InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
دايىنداعان: تۇ-43 توپ ستۋدەنتى قۇربان توعجان سەيداحمەت قىزى
جەتەكشىسى ارنايى ءپان وقىتۋشى ساگيموۆا اقشولپان نۇرلىباي قىزى

 

اننوتاسيا

شىعارماشىلىق - ىزدەنىس جۇمىستى جازۋ بارىسىندا ستۋدەنت ورىك جانە ونىڭ پايداسى تۋرالى جازعان. جازۋ بارىسىندا جالپى ورىكتەن  تاعامداردىڭ جاسالۋ جولىن ءسوز ەتتى.

ستۋدەنت بۇل شىعارماشىلىق ىزدەنىس جۇمىستى جازۋ بارىسىندا كەڭىنەن دايىندالعانىن بايقاتتى. جاسالىنعان تاعامداردى، دايىنداۋى ساپالى ەكەنى جۇمىستارىنان بايقالىپ تۇر.

ارنايى ءپان جەتەكشىسى: ساگيموۆا ا

جوسپارى:
1. كىرىسپە
2. نەگىزگى ءبولىم
ورىك پايدالى وسىمدىك
ورىكتەن تاعامدار
3. زەرتتەۋ ءبولىمى
ورىك شىرىنىن الۋ ءادىسى
ورىكتى كەپتىرۋ ءادىسى
ورىك ءدانىنىڭ پايداسى نە زيانى نە.
4. قورىتىندى
5. پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىم

1. كىرىسپە

ورىك (Prunus armeniaca) — راۋشانگۇلدىلەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن جەمىس اعاشتارىنىڭ تۋىسى، جەمىس داقىلى بولىپ سانالادى. اعاشتارى وتە بيىك، 8 – 15 م ارالىعىندا. جاپىراقتارى جالپاق، جوعارى جاعى ۇشكىرلەۋ، ءتىستى بولىپ كەلەدى. جەمىس بۇرشىكتەرى ءبىر گۇل بەرەدى، ولار اق نەمەسە قىزعىلت ءتۇستى، جاپىراقتارىنان بۇرىن اشىلادى. جەمىسى ەتتى، تۇكتى، ال سۇيەگى جىلتىر.ورىك – جارىق، جىلۋ سۇيگىش داقىل، جەڭىل اۋا، ىلعال وتكىزگىش توپىراقتاردا جاقسى وسەدى، ال سازدى، تۇزدى جەرلەر ورىك وسىرۋگە جارامسىز كەلەدى. قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى. تىكپە كوشەتتەرى وتىرعىزىلعان باقتار 3 – 4 جىلدان كەيىن ءونىم بەرە باستايدى، 40 – 50 جانە ودان دا كوپ جىل ءومىر سۇرەدى. ءار تۇبىنەن 15 – 20 (7 جىلدىق اعاش)، 60 – 100 كگ (15 – 20 جىلدىق اعاش) جەمىس الىنادى. جەمىسى شىلدە ايىندا پىسەدى، سالماعى 20 – 70 گ. جەمىسىنىڭ قۇرامىندا 4 – 20% قانت، الما جانە ليمون، ت.ب. قىشقىلدارى، 10%-داي كاروتين، 0،4 – 1،3% پەكتين زاتتارى، ال تۇقىمىندا 29 – 58% ماي بولادى. جەمىسىنىڭ ءوزىن، كەپتىرىلگەن جانە وڭدەلگەن كۇيىندە (شىرىن، توساپ) پايدالانادى. ورىك اعاشىن ەگىستى جەلدەن قورعايتىن ورمان القابىندا وتىرعىزادى جانە شابدالىمەن تەلۋ ءۇشىن وسىرىلەدى. ورىكتىڭ مادەني سورتتارىن كوبەيتۋ ءتاسىلى – ۇلاستىرۋ. نەگىزگى وتىرعىزۋ ءتاسىلى تىك بۇرىشتى، قاتار ارالىعى 6 – 8 م، قاتار ءىشى 5 – 6 م. وتىرعىزعاننان كەيىن جاس اعاشتاردىڭ بورىكباسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن شىرپۋ (قىسقارتۋ، سيرەتۋ) جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، 3 – 4 جىلدا ءبىر رەت ورگانيك جانە مينەرالدىق تىڭايتقىشتار ەنگىزىپ تۇرۋ قاجەت.

