InfoHub Logo

«اسپارا» مانەرلىك ونەر جانە بيزنەس كوللەدجى
تاراز قالاسى

ۇلتتىق ءقۇندىلىقتارعاار حaلىقتىڭعاسىرلار بoيى جيناقتاعان ۇلتتىق، رۋحاني جانە مادەني قۇندىلىقتارى جاتادى. وسى قۇندىلىقتاردى ۇرپاعىمىزدىڭ بويىنa ءسىڭىرىپ، وقۋ-تاربيە ۇدەرىسىندە ۇلتجاندىلىققا، وتانشىلدىق پەن ءسالت-داستۇرىمىزدى قۇرمەتتەۋگە باۋلىپ، ءوز حالقىن، ءوز مەملەكەتىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعايتىن تۇلعaلاردى ءتاربيeلەۋ – ۇستازدار الدىنداعى باستى مىندەت. ۇلتىمىزدىڭ تۇنىپ تۇرعaن اسىل مۇرا، رۋحاني بايلىعىن وقىتۋ ۇدەرىسىنe ەنگىزۋ ارقىلى قازaق حaلقىنىڭ قۇندى ويلارىن، دانالىق ءپالسaپاcىن، ومىرلىك ءتاجىريبeءسىن حالىق يگىلىگى ءۇشىن قولدaنا الaتىن جان-جاقتى دامىعان، ءبىلىمدى، وزىندىك كوزقaراسى بaر جەكە تۇلعانى قaلىپتاستىرaمىز.

Faسىرلار شەرۋىندە حالقىمىزدىڭ الاقaنىنا سالىپ ايالاعان با­عا جەتپەس رۋحاني مۇراسى، دانالىق دا­ريا­سى ونىڭ ادەبيەتىنەن كورىنىس تابادى. «تyعaن تiلiن cءۇيۋدeن بacتaلaتىن مaxaببaت، eلجaندىلىقتaن aدaمزaتتى شeكciز قۇpمeتتeyگe دeيiن ءوceدi. جacىنaن تyعaن xaلقىنىڭ دaنaلىعىمeن cycىندaپ، oنىڭ ءوcيeتiنeن ءناp aلىپ، ءادeبيeتتi cءۇيiپ، coل apقىلى ۇلتجاندى aزaمaت بoلىپ ءوcepi xaق»، - دeيدi aca كوpنeكتi ءادeبيeتتaنyشى ش. Eلeyكeنoۆ. [2، ب. 12]

