقىلى الادى.

ليتيي ءحلوريدى سۋدا وتە وڭاي ەريدى: 0⁰س – دا ونىڭ ەرىگىشتىگى 69،2گ/100ش.، ال 100⁰س 128،4گ/100گ سۋدا. سۋلى ەرىتىندىمەن  LiCl ءبىر، ەكى ءۇش مولەكۋلا سۋمەن كريستالدانادى تۇراقتىراعى مونوگيدارت LiCl H₂O. ليتيي ءحلوريدى ناتريي جانە كاليي حولريدىنەن ەرەكشەلىگى ونىع ەتيل سپيرتىندەيجانە باسقادا ەرىتكىشتەردە ەرۋى. LiCl  وندىرىستىك ماڭىزى بار، ءليتييدى مەتالل تۇرىندە الۋ ءۇشىن بالقىتىلعان ليتيي ءحلوريدىن ەلەكتروليزدەيدى. سونىمەن قاتار LiOH الۋ ۇشىندە قولدانىلادى. سونىمەن بىرگە، ليتيي ءحلوريدىن جوعارىعا ىلعالتارتقىش ونى ااۋنى كونديسيونيرلەيتىن قوندىرعىلارعا قاجەت ەتەدى.: ىلعالدىلىققا جانە تەمپەراتۋراعا تاۋەلدىدىگىنە بايلانىستا LiCl ىلعال جۇتادى نەمەسە بولەدى. قانىققان LiCl ەرىتىندىسىندەگى سۋ بۋى قىسىمى قاتتى فازا – مونوگيدرات (LiCl H₂O) تەمپەراتۋردان كەلەسىدەگىدەي تاۋەلدى.

 

تەمپەراتۋرا،0س	23،90	29،90	34،90	39،90	44،90	54،84
قىسىم،مم سىناپ باع	2،63	2،93	5،32	7،26	9،82	18،70

ليتيي ءبروميدى جانە ءيوديدى 549 جانە 453⁰س-دا بالقيدى جانە سۋداعى ەرىگىشتىگى جوعارى حلوريدكە قاراعاندا: Lىۆگ -ەرىگىشتىگى 143، ال يوديد - 151 گ/ 100گ سۋدا 0⁰س. سۋلى ەرىتىندىدەن بروميد جانە يوديد كريستاللوگيدرات كۇيىندس كريستالدانادى.Liۆگ، LiI سپيرتتە، اسەتوندا جانە ورگانيكالىق ەرىتكىشتەردە ەريدى. سۋسىز Liءى الۋ ءۇشىن 800-850°س جانە 0،01 مم.سىناپ باع. سپيرتتە، اسەتوندا ايداۋ ءادىسى ۇسىنىلادى.

قاراستىرىلعان ءۇش ليتيي گالوگەنيدتەرى اممياكپەن قوسىلعاندا وڭاي ءونىم بەرەدى: ليتيي گالوگەنيدتەرىنىڭ ءبىر مولەكۋلاسىنا 1-دەن 5-كە دەيىنگى مولەكۋلاسى بار اممياكاتتىڭ ءار ءتۇرلى قۇرامى بەلگىلى.

ليتيي باسقا گالوگەنسۋتەكتەرىنەن ونىڭ ءفتوريدى ەرەكشەلەنەدى Liع. ول اق كريستالدى زات، ىلعالتارتقىش ەمەس جانە سۋدا از ەريدى: 0،27گ/100گ سۋدا 18°س، بالقۋ تەمپەراتۋراسى 870°س، قايناۋ تەمپەراتۋراسى 168گ⁰س، سونىمەن قاتار ليتيي ءفتوريدى قيىن بالقيتىن جانە قيىن قاينايتىن بارلىق ليتيي گالوگەنيدتەرى ىشىندە Liع، بۋ قىسىمى 1000°س تەمپەراتۋراعا دەيىن ازداپ وزگەرەدى، ءبىراق 1100-1200°س فتوريد بۋلانا باستايدى. ەگەر Lع بالقىتقىش قىشقىلمەن وڭدەسە، وندا قىشقىلدى فتوريد LiHF₂ نەمەسە  LiFHF تۇزىلەدى، ول سۋدا ەرىتكەندە نەمەسە اۋادا نع بولەدى. Liع كريستالدارى وپتيكادا قولدانىلا باستاعان، سەبەبى ۋلترافيولەتتى ساۋلەلەردى وتە جاقسى وتكىزەدى.

