InfoHub Logo

جانقوجا نۇرمۇحامەد ۇلى (1774، قازىرگى قىزىلوردا وبل. قازالى اۋد. ارىقبۇلاق ا. — 1860، قىزىلقۇم) — باتىر. سىر بويى قازاقتارىنىڭ حيۋا، قوقان حاندىقتارىنىڭ ەزگىسىنە جانە رەسەي وتارشىلارىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى. 19 ع-دىڭ 20-جىلدارىنان باستاپ سىر بويى مەن ارال تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋىن قونىستانعان قازاقتارعا ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزە باستاعان حيۋا، قوقان حاندىقتارى 1830 — 40 جانقوجا جەرگىلىكتى حالىققا وكتەمدىگىن ودان ءارى كۇشەيتتى. حيۋا حاندىعى جاڭاداريا، قۋاڭداريا، قىزىلقۇمنان ءوتىپ، قوسكورعان، ارال تەڭىزىنە دەيىنگى ارالىقتاعى سىر بويىنداعى قازاقتارعا شاپقىنشىلىقتار جاساپ، مالدارىن بارىمتالاپ، ايەل، بالا-شاعالارىن تۇتقىنعا الىپ كەتىپ وتىردى.

قوقاندىقتار شەكارا بەكىتىپ، اكىمش. قۇرىپ، 1817 جىلدان باستاپ سالىنا باستاعان بەكىنىستەرىنەن اركەز جاساقتار شىعارىپ، بەيبىت ەلدى شاۋىپ، الىم-سالىق جيناپ كەتىپ تۇردى. وسىنداي زورلىق-زومبىلىقتان جاپا شەككەن قازاقتار، جاستايىنان ادىلدىگىمەن، باتىرلىعىمەن ەلگە تانىمال بولعان جانقوجانىڭ توڭىرەگىنە توپتاستى. جانقوجا 17 جاسىندا كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى ءالىم ۇلى تايپاسىنىڭ جەرگىلىكتى رۋلارى سايلاپ العان قىلىشباي حاننىڭ حيۋا بەكىنىسىنە جاساعان جورىعى كەزىندە جاساققا ەلەۋسىز ەرىپ بارىپ، ەشكىمگە دەس بەرمەي تۇرعان قاراقالپاق باتىرى تىقىنى جەكپە-جەكتە ولتىرەدى. وسى جورىقتا ادىلەتسىزدىگى ءۇشىن قىلىشباي حاننىڭ وزىنە دە قول جۇمسايدى. بۇل كەزدەردە جانقوجا اۋىلى قاراقۇمدى جايلاپ، ىرعىزدى قىستاعان.

