InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
دايىنداعان: تۇ-43 توپ ستۋدەنتى اكجول مارجان
جەتەكشىسى ارنايى ءپان وقىتۋشى ساگيموۆا اقشولپان نۇرلىباي قىزى

 

جوسپار
1. كىرىسپە
2. نەگىزگى ءبولىم
3. زەرتتەۋ ءبولىم
4. قورىتىندى
5. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1 كىرىسپە    

بالىقتاردىڭ دەنە قۇرىلىسى مەن تۇرلەرى. بالىق دەنەسى باس، دەنە، قۇيرىق قانقىسىنان تۇرادى. ۇستىندە ءبىر، ەكى نەمەسە ءۇش ارقا قاناتتارى، ءبىر انالىق قاناتتارى بولادى. قاناتتارى جۇپ، ءبىر سىڭارلى بولادى. كوكىرەك، باۋىر قاناتتارى جۇپ، ال ارقا، انالىق، قۇيرىق قاناتتارى ءبىر  سىنارلى بولادى. كوپ بالىقتاردىڭ تەرىسىنىڭ ۇستىندە قابىقتارى بولادى. بەكىرە (شەمىرشەكتى) بالىقتارىنان باسقا بالىقتاردىڭ قاڭقالى  سۇيەكتى.

ءومىر ءسۇرۋ كەيپىنە بايلانىستى بالىقتار مۇحيت بالىعى، تەڭىز بالىعى، وتپەلى (ۋىلدىرىق شاشۋ ءۇشىن وزەندەرگە وتەتىن تەڭىز بالىقتارى)، جارتىلاي وتپەلى (كەرىسىنشە) بالىقتار بولىپ بولىنەدى. كولەمى مەن سالماعىنا بايلانىستى بالىقتاردى ءىرى، ورتاشۆا جانە كىشكەنە دەپ بولەدى. ءتىرى  بالىقتىڭ  سۋىتىلعان  نەمەسە مۇزداتىلعان بالىقتارعا  قاراعاندا قۇندىلىعى جوعارى. ولاردىڭ اكۆاريۋمداردا 1-2 كۇن ساقتايدى. بالىقتاردى تاسىمالداۋعا ارنالعان سۋ تازا، حلورلانعان، اۋامەن قانىقتىرىلعان، تەمپەراتۋراسى +10⁰س جوعارى بولماۋى قاجەت.

بالىق ەتى - دامدىلىگى مەن بويعا جۇعىمدىلىعى جاعىنان ەتتەن كەم ەمەس، ال سىڭىملدىلىگى جاعىنان ودانتاسىپ تۇسەتىن اس. ەت تاعامدارىنا قاراعاندا بالىق تاعامدارى اسىرەسە بالىق سورپاسى ءسىڭىمدى بولعاندىقتان، ونى پايدالانعان كەزدە اسقازان شىرىنى كوپ بولىنەدى.

بالىق ەتىنىڭ قۇرامىنداعى بەلوكتىڭ كولەمى 15% - تەن 26% ارالىعىندا بولعاندا، باعالى بولىپ ەسەپتەلەدى.  بالىقتىڭ بەلوگىندە 20 ءتۇرلى  امين قىشقىلى بولادى، ونىڭ 8 (ليزين، مەتيونين، تريپتوفان، ۆالين، لەيسين، يزولەيسين، ترەونين، فەنيلالانين)، ادام ورگگانيزمى ءۇشىن وتە قاجەتتى زات بولىپ ەسەپتەلەدى. ادام ورگانيزمىندە سينتەزدەلمەيتىن وسىناۋ امين قىشقىلىنىڭ كەز كەلگەن بىرەۋى ورگانيزمدە جەتىسپەسە، وندا دەنساۋلىق بۇزىلادى.

سونداي-اق بالىقتا 0،1-30% ماي، 0،9-2% ۆيتاميندەر مەن مينەرالدىق زاتتار بولادى. سۇتقورەكتى جانۋارلاردىڭ مايىنا قاراعاندا بالىقتىڭ  مايى سۇيىق  بولادى، ويتكەنى ونىڭ قۇرامىندا زات الماسۋىنا ماڭىزدى رول اتقاراتىن قانىقپاعان ماي قىشقىلدارى كوپ بولادلى. تاعامدا  قانىقپاعان ماي قىشقىلدارى جەتكىلىكسىز بولسا، ول اتەروسكلەروزدىق دامۋىنا ىقپال جاسايتىن حولەستەريننىڭ الماسۋىن بۇزادى. 

تەڭىز بالىقتارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ مايىنا ا جانە د ۆيتاميندەرى بولادى. بارلىق اۋلاناتىن بالىقتاردىڭ  80 % تەڭىز بالىقتارى دا، ال تۇششى سۋلاردان اۋلاناتىن بالىقتار  20% قانا، ولار ەلىمىزدىڭ ىشكى سۋ قويمالارىنان اۋلانادى. تەڭىز بالىقتارىن مىنالداي توپتارعا  بولۋگە بولادى: اشىق تەڭىزدەردەن اۋلاناتىن بالىق تۇرلەرى. ولارعا: ماي شاباقتار، سارديندەر، كيلكالار، قامسا  بالىقتارى (انچۋوس)؛ البىرت تۇقىمداس بالىقتار-كەتە، قۇنىس بالىقتار (گوربۋشا)، كەميەك (نەركا)، چاۆىچا، سيما، اقسەركە، البىرت بالىقتارىنىڭ ءار تۇرلەرى: ماكرەلدەر – سكۋمبريا، ستاۆريدا، پەلاميدا، كوريفەنا،  تۋنەستەر؛ سەمسەر بالىق، مارلين، پارۋسنيك، سايرا، ماكرەلەششۋكا، اكۋلا ت.ب. بالىقتار جاتادى.

مۇحيتتىڭ سولتۇستىك جانە اعىنسىز ايماقتارىندا تىرشىلىك ەتەتىن تەرەڭدىك جانە تەرەڭدىككە جاقىن جەرلەردىڭ بالىقتارى نالىمدەر – ءنالىم، پيكشا، حەك، مەرلۋزا، پۋتاسسۋ، ناۆاگا، لاحا، مەرلانك، ماكرۋرۋس؛ كامبالا، پالتۋس؛ ۋگولنايا رىبا، تەرجۋگ جانە بۇزاۋباس بالىقتار ت.ب. الەمدىك مۇحيتتاردىڭ تروپيكالىق جانە سۋبتروپيكالىق  ايماقتارىنىڭ بالىقتارى: الابۇعالار-تاستار مەن ريفتاردىڭ اراسىندا جۇرەتىن تەڭىز موڭكەلەرى، بەريكستەر ت.ب. سمەك، قىلىش بالىق، سولنەچنيك، مايلى بالىق، قابان-قابان ت.ب. مۇحيتتاردىڭ  انتاركتيكالىق ايماعىندا  كەزدەسەتىن  بالىقتار-نوتوتەنيالاردىڭ ءار تۇرلەرى، سەمسەرتىس، مۇزدى بالىق ت.ب. بالىقتار.

2 نەگىزگى ءبولىم

حالىق تاماقتانۋدا ماڭىزدى ورىن الاتىن تاعامنىڭ ءبىر ءتۇرى-بالىق جانە بالىق ونىمدەرى. دامدىلىگى مەن بويعا جۇعىمدىلىعى جاعىنان ەتتەن كەم ەمەس، ال سىڭىمدىلىگى جاعىنان ودان اسىپ تۇسەتىن اس جوق.

