InfoHub Logo

ۆيرۋستار ءارتۇرلى جۇيەدەگى ورگانيزمدەردىڭ كلەتكالارىندا كەزدەسەتىن بولعاندىقتان، ءبىز ادامنىڭ، جانۋارلاردىڭ (سۇتقورەكتىلەر)، وسىمدىكتەردىڭ ۆيرۋستارى مەن باكتەريالارىن جەكە قاراستىرامىز. ادامنىڭ جەنە جانۋارلاردىڭ ۆيرۋستارى باسقا تۇرلەردىڭ ۆيرۋستارىنا قاراعاندا تولىق زەرتتەلگەن. ولار تۋعىزعان اۋرۋلاردىڭ كوبى ەمدەلۋى وتە اۋىر جانە ولىمگە الىپ كەلەتىن اۋرۋلار تۋعىزادى. ادام اۋرۋلارىن تۋعىزاتىن ۆيرۋستار كوپكە بەلگىلى تۇماۋ، پوليوميەليت، قۇتىرۋ، شەشەك، كەنە ەنسەفاليتى جانە ت.ب.، ال ءۇي جانۋارلارىنىڭ اۋرۋلارىنىڭ ۆيرۋستارى — قۇتىرۋ، اۋسىل، وبا، شەشەك، ەنسەفالوميەليت جەنە ت.ب.، وسىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ولىم-جىتىمگە ۇشىراتاتىن اۋرۋلار. ادام مەن جانۋارلاردىڭ ۆيرۋستارىنىڭ قۇرىلىسى الۋان ءتۇرلى، ءبىراق جالپى العاندا سوپاق بولىپ كەلەدى، ولاردىڭ ديامەترى بىرنەشە ونداعان نانومەتر بولادى.

جوعارىدا اتاپ كەتكەندەي، ۆيرۋستاردىڭ كوبەيۋى تەك قانا ءتىرى كلەتكالاردا عانا جۇرەدى، ياعني ۆيرۋستاردىڭ گەنومدارى (نۋكلەين قىشقىلدارى) جانە بەلوكتىڭ كاپسيدتەرىنىڭ سينتەزى تەك كلەتكالاردا جۇرەدى. سونىمەن قاتار كلەتكالاردا ۆيرۋستىڭ نۋكلەين قىشقىلى مەن بەلوكتان جاڭا جۇققىش ۆيرۋستىڭ بولشەكتەرى تۇزىلەدى.

ادامنىڭ (جانۋارلاردىڭ) ۆيرۋستى جۇقتىرۋى، ۆيرۋستىڭ كلەتكا سيتوپلازماسىنىڭ جارعاعىمەن بايلانىسىپ، ول ەندوسيتوز ناتيجەسىندە كلەتكا ىشىنە ەنەدى. ۆيرۋس بولشەگى كلەتكانىڭ يادروسىنا نەمەسە سيتوزولىنا ەنەدى، ول جەردە نۋكلەين قىشقىلى كاپسيدتان اجىرايدى. مىسالى، ادامنىڭ ۇشىق ۆيرۋسىنىڭ دنق-ى كاپسيدتەن يادرودا اجىرايدى. سول جەردە جاڭادان نۋكلەوكاپسيدتەر تۇزىلەدى جانە كلەتكانى تاستاپ شىعادى. كەرىسىنشە، رنق بار كەيبىر ۆيرۋستار رنق-ى كاپسيدىنەن سيتوزولدا اجىرايدى، ودان سوڭ ولار زالالدانۋشى-كلەتكانىڭ ريبوسوماسىنا تاسىمالدانىپ ۆيرۋستىڭ رنق-پوليمەرازاسىنىڭ كودى تۇزىلەدى. رنق-پوليمەرازاسىنان رنق سينتەزدەلىنەدى، ونىڭ كەيبىر كوشىرمەلەرىنەن مرنق ارقىلى كلەتكانىڭ جارعاعى جانە بەلوكتىڭ كاپسيدتەرى تۇزىلەدى. ودان كەيىن پلازمالىق جارعاقتا جاڭادان ۆيرۋستىق بولشەك ءتۇزىلىپ، ولار كلەتكانى تاستاپ شىعادى.