قوقان حاندىعىنىڭ سوزاق بەكىنىسىنە ورنالاسقان اكىمدەرىنىڭ جەرگىلىكتى حالىققا سالىناتىن الىم-سالىقتان تىس كورسەتكەن زورلىقتارى قازاقتاردىڭ باس بىرىكتىرىپ، بۇل قامالعا شابۋىل جاساۋىنا سەبەپكەر بولدى. ي.ۆ. انيچكوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا، قوقان اكىمى داۋرەن سوزاق ق-نىڭ بەكتەرى وتىنشى، سۋشىمەن بىرىگىپ، سارمان ءبيدى ولتىرەدى. سوزاقتا تۇراتىن قۇرمان بي اراشا ءتۇسۋدى ءوتىنىپ، جانقوجاعا ارنايى حابار جىبەرەدى. جانقوجا ەلدەن قول جيناپ، سوزاققا جورىققا اتتانىپ، جولدا جاڭاقورعان، جەلەك بەكىنىستەرىندەگى قوقاندىقتاردى قۋادى. 1830 جىلدىڭ كۇزىندە سوزاق بەكىنىسىن قورشاۋعا الىپ، كومەككە كەلگەن قوقاندىق تاعان پالۋاندى جەكپە-جەكتە قولعا تۇسىرەدى. ودان سوڭ جانقوجا جاساقتارىمەن بەكىنىستىڭ داربازاسىن بۇزىپ كىرىپ، سوزاقتى باسىپ الادى. قوقان بەكتەرى وتىنشى مەن سۋشىنى قولعا ءتۇسىرىپ، بالاسىن ولتىرگەن وتەۋى ءۇشىن قۇرمان بيگە تاپسىرادى. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، جانقوجا قوقان حاندىعىنىڭ شىمقورعان، قوسقورعان، كۇمىسقورعان ءتارىزدى بەكىنىستەرىن دە تالقاندايدى. حيۋا حاندىعى اللاقۇل حاننىڭ تۇسىندا 1835 جانقوجا كۋانداريانىڭ باتىسىنداعى قۇرتوبە دەگەن جەرگە بەكىنىس سالىپ، وندا 200 اسكەر ۇستايدى. جانقوجاعا ارقا سۇيەپ، الىم-سالىق تولەۋدەن باس تارتىپ، حيۋا بەگى باباجاننىڭ وزبىرلىعىنا كونبەي جۇرگەن سىردىڭ تومەنگى ساعاسىنداعى قازاقتاردى تارتىپكە كەلتىرۋ ءۇشىن تۇرىكمەن ايمۇمامەد پالۋاندى جاساقتارىمەن جىبەرەدى. 1836 جانقوجا اقيرەك دەگەن جەردە ەلگە تىزەسى باتقان وسى ايمۇحامەد پالۋاندى جانقوجا جەكپە-جەكتە ولتىرەدى. باسشىسى مەرت بولعان پالۋاننىڭ جاساقتارى باس ساۋعالاپ قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. جانقوجا بۇدان كەيىن دە سىر بويىنداعى قازاقتاردى حيۋالىقتاردىڭ ەزگىسىنەن قۇتقارۋ ءۇشىن، ولاردىڭ بەكىنىستەرىنە ءجيى-جيى شابۋىل جاساپ وتىردى. ونىڭ بۇل جورىقتارى ناتيجەلى بولىپ، حيۋا بەكىنىستەرى كوپ شىعىنعا ۇشىرادى.

1845 جىلدىڭ كوكتەمىندە حيۋا حاندىعى سىر بويىنداعى قيراعان بەكىنىستەرىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن 200 جاساق اتتاندىرادى. جانقوجانىڭ جىگىتتەرى بۇلارمەن ۇرىس سالىپ، كەرى قايتارادى. 1847 جانقوجا كوكتەمدە حيۋا بەگى ۋايىس-نيازدىڭ اسكەرى اتانباس، اقيرەك، قامىستىباستى جايلاپ وتىرعان قازاقتارعا شابۋىل جاساپ، 1400 ءۇيدى ويرانداپ، توناپ كەتەدى. وسى جىلدىڭ تامىز ايىندا حيۋا بەگى قوجانياز باستاپ، قازاق سۇلتاندارى جانعازى شەرعازييەۆ پەن ەلىكەي (ەرمۇحامەد) قاسىموۆ قوشتاعان شاپقىنشىلار قازاق اۋىلدارىن تاعى دا توناۋعا ۇشىراتادى. حيۋالىقتاردىڭ مۇنداي شاپقىنشىلىعى ءبىر جىلدا بىرنەشە رەت قايتالانادى. توناۋعا ۇشىراعان ەلىن قورعاۋعا جانقوجا 700 ساربازبەن قارسى شىعادى. قۇرامىندا ەكى مىڭ اسكەرى بار حيۋالىقتار جاڭاقالا بەكىنىسىنىڭ توڭىرەگىنە شوعىرلانادى. جانقوجاعا رەسەيدىڭ رايىم بەكىنىسىنىڭ باستىعى ەروفەيەۆ باستاعان وترياد كومەككە كەلىپ حيۋالىقتاردى بىرگە تالقاندايدى. 1847 جانقوجا رايىمعا كەلىپ، بەكىنىس سالا باستاعان رەسەي اسكەرلەرىنە جانقوجا قارسىلىق كورسەتپەدى. سول كەزدەگى ورىنبور گەن.-گۋبەرناتورى ۆ.وبرۋچيەۆپەن جولىعىپ سويلەسكەن جانقوجا ونىمەن ورىس اسكەرى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىنىشتىعىن بۇزبايتىندىعىنا جانە حيۋالىقتاردىڭ شاپقىنشىلىعىنان قورعايتىندىعىنا كەلىسەدى. ءبىراق كەيىن ءىس جۇزىندە كەرىسىنشە بولادى. پاتشا شەنەۋنىكتەرى مەن اسكەرلەرى اۋىق-اۋىق ەلدىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ، بۇل كەزدە ەگدە تارتىپ وتىرعان جانقوجاعا دا مازا بەرمەيدى. ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ سىرداريا جۇيەسى بويىنشا وكىلى ي.وسمالوۆسكييدىڭ كومەكشىسى بولىپ ەسەپتەلەتىن ءتىلماش مۇحاممەدحاسان احمەروۆ پارا جيناۋعا شابارماندارىن جانقوجا اۋىلىنا جۇمسايدى. جانقوجا ولاردى “ورىس زاڭىندا مۇنداي سالىق مۇلدە جوق” دەپ كۋىپ جىبەرەدى. مۇنداي كەلەڭسىز قۇبىلىستارعا اشۋلانعان جانقوجا كوتەرىلىسكە شىعۋعا ءماجبۇر بولادى.