بالىقتار سۋدا جۇزەتىن جاي ومىرتقالىلارعا جاتادى. ونىڭ دەنەسى باستان، دەنەسىنەن، قۇيرىعىنان جانە جۇزبە قاناتتارىنان (قوس، ءتوس جاشە ءىش جانە دارا، قۇيرىق، ارقا، انال) تۇرادى. 20 مىڭنان استام ءتۇرى بەلگىلى، ولاردىڭ 97-98 پايىزى سۇيەكتى بالىقتارعا جاتادى دا قالعاندارى شەمىرشەكتى بالىقتار. بالىقتىڭ قورەكتىك قۇندىلىعى وتە جوعارى. بالىق ەتكە قاراعاندا اعۋىزدىڭ سالاۋاتتى كوزى بولىپ تابىلادى. تەڭىز ونىمدەرى مەن بالىق جەرورتاتەڭىزى ەم فارش پەن بالىق سۇبەسىن اشىق قويىپ جىبىتەدى. توڭازىتىلعان بالىقتى ءۇي توڭازىتقىشىندا 2-3 كۇننەن ارتىق ساقتاۋعا بولمايدى. تۇزدالعان بالىقتاردىڭ ىشىنەن البىرت، ماي شاباق ، ماكرەل تۇقىمداستارىنا جاتاتىن بالىقتاردىڭ ساپاسى جوعارى بولادى. تۇزدىلىعىنا قاراي تۇزدالعان بالىقتار 3 توپقا بولىنەدى: از تۇزدالعان (تۇزى 6-10%)، ورتاشا تۇزدالعان (تۇزى 10-14%) جانە اششى تۇزدالعان (تۇزى 14%-تەن جوعارى). سىيىمدىلىعى 3 جانە 5 كيلوگرامدىق قالبىرلارعا تەك سەمىز ماي شاباقتاردى، سكۋمبريانى جانە ستاۆريدانى تۇزدايدى، ولاردى جىبىتپەي-اق پايدالانادى. تۇزى 10%-تەن ارتىق بالىقتاردى تەمپەراتۋراسى 12وس سۋعا سالىپ، 3-4 ساعات جىبىتكەننەن كەيىن 2 ساعات ءۇزىلىس جاسايدى، سوندا بالىقتىڭ تۇزى جايىلىپ سىڭەدى.    ورتاشا تۇزدالعان ماي شاباق پەن سكۋمبريانى جانە ستاۆريدانى تەك قانا سۋعا ءجىبىتىپ قويماي، سونىمەن بىرگە قويۋ شايعا جانە سۋ قوسىلعان سۇتكە سالىپ جىبىتۋگە بولادى. مۇنداي جاعدايدا بالىقتان ەكسترانتيۆتى زاتتار از ءبولىنىپ شىعادى. شالا تۇزدالعان بالىقتان ءدامدى نەمەسە مارينادتالعان تاعام ازىرلەۋگە بولادى. بالىققا تاتىمدىلار جيىنتىعىن سەۋىپ، سۋىق سورپا قۇيادى دا، 20س تەمپەراتۋرادا ءبىراز قويا تۇرىپ پايدالانادى. كەپكەن بالىقتى كوكتەمدە نەمەسە كۇزدە مايلى بالىقتان دايىندايدى. سالماعى 250 گ بولاتىن بالىقتاردىڭ ىشەك-قارنىن ارشىمايدى، ولاردى سول كۇيىندە اعاش نەمەسە ەمالدى، پلاستماسسادان جاسالعان ىدىسقا سالىپ تۇزدايدى (1 كگ بالىق ق ا 75 گ تۇز سالادى). تۇزدالعان بالىقتىڭ سىرتى سورتاڭدالماۋى ءۇشىن تۇزدالعانىنان 2-3 كۇن وتكەننەن كەيىن بالىقتى سۋىق سۋعا سالىپ، جارتى ساعات جىبىتەدى. 2-3 اپتادان كەيىن تاعامعا پايدالانۋعا جاراي بەرەتىن، جۇمساقتىعى 45%-تەن اسپايتىن شالا تۇزدالعان بالىق دايىن بولىپ شىعادى. كەپكەن بالىقتى قۇرعاق، سالقىن جەردە ساقتاۋ كەرەك. جوعارى تەمپەراتۋرادا ىستالعان بالىقتىڭ تۇزى 3% بولادى؛ بالىقتىڭ ءىرى-ۇساقتىعىنا قاراي 1 ساعاتتاپ 5 ساعاتقا دەيىن 80-140وس تەمپەراتۋرادا ىستالادى؛ ونى ءۇي توڭازىتقىشىندا 3 كۇن ساقتاۋعا بولادى. تومەنگى تەمپەراتۋرادا ىستالاتىن بالىقتى 28-35وس تەمپەراتۋرادا 1 تاۋلىكتەن 4 تاۋلىككە دەيىن ىستايدى. ونىڭ تۇزى 5-12%، دىمقىلدىعى 60%-تەن اسپايدى. ۇزاق ساقتالادى.

ونىڭ قۇرامىندا ۆ توبىنىڭ دارۋمەندەرى، فوسفور، كاليي، ناتريي بار. تەڭىز بالىعى كوپتەگەن ميكروەلەمەنتتەرمەن –مىسپەن، سەلەنمەن، سونىمەن قاتار، ومەگا-3 توبىنىڭ كوپ قانىقتىرىلماعان ماي قىشقىلدارىمەن (سكلەروزدىڭ جانە جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋدا قولدانىلادى. قانداعى تريگليسەريدتەردىڭ شوعىرلانۋىن، سونىمەن قاتار قاننىڭ ۇيۋىن تومەندەتەدى) قامتاماسىز ەتەدى.بالىقتىڭ تاعامدىق جانە بيولوگيالىق قۇندىلىعى قۇرامىنداعى تولىققۇندى اقۋىزدارمەن، جەڭىل قورتىلاتىن ماي جانە ماڭىزدى مينەرالدىق ەلەمەنتتەرمەن سيپاتتالادى. بالىق ەتى تەز قورتىلىپ، جەڭىل سىڭىرىلەدى. بالىق ەتىنىڭ قۇرامىنداعى اقۋىزدىڭ كولەمى 15%-دان 26% ارالىعىندا بولعاندا، باعالى بولىپ ەسەپتەلەدى. بالىقتىڭ اقۋىزىندا 20 ءتۇرلى امين قىشقىلى بولادى، ونىڭ 8ء-ى (ليزين، مەتيونين، تريپتوفان، ۆالين، لەيسين، يزولەيسين، ترەونين، فەنيلالانين) ادام اعزاسى ءۇشىن وتە قاجەتتى زات بولىپ ەسەپتەلەدى. ادام اعزاسىندا سينتەزدەلمەيتىن وسى امين قىشقىلدارىنىڭ كەز كەلگەن بىرەۋى اعزادا جەتىسپەسە، وندا دەنساۋلىققا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. سونداي-اق بالىقتا 0،1—30% ماي، 0،9—2% دارۋمەندەر مەن مينەرالدىق زاتتار بولادى. ءسۇت قورەكتى جانۋارلاردىڭ مايىنا قاراعاندا بالىقتىڭ مايى سۇيىق بولادى، ويتكەنى ونىڭ قۇرامىندا زات الماسۋىنا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن قانىقپاعان ماي قىشقىلدارى كوپ بولادى. تاعامدا قانىقپاعان ماي قىشقىلدارى جەتكىلىكسىز بولسا، ول اتەروسكلەروزدىڭ دامۋىنا ىقپال جاسايتىن حولەستەريننىڭ الماسۋىن بۇزادى. بالىق ەتىندە نەگىزگى زاتتاردىڭ مولشەرى، ياعني سۋ-46،1-دەن 92،9 % دەيىن؛ ازوتتى زاتتار-5،4-تەن 26،8 % دەيىن اۋىتقۋى مۇمكىن. مينەرالدى قۇرامى ءارتۇرلى. بالىق ەتىندە كوپ مولشەردە فوسفور، كالسيي، كاليي، ناتريي، ماگنيي، كۇكىرت، حلور بار. سونداي-اق تەمىر، مىس، كوبالت، مارگانەس، مىرىش، يود، بروم سياقتى ەلەمەنتتەر دە كەزدەسەدى. مينارالدى زاتتار زات الماسۋدى قالىپتاستىرادى. تەڭىز بالىقتارىنىڭ كوبىندە مايدا ەريتىن ا جانە د دارۋمەندەرى بار، ال سۋدا ەريتىن دارۋمەندەردىڭ ىشىندە ۆ توبىنىڭ دارۋمەندەرى، نيكوتين قىشقىلى كەزدەسەدجوعارى ۆيتاميندىك اكتيۆتىلىكپەن مەديسينالىك بالىق مايى ەرەكشەلەنەدى، ول ا جانە د دارۋمەندەرىنىڭ كونسەنتراتى بولىپ تابىلادى، ول باۋىردا، ۋىلدىرىقتا، ءىش مايىندا كوپ مولشەردە بولادى. بالىق مايلى بولعان سايىن، قۇرامىنداعى سۋ از بولادى. بالىقتاعى سۋ بايلانىسقان جانە بوس كۇيىندە بولادى. مال ەتىنە قاراعاندا بالىق ەتى اسقورتۋ بەزدەرىنىڭ سەكرەسياسىنا بەلسەندى اسەر ەتەدى. ادام كەم دەگەندە مىندەتتى تۇردە اپتاسىنا ءبىر رەت تاماقتانۋ راسيونىنا بالىق ەتىن قوسۋ كەرەك. بالىقتىڭ ساپاسىن انىقتاۋدا ەڭ ءبىرىنشى سىرتقى كورسەتكىشتەرىنە مىندەتتى تۇردە كوڭىل اۋدارۋ كەرەك. جاڭا اۋلانعان ساپالى بالىقتىڭ جەلبەزەكتەرى القىزىل ءتۇستى، كوزدەرىنىڭ مۇيىزشە قاباتى جانە قابىرشاعى مەن كوزدى قاپتاپ تۇرعان شىرىشى ءمولدىر، قۇرساق بولىگى ىسىنبەگەن جانە زاقىمداعان، قابىرشاعى دەنەسىنە جابىسىپ جانە بارلىق بولىگىندە جاعىمسىز ءيىس بولماۋى كەرەك.
كەيبىر تۇزدالعان بالىقتاردىڭ كوزىنىڭ ءتۇسىپ قالۋى نەمەسە قابىرشاعىنىڭ كەيبىر جەرلەرىنىڭ سىدىرىلۋىن ءبۇلىنۋ بەلگىلەرىنە جاتقىزۋعا بولمايدى. ول تۇزداۋ پروسەسسىندە پايدا بولعان بەلگىلەر.