سۋتەكپەن، ازوتپەن، كومىرتەكپەن جانە كۇكىرتپەن قوسىلىستارى

ليتيي قىزدىرعاندا سۋتەكپەن Liن گيدريد تۇزە وتىرىپ ارەكەپەسەدى. اسىرەسە رەاكسيا 710-720⁰ س تەمپەراتۋرادا جىلدام وتەدى، ودان جوعارى تەمپەراتۋرادا گيدريد ديسسوسياسيالانادى. ليتيي گيدريدى اق كريستالدى زات،  680⁰ س-دا بالقيدى بالقىعان ليتيي گادريدى ەلەكتر توعىن وتكىزەدى، انودتا سۋتەك بولىنەدى. سۋ قاتىسىندا ليتيي گيدريدى مىنا  رەاكسيا بويىنشا ىدىرايدى:

LiAlH₄ + BF₃ →LiBH₄ + AlF₄

ليتيي گيدريدىن تەحنيكالىق الۋ وڭايلىعى نەمەسس ونىڭ بولمە تەمپەراتۋراسىنداعى جوعارى تۇراقتىلىعى ليتيي گيدريدىن سۋتەكتە "كونتەينەر" رەتىندە قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى: سۋتەك گيدريد تۇرىندە ساقتالادى جانە كەرەگىنشە گيدريد ىدىراتىپ الىنادى.

سوڭعى ۋاقىتتا ليتيي-اليۋمينيي قوس گيدريدكە Liءاىن₄ كوپ كوڭىل بولىنۋدە، ول اليۋموگيدريد دەپ اتالادى. بۇل قوسىلىس ليتيي گيدريدىن اليۋمينيي حلوريد ەرىتىندىسىن ەفيردە ارەكەتتەستىرۋ ارقىلى الادى.

ليتيي اليۋموگيدريدى ءتۇسسىز، كريستالدىق زات، 125° س-تان جوعارى ەمەس تەمپەراتۋرادا تۇراقتى. سۋ اسەرىنەن ول ىدىرايدى سۋتەك بولىنەدى. ليتيي اليۋموگيدريدى كۇشتى توتىقسىزداندارعىش جانە ورگانيكالىق حيميادا كەڭ قولدانىلادى.

اليۋموگيدريد الۋ ءۇشىن ۇساق ديسپەرستى ليتيي گيدريدىنە 0-4⁰ س-دا ەفيردەگى اليۋمينيي حلوريد ەرىتىندىسىن اقىرىنداپ قويۋ ۇسىنىلادى؛ جوعارىراق تەمپەراتۋرادا ءاليۋمينييدىڭ توتىقسىزداناتىنى بايقالادى، ال 28-30°س-دا بارلىق قوسپا قارايادى.

ماڭىزدى قوسىلىستارى ليتيي بورگيدرات Lءىۆن₄،ليتيي اليۋموگيدريدى جانە بور ءفتوريدىنىڭ اراسىنداعى رەاكسيا ارقىلى الىنۋى مۇمكىن:

LiAlH₄ + BF₃ →LiBH₄ + AlF₃

بۇل اق، كريستالدى زات، ۇشقىش ەمەس، ءبىراق سۋدا جانە سپيرتتە وڭاي ىدىرايدى. بوروگيدريد تۇز قىشقىلمەن ارەكەتتەسەتىن سۋتەك بولىنەدى جانە ديبوران ۆ₂ن₆ تۇزىلەدى. بوروگيدراتتاردى سۋتەك ورنىنا دەيتەريي نەمەسە تريتيي، اتومدارىمەن الىنادى - بورودەيتەريد جانە ءبوروتريتييدى، سۋتەك-تىڭ بوروگيدراتتاعى قۇرامى 19%-پەن جاي بوروگيدريدتە 4%-كە بوروتريگييدكە دەيىن وسەدى.

ليتيي ءنيتريدىنىڭ Li₃N ءتۇزىلۋى بولمە تەمپەراتۋراسىندا وتەدى جانە   تەمپەراتۋرانى    250°س-عا    دەيىن جوعارلاتساق كۇشەيەدى. ليتيي ءنيدريدى - قويۋ قارا جاسىل ءتۇستى كريستالدى، ءونىم، مەتالدىق جىلتىرى بار. جارىق تۇسكەندە ءرۋبيندى قىزىل كريستاللعا اينالادى.

