InfoHub Logo

ۇلپالاردا كلەتكالاردىڭ پايدا بولۋى، ماماندانۋى جانە بىرىگۋى تاريحي كاتەگوريا بولىپ تابىلادى، ويتكەنى ولار فيلوگەنەز بارىسىندا پايدا بولدى. ءبىراق بۇل كاتەگوريالاردى ءتۇسىندىرۋ وتە قيىن، ويتكەنى پروكاريوتتىق جانە ەۋكاريوتتىق ورگانيزمدەردىڭ كلەتكالارىنىڭ اراسىندا ماڭىزدى ايىرماشىلىقتار بولادى. سوعان قاراماستان بىرنەشە بولجامدار بەلگىلى. باكتەريالار مەن سيانوباكتەريالاردىڭ قازبا قالدىقتارىن زەرتتەۋ نەگىزىندە كلەتكالىق فورمانىڭ ارعى تەگى وسىدان 3،5 ح 109جىل بۇرىن پايدا بولعان قاراپايىم پروكاريوتتىق كلەتكا بولۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى. بۇل ءتيپتىڭ كلەتكالارى وزدەرىنىڭ تىرشىلىگىن جانە كوبەيۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن العاشقىدا تابيعاتى بيولوگيالىق ەمەس ورگانيكالىق مولەكۋلالاردى پايدالاندى. قاراپايىم كلەتكالاردىڭ قالىپتاسۋىنا جاسالعان العاشقى قادام كلەتكانىڭ زاتىن قورشايتىن مەمبرانانىڭ پايدا بولۋى ەدى.

سودان كەيىن قاراپايىم پروكاريوتتىق كلەتكالاردا سينتەز بەن ەنەرگەتيكالىق قامتاماسىز ەتۋ مەحانيزمدەرى دامي باستادى. العاشقى پروكاريوتتىق كلەتكالار ءبىرشاما قاراپايىم كاتاليزدىك جۇيەلەرگە يە بولعان، ناتيجەسىندە ولاردى ەنەرگييامەن قامتاماسىز ەتۋ اشۋعا نەگىزدەلۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى. ءارىقاراي پروكاريوتتىق كلەتكالاردىڭ جەكەلەنگەن تۇرلەرى اشۋدان تىنىس الۋعا كوشتى، ول ءبىرشاما ءتيىمدى ەنەرگيا الۋعا مۇمكىندىك بەردى. سونىمەن، پروكاريوتتىق كلەتكالاردىڭ ەۆويۋسيالىق وزگەرىستەرى ولاردا ءارتۇرلى مەتابوليزمدىك جولداردىڭ دامۋى باعىتىندا ءجۇردى. ولاردىڭ گەنومى دنق-نىڭ «جالاڭاش» مولەكۋلالارىنىڭ قالىپتاسۋ باعىتىندا دامىدى.

ەكاريوتتىق كلەتكالاردىڭ ەۆويۋسيالىق وزگەرىستەرى ءپىشىنى، مولشەرلەرى، قۇرىلىمى مەن قىزمەتتەرىنىڭ ءبىر مەزگىلدە بيوحيميالىق جۇيەلەردىڭ كومپارتمەنتاليزاسياسىنىڭ ءوسۋى جانە بارلىق كلەتكالار ءۇشىن جالپى اەروبتى مەتابوليزمنىڭ ساقتالۋى باعىتىندا ءجۇردى. ەكاريوتتىق كلەتكالار بۇدان 1 ملرد جىلداي بۇرىن پايدا بولعان دەپ سانايدى جانە ولاردىڭ شىعۋ تەگىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ءۇش بولجامدى ۇسىنادى.