جەۋگە بولمايدى: بالىقتىڭ سەمىز سورتتارىن (كامبالا، پالتۋس، ت.ب.)، سۇرلەنگەن جانە تۇزدالعان بالىقتى، كونسەرۆىلەردى.

جۇرەك، گيپەرتونيا، اتەروسكلەروز اۋرۋلارىندا، بۇيرەك پەن نەسەپ جولىنىڭ كەيبىر سىرقاتىندا.

جەۋگە بولادى: بالىقتىڭ سەمىز ەمەس ءار ءتۇرلى سورتتارىن (كوكسەركە، الابۇعا، شورتان، ناۆاگا، حەك، كارپ، ترەسكا، مۇزبالىق) سۋفلە، بيتوچكي، كوتلەت، تەفتەلي تۇرىندە جانە كەسەكتەي. اسىپ، اسقان سوڭ ازداپ قۋىرعان كۇيدە، تۇزسىز جەيدى.

جەۋگە بولمايدى: بالىقتىڭ سەمىز سورتتارىن تۇزدالعان، سۇرلەنگەن بالىقتاردى، باسىتقىلىق كونسەرۆىلەردى.

بالىق جەسەڭىز، جۇرەگىڭىز جاقسارادى.

اپتاسىنا 100-200 گرامم بالىق جەۋ جۇرەك اۋرۋلارىنا ۇشىراماۋعا جاردەم-دەسەدى ەكەن. مۇنداي پىكىرگە حايدارابادتاعى ۇلتتىق تاعام ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى كەلىپ وتىر. بالىق-تىڭ قۇرامىنداعى امين قىشقىلدارى «موتورىمىزدىڭ» جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىن ارتتىرىپ، ىرعاقتىلىعىن ساقتايدى ەكەن.

بالىق تاعامدارىنىڭ پروفيلاكتيكالىق قاسيەتىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق 1971 جىلى گرەنلانديا ەسكيموستارىنا جۇرگىزگەن تەكسەرۋ ناتيجەسىندە تۋعان. كوپ مولشەردە ماي مەن حولەستەريندى جوعالتقاندارىنا قاراماستان ولار جۇرەك اۋرۋى دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى. اۋىرۋ مۇمكىندىگىنەن ولاردى كۇندەلىكتى قابىلدايتىن تەڭىز تاعامدارى قۇتقارىپ وتىرادى. ۇلتتىق تاعام ينستيتۋتىنداعى تاجىريبە بارىسىندا ارتىق حولەستەرينى بار ەمدەلۋشىلەر بالىق ديەتاسىنان كەيىن حولەستەريندەرى تومەندەگەن. سونىمەن بىرگە بالىق تاعامدارىن كوپ پا فارش پەن بالىق سۇبەسىن اشىق قويىپ جىبىتەدى. توڭازىتىلعان بالىقتى ءۇي توڭازىتقىشىندا 2-3 كۇننەن ارتىق ساقتاۋعا بولمايدى. تۇزدالعان بالىقتاردىڭ ىشىنەن البىرت، ماي شاباق ، ماكرەل تۇقىمداستارىنا جاتاتىن بالىقتاردىڭ ساپاسى جوعارى بولادى. تۇزدىلىعىنا قاراي تۇزدالعان بالىقتار 3 توپقا بولىنەدى: از تۇزدالعان (تۇزى 6-10%)، ورتاشا تۇزدالعان (تۇزى 10-14%) جانە اششى تۇزدالعان (تۇزى 14%-تەن جوعارى). سىيىمدىلىعى 3 جانە 5 كيلوگرامدىق قالبىرلارعا تەك سەمىز ماي شاباقتاردى، سكۋمبريانى جانە ستاۆريدانى تۇزدايدى، ولاردى جىبىتپەي-اق پايدالانادى. تۇزى 10%-تەن ارتىق بالىقتاردى تەمپەراتۋراسى 12وس سۋعا سالىپ، 3-4 ساعات جىبىتكەننەن كەيىن 2 ساعات ءۇزىلىس جاسايدى، سوندا بالىقتىڭ تۇزى جايىلىپ سىڭەدى.    ورتاشا تۇزدالعان ماي شاباق پەن سكۋمبريانى جانە ستاۆريدانى تەك قانا سۋعا ءجىبىتىپ قويماي، سونىمەن بىرگە قويۋ شايعا جانە سۋ قوسىلعان سۇتكە سالىپ جىبىتۋگە بولادى. مۇنداي جاعدايدا بالىقتان ەكسترانتيۆتى زاتتار از ءبولىنىپ شىعادى. شالا تۇزدالعان بالىقتان ءدامدى نەمەسە مارينادتالعان تاعام ازىرلەۋگە بولادى. بالىققا تاتىمدىلار جيىنتىعىن سەۋىپ، سۋىق سورپا قۇيادى دا، 20س تەمپەراتۋرادا ءبىراز قويا تۇرىپ پايدالانادى. كەپكەن بالىقتى كوكتەمدە نەمەسە كۇزدە مايلى بالىقتان دايىندايدى.

سالماعى 250 گ بولاتىن بالىقتاردىڭ ىشەك-قارنىن ارشىمايدى، ولاردى سول كۇيىندە اعاش نەمەسە ەمالدى، پلاستماسسادان جاسالعان ىدىسقا سالىپ تۇزدايدى (1 كگ بالىق ق ا 75 گ تۇز سالادى). تۇزدالعان بالىقتىڭ سىرتى سورتاڭدالماۋى ءۇشىن تۇزدالعانىنان 2-3 كۇن وتكەننەن كەيىن بالىقتى سۋىق سۋعا سالىپ، جارتى ساعات جىبىتەدى. 2-3 اپتادان كەيىن تاعامعا پايدالانۋعا جاراي بەرەتىن، جۇمساقتىعى 45%-تەن اسپايتىن شالا تۇزدالعان بالىق دايىن بولىپ شىعادى. كەپكەن بالىقتى قۇرعاق، سالقىن جەردە ساقتاۋ كەرەك. جوعارى تەمپەراتۋرادا ىستالعان بالىقتىڭ تۇزى 3% بولادى؛ بالىقتىڭ ءىرى-ۇساقتىعىنا قاراي 1 ساعاتتاپ 5 ساعاتقا دەيىن 80-140وس تەمپەراتۋرادا ىستالادى؛ ونى ءۇي توڭازىتقىشىندا 3 كۇن ساقتاۋعا بولادى. تومەنگى تەمپەراتۋرادا ىستالاتىن بالىقتى 28-35وس تەمپەراتۋرادا 1 تاۋلىكتەن 4 تاۋلىككە دەيىن ىستايدى. ونىڭ تۇزى 5-12%، دىمقىلدىعى 60%-تەن اسپايدى. ۇزاق ساقتالادى.

 بالىقتان جۇعاتىن اۋرۋ

وپيستورحوز (باۋىرداعى) قۇرت اۋرۋى – ادامنىڭ جانە بالىقپەن قورەكتەنەتىن جانۋارلاردىڭ باۋىر وزەگىنىڭ، ۇيقى بەزىنىڭ، قۋىق جولدا-رىنىڭ زاقىمدالۋىمەن سيپاتتالاتىن پارازيتارلىق اۋرۋ. استانا قالاسى جانە اقمولا وبلىسىندا وپيس-تورحوز اۋرۋىنىڭ جۇقتىرۋ كوزدەرى بولىپ قورعالجىن كولى، ەسىل، نۇرا وزەندەرى سانالادى. ويتكەنى سۋى لاس وسى وزەن، كولدەردەن اۋلان-عان بالىقتى جەگەن ادام وپيستورحوزدى جۇقتىرۋى ابدەن مۇمكىن. سودان، ناۋقاس ادامنىڭ باۋىرى، ۇيقى بەزى زاقىمدانىپ، ءدارى – دارمەك-پەن ۇزاق ۋاقىت ەمدەلۋگە اكەپ سوقتىرادى. سول سەبەپتى بازارلاردان بالىقتى تاڭداپ، تالعاماي ساتىپ ال-ماڭىز. جاسىراتىنى جوق، ءقازىر استانا قالاسىنىڭ بازارلارىندا اۋرۋ بالىقتاردى ساتاتىن دا الاياقتار از ەمەس.

ورگانيزمگە ەنگەن وپيستورحتار وزەك قابىرعالارى-نا جابىسادى جانە تىندەردى جاراقاتتايدى. ادام بالىقتىڭ تۇقىلىق تۇرىنە جاتاتىن: تابان بالىق، اق-تابان سياقتى بالىقتاردى شالا پىسكەن نەمەسە شيكىلەي جەگەندە اۋرۋدى جۇقتىرۋى مۇمكىن.