1856 جانقوجا جەلتوقساننىڭ سوڭعى كۇندەرىندە كوتەرىلىسشىلەر قازالىنى قورشاۋعا الدى. قاراتوبە ماڭىنداعى ل.بۋلاتوۆتىڭ وتريادىنا بىرنەشە رەت شابۋىل جاسادى. كوتەرىلىستىڭ باس كەزىندە جانقوجانىڭ 1500-دەن اسا ساربازى بولسا، 1857 جانقوجا قاڭتاردا ولاردىڭ سانى 5000- عا جەتتى. جاعداي ورىنبور گەن.-گۋبەرناتورى ۆ.ا.پەروۆسكييدى قاتتى الاڭداتتى. ول گەن.-مايور فيتينگوفت باستاعان 300 اتتى كازاك، 320 جاياۋ اسكەر، 1 زەڭبىرەك، ت.ب. قارۋلارىمەن قوسا سۇلتان ەلىكەي قاسىموۆ باستاعان بىرنەشە ءجۇز كازاك جاساعى بار جازالاۋ وتريادىن اتتاندىرادى. ەكى جاق ارىقبالىقتىڭ تۇسىندا كەزدەسىپ، بىرنەشە دۇركىن شايقاس بولدى. باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان جازالاۋشى وتريادقا كوتەرىلىسشىلەر قارسى تۇرا الماي، شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ەكى كۇن بويى ىزىنە تۇسكەن جازالاۋشى وتريادتىڭ كوزىنە كورىنبەي، كوتەرىلىسشىلەر قىزىلقۇمعا ويىسىپ كەتتى.

جازالاۋشى وترياد جولدا كەزدەسكەن قازاق اۋىلدارىن شاۋىپ، توناۋشىلىققا ۇشىراتتى. فيتينگوفت باستاعان جازالاۋشى وترياد اقپان — ناۋرىز ايلارىندا كوتەرىلىسشى حالىققا قارسى تاعى بىرنەشە رەت جورىققا شىعىپ، قازاق اۋىلدارىنا ادام ايتقىسىز جاۋىزدىقتار جاسادى. 1856 — 57 جانقوجا قازاقتاردان تارتىپ الىنىپ ەسەپتەلمەي، تالان-تاراجعا تۇسكەندى قوسپاعاندا، 79567 سومنىڭ مالى ساتىلدى. كوتەرىلىس جەڭىلىس تاپقاننان كەيىن جانقوجا ساتقىندىق جاساعان رۋباسىلارى مەن ەلاعالارىنا رەنجىپ، داۋقارا جاققا، ودان بۇحار حاندىعى جەرىندەگى ەرلەر تاۋىنا جالعىز كەتىپ قالادى. ەكى جىلدان سوڭ قايتا ورالىپ، قىزىلقۇمدا جالعىز وتىرعان جانقوجانى ەلىكەي قاسىموۆ باستاعان كازاك وتريادى كەلىپ ءولتىرىپ كەتەدى.

