قىدىرۋدىڭ ەسەبى
ىرعايتى ءبىر اسەم قالا جاسىل جەلەك جامىلعان وسى قالا اسىرەسە، كوكتەم كەزدەرىندە ەرەكشە كورىككە ەنەدى دە سودان جاز بويى وسى اسەمدىكتەن ارىلماي، كۇندە تارانىپ، كۇندە بويانىپ كەربەز سۇلۋداي راحات دۇنيەسىنە مالىنادى دا تۇرادى. بۇل قالانىڭ اعاشتارىنىڭ ءبارى دە ءبىر وڭكەي، تىپ-تىك، اسپانمەن سويلەسەتىن ءزاۋلىم اعاشتار. وسىنداي كوركەم كورىنىستىڭ اراسىندا اندا-ساندا كەزدەسىپ قالاتىن قۋراعان تۇبىرلەر بار. ول نە باس جاعىنان بۇتاقتارى ءتۇسىپ، تاز باستانادى دا، نە كەز-كەلگەن بۇتاقتارى سىنىپ، ايتەۋىر توڭىرەگىنىڭ ۇسقىنىن الىپ تۇرادى. ول شىرىگەن تۇبىرلەر ءجىتى كوزگە بايقالماسا، جاناعى اينالاداعى گۇل-شەشەككە مالىنىپ، كورىنبەيدى دە.
ناق وسىنداي ءبىر تاز باستانعان، باسىن ورتەن شالعانداي اعاش باعلاننىڭ قىزمەتكە باراتىن جولىندا ىرعايتى اۋداندىق سوۆەت اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا دا بار. باعلان دا، باسقالار دا بۇعان كۇندە قاراپ وتەتىن. ول كوزگە شىققان سۇيەلدەي. سيىسپاۋشى ەدى. سوندىقتان دا اۋاتكوم كەڭسەسى ورنالاسقان ەكى قابات ءۇيدىڭ وسى ءسانىن كەتىرىپ تۇرعانداي كورىنەدى.
ءبىر كۇنى ۇيدەن ەرتەرەك شىعىپ كەتىپ باعلان اۋاتكوم كەڭسەسىنىڭ الدىنداعى اسەم اللەيالى قىرىقپا اعاشتان ءوتىپ بارا جاتىر ەدى، اۋاتكومدە نۇسقاۋشى بولىپ ىستەيتىن قالاداعىلار جالپاق سارى اتاندىرىپ جىبەرگەن جۇرىنباي جولىعىپ قالدى. ۇستىندەگى كەڭ كوك پالتوسى قولق-قولق ەتەدى. مول جارالعان دەنەسىن بيلەپ الا المايدى، اياعىن بالپ-بالپ باسادى. ەكى قولى ارتىندا. باعلان امانداسا كەتتى.
— ءسالاماتسىز با؟
— امانسىڭ با، بالا؟ يا، ءۇي ءىشىن... يا، قايدا سوعىپ باراسىڭ؟
باعلان بۇل سۇراققا ءسال تاڭدانا جاۋاپ بەردى. ساعات تاڭەرتەڭگى سەگىز بەن توعىزدىڭ اراسىندا جۇرت قايدا بارۋشى ەدى، ارينە اسىعا باسىپ جۇمىسقا كەتىپ بارا جاتادى عوي.
— قىزمەتكە عوي، جۇرەكە.
— ە، مەن قىدىرىپ ءجۇر ەكەن دەسەم. مەن ماسەلەن ۇيدەن ەرتە شىعامىن دا تاڭەرتەڭگى تازا اۋانى جۇتىپ، راحاتتانىپ تۇرىپ دەم الامىن. ە، ايتقاندا، ءوزىڭ بۇرىنعىشا ءمۇعالىمبىسىڭ. بىرەۋدىڭ قاراۋىندا ىستەۋگە ۇيرەنىپ كەتكەن جانسىڭ، ءا؟ ءاي، شىركىن ءوز الدىڭا، ءوزىڭ بي، ءوزىڭ قوجا بولىپ جۇرگەنگە نە جەتسىن. سەن ءالى بالاسىڭ عوي، كىشكەنە جاسىڭ كەلگەن سوڭ كورەسىڭ.