كلەتكادان جاڭا پايدا بولعان ۆيرۋس بولشەگىنىڭ سىرتقا شىعۋى ۆيرۋس تۇرىنە بايلانىستى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولادى. جاڭا پايدا بولعان ۆيرۋس بولشەگى كلەتكادان جايلاپ شىعۋى مۇمكىن. ءبۇل جاعدايدا كلەتكانىڭ قۇرلىسى بۇزىلماي، ول جاڭا ۆيرۋس بولشەگىن سينتەزدەي بەرەدى. ءبىراق، كلەتكانىڭ گەنەتيكالىق ماتەريالىنا ۆيرۋس جۇققاننان كەيىن، ول ونىڭ گەنىنە اينالىپ بەلگىسىز ءۇزاق ۋاقىت بويى بەلسەندى بولۋى مۇمكىن. وسىنداي كەزدە ۆيرۋس جاسىرىن (لاتەنتتى) جۇقپالى كۇيگە تۇسەدى. ودان ءارى جاسىرىن كۇيدەگى ۆيرۋستىڭ دامۋى ەرىگەن نەمەسە ەرىمەگەن كۇيدە كەز كەلگەن اسەرلەردىڭ ارقاسىندا كلەتكانى تاستاپ شىعادى.

ۆيرۋستار ادام مەن جانۋارلاردا جۇقپالى اۋرۋ تۋعىزعاننان باسقا، ۆيرۋستىڭ كەيبىر تۇرلەرىنىڭ اسەرىنەن ىسىك پايدا بولۋى مۇمكىن. ونداي قاسيەتتەر دنق بار ۆيرۋستا جانە رنق بار ۆيرۋستا دا (رەتروۆيرۋستار) بولادى. ىسىك تۋعىزاتىن ۆيرۋستار ىسىك تۋعىزۋشى نەمەسە ونكوگەندى ۆيرۋستار دەگەن اتاۋعا يە بولعان، ال كلەتكانىڭ وزگەرۋ ءۇردىسى جانە ونىڭ قاتەرلى ىسىككە (راكقا) اينالۋى ۆيرۋستىڭ نەوپلاستيكالىق تراسفورماسياسى دەپ اتالادى.