جانقوجا باتىر — 19 عاسىردىڭ ورتا شەنىندەگى سىر بويى قازاقتارىنىڭ حيۋا، قوقان وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەسىن سۋرەتتەيتىن جىر. ايتۋشىسى — مىساباي جىراۋ، ول قازالى ماڭىنداعى قاراكول ەلدى مەكەنىندە تۇرعان. جيناۋشىسى – ي. ۆ. انيچكوۆ. ول سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسەتەتى شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ تۇلەگى، سىرداريا گۋبەرنياسىنىڭ ءار ءتۇرلى ايماقتارىندا سوت قىزمەتىن اتقارعان، ورىنبور، تۇركىستان عىلىم قوعامدارىنىڭ بەلدى مۇشەسى بولعان. انيچكوۆ جىردى 1893 جىلى قاعازعا ءتۇسىرىپ، كەيىننەن «قازان ۋنيەۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگيا، تاريح، ەتنوگرافيا قوعامىنىڭ حابارشىسىندا» جاريالانعان. شىعارمادا سىردىڭ تومەنگى اعىسىنداعى قازاقتاردىڭ حيۋا حاندىعىنا، اسىرەسە، باباجان سارتقا قارسى كۇرەسى جىرلانادى. جانرلىق تۇرعىدان كەلگەندە بۇل تاريحي جىر.

وندا كەنەسارى، تولەك، ارىنعازى، ەسەت، بەكەت، باباجان، ت.ب. تاريحي تۇلعالار مەن ۇرگەنىش، بۇحارا، رايىم سەكىلدى جەر-سۋ اتاۋلارى كوپتەپ كەزدەسەدى. جەكەلەگەن رۋ اتتارى دا كورىنىس تاپقان. مىساباي جىراۋدان جازىلعان وسى جىر ۇلگىسىن ساكەن سەفۋللين «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالىنىڭ 1926 جىلعى 5-سانىندا اراب ارپىمەن جاريالانعان.

«جانقوجا جايلى ولەڭ» دەپ اتالعان جىردىڭ وسى ۇلگىسى تالعات قوڭىراتبايەۆتىڭ «ەرتەدەگى ەسكەرتكىشتەر» (1996) اتتى زەرتتەۋىندە قايتا باسىلعان. قازاقستاننىڭ ورتا عىلىمي كىتاپحاناسىندا «جانقوجا باتىر» جىرىنىڭ بىرنەشە ۇلگىسى ساقتالعان. ولار «جانقوجا باتىر»، «جانقوجانىڭ تاريحي»، «جانقوجا باتىر مەن باباجان سارت». ايتۋشىلارى – مىساباي، و. سۇلتانوۆ، ل. شاڭعىتبايەۆ. بۇل نۇسقاۋلاردىڭ بىرەۋى قارا سوزبەن، وزگەلەرى ولەڭمەن جازىلعان. جيناۋشىلارى – م. احمەتوۆ، بايمۇحامبەتوۆ، س. بولەكپايەۆ، ك. كورەگەنوۆ، قاليجانوۆ، ق. سۇلتانوۆ، ن. قاراباتىروۆ.ت.ب.

جانقوجا باتىر اۋىلى – قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانىنداعى اۋىل، ارىڭبالىق اۋىلدىڭ اكىمشىلىك وكرۋگىنىڭ ورتالىعى. اۋدان ورتالىعى-قازالى قالاسىنان سولتۇستىككە قاراي 12 كيلومەتر جەردە، سىرداريا جايىلماسىنىڭ قامىس، قۇراق باسىم وسكەن شالعىندى سورتان توپىراقتى شولدىك بەلدەمىندە ورنالاسقان. تۇرعىنى 1،7 مىڭ ادام (1999). 1962-1997 جىلى قازاقستاننىڭ 40 جىلدىعى اتىنداعى قاراكول كەڭشارىنىڭ ورتالىعى بولدى. ونىڭ نەگىزىندە 1997 جىلدان جانقوجا باتىر اۋىلىندا جانە وكرۋگىنە قاراستى شاكەن، شيەلى، شالقۇم اۋداندارىندا شارۋا قوجالىقتارى جۇمىس ىستەيدى. وكرۋگتە 4 مەكتەپ، بالا-باقشا، كىتاپقانا، مادەنيەت ءۇيى، دارىگەرلىك امبۋلاتوريا جانە 2 فەلدشىر-اكۋشەرلىك پۋنكت بار. تۇرعىندارى كورشى ەلدى مەكەندەرمەن اۆتوموبيل جولىمەن قاتىناسادى.

---