اۋرۋ جەدەل باستالىپ، دە-نە قىزۋىنىڭ جوعارىلاۋى بايقالادى، جالپى السىزدىك بيلەپ، تاماققا ءتابىتى بولمايدى، كەيبىر سىرقاتتانعان ادامداردا ەسەكجەم تۇرىندە بورتپە پايدا بولادى، ءىشى مەن وڭ جاق قابىرعا استى اۋىرادى. وپيستورحوزبەن اۋىرعان ادام ءوز ناجىسىمەن پارازيت جۇمىرتقاسىن سىرتقى ورتاعا بولەدى، ول جۇ-مىرتقالار سۋ ايدىندارىنا ءتۇسىپ، سۋداعى ۇلۋلاردىڭ دەنەسىندە ءارى قاراي دامىپ جەتىلەدى. ۇلۋلاردان جەتىلگەن قۇرتتار جىلىسىپ سۋعا شىعادى دا، تۇقى تۇقىمداس بالىقتاردىڭ بويىنا ەنەدى.

وپيستورحوزدى جۇقتىرىپ الۋدان ساقتاندىرۋ ماقسا-تىندا الدىمەن شيكى نەمەسە شالا پىسكەن بالىقتى جەمەۋ كەرەك، جاڭادان اۋلانعان بالىقتى كەم دەگەندە 20 مينۋت قايناتۋ نەمەسە قۋىرۋى قاجەت. 1 كەلى بالىقتى 200 گرامم تۇز سالىنعان تۇزدى سۋدا تۇزداۋ كەرەك. ۇلكەن بالىقتاردى تۇزدى سۋدا – 40 كۇن، كىشى بالىقتاردى – 21 كۇن ۇستاۋ قاجەت.

ناۋقاس مىندەتتى تۇردە اۋرۋحانادا جاتىپ دارىگەردىڭ قاداعالاۋىندا ەمدەلىپ، ودان كەيىن دە باقىلاۋدا بولۋعا ءتيىستى.

بالىق تاعامدارى

بالىقتى بۇتىندەي جانە باسىن الىپ تاستاپتا پىسىرە بەرۋگە بولادى. ول ءۇشىن قابىعىن ارشىپ، جەلبەزەكتەرىن جۋادى.

ورتاشا (0،5-1،5كگ) بالىقتاردى قابىعىن ارشىپ جەلبەزەگىن كەسىپ، ىشەك–قارنىن باسىمەن قوسىپ الىپ تاستايدى. ۇلەستىك بولىكتەرگە بولەدى.

1،5 كگ سالماعى بار بالىقتاردى قاتارلاپ قويادى. الدىمەن ونىڭ قابىعىن ارشىپ، باسىن، قۇيرىعىن، ارقا جەلبەزەگىن كەسىپ الىپ تاستايدى. جونىن تىلەدى. كوكسەرەككە، تاۋتان، الابۇعا سياقتى بالىقتاردا بۇل ارەكەتتەر وڭدەمەسە بۇرىن جاسالادى، سەبەبى ءجۇزۋ قاناتى وتە وتكىر بولادى، سوسىن باسقا جەلبەزەكتەرىن كەسەدى.

سوسىن ەتىن تاقتايعا قويىپ، باسىنان قۇيرىعىنا قاراي تىلەدى. پىشاقتى قابىرعا سۇيەكتەرىن نەگىزگە الىپ، ومىرتقا بويىمەن جۇرگىزەدى، ەكىنشى جون ەتىن ءبولۋ ءۇشىن بالىقتى اۋدارىپ قويىپ، ونى ومىرتقالىق سۇيەكتەن تىلەدى. الىنعان سۇبەنى ۇلەستىك بولىكتەرگە بولەدى. العاشقى  وڭدەۋدىڭ تەحنولوگيالىق سحەماسىن سۇيەگىمەن قوسا جاسايتىن بالىقتتارعا: جىلان بالىق، لاقا، ناۆاگا، ءىرى جايىندار، قامبالا جاتادى.

قامبالانىڭ اق جاعىنداعى قابىعىن تازالايدى، ال قارا  جاعىنداعى تەرىسىن سىپىرادى. سودان سوڭ باسىن كەسەدى. سول كەسىلگەن جەردەن باستاپ قىرادى. بالىقتى جۋىپ، ۇلەستىك بولىكتەرگە 90 بۇرىشپەن كەسەدى. قابىرشىقسىز بالىقتاردىڭ ىشەك–قارنىن اقتارادى، جۋادى، باسىن اينالدىرا تىلىك جاساپ، تەرىسىن سىپىرىپ الىپ تاستايدى (ءىرى بالىقتاردى).

شەمىرشەكتى سۇيەگى بار بالىقتاردى كەلەسىدەي وڭدەيدى. بەكىرە تۇقىمداس بالىقتاردىڭ ارقاسىنداعى وتكىر، قاتتى تومپەشىكتەردى كەسىپ الىپ تاستايدى. سودان سوڭ ىشەك – قارنىگ ارشيدى، باسىن ءتوس جەلبەزەگىمەن بىرگە شاۋىپ تاستايدى. سوسىن قۇيرىعىن اينالدىرا ءتىلىپ، بالىقتى سول قولمەن قىسىپ ۇستاپ تۇرىپ، وڭ قولمەن شەمىرشەگىن بۇراپ، ارقا ءسىڭىرىن الىپ تاستايدى. ونى الىپ تاستاعان سوڭ بالىقتىڭ ءدال ورتاسىنان ارقا بەتىنەن ۇزىندىعىنان ءتىلىپ، ەكى بولىككە بولەدى. سودان سوڭ بالىقتى 5-8 مينۋتتاي 85-90 س تەمپەراتۋراداعى سۋعا ءبىر مالىپ الادى. ارقا ءسىڭىرىن الىپ تاستاعان سوڭ ارقا ومىرتقاسىنىڭ بويىمەن تەڭدەي ەتىپ ەكى بولىككە بولەدى. ولار زۆەنو دەپ اتالادى. زۆەنولارداعى سىڭىرلەردى ىستىق سۋدان شىعارعان سوڭ الىپ تاستاۋعا بولادى. ىستىق سۋدا تۇرعان جەرىندە جانىنداعى قاتتى تومپەشىكتەردى پىشاقپەن الىپ تاستاۋ قاجەت. سودان سوڭ قويۋ اقۋىزىن جۋىپ تاستاۋ كەرەك.

ەگەر زۆەنولاردى تۇتاس كۇيىندە ءپىسىرۋ كەرەك بولسا، ءسىڭىردى بىرنەشە جەردەن كەسەدى. ىشىنە قاراي بۇكتەپ،زۆەنونى جىپپەن بايلايدى. ۇلەستىك بولىكتەردى سۋعا ءبىر مالىپ الىپ، جىلى سۋمەن جۋادى.

بالىقتى ءپىسىرۋ

بالىقتىڭ ۇلەستىك (پورسيالىق) بولىكتەرىن ءپىسىرۋ ءۇشىن تۇزىق تابا نەمەسە قاڭىلتىر ءبىر قاتارعا ءتىزىپ، ىستىق سۋدى ەكى ەسە مول قۇيىپ، تۇز، دامدەۋىشتەر، تامىر ساباقتار جانە پياز قوسىپ قايناتادى. سودان سوڭ وتتى باسەڭدەتىپ، 12-15 مينۋت قويامىز. بەكىرە تۇقىمداس بۇتىندەي جانە زۆەنومەن بالىققا ارنالعان قازانداردىڭ تورلارىنا (قابىعىن تومەن قاراتىپ)، سۋىق سۋ قۇيىپ، قايناتادى. وعان تۇز قوسىپ، وتتى باياۋلاتىپ پىسىرەدى.

بالىقتىڭ ءسولىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءوز سورپاسىندا سۋىتادى. سۇيرىك بالىق بۇتىندەي پىسىرىلەدى. قۇيرىعىنداعى ەتىن كەسىپ، ول جەرگە بالىقتىڭ تۇمسىعىن تىعىپ قويادى. سوندا ول دوڭگەلەك پىشىنگە كەلەدى. ارقالىعىنداعى بۋىلتىق پىسكەن سوڭ الىنادى.