ادامنىڭ جەنە جانۋارلاردىڭ دنق-ى بار ۆيرۋستار ىسىك تۋعىزعان جاعدايى ۆيرۋستىڭ دنق مەن كلەتكا حروموسومالارىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا بايلانىستى تۋىنداۋى مۇمكىن. ۆيرۋستىڭ دنق-ى كلەتكانىڭ پلازما سياقتى كلەتكا حروموسوماسىمەن رەپيسياعا ءتۇسىپ، جەكە كۇيدە قالۋى دا مۇمكىن. ءبىراق ۆيرۋستىڭ دنق-ى ءبىر نەمەسە بىرنەشە زالالدانۋشى-كلەتكانىڭ حروموسومالارىنا ەنۋى مۇمكىن. وسىنداي جاعدايداعى كلەتكانىڭ ءبولىنۋى (كوبەيۋى) رەتتەۋگە كەلمەيدى. باسقاشا ايتقاندا، كلەتكاسىندا جۇقپالى دنق بار ۆيرۋس قاتەرلى ىسىككە (راكقا) اينالادى. ونكوگەندى دنق بار ۆيرۋستىڭ مىسالىنا، وسىدان كوپ جىل بۇرىن مايمىلدىڭ كلەتكاسىنان ءبولىپ الىنعان SV40 ۆيرۋسى جاتادى. وسى ۆيرۋستاردىڭ ونكوگەندىك قاسيەتىنىڭ پايدا بولۋى، كەيبىر ۆيرۋستاردىڭ گەندەرى ونكوگەندى اسەر ەتىپ كلەتكانىڭ دنق-ى بەلسەندىرەدى جانە وسى كلەتكالاردى 8 ساتىلى كوبەيۋگە تۇسۋگە بەيىمدەلەدى، ودان ءارى وسىلاردىڭ رەتسىز كوبەيۋىنەن ونكوگەندەر پايدا بولادى. رنق بار ۆيرۋستاردا، ولاردىڭ رنق-ى ءبىر نەمەسە بىرنەشە زالالدانۋشى-كلەتكانىڭ حروموسومالارىنا ەنىپ، ونكوگەندى قاسيەتكە يە بولۋى مۇمكىن. وسى رنق بار ۆيرۋستاردىڭ گەنومدارىندا دا ونكوگەندەر بولادى، ءبىراق ولار دنق بار ۆيرۋستاردىڭ ونكوگەندەرىنەن زالال-دانۋشى-كلەتكانىڭ گەنومدارىندا ونكوگەندەرگە قارسى تۇردەگى گومولوگتارىنىڭ بولۋىمەن قاتتى ەرەكشەلەنەدى. رنق بار ۆيرۋس كلەتكاعا ەنىپ، اۋرۋدى جۇقتىرعان كەزدە، زالالدانۋشى-كلەتكانىڭ ونكوگەنگە قارسى ءوز گەنومدارى ولاردى «قورشاپ الادى»، بۇلار بەلوكتىڭ سينتەزىن (كينازاسىن، ءوسۋ جاعدايىن، ءوسۋ جاعدايلارىنىڭ رەسەپتورلارىن جەنە ت.ب.) رەتتەپ، كلەتكانىڭ كوبەيۋىن رەتتەۋگە قاتىساتىن دنق تۋىندىلارى بولىپ تابىلادى. ءبىراق، كلەتكانىڭ ونكوگەندەرىنە قارسى گەنومداردىڭ ونكوگەندەرگە اينالىپ كەتۋىنىڭ باسقا دا جولدارى بەلگىلى بولىپ وتىر.

قازىرگى ۋاقىتتا كوپتەگەن ونكوگەنگە قارسى گەنومداردىڭ بار ەكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر. رنق بار ۆيرۋستارىندا ونكوگەندەر مىسالىنا تاۋىقتىڭ راۋس ساركوماسىنىڭ (ىسىگىنىڭ) ۆيرۋسى، سونىمەن قاتار قۇستاردىڭ، تىشقانداردىڭ، مىسىقتاردىڭ مايمىلداردىڭ جانە باسقا جانۋارلارىنىڭ ساركومالارى جاتادى. ۆيرۋستاردىڭ ونكوگەندەرى تۋرالى مالىمەتتەر وتە قۇندى، سەبەبى ونى تەك ولاردىڭ تىرشىلىك ەسەبىندەگى الۋان تۇرلىگىن ءبىلۋ ءۇشىن عانا ەمەس، ادام مەن جانۋارلاردىڭ جاڭادان پايدا بولىپ جاتقان قاتەرلى ىسىكتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جەنە ءتيىمدى ەمدەۋ جولدارىن انىقتاۋ ءۇشىن كەرەك.

