InfoHub Logo

كوپكلەتكالى ورگانيزمدەردىڭ كلەتكالارى ءۇشىن ماماندانۋ جانە بىرىگۋ ءتان، وسىلاردىڭ ناتيجەسىندە ولار ۇلپالار دەگەن اتقا يە بولعان قۇرىلىمدار تۇزەيدى ولاردان ورگاندار قالىپتاسادى. «ۇلپا» دەگەن تەرميندى العاشقى رەت اعىلشىن ن. گريۋ سوناۋ 1671 جىلى قولدانعان. سودان بەرى قاراي بۇل جۇيەلەر كوپتەگەن گيستولوگ-عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ءپانى بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ۇلپا دەپ ۇقساس ماماندانعان قىزمەت اتقاراتىن بىرلەسكەن كلەتكالاردىڭ جۇيەسى مەن ولاردىڭ تۋىندىلارىن ايتادى. بۇعان قوسىلاتىن جاعداي، ۇلپالار فيلوگەنەز بەن ونتوگەنەز كەزىندە ءتىرى فورمالاردىڭ دامۋىنىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلاتىنىن قوسۋ كەرەك.

ۇلپالاردىڭ قۇرامىندا كلەتكالار ءارتۇرلى مەحانيزمدەردىڭ — «تىركەۋشىلەر» مەن «كوممۋنيكاسيالىق» كومەگىمەن بىرىگەدى. «تىركەۋشى» مەحانيزم دەگەنىمىز — كلەتكالاردىڭ كلەتكادان تىس ماتريكسكە قوسىلا الۋى، ول پوليساحاريدتىك گەلگە باتىرىلعان ورگانيكالىق مولەكۋلالار (فيبريلليارلىق بەلوكتار) مەن ليگاندالاردىڭ جەلىسى بولىپ تابىلادى. كلەتكادان تىس ماتريكستە نەگىزگى بەلوك كوللاگەن، ونىڭ پوليمەرلى فورمالارى تەرىدە، سىڭىردە، شەمىرشەكتە، قان تامىرلارىندا، ىشكى مۇشەلەردە جانە ت.ب. جيناقتالعان. كوللاگەن مولەكۋلاسىنىڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىگى سول، ولارعا ءۇش تىزبەكتى شيىرشىقتى ءقۇرىلىم ءتان. ولار بىر-بىرىمەن ادگەزيندى قوسىلىستار نەمەسە ءارتۇرلى كلەتكالىق تۇيىلىستەر (دەسموسوم) نەمەسە كلەتكا ارالىق ماتريكس پەن كلەتكالار اراسىنداعى تۇيىلىستەر (پولۋدەسموسوم) تۇرىندە بايلانىسادى.

«تىركەلۋشى» قوسىلىستاردان باسقا ۇلپالارداعى كلەتكالار ءۇشىن «كوممۋنيكاسيالىق» قوسىلىستار دا ءتان، ولاردىڭ ىشىندە كەڭ تاراعاندارىنا ساڭىلاۋلىق تۇيىلىستەر دەگەن ات بەرىلگەن. وسىنداي تۇيىلىستەردىڭ بىرنەشە تۇرلەرى اجىراتىلادى. ولار ورگانيكالىق مولەكۋلالاردىڭ (كلەتكادان تىس ماتريكسپەن) بورپىلداق جەلىسىمەن تولتىرىلعان كورشى كلەتكالاردىڭ پلازمالىق مەمبرانالارىنىڭ اراسىنداعى ساڭىلاۋ بولۋى مۇمكىن، ول كلەتكالاردىڭ ساڭىلاۋلىق تۇيىلىستەرىن قامتاماسىز ەتەدى. ءارى قاراي، ساڭىلاۋلىق تۇيىلىستەر ءبىر كلەتكانىڭ پلازمالىق مەمبراناسىنىڭ ءدۇمپيۋ (ءوسىندى) تۇرىندە ەكىنشى كلەتكانىڭ پلازمالىق مەمبراناسىنا ەنەدى جانە وسى دۇمپيۋلەرگە جابىسادى. ساڭىلاۋلىق تۇيىلىستەر كىشى مولەكۋلالاردىڭ ءبىر كلەتكالاردان ەكىنشىلەرىنە وتۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. جۇيكە كلەتكالارى جاعدايىندا ەلەكترلىك جانە حيميالىق سيگنالداردى ءبىر كلەتكادان ەكىنشى كەلتكالارعا بەرىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن سيناپستەر بولادى. كەز كەلگەن اتى اتالعان كلەتكا ارالىق تۇيىلىستەر مەمبرانا ارالىق بايلانىستارعا نەگىزدەلگەنىن كورسەتۋ ماڭىزدى.