قازاقستاندا جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان، الماتى وبلىستارىندا ءبىر ءتۇرى – كادىمگى ورىك (A. vulgarءىs) وسىرىلەدى.
مۇنىڭ بۇرىنعى كسرو-دا 4 ءتۇرى بار: سيبير ورىگى، موڭعول ورىگى، قارا ورىك جانە كادىمگى ورىك. ورىكتەردىڭ كەپتىرىلگەن جەمىستەرى (ورىك، قۇراعى، شاپتالى) جانە كونسەرۆىسى تاماققا جۇمسالادى. ورىكتىڭ نەگىزگى سورتتارى: «قىزىلبەت»، «امبروزيا»، «لۋيزا»، «شالاح»، «حوسروۆشام»، «حۋرماي»، «بۇحارا»، «توۆاريشش»، «انسۋ» جانە ت. ب.ورىك – راۋشانگۇلدەر تۇقىمداسى، سۇيەكتى جەمىستەر توبىنا جاتاتىن وسىمدىك. جابايى ءتۇرى قازاقستاننىڭ جوڭعار الاتاۋىندا كەزدەسەدى، سوندىقتان ورىكتىڭ وتانى – قازاقستان دەپ ايتۋىمىزعا ابدەن بولادى. شىعىس، ورتا ازيا، كاۆكاز ايماقتارىندا تارالعان. ەۋروپاعا ابريكوس ارمەنيادان كەلگەندىكتەن، ورىكتىڭ وتانى دەپ سانالعان. لاتىنشا «armeniacus» دەپ اتالۋى دا وسى سەبەپتەن. ال فرانسۋزدار ورىكتىڭ اتاۋىن ءوز ىڭعايىنا كەلتىرىپ «abricot» اتىن بەرسە، سوڭعى اتاۋى نەمىستەردىڭ «Abrikosse» سوزىنەن الىنىپ، ورىسشا «ابريكوس» اتالىپ كەتكەن. ورىكتىڭ 8-گە جۋىق ءتۇرى، 20 جۋىق سۇرىپى بار. قازىرگى كەزدە ورىك بارلىق تروپيكالىق جانە سۋبتروپيكالىق ايماقتاردا وسىرىلەدى. اقش-تا، اۆستراليادا دا وسەدى. ورىكتى ەكسپورتقا ەڭ كوپ كولەمدە شىعاراتىن يران مەن تۇركيا. ورىك اعاشىنىڭ بيىكتىگى 5-12 م، كەيدە ءتىپتى بۇتاتەكتەس وسىمدىك. سۇرىپىنا قاراي جاپىراعى جۇمىرتقا، جۇرەك، دومالاقتاۋ ءپىشىندى، جيەكتەرى ءاراتىستى. گ ۇلى اق، قىزعىلت ءتۇستى، جاعىمدى حوش ءيىسى بولادى. ءناۋرىز-ساۋىر ايلارىندا گۇلدەپ، شىلدە ايىندا جەمىس بەرەدى. جەمىسى سارعىش-قىزىل، جۇمساعى تىعىز، ورتاسىندا سۇيەگى بار. ءدامدى، ءتاتتى. جىلدا جەمىس بەرەدى. ورىك اعاشى 100 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرەدى، 25-40 جىل جەمىس بەرەدى. ورىكتى تۇقىمنان جانە ۆەگاتيۆتىك تاسىلمەن قالەمشەلەۋ، ۇلاستىرۋ ارقىلى كوبەيتەدى. كوكتەمدە ەگەدى. وتىرعىزعاننان كەيىن 3-4 جىلى جەمىس بەرە باستايدى. 5ء-شى جىلى 3-5 كگ، 7ء-شى جىلى 15-20 كگ، ال 15-20 جىلى 60-100 كگ-عا دەيىن جەمىس بەرەدى. كاۆكازدا، ورتا ازيادا ءبىر اعاشتان 300-400 كگ جەمىس بەرەتىن سۇرىپتارى بار. ورىك – جىلۋسۇيگىش وسىمدىك. ورىك جەلسىز، ىق جانە كۇن كوزى مول تۇسەتىن جەردە جاقسى وسەدى. قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمسىز. قىرقۋ-كەسۋ جۇمىستارىن كۇزدە جۇرگىزەدى. كوڭ جانە مينەرالدى تىڭايتقىشتارمەن قورەكتەندىرىپ تۇرعان ابزال.