جوعارىدا اتاپ كەتكەندەي ۆيچ نەمەسە HIV (Human immunodeficiency virus) ۆيرۋستارى سپيد نەمەسە AIDS (acquired immunodeficiency syndrom) اۋرۋىن تۋعىزادى، ال ول بولسا، ادام ومىرىنە وتە ءقاۋىپتى. ۆيچ ءوزىنىڭ گەنومىندا باسقا رەتروۆيرۋستاردان ەرەكشەلىگى، ولاردىڭ گەنومىندا بەس اشىق تەسىك بولادى، ول جەردە بەلوكتار سينتەزدەلىپ، قاسيەتتەر بەلسەندىرۋى نەمەسە كەرىسىنشە ۆيرۋس بەلوگىنىڭ سينتەزى تومەندەۋى مۇمكىن، سونىمەن قاتار تاعى باسقادا قىزمەتى بولۋى عاجاپ ەمەس. وسى ۆيرۋستىڭ جويعىشتىق قاسيەتى مىنادا، ول ارنايى حەلپەرلى سدچ (ت كلەتكا) كلەتكاسىن جويىپ، ادامنىڭ يممۋندىك جۇيەسىن بۇزادى، ياعني وسى كلەتكاسىز ۆ-كلەتكا جاڭادان ەنىپ جاتقان انتيگەندەرگە كوبەيىپ قارسى تۇرا المايدى (§96-نى قاراڭىز). ۆيچ ۆيرۋسىنىڭ سدچ كلەتكاسىنا اسەر ەتۋ مەحانيزمى مىنادا، كلەتكاعا ەنگەن كەزدە ونىڭ كاپسيدتى بەلوگى كلەتكا بەلوگىنىڭ ترانسمەمبرانىسىمەن بايلانىسىپ، ۆيرۋستى كاپسيد زاقىمدالۋشى كلەتكانىڭ مەمبراناسىمەن بىرىگىپ كەتەدى، كلەتكاداعى ۆيرۋستىڭ بوس رنق ەكىتىزبەكتى دنق وزگەرىپ، حروموسومادا پروۆيرۋسقا اينالادى. وسى پروۆيرۋستىڭ قاداعالاۋىمەن سينتەزدەلگەن بەلوك ءجۇقپالى ت-كلەتكاعا تازا ت-كلەتكامەن بىرىگۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى، ولاردىڭ بىرىگۋى وسى بارلىق كلەتكالاردىڭ جويىلۋىنا اكەپ سوعادى. سونىمەن، ادام مۇلدەم زالالسىز ۆيرۋستان يممۋنيتتىك قورعانىس قاسيەتى بولماعاندىقتان قايتىس بولادى.

العاشقى رەت ۆيچ ۆيرۋسى 1959 جىلى زايردا ەكىنشى رەت وسى ۆيرۋس 1969 جىلى (اقش-دا) ءبولىنىپ الىنعان. سودان بەرى بىرنەشە ءۆيچ-تىڭ شتاممدارى تابىلادى. ۆيچ اشىلعاننان كەيىن ۆيرۋستار ەلەمىنە باسقاشا قاراي باستادى، ەكىنشى جاعىنان ادامداردىڭ بىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناسى دا وزگەردى. وسىمدىكتەردىڭ ۆيرۋستار دا تابيعاتتا كەڭىنەن تارالعان، ولار دا وسىمدىكتەرگە ءارتۇرلى اۋرۋلار تۋعىزادى. الدىندا اتاپ كەتكەندەي، ەڭ العاشقى انىقتالعان ۆيرۋس تەمەكى جاپىراعىنىڭ اۋرۋىنىنىڭ مبت-ۆيرۋسى. تەمەكىنىڭ جاپىراعىنىڭ اشەكەي اۋرۋىنان باسقا، وسى تەمەكىنىڭ نەكروزا اۋرۋىنىڭ ۆيرۋسى، كارتوپتىڭ سارى ەرگەجەيلى اۋرۋىنىڭ ۆيرۋسى، شالقاننىڭ (رەپا) سارى اشەكەي اۋرۋىنىڭ ۆيرۋسى، سونىمەن بىرگە كوپتەگەن مادەني جانە جابايى وسىمدىكتەردى زاقىمدايتىن ۆيرۋستار بەلگىلى بولدى.

وسىمدىكتەردىڭ ۆيرۋستارىنىڭ فورماسى كوبىنە، ءاعاشتارىزدى نەمەسە دوڭگەلەك بولىپ كەلەدى. فورماسى اعاشتەرىزدى ۆيرۋستىڭ تۇرقى 300-480 ح 15 نم، ال دوڭگەلەك ءتارىزدى ۆيرۋستىكى — 25-30 نم. اۋرۋ وسىمدىكتەردىڭ ۆيرۋستارى ساۋ وسىمدىكتەرگە ولاردىڭ ءوزارا فيزيكالىق قارىم-قاتىناسى كەزىندە، بىر-بىرىنە تەلۋ كەزىندە، ۆيرۋسى بار توپىراق ارقىلى، سونىمەن بىرگە جەندىكتەر ارقىلى جۇقتىرۋ جولدارى بار.