قاي زاماندا بولماسىن ادامزات الدىندا تۇراتىن ۇلى مىندەت-وزىنىڭ ءومىرىن جالعاستىرۋشى سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋ. ۇرپاق تاربيەسى - ۇلت بولاشاعى، كەلەشەك قوعام تاربيەسى. سول كەلەشەك قوعام يەلەرىن جان-جاقتى جەتىلگەن،اقىل پاراساتى مول، مادەني-عىلىمي ءورىسى وزىق ەتىپ تاربيەلەۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءىس ەكەنى ءسوزسىز. حالىق دانالىعىندا: «ءبىر بالانى ادام ەتىپ وسىرگەنشە، ءبىر شاھار اپات بولادى» دەگەن ءسوز بار. وسى سالىستىرۋدىڭ ءوزى-اق بالانىڭ شىن مانىندەگى ادام بولىپ قالىپتاسۋى قىرۋار ۋاقىت پەن تەر توگەتىن ەڭبەكتى قاجەت ەتەتىن اۋماعى كەڭ ،جاۋاپكەرشىلىگى مول كۇردەلى ءىس ەكەنىن ۇقتىرسا كەرەك. «تۋ جانىندا قيسىق اعاش جاتپايدى» دەگەندەي، سوم تاراۋلى تاربيە جولىنىڭ توعىسار تۇسى حالىقتىڭ وزىندە ،اتا –بابا سالت ساناسىندا، داستۇرىندە. جاس ۇرپاقتى ۇلتتىق ماقتانىش پەن ۇلتتىق پاتريوتيزم رۋحىنا قالاي تاربيەلەسەك،ەلىمىزدىڭ حالقىمىزدىڭ بولاشاعى، دانالىعى دا سولاي ايقىن كورىنەدى [1]. دانالىق بىلىمنەن ءنار الادى. دانالىققا اپاراتىن جول ۇزاق ءارى قيىن. سوندىقتان جاستارعا باستى قيىندىقتاردى كورە بىلەتىن، الەۋمەتتىك اقىل-ويعا ءساتتى كىرۋگە كومەكتەسەتىن جاقسى جولباسشى كەرەك. عالىمنىڭ ءىسى – عالىمداعى زاڭدىلىقتاردى اشىپ، ونى سوزبەن فورمۋلاعا اينالدىرۋ. ادىسكەردىڭ مىندەتى – عالىمنىڭ اشقان جاڭالىعىن بىلىمگە اينالدىرۋدىڭ قۇرالىن تابۋ. پەداگوگتىڭ مىندەتى - عالىم مەن ادىسكەردىڭ مىندەتىن كەڭ كولەمدە قوسا وتىرىپ، وقۋشىنىڭ تۇتاس ويلاۋ قابىلەتىن قالىپتاستىرۋ [2]. بۇگىنگى تاڭدا وقۋشىلارعا الەمدىك دەڭگەيدە وركەنيەتتى نەگىزدە ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ولاردىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ – ۇستاز الدىنداعى ۇلكەن مىندەت. ادامزات تاريحىندا قۇندىلىقتار قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزگى ەرتە زاماننان-اق ويشىلدار مەن عۇلامالاردىڭ  نازارىندا بولدى. ولاردىڭ تاربيەلىك نەگىزدەرى اتادان بالاعا ۇرپاقتان-ۇرپاققا ىزگى قاسيەتتەر مەن سەزىم نيەتتەردەن تۇرادى. ۇلتتىق قۇندىلىق بەلگىلى ءبىر باعىتتى، ماقساتتى، جۇيەلى ۇلتتىق كوزقاراستى، مىنەز-قۇلىقتاعى ادامدىق ءتارتىپ پەن رۋحاني داعدىنى قالىپتاستىراتىن جۇيە. ولاي بولسا، ۇرپاق تاربيەسىندەگى قۇندىلىقتار نەگىزگى ىزگىلىكتى، اقىلدى ادامگەرشىلىك، پاراساتتىلىق، يماندىلىق مىدەتتەرىن اجىراتا ءبىلىپ وزىنە تاڭداۋ جاساۋى. حالىقتا «بالاڭدى ءوز تاربيەڭمەن تاربيەلەمە، ءوز ۇلتىڭنىڭ تاربيەسىمەن تاربيەلە» دەگەن ماقال بار. جاس ۇرپاققا تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا حالىقتىق پەداگوگيكانى ەنگىزە وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرىن، ادەت-عۇرپىن، مىنەز-قۇلىق مادەنيەتىن مەڭگەرۋدە وقۋشىلاردىڭ بويىنا ۇلتتىق يماندىلىق، ادامگەرشىلىك، سىپايىلىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ. ۇلتتىق تاربيە ءبىزدىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزەتىن اسىل قازىنامىز. ول  بولاشاق ۇرپاقتى ءومىر سۇرۋگە تاربيەلەيتىن ۇلكەن تاربيە كىتابى .ال تاربيە تامىرى تەرەڭدە-حالىق قازىناسىندا ،ونىڭ ءقادىر قاسيەتى مەن ءبىتىم- بولمىسىندا. بۇل قازىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتار ارقىلى بالا بويىنا سىڭەتىنى داۋسىز. ۇلتتىق قۇندىلىقتار دەگەنىمىز نە؟ قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، ۇلتتىق قۇندىلىقتار بەلگىلى ءبىر ۇلتقا ۇلت ازاماتىنا ءتان زات ، ادامي قادىر-قاسيەت، ياعني عاسىرلار بويى جيناقتاعان ۇلتتىق رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتار. ول-تاربيە مەن وقىتۋعا باعىتتالعان مۇراعاتتار. ولارعا مەيماندوستىق، كىسىلىك، سىيلاستىق، يماندىلىق، كىشىپەيىلدىلىك، سالاۋاتتىلىق، قايىرىمدىلىق، ىزگىلىك، ەركىندىك، ونەرپازدىق، سىپايىلىق، مادەنيەتتىلىك، شىعارماشىلىق، رۋحاني بايلىق، ماحاببات سىندى قاسيەتتەر جاتادى. كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ سيپاتى بەس قاعيداعا كەلىپ تىرەلەدى. ءبىرىنشىسى – ءتىلى، ەكىنشىسى – ءدىنى، ءۇشىنشىسى – ءداستۇرى، ءتورتىنشىسى – تاريحى، بەسىنشى – اتامەكەنى. قۇندىلىقتار – شىنايى عانا بولادى، ول ادامعا تاۋەلدى ەمەس، دەي تۇرعانمەن ول ەڭ الدىمەن ادام ساناسىندا ورىن الادى.قۇندىلىقتاردى سەزىم ارقىلى قابىلداپ، ال سانا ارقىلى تۇسىنۋگە بولادى، سونىڭ ناتيجەسىندە تۇلعا قۇندىلىقتى يگەرەدى، سوعان ساي ارەكەت ەتەدى. ءوز ۇلتىن قادىرلەپ، قاستەرلەگەن، ۇلت ءقادىرىن بىلگەن ازاماتتىڭ ءبىرى ج.ايماۋىتوۆ: «مەن حالىققا كىندىگىممەن بايلانىپ قالعانمىن. ونى ۇزە المايمىن. ءۇزۋ قولىمنان كەلمەيدى» دەيدى. سىرىم دات ۇلى: «مەن اعايىندى ەكەۋمىن: ءبىرى – ءوزىم، ەكىنشىسى – حالقىم»-دەيدى. قازاق حالقىنىڭ وسىنداي دارىپتەۋگە، قاستەرلەۋگە، دامىتۋعا تۇرارلىق ۇلتتىق رۋحاني ماتەريالدىق قۇندىلىقتارى تۋرالى ۇلاعاتتى، قۇندى ويلارىن حالىق يگىلىگىنە كەلەشەك ۇرپاقتى ەل جۇرتقا يە بولاتىن ازاماتتاردى تاربيەلەۋگە نەگە قولدانباسقا؟  قازاق حالقى بالانى جاماندىقتان جيرەنىپ، جاقسىلىقتى جانى تىلەپ تۇراتىنقۇلىقتى بولۋىن،سۇلۋ ءسوز سيقىرلى ۇن.ادەمى ءوڭ مەن ءتۇرلى ءلاززات الا بىلەتىن، ءھام بايسالدى ،ويلامدىشىمىر بولىپ ءوسۋىنۇلت تاربيەسىنىڭ نەگىزگى قاعيداسى ەتىپ ۇستاعان. ۇرپاق تاربيەسىنە كەشىگۋ دەگەنىمىز مەرتىگۋمەن بىردەي.تاربيە بالا تۋماي تۇرىپ، دۇنيەگە كەلمەي تۇرىپ بەرىلۋى ءتيىس. ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ: – بولاشاق ۇرپاعىمىزدى تاربيەلەگەندە ،ولارعا جاستايىنانيماندىلىق پەن ۇللتتىق قاسيەتتەردى سىڭىرە بىلسەك،سوندا عانا ءبىز ۇلتتىق رۋحى دامىعان، وتانىنىڭ گۇلدەنۋىنە ۇلەس قوسا الاتىن ازامات وسىرە الامىز دەگەن بولاتىن-دەگەن بولاتىن. سوندىقتان قاتارداعى پەندەنى ناعىز تولىق قاندى تۇلعاعا اينالدىرۋ ءۇشىن ۇللتتىق قۇردىلىقتار ارقىلى تاربيە بەرۋدىڭ ماڭىزى زور .