2. نەگىزگى ءبولىم

ورىكتەن كومپوت جاساۋ. ورىكتى جاقسىلاپ جۋىپ، كەسىپ، سۇيەگىنەن، قابىعىنان تازالايدى. سونان كەيىن ونى قايناعان ىسسى سۋعا سالىپ، جۇمساعانشا قويادى. جۇمساعاننان كەيىن ورىكتى ءسۇزىپ الىپ، بانكالارعا سالىپ ۇستىنە ىسسى سيروپتى قۇيادى. بۇرىن ازىرلەپ قويعان قاقپاقتارمەن بانكا اۋزىن باستىرىپ، ىشىندە ىسسى سۋى بار كاستريۋلگە سالىپ (ەگەر بانكالار 0،5 ليترلىك بولسا 10-15 مينۋت، ليترلىكتى 15-20 مينۋت قايناتىپ) 80°-90° تەمپەراتۋرادا پاستەريزاسيالايدى. سيروپ جاساۋ ءۇشىن 1 كگ تازالانعان ەرىككە 1 كگ قانت سالىپ 1 ستاكان سۋ قۇيادى. ورىكتىڭ پىسكەن جەمىسى ادامنىڭ اۋرۋعا دەگەن قارسىلاسۋ قابىلەتىن ارتتىرىپ، كوزدىڭ كورۋ مۇمكىندىگىن كوتەرەدى. جۇرەك-قانتامىرلارى اۋىراتىن، تەرىسى بۇزىلعان ادامدارعا ۇلكەن كومەگىن تيگىزەدى. قازىرگى زاماننىڭ عالىمدارى – 100 گ پىسكەن ورىكتىڭ تاعامدىق قۇندىلىعى 250 گ سيىر باۋىرىنان كەم تۇسپەيدى ەكەن. ونى كەپتىرگەن كەزدە قۇرامىنداعى گليۋ­كوزا 6 ەسە ارتاتىندىعىن دالەلدەگەن.

كەپتىرىلگەن ورىكتى ۇنەمى جەگەن ادام قانى ازدىقتان، وكپە مەن قولقانىڭ سىرقاتىنان ايىعىپ، باۋىر مەن ءوت جۇمىسىنىڭ جاقساراتىنىن ناقتى سىناقتان كورگەن. سونىمەن قابات ادام ەسكە ساقتاۋ قابىلەتىن ساقتاپ، شاشىنىڭ ءوسۋىن جاقسارتقان. ءشولدى قاندىرىپ، اعزالاردى ميكروەلەمەنتتەرمەن بايىتقان. ونىڭ قۇرامىنداعى دارۋمەندەر شامادان تىس سەمىرگەن ايەلدەردى بەلگىلى دارەجەدە ارىقتاتاتىنى ناقتى تاجىريبەدەن كورىندى.

1. اۋرۋعا قارسىلاسۋ قابىلەتىن ارتتىرىپ، جۇرەك-قانتامىرلارى اۋرۋىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قىستىڭ سۋىق كەزدەرىندە كۇن سايىن 8-10 تال كەپتىرىلگەن ورىكتى ۇزبەي جەپ وتىرساڭىز، قىستان قىسىلماي شىعاسىز. ال، جازدا جاڭاسى شىققان كەزدە سونى جەگەن ءجون.

2. جۇتقىنشاق اۋىرىپ، قولقا قابىنىپ، جوتەل پايدا بولعان كەزدە ورىكتىڭ سۇيەگىن شاعىپ ءدانىن ۇنتاقتاپ، ءبىر شاي قاسىقتى ءبىر ستاقان ىستىق سۇتپەن ءىشىپ الساڭىز، كۇنىنە ءۇش رەت، ءۇش كۇن قاتارىنان ناتيجەسىنە كوزىڭىز جەتەدى.

3. جۇرەك قاعىپ مازاڭىزدى الاتىن بولسا جارتى كي­لوگرامم ليموندى ۇساتىپ تۋراپ، ءبىر ستاقان بالعا ارالاستىرىڭىز. وعان 20 تال ورىك ءدانىن ۇنتاقتاپ قوسىڭىز دا 3 كۇن جىلى جەردە جابىق ىدىستا ۇستاڭىز. وسىدان سوڭ تاڭەرتەڭ-كەش اس الدىندا ءبىر اس قاسىقتان جەڭىز. 20 كۇن ءبىر ەمدەلۋ مەرزىمى.