پىسىرىلگەن بالىقتى ۇسىنۋ

پىسىرىلگەن بالىققا گارنير رەتىندە كارتوپ ۇسىنىلادى. سىباعالاپ ۇسىنعاندا كارتوپتى بوشكە، المۇرت نەمەسە شار ءتارىدى پىشىنگە كەلتىرەدى. جاپپاي ۇسىنعان كەزدە كارتوپتىڭ كولەمىنە، بىركەلكىلىگىنە نازار اۋدارۋ كەرەك. پىسىرىلگەن بالىققا گارنير رەتىندە كارتوپ ەزبەسىن پايدالانۋعا بولادى. كارتوپقا تورتاسىنان ايرىلعان ماي قۇيىدا، ۇستىنە جاسىل كوك سەبەدى. پىسىرىلگەن بالىققا مىناداي تۇزدىقتار بەرىلەدى: پولشا تۇزدىعى، گوولاند تۇزدىعى، تومات تۇزدىعى، شايان تۇزدىعى. تۇزدىقتى ءبىر شەتىنە عانا قۇيادى. تۇزدىقتى جەكە دە ۇسىنۋعا بولادى. پىسىرىلگەن بالىقتى سوپاق ىدىسقا سالىپ نەمەسە تارەلكەمەن ۇسىنادى.

بالىقتى بوكتىرۋ

ءنىل، باقتاح، سۇيرىك تۇقىمداس بالىقتاردى بۇتىندەي، ال بەكىرە تۇقىمداس بالىقتاردى ءىرى كەسەكتەپ (زۆەنولاپ)، ۇلەستەپ سۇبەسىن تەرىسىز جانە قابىرعا سۇيەكتەرىن 30 بۇرىشپەن كەسىپ، سۋعا بوكتىرۋگە بولدى.

تابانىڭ ىشىنە ءبىر قاتارعا ءتىزىپ ورنالاستىرادى. تابانىڭ تۇبىنە ماي جاعادى. ۇستىنە (1كگ – عا 0،3ل) سورپا قۇيادى. تۇز، تايىرساباقتار، پياز سالىپ قاقپاعىن جابادى. قايناعان سوڭ وتتى باسىپ 10-12 مينۋت بوكتىرەدى. بوكتىرۋ بارىسىندا بەرىلەتىن بالىقتىڭ تۇزدىعىنا قاراي ليمون شىرىنىن، ءجۇزىمنىڭ اق شارابىن، قوزىقۇيرىق، تۇزدالعان قياردىڭ سۋىن قۇيادى.

بوكتىرىلگەن بالىقتى ۇسىنۋ.

بوكتىرىلگەن بالىققا گارنير ەسەبىندە قايناتىلعان كارتوپتى ۇگىپ، ءار ءتۇرلى پىشىنگە كەلتىرىپ، سونداي-اق كارتوپ ەزبەسىمەن ۇسىنۋعا بولادى. قىزدىرىلعان تارەلكەگە بالىقتىڭ كەسىگىن قويىپ، وعان تۇزدىق قۇيادى. ءبىر شەتىنە گارنير سالادى. كارتوپقا تورتاسىنان ايىرىلماعان ماي قۇيىپ، ۇستىنە جاسىل كوك سەبەدى. بالىقتى ۇلەستەپ نەمەسە سىباعالاپ ۇسىنعان كەزدە ليموننىڭ ءبىر تىلىگىن جانە اق جەلكەكتىڭ ءبىر ساباعىن قوسادى. سونداي-اق بالىققا پىسىرىلگەن اق ساڭىراۋقۇلاق نەمەسە قوزىقۇيرىقتار كونسەرۆىلەنگەن شاياننىڭ ءبىر تىلىگىن قوسىپ قويۋعا دا بولادى..

قۋىرىلعان بالىق

بالىقتى بۇتىندە، كەسەكتەپ، زۆەنولاپ جانە ۇلەستىك كەسەكتەر ەتىپ مايعا، فريتيۋردە جانە اشىق وتقا قۋىرىلادى.

بالىقتاردى قۋىرۋعا دايارلاۋ

ۇساق بالىقتاردى نەگىزگى ادىسپەن قۋىرۋ ءۇشىن باسىن قوسىپ نەمەسە باسىن الىپ تاستاۋ قاجەت. ورتاشا بالىقتاردى كوپنەسە دوڭگەلەكتەپ، ال ءىرى بالىقتاردى قابىعىمەن بولىكتەرگە ءبولىپ، سۇيەكتەرىمەن جانە سۇەكسىز دايارلايدى.

بالىقتى قۋىرۋ الدىندا تۇزدايدى، بۇرىش سەبەدى جانە ۇنعا اۋناتادى. قۋىرۋعا ورتاسىنان ايىرىلعان ماي جانە تازارتىلعان وسىمدىك مايى پايدالانىلادى.

بالىقتى فريتيۋردە قۋىرۋ ءۇشىن بالىقتىن ەتىن سۇيەكسىز جانە قابىقسىز قىلىپ  الىپ، ولاردان مىناداي جارتىلاي ءونىم الىنادى: «فري بالىعى» «بانتيك»، «سەگىزدىك»، «قامىرداعى» بالىق، فريتيۋردە سونىمەن بىرگە تەلنوە (جارتىمايشىق اس) دە دايىندالادى.

تەرىسىز جانە سۇيەكسىز بالىق ەتىنەن كوتلەت جانە ۇزبە (كنەل) ماسساسىن الادى. بالىقتى جەتەكتەۋگە، سونداي-اق، بالىقتى اشىق وتتا جانە فريتيۋەردە دايارلاۋعا بولادى.

ۇلەستىك بولىكتەردى 300 بۇرىشتاپ كەسىپ، تۇزداپ، بۇرىش سەۋىپ، ۇنعا اۋناتىلىپ لەزونعا باتىرادى. بەكىرە تۇقىمداس بالىقتاردى ۇلەستىك كەسەتەرگە ءبولىپ، قايناپ تۇرعان سۋعا 2-3 مينۋت باتىرادى. سودان سوڭ ونى سالقىن سۋمەن جۋىپ بۇرىش سەبەدى.

«دون زرازاسىنىڭ» جارتىلاي ءونىمىن دايارلاۋ ءۇشىن تازا سۇزبەدەن ۇلەستىك كەسەكتەردى جايلاپ، جانشىپ وتىرىپ الادى. وعان فارىش قوسىپ، ءونىمدى شىلىم ءتارىزدى پىشىنگە كەلتىرەدى. ۇنعا اۋناتىپ، لەنزونعا باتىرادى. فارىش ءۇشىن پيازدى تاياقشالاپ ۇگەدى دە، سۋعا بوكتىرەدى. پىسىرىلگەن جۇمىرتقانى تۋراپ، جاسىلكوك قوسادى. فارىشقا قۋىرىلعان ساڭىراۋ قۇلاق قوسسادا بولادى.        

بەكىرە تۇقىمداس بالىقتاردى ىستىكتە قۋىرۋ ءۇشىن تەرىسىز شەمىرشەكسىز ۇلەستىك كەزەكتەردى 900 بۇرىشتاپ كەسىپ، قالىڭدىعى 4-5 سم ەتىپ دايارلانادى. تەسەكتەردى وسىمدىك مايىن، ليمون شىرىنى، بۇرىش،تۇز، دامدەۋىشتەرمەن جاسىلكوك قوسىپ مارينادتاپ، 3-4 ساعاتتاي سالقىن جەرگە قويادى. توردا (گريل) بەكىرە تۇقىمداس بالىقتاردى قۋىرۋ ءۇشىن بالىقتى تەرىسى مەن شەمىرشەگىنەن اجىراتىپ، 300 بۇىشتاپ ۇلەستىك كەسەكتەرگە ءبولىپ، تورتاسىنان ايرىلعان سارى ماي جاعىپ اۋناتادى. 

بالىقتاردى قۋىرۋ

نەگىزگى ادىسپەن قۋىرۋ ءۇشىن مايدى 1600س-تا قىزدىرادى. الدىمەن بالىقتىڭ ءبىر جاعىن، سوسىن ەكىنشى جاعىن قۋىرىپ الادى دا، سودان سوڭ 8-10 مينۋتتاي قۋىرۋ شكافىندا ۇستايدى.

فريتيۋردە قۋىرۋ ءۇشىن مايدى 170-180  ەتىپ قىزدىرادى. سودان سوڭ بالىقتىڭ ەكى جاعىن دا قۋىرادى. قۋىرىلعان بالىقتى سۇزگىگە ءسۇزىپ، مايىن سورعىتىپ بولعان سوڭ قۋىرۋ شكافىنا قويادى. بالىقتاردى اشىق جانىپ تۇرعان شوققا جانە ەلەكتر توردا دا قۋىرۋعا بولادى. وعان قايىڭنىڭ جانە ت.ب. شوعىن پايدالانۋعا بولادى.

قۋىرۋدان بۇرىن توردى كەپتىرىپ، قىزدىرىپ، شوشقا مايىمەن مايلايدى. سوسىن ءونىمدى ورنالاستىرىپ ەكى جاعىندا قۋىرادى.

ىستىكپەن قۋىرار الدىندا بالىقتى مارينادتاپ الىپ، ىستىككە شانشىپ تىزەدى. سودان سوڭ ۇستىنە تورتاسىنان ايرىلعان سارى ماي بۇركىپ، اعاشتىڭ شوعىن نەمەسە ەلەكتر توردا قۋىرادى. قۋىرۋ كەزىندە ىستىكتى اينالدىرىپ ءتۇرۋ كەرەك.