وسىمدىكتەر كلەتكالارىنىڭ بىرىگۋ مەحانيزمى باسقاشا بولىپ تابىلادى. ولاردا پلازمالىق مەمبرانا بولماعاندىقتان (ءبىراق كانالدارى بار كلەتكالىق قابىرعا بولادى) كورشى كلەتكالاردىڭ بىرىگۋى ولاردىڭ سيتوپلازمالىق كوپىرلەرمەن (پلازمودەسمالار) قامتاماسىز ەتىلەدى، ول كانالدار ارقىلى وتەتىن سيتوپلازما تۇرىندە بولادى.

ۇلپالاردىڭ ۇيىمداسۋى كلەتكالاردا اقپارات الماسۋدىڭ بولۋىمەن بايلانىستى، ول باسقا كلەتكالار ءۇشىن سيگنالدىق قىزمەت اتقاراتىن كلەتكالاردىڭ حيميالىق زاتتاردى ءبولىپ شىعارۋىمەن، ءتۇيىسۋ كەزىندە باسقا كلەتكالارعا اسەر ەتەتىن، كلەتكالاردىڭ ۇستىڭگى مەمبراناسىندا سيگنالدىق مولەكۋلالاردىڭ جانە كىشى مولەكۋلالارمەن الماسۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ساڭىلاۋلىق تۇيىلىستەردىڭ بولۋىمەن جۇزەگە اسادى.

حيميالىق سيگنال بەرۋ جۇيەسى سيگنالدىق مولەكۋلالاردىڭ كومەگىمەن، مىسالى، ەندوكريندى كلەتكالار بولەتىن جانە قان ارقىلى نىسانا-كلەتكالارعا اسەر ەتەتىن گورمونداردىڭ كومەگىمەن، سونىمەن قاتار تەك جاقىن ورنالاسقان (كورشى) كلەتكالارعا عانا اسەر ەتەتىن جەرگىلىكتى حيميالىق مەدياتورلار كومەگىمەن جۇزەگە اسادى. نەرۆ جۇيەسى جاعدايىندا كلەتكالاردى نەيرومەدياتورلار سەكرەتتەيدى. بەلوكتىق گورمونداردىڭ مىسالدارى ينسۋلين، سوماتوتروپين، ادرەنوكورتيكوتروپتى گورمون، ال ستەرويدتى گورموندار ەستراديول، تەستوستەرون، كورتيزول جانە باسقالارى بولىپ تابىلادى. سيگنالدىق مولەكۋلالارعا، سول سياقتى، كەيبىر وليگوپەپتيدتەر (سوماتوستاتين، ۆازوپرەسسين جانە باسقالارى)، ادرەنالين مەن نەيرومەدياتورلار (گليسين، اسەتيلحولين جانە باسقالارى) جاتادى. جەرگىلىكتى سيگنالدىق مولەكۋلالارعا دانەكەر ۇلپالاردىڭ كلەتكالارى (جۋان كلەتكالار) بولەتىن گيستامين جاتادى. سيگنالدىق مولەكۋلالاردى ليگاندتار دەپ تە اتايدى. ولار ارناۋلى بەلوكتىق رەسەپتورلارمەن نىسانا-بەلوكتاردىڭ بەتىندە بايلانىسادى، نەتيجەسىندە بايلانىسۋ اكتىسى سيگنال تۋدىرادى، ول كلەتكانىڭ تارتىبىنە، مىسالى، ۇلپالار تۇزىلۋگە اكەلەتىن، ولاردىڭ بىرلەسۋىنە ەسەر ەتەدى. كلەتكالاردىڭ مەمبرانالىق بەتىندە سينتەزدەلىنەتىن سيگنالدىق مولەكۋلالار پروستاگلانديندەر بولىپ تابىلادى. ولار وتە تەز سينتەزدەلىنەدى جانە وتە تەز بۇزىلادى.

