InfoHub Logo

ۆيرۋستاردىڭ پايدا بولۋ تابيعاتى ولاردىڭ العاشقى اشىلعان ۋاقىتتان بەرى تالقىلانىپ كەلەدى، سەبەبى ونىڭ ەۆوليۋسياسىن ءبىلۋ ۆيرۋستى زەرتتەۋدىڭ ىرگەلىگىمەن جانە ونىڭ ءىس جۇزىندەگى قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى تۋىنداپ وتىر. داۋلى سۇراقتاردىڭ ءبىرى — ۆيرۋستىڭ قاي ۋاقىتتا پايدا بولعاندىعى. سەبەبى ۆيرۋستاردا ريبوسوما مەن اتف بولمايدى جانە كلەتكادان تىس ءومىر سۇرە المايدى، سوندىقتان ولار كلەتكادان كەيىنىرەك پايدا بولعان دەيدى.

ۆيرۋستاردىڭ پايدا بولعانىنا كەلسەك، ول تۋرالى بىرنەشە گيپوتەزالار بار. العاشىندا ولاردى سوماتيكالىق كلەتكالاردىڭ قايتادان جاڭادان تۇزىلگەن باكتەريالارى دەپ ەسەپتەدى. وسى گيپوتەزانى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ءىرى ۆيرۋستاردى دەيەك رەتىندە كەلتىردى، ولاردى كورۋ مۇمكىندىگى مول جارىق ميكروسكوپ ارقىلى كورۋگە بولادى. ءبىراق، مولەكۋليارلىق بيولوگيا عىلىمىنىڭ جاڭادان دامۋىنا بايلانىستى ۆيرۋستارعا باسقاشا قاراي باستادى. ۆيرۋستاردىڭ پايدا بولۋىنىڭ العى شارتتارى — دنق-نىڭ ءوز رەتىمەن پايدا بولىپ رەپليكاسيالانۋى. وسى مولەكۋلالىق جاڭالىق پلازميدتەردىڭ (دنق مولەكۋلاسىنىڭ دنق رەتىمەن قايتالايتىن كورسسينگوۆەردىڭ قاتىناسى نەگىزىندە پايدا بولعان دوڭگەلەك مولەكۋلا) اشىلۋ جاڭالىعىمەن بىردەي، قازىرگى عىلىمي ادەبيەتتەردە باكتەريا ۆيرۋستارىنىڭ پايدا بولۋىن باكتەريا پلازميدتەرمەن بىرگە قاراستىرادى، ونىڭ سەبەپتەرى ءبىرىڭعاي فاگ پەن پلازميدتەردىڭ ءوزارا كوپتەگەن ۇقساستىعىنا بايلانىستى.

بىرىنشىدەن، ءبىرىڭعاي فاگتار سياقتى پلازميدتەردە (تاسىمالداۋ فاكتورى) سيتوپلازمادا ءوز بەتىنشە قايتالانا الادى جانە حروموسوماعا ەنە الادى. ەكىنشىدەن، تاسىمالداۋ فاكتورى كلەتكانىڭ ارنايى رەسەپتورلارىنىڭ ءتۇزىلۋىن تەجەيدى، ول فاگ رەسەپتورلارىنىڭ كەيبىر جاعدايلارىنا ۇقساس. تاسىمالداۋ فاكتورلارى دا باكتەريا ۆيرۋستارى سياقتى ءتيپى ءبىر نۋكلەين قىشقىلدارىنان قۇرىلعان، ونىڭ ءتۇزىلۋى زالالدانۋشىكلەتكاعا بايلانىستى جانە زالالدانۋشى-كلەتكاعا دا اۋرۋ تۋعىزادى.

سونىمەن، باكتەريا ۆيرۋستارى جالپى پلازميدتەردى انىقتاۋدا قولدانىلاتىن نەگىزگى كريتەرييلەرگە ساي كەلەدى. وسىعان بايلانىستى بەلوك قابىعىن سينتەزدەۋدى قامتاماسىز ەتەتىن مەحانيزم ورنىنا ولاردىڭ كونيۋگاتيۆتىلىك جانە باسقا باكتەريالار تۇرلەرىنىڭ اراسىندا تارالاتىن قاسيەتىنە بايلانىستى پلازميدتەردى باكتەريا ۆيرۋستارىنىڭ قاتارىنا قوسۋعا دا بولادى.