وسى بولجامداردىڭ بىرەۋىنە سايكەس (كلەتكالىق سيمبيوز بولجامى)، ول ءبىرشاما كەڭ تاراعان، ەۋكاريوتتىق كلەتكا ءارتۇرلى تيپتەگى بىرنەشە كلەتكالاردان تۇراتىن، ورتاق كلەتكالىق مەمبرانامەن بىرىككەن سيمبيوزدىق قۇرىلىم بولىپ تابىلادى. مىسالى، قازىرگى جاسىل وسىمدىكتەردىڭ كلەتكالارىنىڭ پلاستيدتەرى قازىرگى سيانوباكتەريالاردىڭ اتا-تەگى بولىپ تابىلاتىن جانە اەروبتى فوتوسينتەزگە قابىلەتتى باكتەريالاردان شىققان دەپ جورامالدايدى، ال ەۋكاريوتتىق كلەتكالاردىڭ ميتوحوندريالارى اەروبتى باكتەريالاردان باستاۋ الادى، ولار فوتوسينتەزگە قابىلەتتى قاراپايىم اناەروبتى كلەتكالارمەن سيمبيوزعا تۇسكەن، وتتەك اتموسفەراسىندا تىرشىلىك ەتۋگە جانە وتتەكتى تىنىس الۋ جولىمەن پايدالانۋعا قابىلەتتى كلەتكالاردىڭ تۇزىلۋىنە الىپ كەلدى. يادروعا كەلسەك، ول باستاپقى كلەتكاعا ەنگەننەن كەيىن ءوزىنىڭ سيتوپلازماسىن جوعالتقان، ءايتاۋىر ءبىر كونە كلەتكاىشىلىك سيمبيونتتىڭ قالدىعى بولۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى. بۇل بولجامنىڭ پايداسىنا قازىرگى كەيبىر ورگانيزمدەردىڭ سيمبيوزدىق ءوزارا قارىم-قاتىناسى جايىنداعى دەرەكتەر دالەل بولا الادى. مىسالى، بىركلەتكالى جاسىل بالدىر حلورەللا (Chlorella) جاسىل پارامەسيانىڭ (Paramecium bussaria) سيتوپلازماسىندا تىرشىلىك ەتەدى. فوتوسينتەزگە قابىلەتتى بولعاندىقتان ول پارامەسيانى قورەكتىك زاتتارمەن جابدىقتايدى. پلاستيدتەر مەن ميتوحوندريالار دنق، مرنق، ررنق، ترنق جانە سەيكەس فەرمەنتتەر تۇرىندە بەلوكتار سينتەزى جايىندا وزدەرىنە ءتان گەنەتيكالىق اقپاراتتار جۇيەسىنە يە بولادى. حلوروپلاستار، ميتوحوندريالار مەن پروكاريوت-كلەتكالارىنا رەپرودۋكسيا (ولاردىڭ بارلىعى بىردەي قاراپايىم ەكىگە ءبولىنۋ جولىمەن كوبەيەدى) تاسىلەرىنىڭ ۇقساستىعى ءتان. اقىرىندا، ميتوحوندريالدىق گەندەردىڭ مۋتاسياسى يادرولىق گەندەردىڭ مۋتاسياسىنا تاۋەلدى ەمەس.

ەكىنشى بولجامعا سايكەس ەۋكاريوتتىق كلەتكا كلەتكالىق مەمبراناعا بەكىنگەن، بىرنەشە گەنومدارى بار پروكاريوتتىق كلەتكادان پايدا بولعان دەپ سانايدى. كلەتكالىق مەمبرانانىڭ ينۆاگيناسياسى نەتيجەسىندە باستاپقىدا فوتوسينتەزگە قابىلەتتى مەزوسومالار تۇزىلگەن. ءبىراق ءارى قاراي بۇل ورگانەللالاردىڭ ماماندانۋى ءجۇردى، ناتيجەسىندە ولاردىڭ بىرەۋى تىنىس الۋ جانە فوتوسينتەزدەۋ قىزمەتتەرىنەن ايىرىلىپ، يادروعا اينالدى، باسقالارى، كەرىسىنشە، وسى قىزمەتتەردى ءارى قاراي دامىتىپ جانۋارلاردا ميتوحوندريالارعا جانە وسىمدىكتەردە پلاستيدتەرگە اينالدى. بۇل بولجامنىڭ پايداسىنايادرونىڭ مەمبرانالارىنىڭ، ميتوحوندريالار مەن پلاستيدتەردىڭ قوس قۇرىلىسى جايىنداعى دەرەكتەر دالەل بولا الادى.

ءۇشىنشى بولجامعا سايكەس بارلىق ءتىرى فورمالار اناەروبتى فەرمەنتاتيۆتىك گەتەروتروفتاردىڭ ارعى تەگىنەن شىقتى دەگەن ويعا نەگىزدەلگەن، ەۋكاريوتتار قابىرعاسىز (اناەروبتى) پروكاريوتتاردىڭ سۋبلينياسى بولىپ تابىلادى، ولار ەندوسيتوزعا قابىلەتتىلىگىن دامىتتى. باسقا پروكاريوتتاردى «جۇتۋ» ارقىلى بۇلار ولارعا قوسىمشا مەتابوليزمدىك قابىلەت بەردى جانە كەيبىرەۋلەرى، ەڭ سوڭىندا، ورگانەللارعا، ال قاراپايىم كلەتكا (ۋركاريوت) ەكاريوتتىق كلەتكاعا اينالدى. سونىمەن، پروكاريوتتار ەۋكاريوت-كلەتكالارعا قاراعاندا كونە، قاراپايىم.