جانۋارلاردا ۇلپالار ەمبريوگەنەز كەزىندە ەكتودەرمادان، ەنتودەرمادان، مەزودەرمادان جانە مەزەنحيمادان (گيستوگەنەز) تۇزىلەدى، ال جوعارىدا ايتىلعانداي، ۇلپالاردىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرى كلەتكالار جانە كلەتكالىق ەمەس قۇرىلىمدار تۇرىندەگى ولاردىڭ تۋىندىلارى بولىپ تابىلادى. سونىمەن، ۇلپانى كلەتكالار مەن ولاردىڭ ماماندانعان قىزمەتتەرى بار تۋىندىلارىنىڭ بىرلەستىگى دەپ انىقتاۋعا بولدى. ءۇلپالاردى جىكتەۋ شەگىنىڭ مورفوفۋنكسيونالدىق پرينسيپ نەگىزىندە جانۋارلار مەن ادامداردا ۇلپالاردىڭ: ەپيتەليي، دانەكەر، بۇلشىق ەت جانە نەرۆ ۇلپالارى، سونىمەن قاتار قان مەن ليمفا سياقتى 5 ءتيپىن اجىراتادى.

ەپيتەليالدى ۇلپا نەمەسە ەپيتەليي دەنەنىڭ ءۇستىن، ىشكى مۇشەلەردىڭ (قارىن، قۋىق جەنە باسقالارى) ىشكى بەتتەرىن، سەروزا قابىعىنىڭ بەتىن (قارىننىڭ كوك ەتى، وكپە قاپ، ۇلپەرشەك)، سونىمەن قاتار كەيبىر بەزدەردى (سىلەكەي بەزدەرى، ۇيقى بەزى جانە باسقالارى) تۇزەيتىن كلەتكالاردان تۇرادى. سوندىقتان جابىندى جانە بەزدى (سەكرەتورلى) ەپيتەلييدى اجىراتادى. ەكتودەرمادان تەرى ەپيتەلييى، ەنتودەرمادان -قارىن، ىشەك، وكپە جانە باسقالارىنىڭ ەپيتەلييى، ال مەزودەرمادان -بۇيرەك، سەروزا قابىعىنىڭ جانە باسقا قۇرىلىمداردىڭ ەپيتەلييى داميدى.

جابىندى ەپيتەليي ۇلپالارىنىڭ اراسىنان جالپاق، كۋبتارىزدى، پريزمالىق جانە كىرپىكشەلى ەپيتەلييلەردى اجىراتادى. جالپاق ەپيتەليي تەرىنىڭ ۇستىڭگى قاباتىن تۇزەيتىن جالپايعان كلەتكالاردان تۇرادى جانە اۋىز قۋىسىنا، وڭەشكە جانە قىناپقا توسەنىش بولادى. ادەتتەگىشە، جالپاق ەپيتەليي كوپقاباتتى، وڭەشتىڭ، قىناپتىڭ شىرىشتى قابىعىن،تەرى ەپيدەرميسىن جانە باسقالارىن تۇزەيدى. كۋبتارىزدى ەپيتەليي كۋبسياقتى كلەتكالار، ولار بۇيرەك كانالشالارىنا، جۇمىرتقانىڭ سىرتقى بەتىنە جانە باسقا ورگاندارعا توسەنىش بولادى. پريزمالىق ەپيتەليي سيليندر فورمالى، ولار قارىڭدى، ىشەكتى، جاتىردى جانە باسقا ورگانداردى توسەيدى. كىرپىكشەلى ەپيتەليي بەتىندە كىرپىكشەلەرى بار كلەتكالاردان تۇرادى. بۇل كىرپىكشەلەردىڭ سوعۋىنا ەپيتەليي قاباتىمەن شىرىشتىڭ جەنە باسقا زاتتاردىڭ قوزعالۋى ارقىلى جۇزەگە اسادى.

بەزدى ەپيتەليي پريزمالىق جانە كۋب فورمالى سەكرەت وندىرەتىن كلەتكالاردان تۇرادى. ولار نە ءارتۇرلى سەكرەت بولەتىن بىركلەتكالى بەزدەردەن، نە بولماسا، ەندوكريندى بەزدەر دەگەن اتقا يە كوپكلەتكالى بەزدەر رەتىندە قىزمەت اتقارادى، ويتكەنى ولار ءوز قىزمەتىنىڭ ونىمدەرىن (گورموندار) قان مەن ليمفاعا بەرەدى.