2.1 ەكونوميكا (تەحنولوگيالىق كارتالار، سىزبالار، ەسەپتەر)

بالىق اتى	جەۋگە جارامدى بولىگى %	جارامسىزبولىگى بارلىعى %	باسى
سازان كارپ ترەسكا كەتا شورتان بالىق	75،8 78،8 58،5 73،2 62،4	24،2 21،2 41،5 26،8 37،6	18،6 19،0 19،3 10،8 15،8

 

ادامداردا سينتەزدەلمەيتىن قىلدارىنىڭ كەز كەلگەن بىرەۋى اعزادا جەتىسپەسە، وندا دەنساۋلىققاكەرى اسەرىن تيگىزەدى. سونداي-اق بالىقتا 0،1—30% ماي، 0،9—2% دارۋمەندەر مەن منەرالدىق زاتتار بولادى. ءسۇت قورەكتى جانۋارلاردىڭ مايىنا قاراعاندا بالىقتىڭ مايى سۇيىق بولادى، ويتكەنى ونىڭ قۇرامىندا زات الماسۋىنا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن قانىقپاعان ماي قىشقىلدارى كوپ بولادى. تاعامدا قانىقپاعان ماي قىشقىلدارى جەتكىلىكسىز بولسا، ول اتەروسكلەروزدىڭ دامۋىنا ىقپال جاسايتىن حولەستەريننىڭ الماسۋىن بۇزادى بالىق مايلى بولعان سايىن، قۇرامىنداعى سۋ از بولادى بالىقتاعى سۋ بايلانىسقان جانە بوس كۇيىندە بولادى. مال ەتىنە قاراعاندا بالىق ەتى اسقورتۋ بەزدەرىنىڭ سەكرەسياسىنا بەلسەندى اسەر ەتەدى. ادام كەم دەگەندە مىندەتتى تۇردە اپتاسىنا ءبىر رەت تاماقتانۋ راسيونىنا بالىق ەتىن قوسۋ كەرەك. بالىقتىڭ ساپاسىن انىقتاۋدا ەڭ ءبىرىنشى سىرتقى كورسەتكىشتەرىنە مىندەتتى تۇردە كوڭىل اۋدارۋ كەرەك. جاڭا اۋلانعان ساپالى بالىقتىڭ جەلبەزەكتەرى القىزىل ءتۇستى، كوزدەرىنىڭ مۇيىزشە قاباتى جانە قابىرشاعى مەن كوزدى قاپتاپ تۇرعان شىرىشى ءمولدىر، قۇرساق بولىگى ىسىنبەگەن جانە زاقىمداعان، قابىرشاعى دەنەسىنە جابىسىپ جانە بارلىق بولىگىندە جاعىمسىز ءيىس بولماۋى كەرەك.
كەيبىر تۇزدالعان بالىقتاردىڭ كوزىنىڭ ءتۇسىپ قالۋى نەمەسە قابىرشاعىنىڭ كەيبىر جەرلەرىنىڭ سىدىرىلۋىن ءبۇلىنۋ بەلگىلەرىنە جاتقىزۋعا بولمايدى. ول تۇزداۋ پروسەسسىندە پايدا بولعان بەلگىلەر. جەۋگە بولمايدى: بالىقتىڭ سەمىز سورتتارىن (كامبالا، پالتۋس، ت.ب.)، سۇرلەنگەن جانە تۇزدالعان بالىقتى، كونسەرۆىلەردى.

جۇرەك، گيپەرتونيا، اتەروسكلەروز اۋرۋلارىندا، بۇيرەك پەن نەسەپ جولىنىڭ كەيبىر سىرقاتىندا.

جەۋگە بولادى: بالىق-تىڭ سەمىز ەمەس ءار ءتۇرلى سورتتارىن (كوكسەركە، الابۇعا، شورتان، ناۆاگا، حەك، كارپ، ترەسكا، مۇزبالىق) سۋفلە، بيتوچكي، كوتلەت، تەفتەلي تۇرىندە جانە كەسەكتەي. اسىپ، اسقان سوڭ ازداپ قۋىرعان كۇيدە، تۇزسىز جەيدى.

جەۋگە بولمايدى: بالىقتىڭ سەمىز سورتتارىن تۇزدالعان، سۇرلەنگەن بالىق-تاردى، باسىتقىلىق كونسەرۆىلەردى.

بالىق جەسەڭىز، جۇرەگىڭىز جاقسارادى.

اپتاسىنا 100-200 گرامم بالىق جەۋ جۇرەك اۋرۋلارىنا ۇشىراماۋعا جاردەم-دەسەدى ەكەن. مۇنداي پىكىرگە حايدارابادتاعى ۇلتتىق تاعام ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى كەلىپ وتىر. بالىقتىڭ قۇرامىنداعى امين قىشقىلدارى «موتورىمىزدىڭ» جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىن ارتتىرىپ، ىرعاقتىلىعىن ساقتايدى ەكەن.

بالىق تاعامدارىنىڭ پروفيلاكتيكالىق قاسيەتىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق 1971 جىلى گرەنلانديا ەسكيموستارىنا جۇرگىزگەن تەكسەرۋ ناتيجەسىندە تۋعان. كوپ مولشەردە ماي مەن حولەستەريندى جوعالتقاندارىنا قاراماستان ولار جۇرەك اۋرۋى دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى.

تەحنولوگيالىق نۇسقاۋ

تاعامنىڭ اتاۋى: قامىردان دايىندالعان تاعام: ىرىمشىك قوسىلعان «ۆاترۋشكا»                                                

تەحنولوگيالىق پروسەستىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسى			دايىن تاعامنىڭ قىسقاشا مىنەزدەمەسى
جارتىلاي دايىن ءونىم دايارلاۋ: ءبىر ۇلەسى – بانتيك ءتارىزدى، ەكىنشىسى – سەگىزدىك ءتارىزدى. ءبىرىنشى جاعدايدا تازا سۇزبەدەن ۇلەستىك كەسەكتەردى رومب سياقتى ەتىپ كەسەكتىڭ ورتاسىن ءتىلىپ، وعان كەلەسى ۇشىن ەنگىزىپ، بانتيك سياقتى بۇكتەپ، تۇز، بۇرىش سەۋىپ، ۇنعا اۋناتادى. سوسىن لەزونعا باتىرادى دا، اق ناننىڭ كەپكەن ۇنتاعىنا تاعى دا اۋناتادى. سەگىزدىك تۇرىندەگى جارتىلاي دايىن ءونىمدى الۋ ءۇشىن سۇزبەنى قالىڭدىعى 0،8-1 سم جانە ەنى 4-5 سم ەتىپ، ەكى قايتارا ۇنعا اۋناتادى. سودان سوع سەگىزدىك تۇرىنە كەلتىرىپ، ىستىككە تۇيرەيدى.			تاعامدى اق جەلكەك پەن نەمەسە ليموندى دونلەك ەتىپ  كەسىپ اسەمدەيدى. قۋىرىلعان بالىققا بۇقتىرىلعان ورامجاپىراق، قارا قۇمىر بوتقاسىن، قۋىرىلعان ءبالىشقاباق، كادى، قىزانىق، پىسىرىلگەن كوكەنىستەردى ۇسىنادى.
ازىق-تۇلىك اتاۋى	سىباعاعا ارنالعان ازىق-تۇلىك نورماسى		سىباعا كولەمىنىڭ ەسەبى
			5	10	15
	برۋتتو	نەتتو	ازىق-تۇلىك كولەمى گ (نەتتو)
بالىق (كوكسەركە)	192	92	460	920	1380
ۇن	7	6	30	60	90
جۇمىرتقا	7	1/7 دانا	40	80	120
كەپكەن نان ۇنتاعى	20	15	75	150	225
جاسىل كوك	15	10	50	100	150
ليمون قىشقىلى	7	7	35	70	105
كارتوپ	800	650	325	650	975
مايونەز	100	100	50	100	150
كورنيشون	58	50	250	500	750
«يۋجنىي» تۇزدىعى	4	4	20	40	60
فريتيۋرگە ارنالعان ماي	40	35	175	350	525
شىعىمى		335	1675	3350	5025

 

كالكۋلياسيالىق كارتا

تاعام اتاۋى: قامىردان دايىندالعان تاعام: ىرىمشىك قوسىلعان «ۆاترۋشكا»

№	كەرەكتى ازىق-تۇلىك	ولشەم بىرلىگى	ماسسا	باعاسى	سوماسى
1	بالىق (كوكسەركە)	كگ	92	400-00	36-80
2	ۇن	كگ	6	200-00	1-20
3	جۇمىرتقا	دانا	1/7 دانا	25-00	0-20
4	كەپكەن نان ۇنتاعى	كگ	15	30-00	0-45
5	جاسىل كوك	باۋ	10	50-00	0-50
6	ليمون قىشقىلى	قوراپ	7	70-00	0-49
7	كارتوپ	كگ	650	80-00	52-00
8	مايونەز	قوراپ	100	100-00	10-00
9	كورنيشون	كگ	50	100-00	5-00
10	«يۋجنىي» تۇزدىعى	ليتر	4	150-00	0-60
11	فريتيۋرگە ارنالعان ماي	كگ	35	250-00	8-75
	شىعىمى		335		115-99