ءتورتىنشى بولجامعا سايكەس ەۋكاريوتتىق كلەتكالار كوپتەگەن گەندەرى بار پروكاريوتتىق كلەتكادان پايدا بولعان، ولار بولىكتەرگە ءبولىنىپ ءارتۇرلى قىزمەت اتقاراتىن قۇرىلىمداردىڭ باستاماسىن بەرگەن دەپ جورامالدايدى. ءارى قاراي ۇقساس قىزمەت اتقاراتىن قۇرىلىمداردى كلونداۋ ءجۇردى، ودان سوڭ ولار قوس مەمبرانامەن جابىلدى، وسىلايشا يادرو، ميتوحوندريالار تۇزىلۋگە، ال سوڭىنان مەمبرانالىقتور قۇرىلۋعا الىپ كەلدى. بۇل بولجامنىڭ پايداسىنا يادرو مەن ميتوحوندريالى دنق-نىڭ گەنەتيكالىق كودىنىڭ ۇقساستىعى، سونىمەن قاتار تىنىس الۋ قىزمەتىن يادرولار مەن ميتوحوندريالاردىڭ رەتتەۋىنىڭ ۇقساستىعى جايىنداعى دەرەكتەر دالەل بولادى.

جوعارىدا ايتىلعانداي، ءقازىر ەۋكاريوتتىق كلەتكالاردىڭ پايدا بولۋىنىڭ سيمبيوزدىق بولجامى كەڭ تاراعان. ءبىراق بۇل بولجامدى ەسكەرە وتىرىپ، ميتوحوندريالار مەن حلوروپلاستاردىڭ قازىرگى اەروبتى باكتەريالار جانە سيانوباكتەريالارمەن (سەيكەسىنشە) ۇقساس بولۋىنا قاراماستان، ولاردان ءبىرشاما ەرەكشەلىكتەرى بولاتىنىن دا ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. مىسالى، ميتوحوندريالار مەن حلوروپلاستاردا دنق ءبىرشاما از. دەمەك، بۇل جەردە ميتوحوندريالار مەن حلوروپلاستار ەۆوليۋسيا بارىسىندا وزدەرىنىڭ مولشەرى بويىنشا ءبىرشاما وزگەرىستەرگە ۇشىراعان.

ەۋكاريوتتىق كلەتكالاردىڭ گەنومى ءارى قاراي دنق مولەكۋلالارىنىڭ بەلوكتارمەن بىرىگۋى جانە حروماتين مەن ءارتۇرلى فورماداعى جانە ءارتۇرلى ساندى حروموسومالاردىڭ قالىپتاسۋى باعىتىندا دامىدى. ءحروماتيننىڭ ماماندانۋى ەۋحروماتين مەن گەتەروحروماتيننىڭ قالىپتاسۋىندا دا، اۋتوسومالار مەن جىنىس حروموسومالارىنىڭ قالىپتاسۋىندا دا كورىنەدى. حروموسومالاردىڭ سانىنا كەلسەك، ولاردىڭ ەۆوليۋسيالىق بەتالىسىن ءتۇسىندىرۋ ازىرشە قيىن، ويتكەنى كوپتەگەن قاراپايىم ورگانيزمدەردىڭ كلەتكالارىندا، جوعارعى ەۆوليۋسيالىق ساتىدا تۇرعان ورگانيزمدەرمەن سالىستىرعاندا، كوپ حروموسومالار بولادى. ءبىراق ءسوز جوق ەۆوليۋسيا بارىسىندا كاريوتيپتەردىڭ ساندىق جانە قۇرىلىمدىق وزگەرىستەرى ءتۇر تۇزىلۋدە ماڭىزدى ءرول اتقاردى. وسىمەن ءبىر مەزگىلدە كلەتكالىق كومپونەنتتەر قۇرىلىمى مەن قىزمەتتەرىنىڭ، رەتتەۋشى مەحانيزمدەردىڭ دامۋىنىڭ كۇردەلەنۋى قوسا ءجۇردى.

ميتوزدىڭ ەۆوليۋسيالىق ماڭىزى كۇمانسىز. ميتوزدىڭ ناتيجەسىندە حروموسومالاردىڭ ءبولىنۋىنى مەن ورنالاسۋى دەلدىلىگى كوپكلەتكالىقتى قامتاماسىز ەتەتىن جاعداي بولىپ تابىلادى. ءبىراق ميتوزدىڭ ءوزىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ تولىقتاي تۇسىنىگى جوق. تەك ول قاراپايىم ميتوزدان دامىعان دەپ بولجايدى، رەپليكاسيالانعان حروموسومالاردىڭ اجىراۋى ۇرشىقتىڭ سوزىلۋى جانە جىرتىلۋىنان كەيىن يادرولىق مەمبرانانىڭ ەش زاقىمدانباي-اق جۇزەگە اساتىن مەحانيزم بولىپ تابىلادى (جوعارىدا ايتىلعان)

