InfoHub Logo

بۋىناياقتىلار ءتيپى (Arthropoda). بۋىناياقتىلار — ومىرتقاسىز جانۋارلاردىڭ جوعارعى ءتيپى. ونىڭ قۇرامىنا 650 000-عا جۋىق ءتۇر ەنەدى، ولاردىڭ نەگىزگى بولىگىن ناسەكومدار قۇرايدى. ءتۇر سانى بويىنشا ول جانۋارلار ەلەمىندەگى ەڭ گۇلدەنۋشى تيپ بولىپ تابىلادى. بۋىناياقتىلار بارلىق مەكەندەۋ ورتاسىنا تاراعان، بارلىق ەكولوگيالىق جۇيەلەردىڭ ماڭىزدى كومپونەنتى بولىپ تابىلادى. بۋىناياقتىلار ءۇشىن بيلاتەرالدى سيممەتريا ءتان. بۋىلتىق گەلمينتتەر سياقتى، بۇلاردا دا ەكىنشى دەنە قۋىسى بولادى. كوپتەگەن بۋىناياقتىلاردىڭ دەنەسى ءۇش بولىمگە — باس، كوكىرەك، قۇرساق — بولىنگەن. باسىندا سەنسورلى ورگاندار مەن سىرتقى نەرۆ ورتالىقتارى جيناقتالعان. باسىنا ءجيى كوكىرەك سەگمەنتتەرى جاناسادى، ڭاتيجەسىندە باسكوكىرەك تۇزىلەدى. بۋىنتىق اياقتارى بولادى، ولار قوزعالۋ، سەزۋ، شابۋىل جاساۋ جانە ت.ب. ورگاندارىنىڭ ءرولىن اتقارادى.

بۋىناياقتىلار ءۇشىن، سونداي-اق ءۇشقاباتتىلىق، ءحيتيندى كۋتيكۋلا تۇرىندە سىرتقى قاڭقانىڭ، سونىمەن قاتار، اسقورىتۋ، تىنىس الۋ، شىعارۋ، قانتاسىمالداۋ، جۇيكە، ەندوكريندى جانە جىنىس جۇيەلەرىنىڭ بولۋى ءتان، ولار ءارى قاراي جەتىلەدى. اسقورىتۋ جۇيەسى الدىعى، ورتاڭعى جانە ارتقى بولىمدەرگە بولىنگەن. ورتاڭعى بولىمدە اسقورىتۋ بەزدەرى (باستامالارى) ورنالاسقان. اۋىز اپپاراتى الدىڭعى اياقتاردان (ءۇش جۇپ) تۇرادى.

تىنىس الۋ جۇيەسى سۋ بۋىناياقتىلارىندا جەلبەزەكتەر، ولاردىڭ كومەگىمەن سۋدا ەرىگەن وتتەك پايدالانىلادى، ال قۇرلىق ورگانيزمدەرىنە — وكپەلىك قاپشىقتار نەمەسە كەڭىردەكتەر (ورمەكشىتەكتەستەر مەن كەڭىردەك تىنىستىلاردا)، ولار اتموسفەرا وتتەگىسىن پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قانتاسىمالداۋ جۇيەسى دورسالدى تامىرلاردان تۇرادى، وعان جۇرەك پەن اورتا جاتادى. ول تۇيىقتالماعان. جۇرەك بۇلشىقەت كلەتكالارىنان قۇرىلعان. قاننىڭ انالوگى گەموليمفا بولىپ تابىلادى، ول نەگىزىنەن تاسىمالداۋ قىزمەتىن اتقارادى، سونىمەن قاتار سۋدى ساقتاۋ جانە قورەك قورىن قولداۋدى قامتاماسىز ەتەدى. شىعارۋ جۇيەسى ءبىرشاما الۋان تۇرلىلىگىمەن سيپاتتالادى، ولار وزگەرگەن -مەتانەفريديالار. نەرۆ جۇيەسى گانگليالاردىڭ جيناقتالۋىنىڭ ارتۋىمەن (بۋىلتىق قۇرتتارمەن سالىستىرعاندا) سيپاتتالادى جانە جۇپ ءجۇتقىنشاقۇستى جانە جۇتقىنشاقاستى گانگليالارىنان، سونىمەن قاتار قۇرساق نەرۆ تىزبەگىنەن (ول ءاربىر سەگمەنتتىڭ جۇپ گانگليالارىنان تۇزىلگەن) تۇرادى. نەرۆ جۇيەسى كۇردەلى قوزعالىس جانە مىنەز-قۇلىق ارەكەتتەرىن قامتاماسىز ەتەدى. بۋىناياقتىلاردىڭ جىنىس جۇيەسى جانە كوبەيۋ پروسەسسى دە كوپ الۋان تۇرلىلىگىمەن سيپاتتالادى. كوپتەگەن بۋىناياقتىلار دارا جىنىستىلار، دەسەدە، گەرموفروديتتەر دە كەزدەسەدى، ولار نەگىزىنەن شايانتەرىزدىلەر اراسىندا. ناسەكومدار اراسىندا پارتەنوگەنەز كوپ تاراعان، سوعان قاراماستان قالىپتى جىنىستىق كوبەيۋ بەلگىلى ءبىر ارالىقتاردا، ءتىپتى پارتەنوگەنەتيكالىق تۇرلەردىڭ ىشىندە دە كەزدەسەدى. كوپتەگەن بۋىناياقتىلاردىڭ اتالىق جىنىس كلەتكالارى انالىقتارىنىڭ قۇرساق قۋىسىنا سالىنادى، كەيىننەن ولار وندا جۇمىرتقا كلەتكالارىن ۇرىقتاندىرادى. كوپتەگەن تۇرلەردىڭ ورگانيزمدەرى مەتامورفوز ارقىلى داميدى.

