InfoHub Logo

حوردالىلار ءتيپى (Chordata). حوردالىلار جانۋارلار پاتشالىعىنىڭ نەگىزگى ءتيپى بولىپ سانالادى. بۇل تيپتە 42 000-نان اسا ءتۇر بار، ولار ءارتۇرلى ورتادا مەكەندەيدى. حوردالىلار ءۇشىن ءبىرقاتار ەرەكشە قاسيەتتەر ءتان. سونىڭ ىشىندە، ولار ءۇشىن حوردانىڭ (نوتوحوردانىڭ) بولۋى تەن، ول وزەك سياقتى سولقىلداق قۇرىلىم، ومىرتقالىلارداعى ومىرتقا جوتاسىنداي دەنەنىڭ ۇزىنا بويىنا سوزىلىپ جاتادى. حوردا تىرەك قاڭقاسى بولىپ تابىلادى. ۆاكۋولدەنگەن كلەتكالاردان تۇرىپ، ول تومەنگى ساتىداعى ورگانيزمدەردە ءومىر بويى ساقتالادى، ءبىراق جوعارى ساتىداعىلاردا دامۋ بارىسىندا ول ومىرتقا جوتاسىمەن الماسادى.

حوردالىلار ءۇشىن، سونىمەن قاتار، حوردانىڭ ۇستىندە جاتقان تۇتىك ءتارىزدى جۇيكە شوعىرىنىڭ جانە حوردانىڭ استىندا ورنالاسقان اسقورىتۋ جولىنىڭ بولۋى دا ءتان. ودان ءارى، ولار ءۇشىن ۇرىقتىق كەزەڭدە نەمەسە ءومىر بويى ساقتالاتىن جەلبەزەك ساڭىلاۋلارىنىڭ بولۋى ءتان، ولار اسقورىتۋ تۇتىگىنىڭ جۇتقىنشاق ماڭىنان سىرتقا اشىلادى جانە تىنىس الۋ ورگاندارى بولىپ تابىلادى. ەڭ سوڭىندا، ولار ءۇشىن جۇرەكتىڭ نەمەسە ونىڭ ورنىن الماستىراتىن تامىردىڭ قۇرساق جاعىندا ورنالاسۋى دا ءتان.

وسىنداي ارنايى بەلگىلەرىمەن قاتار حوردالىلار ءۇشىن بيلاتەرالدى سيممەتريا، ءۇشقاباتتىق، ەكىنشى دەنە قۋىسى ءتان. جارتىلاي حوردالىلار سياقتى، حوردالىلار ەكىنشى اۋىزدى ورگانيزمدەر بولىپ تابىلادى. حوردالىلار قابىقتىلار (Tunicata)، باسسۇيەكسىزدەر (اسگاپىا) جانە باسسۇيەكتىلەر (Craniata) نەمەسە ومىرتقالىلار (Vertebrata) تيپتارماقتارىنا جىكتەلەدى. باسسۇيەكسىزدەر لانسەتنيكتەر (ءاترھىوحى) كلاسىنان تۇرادى. بۇل جانۋارلار تەڭىزدەردىڭ جاعالاۋ ماڭى ۋچاسكەلەرىن مەكەندەۋشىلەر بولىپ تابىلادى. بۇل تيپتارماعىنىڭ وتە بەلگىلى وكىلى — لانسەتنيك (Branchiostoma lanceolatum). ونىڭ مولشەرى ۇزىندىگى بويىنشا بىرنەشە سانتيمەتردى قۇرايدى.

لانسەتنيكتەردە ايقىندالعان باسى، ميى، جاقتارى، جۇرەگى بولمايدى. بۇل جانۋارلاردىڭ تىرەك قاڭقاسى حوردا بولىپ تابىلادى. ەركىن قيمىل-قوزعالىس جاساۋعا قابىلەتتى، دارا جىنىستىلار. شارۋاشىلىق ماڭىزى جوق. ەۆوليۋسيالىق تۇرعىدان العاندا لانسەتنيكتەر حوردالىلاردىڭ ەۆوليۋسياسىندا ەكىنشى ساتىسىندا تۇرىپ، ومىرتقالىلاردىڭ ەۆوليۋسياسىنىڭ جولاشارى بولعان.