جۇرەكەڭ سول ۇندەمەي وتىردى دا، ءوزىنىڭ قولىنداعى بۋمانىڭ شەتىن اشىپ ءبىر ءۇڭىلىپ قويدى. سونان سوڭ ىڭعايسىزدانعانداي بۋمانى بىرەسە الدىنا، بىرەسە ارتىنا ۇستادى. مۇنىڭ ىڭعايسىزدانۋى باعلانعا وي تۇسىرگەندەي بولدى. جۇرەكەڭنىڭ قىزمەت الدىندا قىدىرىپ جۇرگەنى قالاي، قولىنداعى بۋماسى نە؟ باعلاننىڭ بۇعان تاڭدانىپ وتىرعانىن ءبىلىپ جۇرەكەڭ ەشبىر ماڭىز بەرمەگەندەي سويلەدى:
وسى قاتىنداردىڭ كۇيبەڭ-كۇيبەڭ ءىسى بىتە مە؟ مىنا ءبىر بۋىنشاقتى الگى جەڭگەڭ... يا بۋىنشاق بولعاندا الگى اۋىل اراسىنىڭ دۇنيەسى، ءۇندىستان شايى. قۇرعىر وسى كەزدە سيرەكسىپ كەتتى عوي. ءتۇۋ، ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتە بەرەمىن، الگى جەڭگەڭ، وي وسى قاتىنداردىڭ ءىسى قۇرسىن-اي، المالىقتان كەلگەن ەدى عوي. جاتا جابىسىپ جولىڭ عوي، اپارىپ بەرە سال دەپ بولماعان سوڭ الىپ ەدىم. المايىن دەسەم جاعىزىلىك ماعان بولىسپايسىڭ دەپ بۇرتيادى. ولاردىڭ كوڭىلىن اۋلاپ قويماساڭ دا بولمايدى.
جۇرىنباي كوكىرەگىن كەرە، كۇن تيمەگەن اپپاق قاباعىن كوتەرىپ، قاسىن قوزعاپ، پاڭدانا قالدى. ونىڭ مۇرنىن جوعارى كوتەرگەنى سونشا، جانىندا تۇرعان ادام تاناۋىنان كەڭسىرىگىنە دەيىن تەگىس كورگەندەي ەدى. ول باعلانعا قايتا بۇرىلىپ:
— ءبىز عوي، سورلى ەركەكتەر، قاتىندار سياقتى ۇساق-تۇيەكپەن اينالىسپايمىز. سوندىقتان-ن-دا..
جۇرىنباي «سوندىقتاننىڭ» اياعىن ايتپاي اۋزىن جابا قويدى، كەنەت قايتا ءتىل قاتتى:
— وسى سەن دە ءوسۋدىڭ پەرسپەكتيۆالىق جولدارى بار ما؟ — دەدى دە، وعان جاۋاپتى ءوزى بەردى.— و، جوق ەكەن-اۋ. سەن ماقتاعاندا ازىرگە مەكتەپتىڭ وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى نەمەسە ديرەكتورى بولارسىڭ. ءبىراق ولار جاياۋ باستىق قوي.
باعلان ۇندەگەن جوق. ءتىپتى جۇرەكەڭ ونىڭ جاۋابىن كەرەك تە ەتكەن جوق، ءوزى كەسىپ-پىشىپ، الدىن وراپ الدى.
— ايتقانداي، وسى سەن، باعلان، دەمالىسىڭدى قالاي وتكىزەسىڭ. شىركىن، ماشينام بولسا، دەمالىس سوندا دەمالىس قوي. ونىمەن ساياتقا،...
«ساياتقا» دەگەن ءسوزدى ايتا بەرىپ جۇرىنبايدىڭ ءوڭى قۋقىلدانىپ، الدەنەگە تىتىركەنە قالدى. ونىڭ لوپارداي دەنەسى تەزىنەن جالت بۇرىلىپ، بەتىن كۇنباتىسقا قاراتىپ الدى. ول جىپىلداپ، اسىعا تەز سويلەدى:
— ال، تاعى دا بىردە سويلەسەرمىز، ۋاقىت بولىپ قالىپتى.
جۇرىنبايدىڭ بۇدان ءارى سويلەۋگە مۇرشاسى كەلمەي اۋىر دەنەسىن كۇشپەن سۇيرەي جونەلدى.