4. جۇرەك جۇمىسىنىڭ بۇزىلۋىنان دەنەگە ىسىك شىققاندا 200 گ كەپتىرىلگەن ورىكتى 1 ليتر قايناپ تۇرعان سۋعا سالىپ، 6  ساعات جىلى وراپ قويادى. وسىدان سوڭ ورىكتى ارنايى ىدىستا سىعىپ سۋىن بولەك قۇيىپ الادى دا، ءبىر ستاقاندى جۇتىم-جۇتىمنان ءبولىپ اس الدىندا ىشەدى.

ورىكتىڭ جاڭا جينالعان ءونىمى اسقازانىندا جارا بار ادامدار ءۇشىن بولمايدى. ال، سۋسامىر اۋرۋى بار ادامدار جاڭاسىن، كەپتىرىلگەنىن دە جەۋگە بولمايدى. ويتكەنى، ونىڭ قۇرامىندا گليۋكوزاسى كوپ. سارى ورىكتىڭ دانىنەن ءدارى دارمەك جانە كوسمەتيكالىق ونىمدەر سالاسىندا ءسۇيىق ماي (ابريكوسوۆوە ماسلو) وندىرىلەدى. بۇل ورىك مايى، ءتۇرىل دارىلىك جانە ەمدىك كرەمدەر، مازدار، سۋسپەنزيالار جاساعاندا ەرىتكىش كومپونەنت ەسەبىندە، شاش جانە بەت تەرىسىنىڭ كۇتىمىنە انالعان شامپۋندار مەن كوسمەتيكالىق ونىمدەر دايىنداۋدا كەڭىنەن پايدالانىلادى. دارىلىك ۆيسمۋتتىڭ قوسىلىستارى ورىك جانە شابدالى مايىندا وتە جاقسى ەريدى. جۇڭگو جانە تيبەت مەديسيناسىندا ەرتە كەزدە استما، كوكجوتەل، جۇيكە، جۇرەك اۋرۋلارىنا ەمدىك دارىلەر دايىندالعان جانە قازىرگى ۋاقىتتادا ءوز ماڭىزدىلىعىن جويعان جوق. كەيبىر ەلدەردە حالىق ەمشىلەرى قاتەرلى ىسىكتى (راك) ەمدەۋگە سارى ورىكتىڭ دانىنەن جاسالىنعان دارمەكتەرىن پايدالانىپ ءجۇر. سارى ورىكتىڭ دانىندە اميگدالين دەگەن گليكوزيدتتىڭ وتە كوپ ەكەندىگى انىقتالدى. بۇل گليكوزيد ادام اعزاسىندا اسكوربين قىشقىلىمەن ارەكەتتەسىپ اسا ءقاۋىپتى ۋلى زات سينيل قىشقىلىن تۇزەتىن بولعاندىقتان قازىرگى مەديسينادا راك اۋرۋلارىن اميگدالينمەن ەمدەۋگە زاڭمەن  قاتاڭ تيىم سالىنعان. ەگەر سارى ورىكتىڭ ءدانى ۆارەنەگە قوسىلعان بولسا، (كوپ داستارحاننان كورىپ ءجۇرمىن جانە وتە ءدامدى) راحاتتانىپ جەي بەرۋگە بولادى، سەبەبى ۆارەنەنىڭ قۇرامىندا قانت وتە كوپ بولعاندىقتان سينيل قىشقىلى نەيترالدانىپ كەتەدى. جالپى توكسيكولوگيادا سينيل قىشقىلىمەن نەمەسە سينانيدتەرمەن ۋلانعان ادامعا (ەگەر ءتىرى بولسا) انتيدوت ەسەبىندە قانت، گليۋكوزا،مەتيل كوگى ،ناتريي تيوسۋلفاتىن پايدالانادى.