دانەكەر ۇلپالار ناعىز دانەكەر، سۇيەك جانە شەمىرشەك ۇلپالارىنان تۇرادى، مەزەنحيمادان داميدى. ولار كلەتكالاردان جانە كلەتكاارالىق زاتتاردان تۇرادى. كلەتكا ارالىق زاتتاردىڭ قۇرىلىمى مەن قاسيەتتەرىنە بايلانىستى بۇل ۇلپانىڭ بىرنەشە ءتيپىن اجىراتادى. تالشىقتى دانەكەر ۇلپا تالشىقتان (كوللاگەن)، دانەكەر ۇلپالى كلەتكالاردى (فيبروبلاستار، ماكروفاگتار، جۋان كلەتكالار) قورشايتىن جانە وسى كلەتكالاردىڭ ءونىمى بولىپ تابىلاتىن كلەتكاارلىق زاتتان (پروتەوگليكانار يەن گليكوپروتەيدتەر) تۇرادى. بۇل ۇلپا كوپتەگەن ىشكى مۇشەلەردىڭ، شىرىشتى قابىقتاردىڭ نەگىزدەرىنىڭ ستروماسىن تۇزەيدى، تەرى مەن بۇلشىق ەتى بايلانىستىرادى، سۇيەك قابىعىننىڭ قالىپتاسۋىنا قاتىسادى.

سۇيەك ۇلپاسى ورگانيزمنىڭ قاڭقاسىن قالىپتاستىرادى. ول سۇيەك كلەتكالارىنان (وستەوسيتتەردەن، وستەوبلاستاردان جانە وستەوكلاستاردان) تۇرادى جانە ولار بولەتىن قۇرامىندا بەلوكتار بار، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كوللاگەن، سۇيەكتىڭ نەگىزگى زاتىنان جانە كالسيي تۇزدارىنان تۇرادى. شەمىرشەكتەر دە قاڭقانى قالىپتاستىرادى (ەمبريونالدى كۇيدە). ەرەسەكتەردە شەمىرشەكتى قاڭقا تەك اكۋلالار مەن سكاتتاردا عانا بولادى. شەمىرشەكتى ۇلپا كلەتكالاردان (حوندريوسيتتەردەن، پرەحوندروبلاستاردان جانە حوندروبلاستاردان) جانە كلەتكا ارالىق زاتتان (نەگىزىنەن كوللاگەن) تۇرادى. دانەكەر ۇلپالار تىرەك، قورەكتىك، قورعانىشتىق جانە باسقا قىزمەتتەر اتقارادى.

قان مەن ليمفا ورگانيزمنىڭ ەمبريونالدىق كەزەڭىندە-اق مەزەنحيمادان دامي باستايتىن، سونان سوڭ قاننىڭ پوليپوتەنتتى دىڭگەك كلەتكالارىنان (قدك-سكك) داميتىن ۇلپالار بولىپ تابىلادى. ادامدا العاشقى قان كلەتكالارىنىڭ دامۋى العاشقىدا سارىۋىز قاپشىعىنىڭ قابىرعاسىنان، سونان سوڭ باۋىردا، سۇيەكتىڭ قىزىل مايىندا، تيمۋستا، كوكباۋىردا، ەمبريوننىڭ ليمفاتيكالق تۇيىندەرىندە پايدا بولاتىن تامىرلارمەن قاتار داميدى. قان مەن ليمفانىڭ ءتۇزىلۋى بارلىق پوستەمبريونالدى كەزەڭدە دە جۇرەدى. قاننىڭ ماڭىزدى قىزمەتى قورەكتىك، تىنىس الۋ جانە تاسىمالداۋ بولىپ تابىلادى.

قان وتە كۇردەلى تۋىندى بولىپ تابىلادى، ول ادامدا شامامەن دەنە ماسساسىنىڭ 5-9%-ىن قۇرايدى. ونىڭ قۇرامىنان پلازما مەن فورمالىق ەلەمەنتتەر -ەريتروسيتتەر، لەيكوسيتتەر جەنە ترومبوسيتتەردى (قان تاقتايشالارى) اجىراتادى. قاننىڭ پلازماسى 90-93% سۋدان تۇرادى، وندا بەلوكتار، كومىرسۋلار، مايلار مەن مينەرالدى زاتتار بولادى. ەريتروسيتتەر، نەمەسە قاننىڭ قىزىل تۇيىرشىكتەرى (شارلار) يادروسىز سوپاقشا كەلگەن كلەتكالار، ولاردىڭ ديامەترى 7،1-7،9 مكم. ەركەكتىڭ 1 مل قانىندا 3،9- 5،5 ح 109، ال ايەلدىڭ 1 مل قانىندا — 3،7-4،9 ح 109 ەريتروسيتتەر بولادى. ەريتروسيتتەردىڭ نەگىزگى قىزمەتى وتتەك پەن كومىرتەكتى تاسىمالداۋ بولىپ تابىلادى.

---