ۋاقىت ساعات توعىزعا تايالىپ قالعان ەكەن. ون-اق مينۋت بار. ءبىراق جۇرىنبايدىڭ ءوزى كىزمەت ىستەيتىن اۋاتكوم كەڭەسىنەن كۇننىڭ باتىسىنا قاراي ەتىپ كەتۋى قالاي. باعلان الدىمەن وسىلاي ويلاپ قالعانىمەن ارتىنان وعان ءمان بەرە قويعان جوق، ءوز جايىنا كەتە باردى. بۇرىن ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ ديرەكتورى بولعاندا ماشينادان تۇسپەيتىن جۇرەكەڭ قالاي جاياۋشىل، قىدىرعىش بولىپ كەتكەن؟!
باعلان ىستەيتىن مەكتەپ اۋاتكوم كەڭسەسىنىڭ تەرىستىك جاعىنا ەكى كوشە تومەن ورنالاسقان. ال ءۇيى اۋاتكوم كەڭسەسىنىڭ تۇستىك باتىسىندا. تاڭەرتەڭ قىزمەتكە باراردا ول مىنا قىرىقپا باقتىڭ باتىس جاعىن باسىپ وتەدى. مىنە جۇرىنباي بۇگىن دە ناق سول بۇرىشتا باعلانعا كەزدەسە كەتتى. ول تاعى دا ءوزى قىزمەت ىستەيتىن كەڭسەنىڭ باتىس جاعىنا قاراي كەلە جاتىر ەكەن. ال جۇرىنبايدىڭ ءۇيى وسى قالانىڭ كۇنشىعىس جاعىندا.
— يا، جولىڭىز بولسىن، جۇرەكە!
— ايتقانىڭ كەلسىن، قىدىرىپ ءجۇرمىن. قىدىرۋ ءۇشىن ادەيى ەرتەرەك كەلەمىن.
جۇرىنباي جىمىرايعان قارا قاراكول ەلتىرىسىنەن ىستەلگەن جۇقا قۇلاقشىنىڭ باسىپ كيىپ، كەڭ پالتوسىنىڭ ەتەگىن تىزەسىنە سالپ-سالپ ۇرىپ، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ وتە بەردى. ونىڭ بۇگىن اڭگىمەلەسۋگە ۋاقىتى جوق سياقتى. باعلان دا ونىڭ توقتاۋىن كەرەك ەتە قويمادى. تەك جۇرەكەڭ نەگە كەڭسەسىنىڭ الدىنداعى قىرىقپا باققا قىدىرماي، باتىسقا قاراي وتە بەرەدى ەكەن دەگەن سۇراق ونى باسىنان ءبىر شىقپاي-اق قويدى. ادەتتە سەمىرىپ بارا جاتقان ادامدار وزىنە جاياۋ ءجۇرۋ ءۇشىن مارشرۋت بەلگىلەيدى دەۋشى ەدى. ول راس تا بولۋى كەرەك. ويتكەنى وسىنداعى وقىتۋشىلار ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولعان لۋكيانوۆتىڭ تاڭەرتەڭ تومەن جاقتاعى ۆوكزالعا بارىپ، سودان قىزمەت باستالار الدىندا تەرلەپ-تەپشىپ كەلە جاتقانىن تالاي كورگەنى بار. سونداي-اق قان اينالىسى بۇزىلىپ اۋىرعاندار دا وسىنداي مارشرۋت بەلگىلەيدى دەگەندى تالاي ەستىگەن. ال مىنا جۇرىنباي دا سونداي ءبىر ناۋقاس شىعار. سول ناۋقاسىنان ايىعا الماي الەككە تۇسەتىن بولار.
باعلان ساباققا ءۇش كۇن سەگىز جارىمدا كىرۋشى ەدى دە، ءۇش كۇن توعىز جارىمدا كىرەتىن. مىنە وسىنداي مەكتەپكە كەش باراتىن كۇندەردىڭ بىرىندە باعلان جۇرىنبايدىڭ تاعى دا ساعات توعىزعا بەس مينۋت قالعانىندا كەڭسەنىڭ باتىس جاعىنا قاراي سابىلىپ كەتىپ بارا جاتقانىن كوردى. ءتىپتى بۇل جولى جۇرىنبايدىڭ امانداسۋعا دا شاماسى كەلمەدى. بۇعان قاراپ تۇرىپ باعلاننىڭ جانى اشىدى. شىنىندا دا ءبىر جانى ءۇشىن بايقۇس جۇرەكەڭ جان ۇشىرىپ، قارا تەرگە ءتۇسىپ، وكپەسىن قولىنا الا مارشرۋتقا جەتىپ قايتۋ ءۇشىن جۇگىرىپ بارادى-اۋ! ايتپەسە اناۋ زور دەنەنى سۇيرەپ بۇلاي قاتتى ءجۇرۋ وعان وڭاي دا دەيمىسىڭ. جان قينايتىن وسى اۋرۋدان جامان نارسە بۇل دۇنيەدە ءسىرا، بار ما ەكەن! ءاي، قۇرعىر اۋرۋ-اي!