وسىمدىكتەر اۋرۋىنىڭ ۆيرۋستارى اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتتى زيانىن تيگىزەدى. باكتەريانىڭ ۆيرۋستارى نەمەسە باكتەريوفاگتارى ءار ءتۇرلى جۇيەدەگى باكتەريالاردى زالالداندىرىپ وتىر. مولەكۋليارلىق بيولوگيانىڭ العاشقى دامۋ كەزەڭدەرىندە تاجىريبە ۇلگىسى ەسەبىندە ت-توپتاعى باكتەريوفاگتارعا سەزىمتال ە. سوlءى كلەتكالارى ۇلكەن ورىن الدى. وسى باكتەريوفاگتار قازىرگى كەزدە جان-جاقتى تولىق زەرتتەلدى، باكتەريوفاگ تۋرالى بارلىق دەرەكتىڭ بەرى ت-باكتەريوفاگىنان الىنعان. ت-توپتاعى باكتەريوفاگتاردىڭ فورماسى دابىل قاعۋ تاياقشاسىنا ۇقساس، دەنە ءتۇرقى 100 ح 25 نم بولادى. ونىڭ گەنى — دنق. ولار ۋلى فاگتار، ياعني باكتەريالدى كلەتكاعا ەنگەن سوڭ، ولار باكتەريا كلەتكالارىن ۋلايدى، ول كلەتكالار ەرىپ، فاگتىڭ جاڭادان بولشەكتەرىن كوپتەپ تۇزەدى.

وسى ۋلى فاگتارعا كەرىسىنشە، ورتاشا اسەر ەتەتىن فاگتار بار نەمەسە ولاردى ورتاشا فاگتار دەپ اتايدى. قاراپايىم وسىنداي فاگتىڭ ءبىرى ك فاگى، ونى دا ۋاقتىسىندا مولەكۋلالىق گەنەتيكادا تاجىريبە ۇلگىسى رەتىندە پايدالانعان جەنە پايدالانىپ كەلەدى. X فاگقا ەكى قاسيەت ءتان. ۋلى فاگتار سياقتى باكتەريالدى كلەتكانى جۇقتىرا الادى، ۆەگاتيۆتى كوبەيەدى، ولاردىڭ كلەتكاسى جۇزدەگەن كلەتكالاردىڭ كوشىرمەسىن جاسايدى جەنە جاڭا فاگ بولشەكتەرى جەتىلگەن كەزدە كلەتكانى ەرىتىپ، بولشەكتەردىڭ بوساپ شىعۋىنا جاعداي جاسايدى. ءبىراق، وسى فاگتىڭ دنق باكتەريانىڭ حروموسوماسىمەن بىرىگىپ، پروفاگقا اينالىپ كەتەتىن قاسيەتى دە بار. وسى جاعدايدا باكتەريالار دا ەرۋ ءۇردىسى (ليزوگەناسيا) جۇرەدى، ال وسىنداي پروفاگى بار باكتەريا -ليزوگەن دەپ اتالادى.

باكتەريانىڭ ەرىگەن كلەتكالارى شەكتەۋسىز ۋاقىت بويى پروفاگ كۇيىندە بولۋى مۇمكىن، ولار ءارى قاراي ەرىمەيدى. ليزوگەندى باكتەريالدى كلەتكالارعا سىرتقى ءبىر فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن جاڭادان فاگ بولشەكتەرى پايدا بولادى، وعان مىسالى، ۋك-ساۋلەسى اسەر ەتۋى مۇمكىن، وسى ساۋلەنىڭ اسەرىنەن پروفاگ ءارى دامىپ فاگقا اينالادى. ليزوگەندى باكتەريالاردى زەرتتەۋ بارىسىندا فاگ گەندەرىنىڭ اسەرى كەزىندە ءارتۇرلى بەلوكتاردىڭ قىزمەتى تۋرالى جاڭا مەلىمەتتەر الىندى. باكتەريا فاگتارىن مەديسينا سالاسىندا ەمدەۋ جانە كەيبىر باكتەريا اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋ شارالارىندا قولدانادى.

---