جەكە تۇلعانى ۇلتتىق تاربيە ارقىلى دامىتا وتىرىپ، ناقتى ارەكەت ارقىلى وقىتۋدا تومەندەگى قۇندىلىقتاردىڭ بولۋى قاجەت:

- بەلسەندى قارىم-قاتىناس: وقۋشى مەن ءمۇعالىمنىڭ ءاربىر ماسەلەدە ءوز كوزقاراستارىن ءبىلدىرىپ وتىرۋى؛

- ينديۆيتتىك: ءمۇعالىمنىڭ ءار جەكە وقۋشىنىڭ ەرەكشەلىگىن دامىتۋ، قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ بولۋى؛

- وزىندىك ءتارتىپ: وزىندىك باقىلاۋ مەن باعالاۋدى شەشىم قابىلداۋدى ۇيرەنۋ؛

- شىدامدىلىق: ءار ءتۇرلى پىكىرلكردى قابىلداي الۋ، ءبىر-بىرىنىڭ پىكىرلەرى مەن ەرەكشەلىكتەرىن قۇرمەتتەۋ، قابىلداۋ. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى الەمدىك دەڭگەيگە شىعارۋعا قابىلەتتى تۇلعا تاربيەلەۋ ءۇشىن:

- وقۋشىلداردىڭ سانا-سەزىمىن قالىپتاستىرۋ؛

- جاس ۇرپاق ساناسىنا تۋعان حالقىنا دەگەن قۇرمەت، سۇيىسپەنشىلىك ماقتانىش سەزىمدەرىن ۇيالاتۋ، ۇلتتىق رۋحىن دامىتۋ؛

- انا ءتىلى مەن ءدىنىن، ونىڭ تاريحىن، مادەن ەتىن، ونەرىن، ءسالت-داستۇرىن، رۋحاني-مادەني مۇرالاردى قاستەرلەۋ؛

- جاس ۇرپاق بويىندا جاناشىرلىق، سەنىمدىلىك، نامىسشىلدىق ءتارىزدى ۇلتتىق مىنەزدەرى قالىپتىرۋ سياقتى مىندەتتەردى ورىنداعاندا عانا ءبىز ماقساتقا جەتە الامىز.    