بۋىناياقتىلاردىڭ ءوسۋى مەرزىمدىلىكپەن سيپاتتالادى، ويتكەنى ول تۇلەۋ كەزىندە جۇرەدى، ولاردىڭ ءارقايسىسى گورمونالدى جولمەن باقىلانادى. بۋىناياقتىلاردىڭ كلاسسيفيكاسياسى وتە كۇردەلى، ويتكەنى ولاردىڭ اراسىندا كوپتەگەن فيلوگەنەتيكالىق باعىتتار بار. دەسەدە، قولدانىلىپ جۇرگەن ءبىر كلاسسيفيكاسيا شەگىندە ولاردى ءۇش تيپتارماعىنا: جەلبەزەكتىنىستىلار (Branchiata) شايانتارىزدىلەر كلاسىمەن (Crustacea)، حەليسەرالىلار (Chelicerata) مەريستومالار جانە ورمەكشىتارىزدىلەر كلاستارىمەن (Arachnoidea) جانە كەڭىردەكتىنىستىلار (Tracheata) كوپاياقتىلار (Myriapoda) جانە ناسەكومدار (Insecta) كلاستارىمەن، جىكتەيدى.

جەلبەزەكتىنىستىلار وكىلدەرىنەن ەڭ بەلگىلىلەرى وزەن شايانى بولىپ تابىلادى. حەليسەرالىلاردىڭ وكىلدەرىنە بۇيىلەر، سارىشاياندار (27-سۋرەت)، ورمەكشىلەر، كەنەلەر، كەڭىردەك تىنىستىلارعا ناسەكومدار، بۇرگەلەر، قاندالالار، بيتتەردى قوسا (28-سۋرەت)، قوسقاناتتىلار (29-سۋرەت) جانە باسقا ورگانيزمدەر جاتادى.

بۋىناياقتىلاردىڭ تابيعاتتاعى ماڭىزى وراسان زور. ولار بارلىق ەكولوگيالىق جۇيەلەردىڭ قۇراۋشىلارى بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ كوپشلىگى ادام پاتولوگياسىندا وتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى، ويتكەنى ولار — پارازيتتەر، پارازيتتەردى تاسىمالداۋشىلار نەمەسە يەلەرى (اۋرۋ قوزدىرعىشتار) بولىپ تابىلسا، كەيبىرەۋلەرى ۋلى جانۋارلار بولادى، كوپشىلىگى دالا، باۋ مەن باقشا زيانكەستەرى رەتىندە تانىمال. بۋىناياقتىلار دوكەمبرييدە پايدا بولعان دەپ ەسەپتەيدى جانە باستاۋىن قاراپايىم بۋىلتىق قۇرتتاردان الادى، ولاردىڭ ەۆوليۋسياسىندا دا ارومورفوزداردىڭ ماڭىزى ۇلكەن بولدى، ولار گەتەرونومدى مەتامەريانىڭ، تىعىز ءحيتيندى جامىلعىنىڭ، بۋىندى اياقتارىنىڭ، ناسەكومداردا قاناتتارىنىڭ، بۇلشىقەت جۇيەسىنىڭ، جۇرەكتىڭ، ىشتەي ۇرىقتانۋدىڭ دامۋىنا، ءبىرشاما نەرۆ جۇيەسىنىڭ جەتىلۋىنە الىپ كەلدى. قازىرگى زەرتتەۋلەر كورسەتكەنىندەي، بۇل قاسيەتتەردىڭ دامۋى نوح گەندەرىنىڭ كلاستەرىنىڭ باقىلاۋىمەن جۇزەگە اسادى، ولار قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن زەرتتەلگەن بۋىناياقتىلاردىڭ بارلىق تۇرلەردە ۇقساس. سوندىقتان دا نوح گەندەرى بۋىناياقتىلاردىڭ ەۆوليۋسياسىنا قاتىناسقان دەپ جورامالدايدى.

بۋىناياقتىلاردىڭ ەۆوليۋسياسىندا تىعىز سىرتقى قاڭقانىڭ دامۋى دا ۇلكەن ماڭىزعا يە بولدى، ول جانۋاردى كەۋىپ كەتۋدەن ساقتاندىرادى دەگەن دە ۇعىم بار. بۇدان باسقا بۋىندى اياقتاردىڭ دامۋى ءارتۇرلى ورتادا ورنىقتى مەكەندەۋىن قامتاماسىز ەتتى. ەڭ سوڭىندا، ەۆوليۋسيا قۇرلىق بۋىناياقتىلارىنىڭ مولشەرلەرىن شەكتەدى، ال تابيعي سۇرىپتاۋ دامۋ پروسەسىندە جانۋارلاردىڭ فورمالارى مەن مولشەرلەرىن قامتاماسىز ەتەتىن قاجەتتى تۇلەۋدى ابدەن نىقتاپ بەكىتتى. جەلبەزەكتىنىستىلاردىڭ ەجەلگى مەكەنى تەڭىز بولىپ سانالادى، ال حەليسەرالىلار تەڭىزدىڭ تاياز جەرلەرىندە مەكەندەگەن. كەڭىردەكتىنىستىلار قۇرلىقتا پايدا بولعان.

---