ۇلپالاردىڭ ەۆوليۋسياسىن ءتۇسىندىرۋ كۇردەلىلىگى سول، ولار ەۆوليۋسيالىق باسپالداقتىڭ ءارتۇرلى ساتىلارىندا تۇرعان ءتىرى ورگانيزمدەرگە تيەسىلى ۇلپالاردىڭ قۇرىلىسىنىڭ بىردەي بولۋىمەن بايلانىستىعىندا. مىسالى، بۋىناياقتىلاردىڭ، كەيبىر مولليۋسكالار مەن ومىرتقالىلاردىڭ بۇلشىق ەت تالشىقتارى بىردەي قۇرىلىستى. سونىمەن قاتار بۇل ورگانيزمدەر فيلوگەنەتيكالىق جاعىنان وتە «الىستا» ورنالاسقان. وسىنداي جاعداي ءارتۇرلى تاكسونوميالىق توپتاعى وسىمدىكتەردىڭ ۇلپالارىن سالىستىرعاندا دا ورىن الادى.

ەۆوليۋسيا بويىنشا ۇلپا ءتۇزىلۋدىڭ باستالۋى وتە قاراپايىم ورگانيزمدەردەن كورىنە باستايدى. مىسالى، ۆولۆوكستا كەيدە 50000-نان اسا كلەتكالاردان تۇراتىن، كلەتكالاردىڭ ءبىر بولىگى ماماندانعان، شوعىرلاردىڭ قالىپتاسۋى بەلگىلى. مىسالى، كولونيالدى فورمانىڭ شەتتەرىندە ورنالاسقان كلەتكالار جاڭا شوعىردىڭ (كولونيانىڭ) تۇزىلۋىنە جاۋاپتى. سيانوباكتەريالاردا بولىنگەن كلەتكالاردىڭ اجىراماعان كەزىندە كلەتكالىق جىپشەلەر پايدا بولادى، ولارداعى كلەتكالاردىڭ ءبىر بولىگى ازوتتى فيكساسيالاۋعا ماماندانعان، وسىلايشا ولار ازوتقا جانە باسقا كلەتكالارعا قاجەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى.

ەۆوليۋسيالىق باسپالداقپەن جوعارى كوتەرىلگەندە، گۋبكالاردا بەسكە جۋىق ماماندانعان كلەتكالاردىڭ ءتيپىن كورۋگە بولادى، ولاردىڭ ماماندانۋى سۋدى ءسۇزۋ جانە سۇزىلگەن قورەك بولشەكتەرىن ءسىڭىرۋ ۇردىسىندە ءارتۇرلى قىزمەتتى ورىنداۋىمەن بايلانىستى. ىشەكقۋىستىلاردىڭ دەنەسى ەكى قاباتتان — ەكتودەرمادان جانە ەنتودەرمادان تۇرادى، ولار سىرتقى جانە ىشكى ەپيتەليي قاباتتارى بولىپ تابىلادى. سىرتقى ەپيتەليي كلەتكالارى ۋلى سۇيىقتىعى بار اتقىش كلەتكالار بولسا، ال ىشكى ەپيتەليي كلەتكالارى اسقورىتۋ فەرمەنتتەرىن بولەدى جانە اسقورىتۋدى قامتاماسىز ەتەدى. سول سەبەپتى العاشقى بولىپ ەپيتەليي كلەتكالارىنىڭ قاباتتارى قالىپتاسقان جانە ولاردىڭ كوپكلەتكالىلار ەۆوليۋسياسىنداعى ءرولىن بىركلەتكالى ورگانيزمدەردىڭ كلەتكالىق قابىرعالارى مەن مەمبرانالارىمەن سايكەس دەپ بولجايدى.

ۇلپالاردىڭ ەۆوليۋسياسىن تۇسىنۋگە قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس A. A. زاۆارزينگە (1886-1945) تيەسىلى، ەۆوليۋسيانىڭ بىردەي فاكتورلارى تەك ورگانيزمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ولاردىڭ ۇلپالارى قۇرىلىسىنىڭ بىركەلكىلىگىن دە قالىپتاستىردى دەپ ساناعان. فيلوگەنەتيكالىق جاعىنان وتە الىستا قالعان جانۋارلار ۇلپالارىنىڭ قۇرىلىسىنداعى ۇقساستىقتاردى ا.ا.زاۆارزين ۇلپالار ەۆوليۋسياسىنىڭ پاراللەل قاتارلارىنىڭ زاڭى دەپ اتاعان. ا.ا.زاۆارزين جانە ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ جۇمىستارى ەۆوليۋسيالىق گيستولوگيانىڭ نەگىزىن قالادى.

---