سونىمەن، باكتەريا ۆيرۋستارى — ەۆوليۋسيا بارىسىندا جۇقپالى ۆيرۋستار بولشەگىن كوبەيتۋ ءۇشىن ارنايى كۇردەلى سيكل كىزمەتىنە يە بولعان جانە كلەتكادان تىس جەردە ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەن. پلازميداعا قاراعاندا قۇرلىمى جەتىلگەن ورگانيزم. العاشقى باكتەريا ۆيرۋسى پلازميدا كاپسيدتىڭ بەلوگىن (بەلوكتاردى) بەلگىلەيتىن گەن (گەندەر) پايدا بولعان كەزدەن بەرى بەلگىلى.

ءبىراق، باكتەريا ۆيرۋستارى پەن پلازميدانىڭ تاسىمالداۋشى فاكتوردىڭ تيپىنە قاراي وتە ماڭىزدى ايىرماشىلىقتارى بولادى. بىرىنشىدەن، تاسىمالداۋ فاكتورلارى باكتەريادا بولعان كەزدە، ول ونىڭ سىرتقى بەتىندەگى ارنايى قۇرىلىم پيلەن-سينتەزىن قاداعالايدى، وسىعان بايلانىستى باكتەريا كلەتكاسى كونيۋگاتيۆتى قاسيەتكە يە، ياعني ول گەنەتيكالىق دونور ەسەبىندە قىزمەت جاساي الادى. جالپى، باكتەريا ۆيرۋستارىندا ونداي قاسيەت بولمايدى. ەكىنشىدەن، تاسىمالداۋ فاكتورى كلەتكالاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى كەزىندە بىر-بىرىنە الماسادى. باكتەريانىڭ ۆيرۋستاردى جۇقتىرۋىنىڭ وزىندىك ەرەكشىلىگى بار جانە باكتەريا كلەتكاسىنىڭ جۇقتىرۋى فاگوليزيسپەن اياقتالادى. ۇشىنشىدەن، تاسىمالداۋ فاكتورى باكتەريانىڭ حروموسوماسىن ءبىر كلەتكادان ەكىنشى كلەتكاعا اۋىسۋىن ۇيىمداستىرادى، وسى الماسۋ كلەتكالاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى كەزىندە دە بولۋى مۇمكىن. ال باكتەريا ۆيرۋستارىندا مۇنداي قاسيەت بولمايدى. كەيبىر باكتەريا ۆيرۋستارىنىڭ باكتەريا حروموسومالارىنىڭ ءبىر بولشەگىن گەنەتيكالىق الماسۋى «ترانسدۋكسيا» ارقىلى ءبىر كلەتكادان ەكىنشى كلەتكاعا بەرىلۋى ولاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا بايلانىسسىز جۇرەدى. تورتىنشىدەن، كەيبىر پلازميدتەردىڭ حروموسوما سايتىنا ەنۋى ءارتۇرلى بولىكتە، ال پروفاگتاردىڭ حروموسوما سايتىندا بىرىگۋى بەلگىلى ءبىر سايتتاردا عانا جۇرەدى. سوڭىندا ايتارىمىز، پلازميدا باكتەريانى ەرىتە المايدى، ال بارلىق فاگتار، سونىمەن بىرگە ءبىرىڭعاي (جەكە كۇيىندە) فاگتا باكتەريانى ءارقاشاندا ەرىتە الادى. وسىنداي باكتەريا ۆيرۋستارى مەن پلازميدانىڭ اراسىنداعى ارنايى ايىرماشىلىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ بولۋى ولاردىڭ ديۆەرگەنتتى ەۆوليۋسيا ۇردىسىمەن بايلانىستى.

باكتەريا ۆيرۋستارىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى مالىمەتتەر مول بولسا، ال جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ ۆيرۋستارىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى تولىق دەرەكتەر جوق، ءبىراق ولاردىڭ دا پايدا بولۋىن كەيدە پلازميدالارمەن بايلانىستىرادى. ۆيرۋستاردىڭ پايدا بولۋىن تالقىلاعان كەزدە، ولاردىڭ زالالداندىراتىن ورگانيزمدەرىنىڭ ەۆوليۋسياسىنا ۆيرۋستار اسەر ەتكەن جانە اسەر ەتەدى. ونىڭ اسەرلەرى گەنەتيكالىق اقپاراتاردى ءبىر ورگانيزمنەن باسقا ورگانيزمدەرگە كولدەنەڭ بەرىلۋىمەن جانە سونىمەن بىرگە، ولاردىڭ مۋتاگەندى تۇردە اسەر ەتۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.

---