 

جارىعى ءۇشىن: 15% -17-40

جۇمىسى ءۇشىن: 10% 11-60

بولادى: 29-00

بارلىعى: 144-99

 

تەحنولوگيالىق نۇسقاۋ

تاعامنىڭ اتاۋى: قۋىرىلعان فري بالىعى 

تەحنولوگيالىق پروسەستىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسى			دايىن تاعامنىڭ قىسقاشا مىنەزدەمەسى
كەپتىرىلگەن تۇتاس بالىقتى نەمەسە ۇلەستىك كەسكىندەردى تۇزداپ، بۇرىشتاپ، ۇنعا اۋناتىپ تاباعا جاقسى قىزدىرىلعان مايعا سالادى دا، ەكى جاعىن دا التىن ءتۇستى بولعانشا 140-160ºس تەمپيراتۋراسىندا 5-10 مينۋت بولعانشا قۋىرادى.      بالىقتى 250º س تەمپيراتۋراسى مەن ارى قاراي قۋىرعىش شكافتا 5-7 مينۋت دايىن  بولعانشا قۋىرادى.قۋىرۋدىڭ جالپى ۋاقىتى 10-20مينۋت. قۋىرۋدىڭ اياعىندا بالىق 85-90ºس دەيىن قىزادى. بالىقتىڭ دايىندىعىن ۇستىنە پايدا بولاتىن مايدا قۋىس كوپىرشىكتەر ارقىلى بىلۋگە بولادى. قۋىرىلعان بالىقتى جىلىتىپ وڭدەۋدەن سوڭ كىدىرمەي ۇسىنادى.			جىلىتىلعان تارەلكەگە نەمەسە ۇلەستىك تاباققا گارنيردى كارتوپ ەزبەسى تۇرىندە قويادى. جانىنا قۋىرىلعان بالىق سانىن، ۇستىنە ەرىتىلگەن سارى ماي قۇيادى. بولەكشە بالىققا تومات تۇزدىعىن، نەگىزىنە قىزىل نەمەسە توماتتى كوكەنىس تۇزدىعىن ۇسىنادى.
ازىق-تۇلىك اتاۋى	سىباعاعا ارنالعان ازىق-تۇلىك نورماسى		سىباعا كولەمىنىڭ ەسەبى
			5	10	15
	برۋتتو	نەتتو	ازىق-تۇلىك كولەمى گ (نەتتو)
بالىق (نەتتو)	190گر	184گر	920	1840گر	2760
ۇن	15گر	12گر	60	120گر	180
جۇمىرتقا	3/6	2/7دانا	85	170	255
كەپتىرىلگەن نان	26	30	150	300گر	450
جاسىل ماي ءۇشىن سارى ماي	20گر	17گر	85	170گر	255
جاسىل كوك	5	5	25	50گر	75
كارتوپ	820گر	800گر	4000	8000گر	12000
مويونەز	110گر	100گر	500	1000گر	1500
كورنيشوندار	55گر	50گر	250	500گر	750
″يۋجنىي″ تۇزدىعى	6گر	4گر	20	40گر	60
شىعىمى		335گر	6010	12020گر	18030

 

كالكۋلياسيالىق كارتا

تاعام اتاۋى: قۋىرىلعان فري بالىعى

№	كەرەكتى ازىق-تۇلىك	ولشەم بىرلىگى	ماسسا	باعاسى	سوماسى
1	بالىق (نەتتو)	كگ	184گر	300-00	55-20
2	ۇن	كگ	12گر	200-00	2-40
3	جۇمىرتقا	كگ	2/7دانا	20-00	0-16
4	كەپتىرىلگەن نان	باۋ	30	100-00	3-00
5	جاسىل ماي ءۇشىن سارى ماي	كگ	17گر	200-00	3-40
6	جاسىل كوك	كگ	5	50-00	0-25
7	كارتوپ	كگ	800گر	70-00	56-00
8	مويونەز	دانا	100گر	80-00	8-00
9	كورنيشوندار	باۋ	50گر	100-00	5-00
10	″يۋجنىي″ تۇزدىعى	قوراپ	4گر	80-00	0-32
11	شىعىمى		335گر	1200-00	77-73

 

جارىعى ءۇشىن:15%-10-65

جۇمىسى ءۇشىن:10%-7-77

بولادى: 19-42

بارلىعى: 97-15   

 

تەحنولوگيالىق كارتا  پىسىرىلگەن بالىق، «پولشا» تۇزدىعى

ازىق-تۇلىكتەر	برۋتتو	نەتتو
بەكىرە	213	128
ءسابىز	4	3
باستى پياز	3	2
اق جەلكەك	3	2
پىسىرىلگەن بالىقتىڭ سالماعى	-	100
كارتوپ	500	396
سارى ماي	70	70
جۇمىرتقا	1 دانا	40
جاسىل كوك	3	3
ليمون قىشقىلى	0،1	0،1
شىعىمى:100/150/100

 

بالىقتى ۇلەستەپ ءبولىپ، تەرىسى جانە سۇيەكتەرىمەن تاباعا تەرىسىن جوعارى قاراتىپ، ۇستىنە ىستىق سۋ (500گ)، ىشىنە تامىرساباقتار مەن پياز، تۇز، لاۆر جاپىراعى جانە بىرنەشە ءتۇيىر قارا بۇرىش قوسىپ، قايناتىپ، 12-15 مينۋت باياۋ وتقا پىسىرەدى.

ۇسىنعانشا ىستىق سورپانىڭ ىشىندە 30 مينۋتتان اسىرماي ۇستاپ تۇرۋعا بولادى.

«پولشا» تۇزدىعى

جۇمىرتقانى بۇتىندەي ءپىسىرىپ، سۋىتىپ، ارشىپ ،ۇگىتەدى. اق جەلكەك نەمەسە اسكوكتى ۇساقتاپ تۋرايدى. سارى مايدى ەرىتىپ، ۇگىتىلگەن جۇمىرتقا مەن تۇز قوسىپ ارالاستىرادى. تۇزدىقتى ارالاستىرىپ، 70-تا ىسىتىپ ۇستايدى. سودان سوڭ پىسىرىلگەن بالىققا قوسىپ ۇسىنادى. كارتوپتى بوشكە ءتارىزدى ەتىپ، ارشىپ، ءپىسىرىپ، كەپتىرەدى. ۇسىنعان كەزدە قىزدىرىلعان ىدىسقا پىسىرىلگەن كارتوپتى سالىپ، ۇستىنە ماي قۇيىپ، جاسىلكوك سەبەدى. جانىنا بالىقتى قويادى.

تارەلكەدەگى بالىققا تۇزدىق قۇيىپ، قاسىنا بولەك ىدىسپەن تۇزدىق ۇسىنادى.

جارتىلاي دايىن ءونىم دايارلاۋ: ءبىر ۇلەسى – بانتيك ءتارىزدى، ەكىنشىسى – سەگىزدىك ءتارىزدى. ءبىرىنشى جاعدايدا تازا سۇزبەدەن ۇلەستىك كەسەكتەردى رومب سياقتى ەتىپ كەسەكتىڭ ورتاسىن ءتىلىپ، وعان كەلەسى ۇشىن ەنگىزىپ، بانتيك سياقتى بۇكتەپ، تۇز، بۇرىش سەۋىپ، ۇنعا اۋناتادى. سوسىن لەزونعا باتىرادى دا، اق ناننىڭ كەپكەن ۇنتاعىنا تاعى دا اۋناتادى. سەگىزدىك تۇرىندەگى جارتىلاي دايىن ءونىمدى الۋ ءۇشىن سۇزبەنى قالىڭدىعى 0،8-1 سم جانە ەنى 4-5 سم ەتىپ، ەكى قايتارا ۇنعا اۋناتادى. سودان سوع سەگىزدىك تۇرىنە كەلتىرىپ، ىستىككە تۇيرەيدى.

جارتىلاي دايىن ءونىمدى الدىمەن فريتيۋردە، سودان سوڭ قۋىرۋ شكافىندا قۋىرادى.شيكى كارتوپتى كەسەكتەپ كەسەدى، ماتامەن كەپتىرەدى، فريتيۋردە قۋىرادى، سۇزگىمەن ءسۇزىپ، كەپسەرگە قويادى.سوندا مايى سورعيدى. سودان سوڭ ۇساق تۇزبەن تۇزدايدى.               