باعلان قىرىقپا باكتى ارالاپ، ءبىراز ءجۇردى. سودان اۋاتكوم كەڭسەسىنىڭ الدىنداعى ءساندى بۇزىپ تۇرعان شىرىك اعاشقا كوز سالدى. بار بولعىر «كومحوز» وسى اعاشتى نەگە تۇبىمەن قوپارىپ تاستامايدى ەكەن، ءا! ءوزى ءبىر ءۇيدى ءبىر قىس وتىنسىز ەتپەس ەدى. باعلان وسى شىرىك تامىردىڭ ءوزى قۇلاعانشا تۇرسا، قانشا ۋاقىت تۇرار ءحالى بار ەكەنىن ايىرماق بولىپ جانىنا كەلىپ اينالدىرىپ قاراي باستادى، ول ەندى كوپكە ۇزاي قويمايتىن شىرىك اعاشتى «كوپ ۇزاي قويماس» دەپ بۇرىلا بەرىپ ەدى، قارسى الدىنان كەلە جاتقان جۇرىنبايدى جانە اۋاتكوم پرەدسەداتەلى كەنبايەۆتى كوردى. كەنبايەۆ باعلانعا باسىن يزەپ امانداستى دا، جۇرىنباي وعان قاراپ جىميىپ كۇلدى.
— قىدىرىپ ءجۇرىپ كەزدەسىپ قالدىم،— دەدى دە كەڭسەگە ول دا ىلە سۇڭگىپ جوق بولدى.
بۇدان كەيىنگى ەكى كۇندە دە باعلان جۇرىنبايدىڭ كەڭسەنىڭ كۇنباتىس جاعىنان كەنبايەۆپەن بىرگە جاپسارلاسىپ كەلە جاتقانىن بايقايتىن بولدى. بىردە بايقاماي «قىدىرىپ ءجۇرسىڭ بە؟» دەپ باعلاننىڭ ايتىپ قالعان سوزىنە جۇرەكەڭ: «جو-جو-وق» دەپ ساسىپ قالدى دا، «تى-ىس-ىس» دەپ سۇق ساۋساعىن شوشايتتى. وسىدان كەيىن جۇرىنبايدىڭ قانداي اۋرۋمەن اۋىرىپ جۇرگەنى باعلانعا ايان ەدى. تاڭەرتەڭ ۇنەمى ۇيىنەن جاياۋ كەلەتىن كەنبايەۆتى جۇرىنباي ەسىگىنىڭ الدىنان كۇتىپ، «كەزدەيسوق» كەزدەسىپ، ءبىر كۇن «قىدىرىپ» ءجۇرىپ، ءبىر كۇن «دارىگەردەن» كەلە جاتىپ، ءبىر كۇن «بىرەۋدە جۇمىسى بولىپ بارىپ» جول جونەكەي كەزدەسىپ قالىپ جۇرگەندەي جايى بار-دى.
ارادا وتكەن ءبىر اي باعلانعا جۇرىنبايدىڭ مارشرۋتىن تولىق تۇسىندىرگەندەي بولىپ ەدى. ءبىر كۇنى جۇرىنباي وسى قىرىقپا باقتا كورىنبەي ۇشتى-كۇيدى جوق بولىپ كەتتى. ءۇش-تورت كۇننەن كەيىن باعلان جۇرىنبايدىڭ ادەمى كوك ماشينانىڭ ۇستىنەن باسىن يزەگەنىن بايقادى. وسىدان بىلاي جۇرىنبايدىڭ مارشرۋتى تاعى بەلگىلى بولدى. كۇندە ساعات توعىز جارىمدا باعلان ساباق بەرەتىن (ياعني اۋاتكوم كەڭسەسىنەن ەكى كوشە تومەن ورنالاسقان) مەكتەپتىڭ قارسىسىنداعى تىگىن فابريكاسىنىڭ الدىندا كوك ماشينادان ءتۇسىپ جاتقان جۇرىنبايدى كورۋ قيىن ەمەس ەدى.