ليتيي ءنيتريدى 845°س-دا بالقيدى. سۋمەن ىدىراۋ رەاكسياسى:

Li₃N + 3HO₂ →3LiH +NH₃

ليتيي ءنيتريدى قىزدىرعاندا عe، سu، Nءى، رt-نى جانە كۆارس پەن فارفوردى بۇزادى. قىزدىرعاندا سۋتەكتى ورتادا نيتريد گيدريدكە اۋىسادى:

Li₃N + 3H₂ →3LiH + NH₃

رەاكسيا قايتىمدى، ونىڭ باعىتى تەمپەراتۋراعا بايلانىستى. ارالىق قوسىلىستار رەتىندە ازيد LiH₂ جانە يميد LiNH تۇزىلەدى. LiN ليتيي ءازيدى بەلگىلى، ونىڭ ناتريي ازيدىنەن ايىرماشىلىعى، قىزدىرسا مەتالدىق ليتيي جانە ازوت تۇزە ىدىرايدى. ازيد سۋدا ەريدى جانە سۋلى ەرىتىندىدەن مونوگيدرات تۇرىندە كريستالدانادى.

ليتيي كومىرتەكپەن رەاكسياعا تۇسۋگە قابىلەتتى (ۆاكۋۋمدە) ليتيي كاربيدىن Li₂C₂ تۇزەدى. ليتيي كاربيدى ءتۇسسىز نەمەسە سۇر كريستالدى زات، سۋمەن ەكپىندى ارەكەتتەسەدى. سوندا ليتيي وكسيدكە دەيىن كۇيەدى، ال كومىرتەك بوس كۇيدە بولىنەدى. رەاكسيا اتىلۋى مۇمكىن. ەگەر ليتيي كاربيدىن سۋ بۋىنا اقىرىنداپ ارەكەتتەستىرسە، وندا كاربيد ىدىراپ اسەتيلەن جانە ليتيي وكسيدىنىڭ گيدراتىن ءتۇزۋ ارقىلى جۇرەدى.

پەريودتىق جۇيەنىڭ 1-توبى ەلەمەنتى رەتىندە ليتيي كۇكىرتپەن سۋدا ەريتىن سۋلفيد تۇزەدى.

سۋلفيد كۇكىرت بۋىن مەتالدىق ليتييمەن ارەكەتتەستىرۋ ارقىلى الىنۋى مۇمكىن. ليتيي ءسۋلفيدىنىڭ قاسيەتى ناتريي سۋلفيدىنە ۇقساس، ليتيي ءسۋلفيدى ءقازىر ءىس جۇزىندە قولدانبايدى.

سىناپپەن قوسىلىستارى جانە ليتيي بالقىمالارى

ءليتييدىڭ سىناپتا ەرىگىشتىگى تۋرالى ءدال ماندەر جوق. ادەبيەتتەردە 0،03-تەن 0،07% ماس. ەرىگىشتىگى كەلتىرىلگەن. تەمپەراتۋرانى جوعارىلاتساق ەرىگىشتىگى  جوعارىلايدى.  ءليتييدىڭ سىناپپەن ينتەرمەتالدى قوسىلىس ءتۇزۋ ماڭىزدى.LiHg - بەرىك قوسىلىس، 600°س-دا بالقيدى. ليتيي-سىناپ كۇيىنىڭ دياگرامماسى جاقسى زەرىتەلگەن.

ليتيي ءتۇرلى مەتاددارمەن بالقىمانى وڭاي تۇزەدى، قوس جانە ودان كۇردەلى. ولاردىڭ كەيبىرەۋى پراكتيكادا ماڭىزدى.

بالقىمالاردى الۋ تۋرالى جانە ولاردىڭ قاسيەتىن كورسەتەتىن دياگراممالاردى ف.ي.شامراي مونوگرافياسىنان الۋعا بولادى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. فەرسمان ا.ە. رەدكيە مەتاللى. 1932، № 4-5.
2. ساجين ن.پ.، مەەرسون گ.ا. رەدكيە ەلەمەنتى ۆ نوۆوي تەحنيكە // حيم. ناۋكا ي پروم.، 1956. ت.ءى، № 5.
3. مەەرسون گ.ا. ي زەليكمان ا.ن. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتياللۋرگيزدات، 1954.
4. زەليكمان ا.ن.، سامسونوۆ گ.ۆ.، كرەين و.ە. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتاللۋرگيزدات، 1954.
5. ترونوۆ ۆ.گ. ككلاد رۋسسكيح ۋچەنىح ۆ حيميۋ رەدكيح ەلەمەنتوۆ. يزد. زنانيە، 1952.
6. ۆينوگرادوۆ ا.پ. گەوحيميا رەدكيح ي راسسەياننىح حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ۆ پوچۆاح. يزد. ان سسسر، 1950.

---