ومىرتقالىلاردىڭ (Vertebrata) تەرى تۇرىندە وتە جەتىلگەن دەنە جامىلعىسى بولادى، ول ەكى قاباتتان (كوپ قاباتتى ەپيدەرميستەن جانە كوريۋمنان) تۇرادى، ونىڭ تۋىندىلارى قابىرشاق، قاۋىرسىن، تۇك، تۇياق پەن تىرناق بولىپ تابىلادى. ومىرتقالى فورمالارىندا حوردا ومىرتقا جوتاسىمەن الماسقان. كوپتەگەن ومىرتقالىلاردا ەرەسەك كۇيىندە سۇيەكتى قاڭقاسى بولادى. باسى، كوزى، اياقتارى جاقسى دامىعان.

بۇلشىقەت جۇيەسى كولدەنەن-سالالى جانە ءبىرىڭعاي-سالالى بۇلشىق ەتتەرگە جىكتەلگەن. اسقورىتۋ جۇيەسى وتە كۇردەلى. ىشەگى ءۇش بولىمگە بولىنگەن. باۋىر جانە ۇيقى بەزى بار. تىنىس الۋ قىزمەتىن جەلبەزەكتەر نەمەسە وكپە اتقارادى. قانتاسىمالاۋ جۇيەسى تۇيىق، كوپ كامەرالى جۇرەكتەن، ارتەريالار مەن ۆەنالار تۇرىندەگى تامىرلاردان تۇرادى. قاننىڭ كلەتكالىق قۇرامى وتە جىكتەلگەن. تۇيىقتالماعان ليمفا جۇيەسى بولادى.

شىعارۋ جۇيەسى وتە جەتىلگەن. ول جۇپ بۇيرەكتەن جانە نەسەپاعارلاردان تۇرادى. جۇيكە جۇيەسىنىڭ ەرەكشەلىگى سول، ءتىپتى، تومەنگى ساتىداعى ومىرتقالىلاردىڭ وزىندە مي دامىعان، ال جوعارى ساتىداعى فورمالارىندا -مي جارتى شارلارى بولادى. جۇيكە جۇيەسى ورتالىق جانە پەريفەريالىق دەپ بولىنەدى. ماماندانعان سەزىم مۇشەلەرى (مۇرىن، كوز، قۇلاق) دامىعان. سول سياقتى ىشكى سەكرەسيا بەزدەرى دە دامىعان.

ومىرتقالىلار ءۇشىن دارا جىنىستىلىق (كەيبىر دوڭگەلەك اۋىزدىلاردىڭ تۇرلەرىنەن باسقا) ءتان، جىنىستىق ديمورفيزم جەتىلگەن. اتالىق جانە انالىق جىنىس بەزدەرى جۇپ، ۇرىقتانۋى سىرتتاي نەمەسە ىشتەي. كەيبىر ومىرتقالىلارعا تۇرلەنىپ دامۋ ءتان. تيپتارماعى شەگىندە ورگانيزمدەردىڭ اسا ۇلكەن قۇرىلىمدىق جانە قىزمەتتىك الۋان تۇرلىلىك بايقالادى، بۇل ولاردىڭ جىكتەلۋىن قيىنداتادى جانە ازىرگە بۇل تيپتارماعىنداعى كلاستار سانى جايىندا ءبىرىڭعاي پىكىر جوق. دەگەنمەن، كەڭ تاراعان كلاسسيفيكاسيادا دوڭگەلەك اۋىزدىلار (Cyclostomata)، شەمىرشەكتى بالىقتار (Chonrichthyes)، سۇيەكتى بالىقتار (Osteichthyes)، قوسمەكەندىلەر نەمەسە امفيبيالار (Amphibia)، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار نەمەسە رەپتيليالار (Reptilia)، قۇستار (Aves) جانە سۇتقورەكتىلەر نەمەسە اڭدار (Mammalia) كلاستارىنا بولەدى. ومىرتقالىلاردا نوح كلاستەرلەرىنىڭ (9-11 گەننەن تۇراتىن 4 كلاستەر) تابىلۋىنا بايلانىستى بۇل گەندەردىڭ قاراپايىم حوردا-لىلاردا دا، سونان سوڭ العاشقى ومىرتقالىلاردا دا ولاردىڭ كوشىرمەسى ەۆوليۋسيادا ورگاندار جۇيەلەرى قۇرىلىسىنىڭ جالپى جوسپار بويىنشا جانە ۇقساس باعىتتا دامۋىنا سەبەپ بولدى دەپ ەسەپتەيدى.

---