تەحنولوگيالىق سىزبا

ورىك تۇزدىعى

تەحنولوگيالىق نۇسقاۋ

ورىكتەن سۋسىن

تەحنولوگيالىق پروسەستىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسى			دايىن تاعامنىڭ قىسقاشا مىنەزدەمەسى
ازىق –تۇلىك اتاۋى	شيكىزات ماسساسى		سىباعا كولەمىنىڭ ەسەبى
			7	15	25
	برۋتتو	نەتتو	ازىق –تۇلىك كولەمى گ.(نەتتو)
ابريكوس	238	100	1 666	3 570	5 950
قانت	160	160	1 120	2 400	4 000
شىعىمى		1000	8 043	17 235	28 725

3. زەرتتەۋ ءبولىم

ورىك شىرىنىن الۋ ءادىسى. تولىق پىسكەن، زاقىمدالماعان، سوعىلماعان جانە قۇرت تۇسپەگەن ورىك جەمىستەرى تاڭداپ الىنادى. جەمىس ساگاعىن الىپ تاستاپ، اعىپ تۇرعان سۋ استىنا قويىپ جاقسىلاپ جۋىلادى. سۋى تولىق اعىپ بولعان سوڭ، ىشىندەگى سۇيەگىن الىپ تاستايدى. سونان كەيىن كاستريۋلگە 2 كگ ورىككە ءبىر ستاكان سۋ قۇيىپ 10 مينۋت قايناتادى. پىسكەن ورىكتى مەتالل تور ۇستىنە سالىپ ەزەدى. بۇل ەزىلگەن ورىك ۇستىنە قانت سالىنىپ سيروپ جاسالادى (1 ليتر سيروپقا 250 گرامم قانت سالىنادى). الىنعان قوسىندىنى 10 مينۋت قايناتادى. ول وسى كۇيىندە ىسسى سۋ بۋىنا ۇستاپ جىلىتىپ الىنعان شىنى بانكالارعا موينىنا 1-سم جەتكىزبەي قۇيىلادى. بانكالاردى ىشىندە ىسسىلىعى 70° سۋى بار كاستريۋلگە قويىپ (بانكانى 0،5 ليتر بولسا 15 مينۋت، ليترلىكتى 20 مينۋت قايناتىپ) ستەريليزاسيالايدى. ودان كەيىن بانكالاردىڭ اۋزىن جىلدام جاۋىپ، سۋىتۋ كەرەك.ورىك شىرىنىن ستەريليزاسيالاماي-اق جاساۋعا بولادى. ول ءۇشىن قايناتىلعان شىرىندى جىلىتىلعان بانكالارعا قۇيىپ، اۋزىن تەز جاقسىلاپ، جاۋىپ، ودەيالعا 10 مينۋت وراپ قويىلادى. ودان كەيىن بانكالاردى سالقىنداتادى.

ورىكتى كەپتىرۋ ءادىسى. ورىك جەمىسى ەكى ءتۇرلى ەتىپ كەپتىرىلەدى:  1. تۇتاس (سۇيەكشەسىمەن) كەپتىرۋ. 2. كۋراگا ەگىپ (سۇيەگىن الىپ تاستاپ، ەكىگە ءبولىپ) كەپتىرۋ نەمەسە قايسا تۇرىندە (سۇيەگىن الىپ تاستاپ، ءبۇتىن ورىكتى) كەپتىرۋ. كەپتىرىلگەن ورىك باعالى تاعام بولىپ ەسەپتەلەدى. ورىك كەپتىرىلمەس بۇرىن جۋىلادى، سۇيەگىن الىپ تاستايدى. سۇيىق ەتىپ ەرىتكەن ليمون نەمەسە شاراپ قىشقىلىنىڭ ەرىتىندىسىنە 10 مين سالىپ قويىلادى (مۇنداي قىشقىلدار ەرىتىندىسىن ازىرلەۋ ءۇشىن 1 ستاكان سۋعا، 2 شاي قاسىق كريستالل تۇرىندەگى قىشقىل ەرىتىلەدى). ەرىتىندىدەن ورىكتى الىپ، ەلەكتىڭ ۇستىنە ءبىر قابات ەتىپ ورنالاستىرىپ، شاڭ تۇسپەيتىن جەرگە كۇننىڭ كوزىنە قويىپ كەپتىرەدى. كەش تۇسكەندە قۇرعاق بولمەگە كىرگىزىپ قويادى. وسى ءادىستى قولدانعاندا 4 كۇندە كەۋىپ بولادى. ورىك جاقسى كەپكەننەن كەيىن 3-4 ەلەكتەگى كۋراگانى ءبىر ەلەككە سالىپ، كولەڭكەگە قويىپ ابدەن قۇرعاتادى. كەپتىرىلگەن جەمىستا تاماققا قولدانار الدىندا سۋىق سۋعا جاقسىلاپ جۋادى. ىستىق سۋعا جۋۋعا بولمايدى، سەبەبى ىسسى سۋدا قوش ءيىسى، ءبىرقاتار ورگانيكالىق زاتتارى ەرىپ كەتەدى. كەپكەن ورىكتەن كومپوت ازىرلەۋ ءۇشىن 40 گرامم كەپكەن ورىككە 20 گرامم قانت سالىنادى. كەپكەن ورىكتى ۇزاق ساقتاۋ ءۇشىن، ونى شىنى نەمەسە مەتالل بانكالارعا سالىپ، اۋزىن جاقسىلاپ جاۋىپ، تەمپەراتۋراسى قالىپتى بولمەگە قويۋ كەرەك. ورىكتى بۇلاي ساقتاۋ ونى پايدالانۋعا جانە قولدانۋعا وتە قولايلى.