 بالا بويىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دامىتۋداعى نەگىزگى قۇرالدارعا مىنالاردى جاتقىزۋعا بولادى:

- سىنىپتاعى تاربيە ساعاتتارى؛

- باسپا ءسوز جانە قابىرعا گازەتتەرى؛

- بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى؛

- تاربيە شارالارى (پىكىرتالاس،تاربيە ساعاتى،كەش، ءدارىس، تانىم-ونەگە ساعاتتارى، ت.ب.)

- كىتاپ وقۋ؛

- مەكتەپتەن تىس جانە سىنىپتان تىس جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋ؛

- شىعارماشىلىق جوبالار قورعاۋ؛

- قوعامدىق ۇيىمدارمەن بايلانىس جاساۋ؛

- ساياحات جاساۋ؛

- ۇيىرمەلەرگە قاتىسۋ.

جاڭا قازاقستان ءۇشىن قازاق وركەنيەتىن دامىتۋ، ءسالت-داستۇرىن، ادەت-عۇرپىن، ءتىلىن، ت.ب. ۇلتتىق قۇندىلىقتار اياسىندا كەڭەيتۋ - وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى. سوندىقتان الدىمىزدا تۇرعان ۇلكەن ماقسات – ۇلتتىق مۇرا قۇندىلىقتارىن قازىرگى تاڭنىڭ مادەني جەتىستىتەرىمەن ۇيلەستىرۋ. جاس ۇرپاق تاربيەسىندە ۇيلەسىمدىلىك زاڭى سالتانات قۇرۋى شارت. ياعني ول ءوزىنىڭ ءوسۋ، ەسەيۋ كەزىندە اق ءسۇت بەرىپ اسىراعان اتا-اناسىمەن دە، كوكىرەك كوزىن اشقان ۇستازدارىمەن دە ۇيلەسىم تابا ءبىلۋى ءتيىس. سوندا عانا تۇلعا بويىندا ۇلتتىق رۋحاني قاسيەتتەر بىرتە-بىرتە قالىپتاسارى ءسوزسىز. تۇلعا بويىنداعى رۋحاني قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋدىڭ كوزى، وتباسى، اۋلەت، الەۋمەتتىك ورتا، مەملەكەت بولسا، ۇلتىق قۇندىلىق، ۇلتتىق سالت-سانا، ۇلت الدىنداعى مىندەت، پارىز، نامىس، ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق ءسالت-داستۇر، تۇلعا بويىنداعى ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ جوعارى كورسەتكىشى. تاربيەنىڭ نەگىزى بولىپ سانالاتىن ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى تاربيەنىڭ باسقا ادامعا دەگەن قاجەتتىلىگى، باسقا اداميداردى سۇيە ءبىلۋ قاجەتىلى بولىپ تابىلادى.

قورىتا ايتقاندا، بۇگىنگى كۇندە جاستاردى ادەپتى دە سانالى ەتىپ تاربيەلەۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن تاربيە ەرەجەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى، ادەت-عۇرىپتارىمىزدى، ءدىنىمىزدى، اتا-بابالارىمىزدان قالعان ناسيحات-مۇرالاردى جاستاردىڭ ساناسىنا سىڭىرە ءبىلۋىمىز قاجەت. تاربيەنىڭ كوزى اتا-بابامىزدان قالعان مۇرالار مەن دانا سوزدەر دەسەك، ءبىز سولاردى ناسيحاتتايتىن جۇرگىزۋشىمىز. بۇكىل قوعام بولىپ قولعا الىپ، مادەنيەتتى، تاربيەلى بولىپ ءجۇرۋدى ءارقايسىسىمىز وزىمىزدەن باستاساق، جاس ۇرپاقتىڭ تاربيەسى دە ءوز جەمىسىن بەرەرى انىق.

ادەبيەت:

1. ش.ەلەۋكەنوۆ، زامانداس پاراساتى. ادەبي سىن. الماتى: سانات، 1977 ج.

2. ۇلتتىق قۇندىلىقتار ارقىلى تاربيە جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋداعى سىنىپ جەتەكشىنىڭ ورنى.

3. باستاۋىش مەكتەپ جۋرنالى/ رەسپۋبليكالىق عىلىمي-ادىستەمەلىك جانە پەداگوگيكالىق جۋرنال/ №7، 2007.

4. باستاۋىش مەكتەپ جۋرنالى/ رەسپۋبليكالىق عىلىمي-ادىستەمەلىك جانە پەداگوگيكالىق جۋرنال/ №5، 2002.

5. سىنىپ جەتەكشىنىڭ انىقتامالىعى/ №1(01) 2009.

6. ادەپ جانە جانتانۋ/ حرەستوماتيا/ اتامۇرا الماتى، 1996.

---