قۋىرىلعان بالىق

№	ءونىمنىڭ اتاۋى	برۋتتو	نەتتو	10 پورسيانى ەسەپتەگەندە	باعاسى
1	كوكسەركە	330-335	310-238 گر	3100 گر	300-00
2	ۇن	16 گر	12 گر	120 گر	200-00
3	وسىمدىك مايى	16 گر	12 گر	120 گر	360-00
4	كارتوپ	112 گر	108 گر	1080 گر	70-00
5	سارى ماي	12 گر	10 گر	100 گر	200-00
6	شىعىمى		260 گر	4520 گر

كەپتىرىلگەن تۇتاس بالىقتى نەمەسە ۇلەستىك كەسكىندەردى تۇزداپ، بۇرىشتاپ، ۇنعا اۋناتىپ تاباعا جاقسى قىزدىرىلعان مايعا سالادى دا، ەكى جاعىن دا التىن ءتۇستى بولعانشا 140-160ºس تەمپيراتۋراسىندا 5-10 مينۋت بولعانشا قۋىرادى.

بالىقتى 250º س تەمپيراتۋراسى مەن ارى قاراي قۋىرعىش شكافتا 5-7 مينۋت دايىن بولعانشا قۋىرادى. قۋىرۋدىڭ جالپى ۋاقىتى 10-20مينۋت. قۋىرۋدىڭ اياعىندا بالىق 85-90ºس دەيىن قىزادى. بالىقتىڭ دايىندىعىن ۇستىنە پايدا بولاتىن مايدا قۋىس كوپىرشىكتەر ارقىلى بىلۋگە بولادى. قۋىرىلعان بالىقتى جىلىتىپ وڭدەۋدەن سوڭ كىدىرمەي ۇسىنادى.

جىلىتىلعان تارەلكەگە نەمەسە ۇلەستىك تاباققا گارنيردى كارتوپ ەزبەسى تۇرىندە قويادى. جانىنا قۋىرىلعان بالىق سانىن، ۇستىنە ەرىتىلگەن سارى ماي قۇيادى. بولەكشە بالىققا تومات تۇزدىعىن ، نەگىزىنە قىزىل نەمەسە توماتتى كوكەنىس تۇزدىعىن ۇسىنادى. تاعامدى اق جەلكەك پەن نەمەسە ليموندى دونلەك ەتىپ كەسىپ اسەمدەيدى. قۋىرىلعان بالىققا بۇقتىرىلعان ورامجاپىراق، قارا قۇمىر بوتقاسىن، قۋىرىلعان ءبالىشقاباق ، كادى ، قىزانىق، پىسىرىلگەن كوكەنىستەردى ۇسىنادى.

 كالكۋلياسيالىق كارتا 

 تاعام اتاۋى: قۋىرىلعان بالىق.                                   

№	كەرەكتى ازىق-تۇلىك	ولشەم بىرلىگى	ماسسا	باعاسى	سوماسى
1	كوكسەركە	كگ	238 گ	300-00	74-04
2	ۇن	كگ	12 گ	200-00	2-04
3	وسىمدىك مايى	ليتر	12 گ	360-00	4-32
4	كارتوپ	كگ	108 گ	70-00	7-56
5	سارى ماي	كگ	10 گ	200-00	2-00
	شىعىمى:		260 گ		86-96

 

جارىعى ءۇشىن:15% 13-04

جۇمىسى ءۇشىن:10% 8-69

بولادى: 21-73

بارلىعى: 108-69 س.ب

3 قورىتىندى

بالىقتاردىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزى وتە زور. بالىقتان تاماقتىق پرودۋكتىلەر وندىرۋمەن قاتار تىرشىلىكتىڭ ماڭىزى بار پايدالى ۆيتامين، قورەكتىك ۇن تىڭايتقىشتىق تۇكتەر دە وندىرىلەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە حالقىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ جاقسارۋى ولاردىڭ بالىق ونىمدەرىنە دەگەن تالابىن ءارقاشاندا ارتتىراتىنىنا كۇمانبىز. سوندىقتان وسىنداي زاڭدى تالاپتى شەشۋدە بالىق ونەركاسىبى مەن يحتيولوگيا عىلىمىنىڭ الدىندا جاۋاپتى مىندەت بار.

ىستىق بالىق تاعامدارى تاماقتانۋ كاسىپورىندارى دايىندايتىن تاعامدار اسسورتيمەنتىندە ەلەۋى ورىن الادى. بالىقتان ازىرلەنگەن  تاعامداردا بەلوكتار كوپ بولادى جانە ولار ەت بەلوگىنە قاراعاندا جاقسى ءسىڭىمدى. بالىق ەت ۇلپالارى مال ەتىمەن سالىستىرعاندا جۇمساق ءارى نازىك. سەبەبى بالىق دانەكەر ۇلپالارى قاباتىنداعى كولاگەن تۇراقتىلىعى قىزدىرعاندا ناشارلايدى جانە گليۋتينگە تەز اينالادى.

پايدالانىلاتىن بالىق تۇرلەرىنە بايلانىستى ولاردان ازىرلەنگەن تاعامدارداعى ماي مولشەرى ءارتۇرلى كەلەدى. ەڭ كوپ مولشەردە مايلار قۇرتپا بالىقتان، باعلان بالىقتان، شاباقتارودان، تىكەن بالىقتان، كالپۋستان، كامبالىقتان، شورتاننان، الابۇعادان، سازاننان ازىرلەنگەن  تاعامداردىڭ قۇرامىندا ماي از بولادى. تاعامعا سايكەس گارنير مەن تۇزدىقتى تاڭداپ الۋ ءۇشىن ونداعى ماي مولشەرىن ءبىلۋ قاجەت.

بالىق تاعامدارى مينەرالدىق زاتتارعا دا (ناتريي، فوسفور، يود، كاليي، كۇكىرت، حلور، تەمىر، مىس، ت.ب.) باي. ال تەڭىز بالىقتارىنان زىرلەنگەن تاعامداردا ولار ەرەكشە كوپ بولادى. بالىق ونىمدەرى قۇرامىندا كوپ مولشەردە د، ا ۆيتاميندەرى بولادى، ال كەيبىرەۋلەرىندە ۆ جانە ۆ₂ ۆيتاميندەرى كوپ. بالىقتاعى ەكستراكتيۆتىك زاتتار اراسىندا تابەت شاقىراتىندارى بولادى.

دامدىك ساپاسى مەن قۇرامىندا بولاتىن قورەكتىك زاتتاردىڭ مولشەرى جاعىنان بالىق تۇرلەرىنىڭ ءوزارا ايىرماشىلىقتارى بار. سوندىقتان  بالىقتان تاعامدار دايىنداعاندا اسپازدىق وڭدەۋ ءادىسىن تەك قانا ولاردىڭ دامدىك ساپاسىن عانا ەمەس، قورەكتىك باعالى زاتتاردىڭ تولىق  ساقتالۋىن ەسەپكە الۋ كەرەك. بالىق تاعامدارىن جىلۋمەن وڭدەۋ ادىسىنە  باي لانىستى پىسىرىلگەن، نەگىزگى ادىسپەن قۋىرىلعان، توعىتپا مايدا  قۋىرىلعان، بۇقتىرىلعان، ىستىقتا قاقتالعان دەپ بولەدى.

بالىق تاعامدارىن جىلىتىلعان ۇساق تارەلكەلەردە، دوڭگەلەۋك مەتالل نەمەسە  سوپاقشا تاباقتا، سىباعا تاباعا سالىپ  ۇسىنادى. ىستىق تاعامداردىڭ ۇسىنۋ كەزىندەگى تەمپەراتۋراسى 65⁰س – دان تومەن بولۋى كەرەك. ءار سىباعاعا ءتيىستى بالىق مولشەرى 75، 100 نە 125گ.

4. پايدالانعان ادەبيەتتەر

- اسپازدىق  گ.ە.بەسىمبايەۆا، ە.ب.بەسىمبايەۆ.
- تاعام دايارلاۋ پراكتيكۋلى. ي.سامسايەۆ، ن. وسپانوۆا.
- تاعامدىق وندىرىستەر پراكتيكۋمى. م. م. ميرزاحانوۆا.
- ناۋبايحانا، ماكارون جانە كونديتەر ءوندىرىسى تەحنولوگياسى مەن جابدىقتارى. ر. جىلىسبايەۆا، ج. ورىنبايەۆا.
- اگرونوميا نەگىزدەرى ق. ءارىنوۆ، ا. ناعىمتايەۆ، م. ىسقاقوۆ، ن. سەرىكپايەۆ، ي. جۇماعۇلوۆ.
- كالكۋلياسيا جانە ەسەپ بويىنشا پراكتيكۋم. ت. ستاسيەۆيچ، ق. بايمانوۆا.
- قوعامدىق تاعام ونىمدەرىن ءوندىرۋ تەحنولوگياسيا.  ي. م. سامسايەۆ، ن. ج. وسپانوۆا. ن. ي. گريسيۋك، ر. ا. جۋراۆليەۆا، ل. س. چۋلاكوۆا.

---