ءۇش-تورت اپتادان كەيىن جۇرىنبايعا باعلان قۋىرشاق تەاترىنىڭ الدىنا كەلىپ ءتۇسىپ جاتقانىندا امانداستى.
ول تەك باعلانعا ەمەس، ول توڭىرەكتە تۇرعانداردىڭ بارلىعىنا ەرەكشە جىلىلىقپەن باسىن يزەكتەتىپ، ءماز بولا سالەمدەستى. ال الىسىراق تۇرعاندارعا كۇلىپ، ون قولىن جوعارى كوتەرىپ، كوزىن سىعىرايتىڭقىراپ، بۇعاعىن بۇلتيتا، ەكى ەزۋىن تىرجيتا ريزالىق بىلدىرگەندەي باس يزەدى. باعلانعا تۇرعانداردىڭ بارلىعى دا وسىنىن قاراۋىندا ىستەيتىندەر، ال مىناۋ سولاردىڭ باستىعى — كوسەمى سياقتانىن كەتتى. بۇل جولعى ءسوزدى باعلان باستاپ اكەتتى:
— جۇرەكە، قىدىرمايتىن بولىپ كەتتىڭىز عوي.
جۇرەكەڭ بىردەن قاباعىن شارت ءتۇيىپ الدى. ناق وسى سوزگە جاۋاپ بەرەر كەزدە بۇكىل ىرعايتى قالاسى سالماعىن جۇرىنبايعا سالىپ تۇرعانداي بولىپ كەتتى. ءتىپتى باعلان ونىڭ ءبىر جەرى قاتتى اۋىرىپ كەتتى مە، الدە قان اينالىسى بۇزىلىپ كەتتى مە دەپ شوشىپ قالدى.
— وي، شىراعىم-اي، ءبىز ءبىر بايلاعان بۇزاۋ ەمەسپىز بە؟! قىدىرۋ تۇگىل سىڭبىرۋگە دە قول تيمەيدى. ۋاقىت جەتپەيدى. تاڭەرتەڭ كەتسەڭ، كەشكە كەلەسىڭ.
— جۇرەكە-اۋ، دەمالىسىڭىز بار ەمەس پە؟
— جوق، شىراعىم، اينالدىرعان ءبىر كۇن قالانىڭ سىرتىنا شىعۋدان-اق، ساياتقا شىعۋدان اۋىسپايدى.
— ە، قىدىرۋدىڭ دا ەسەبى بار ەدى-اۋ، وندا بۇرىنعى قىزمەتىڭىز-اق جاقسى ەمەس پە ەدى؟..— دەدى باعلان،— ۋاقىتىڭىز مول بولاتىن.
— بىزدە نە ەرىك بار،— دەدى جۇرىنباي ءمۇلايىمسىپ، تىجىرىنا،— قايدا جىبەرسە سوندا بارامىز. يا، ايتقانداي، وسى سەن قايدان ءبىلدىڭ؟
— نەنى؟
— مەنىڭ كەتەتىنىمدى. «كوپ ۇزاي قويماس» دەپ تۇنەۋگى كۇنى ايتىپ سالدىڭ عوي.
— گۇل باقشانىڭ ءسانىن بۇزىپ تۇرعان شىرىك اعاشتىڭ ۇزاققا بارماي قۇريتىنىن كىم بىلمەيدى؟ ءبىزدىڭ قالامىزدا وعان ورىن جوق قوي. قىدىرۋدىڭ ەسەبى سياقتى تۇرۋدىڭ دا ەسەبى بولۋى كەرەك قوي.
1958
You Might Also Like
-
فايزوللا بەكتۇرعانوۆتىڭ بۇگىن تۇسىندە كورگەنىن ايتپاڭىز! و نە بولدى، تۇسىنەن شوشىپ پا دەيسىز بە، جوق. ەندى نە ەكەن دەپ تاندانباي-اق قويىڭىز، كولحيدا ويپاتىندا كەزدەسەتىن كادىمگى التى قۇلاش ايداھار ...
-
جوعارى ءبىلىمى بارلاردىڭ كوپشىلىگى-اق كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعاۋعا ۇمتىلادى. جۇرت سىپىرا كانديدات بولىپ العاندا قالاي جالعىز قالايىن، مەن دە ءوز شاماما قاراي شارىقتاپ، ءوز كورپەمە قاراي كوسىلدىم. ...