ورىك ءدانىنىڭ  پايداسى نە زيانى نە. سارى ورىكتىڭ دانىنەن ءدارى دارمەك  جانە كوسمەتيكالىق ونىمدەر سالاسىندا ءسۇيىق ماي (ابريكوسوۆوە ماسلو) وندىرىلەدى. بۇل ورىك مايى، ءتۇرىل دارىلىك جانە ەمدىك كرەمدەر، مازدار، سۋسپەنزيالار جاساعاندا ەرىتكىش كومپونەنت ەسەبىندە، شاش جانە بەت تەرىسىنىڭ كۇتىمىنە انالعان شامپۋندار مەن كوسمەتيكالىق ونىمدەر دايىنداۋدا كەڭىنەن پايدالانىلادى. دارىلىك ۆيسمۋتتىڭ قوسىلىستارى ورىك جانە شابدالى مايىندا وتە جاقسى ەريدى. جۇڭگو جانە تيبەت مەديسيناسىندا ەرتە كەزدە استما، كوكجوتەل، جۇيكە، جۇرەك اۋرۋلارىنا ەمدىك دارىلەر دايىندالعان جانە قازىرگى ۋاقىتتادا ءوز ماڭىزدىلىعىن جويعان جوق.كەيبىر ەلدەردە حالىق ەمشىلەرى قاتەرلى ىسىكتى (راك) ەمدەۋگە سارى ورىكتىڭ دانىنەن جاسالىنعان دارمەكتەرىن پايدالانىپ ءجۇر. سارى ورىكتىڭ دانىندە اميگدالين دەگەن گليكوزيدتتىڭ وتە كوپ ەكەندىگى انىقتالدى. بۇل گليكوزيد ادام اعزاسىندا اسكوربين قىشقىلىمەن ارەكەتتەسىپ اسا ءقاۋىپتى ۋلى زات سينيل قىشقىلىن تۇزەتىن بولعاندىقتان قازىرگى مەديسينادا راك اۋرۋلارىن اميگدالينمەن ەمدەۋگە زاڭمەن  قاتاڭ تيىم سالىنعان.ەگەر سارى ورىكتىڭ ءدانى ۆارەنەگە قوسىلعان بولسا،( كوپ داستارحاننان كورىپ ءجۇرمىن جانە وتە ءدامدى) راحاتتانىپ جەي بەرۋگە بولادى، سەبەبى ۆارەنەنىڭ قۇرامىندا قانت وتە كوپ بولعاندىقتان سينيل قىشقىلى نەيترالدانىپ كەتەدى. جالپى توكسيكولوگيادا سينيل قىشقىلىمەن نەمەسە سينانيدتەرمەن ۋلانعان ادامعا (ەگەر ءتىرى بولسا) انتيدوت ەسەبىندە قانت، گليۋكوزا، مەتيل كوگى، ناتريي تيوسۋلفاتىن پايدالانادى.

4. قورتىندى

5. پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. تاماق ونىمدەرىن تانۋ. ك.كۋزەمبايەۆ، گ.كۋزەمبايەۆا.
2. اسپازدىق. ك. كۋزەمبايەۆ.
3. “قازاقستان”: ۇلتتىق ەنسكلوپەديا/باس رەداكتور ءا. نىسانبايەۆ – الماتى “قازاق ەنسيكلوپەدياسى” باس رەداكسياسى، 1998

---