جاتسىنبايتىن جاڭا ءىلىم
جاتسىنبايتىن جاڭا ءىلىم
يمانيپەداگوگيكا – كوشپەلى مادەنيەت پەن تۇركى وركەنيەتىنەن رۋحاني باستاۋ الاتىن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا، حالىقتىق تاجىريبەسىنە ساي بالالار مەن ەرەسەكتەردى تاربيەلەۋ، دامىتۋ زاڭدارى مەن زاڭدىلىقتارىن زەرتتەيتىن عىلىم. ول - كەمەل كىسى قالىپتاستىرۋ، يماندىلىققا، ىزگىلىككە، ەڭبەككە جانە ومىرگە باۋلۋ قاتارلى ءتالىم - تاربيە بەرۋ قازاقتىڭ ءىلىم - بىلىمىنە سۇيەنەدى، ولاردىڭ ۇستانىم قاعيدالارىن باسشىلىققا الىپ، زاماناۋي تاربيەلەۋ، دامىتۋ جولدارىن ايقىندايدى، كەلەشەگىنە باعىت - باعدار بەرەدى. يماندىلىق تاربيەنىڭ بۇكىل جۇيەسى گۋمانيستىك مازمۇنعا تولى، رۋحاني نەگىزدە جەكە ادامنىڭ جان - جاقتى دامىپ جەتىلۋىنە باعىتتالعان. الايدا، يمانيپەداگوگيكا - يسلامي پەداگوگيكا، گۋماني پەداگوگيكا جانە ەتنوپەداگوگيكالاردىڭ ءجاي كوشىرمەسى عانا ەمەس، سونداي - اق ماتەرياليستىك پەداگوگيكانىڭ زامانعا لايىقتالعان جاڭا اتاۋى دا ەمەس. يمانيپەداگوگيكا - زاماناۋي تاربيە تەورياسى. ول وسى داۋىردەگى ىرگەلى پەداگوگيكالىق ىلىمدەردىڭ ءبىر ارناعا توعىسۋى. انىعىراق ايتقاندا: ماتەرياليستىك پەداگوگيكا، گۋماني - پەداگوگيكا، ەتنوپەداگوگيكا، يسلاميپەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ زاڭدى بايلانىستارىنا سۇيەنىپ، ولاردىڭ ءوزارا ىقپالداسۋىنان تۋعان سينتەزدىك عىلىم. يمانيپەداگوگيكا الەۋمەتتiك جانە قوعامدىق جاعدايلاردىڭ ىقپالىمەن ورنىققان ۇلتتىڭ ءوزiنە ءتان تاربيە سالاسىندا قالىپتاسىپ، جۇزەگە اسقان ءوزiندiك ەرەكشەلiكتەرiندە: دiني iلiمدەردە؛ حالىق شىعارماشىلىعىندا؛ وتباسى ءومiرiندە؛ تۇرمىستا؛ سالت - داستۇرلەردە ورىن العان حالىقتىڭ جالپاق جۇرتتى تاربيەلەۋ مەن ۇيرەتۋ (وقىتۋ) تۋرالى بiلiمiن، حالىقتىڭ بۇكiل دانالىعىن، سونداي - اق كىسىنىڭ الەۋمەتتiك جانە تاريحي - مادەني تۇرعىدا قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەتiن فيلوسوفيالىق، ەتيكالىق، پەداگوگيكالىق وي - پiكiرلەرi مەن كوزقاراستارىن زەرتتەۋ بارىسىندا قالىپتاسقان پەداگوگيكالىق قاعيدالارىن، ەرەجەلەرiن، زاڭدىلىقتارى مەن پرينسيپتەرiن، قۇرالدارىن، ءادiس - ءتاسiلدەرi مەن امال - جولدارىن جيناقتاپ، جۇيەگە كەلتiرەدi، زەردەلەيدى.
تاربيە پروسەسىندە ءمۇعالىم، مەكتەپ، وتباسى جانە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ كۇش - قۋاتىن ۇيلەسىمدى پەداگوگيكالىق بىرىزدىلىككە باعىتتاۋ. تاربيەنىڭ الەۋمەتتەنۋى، الەۋمالەۋمەتتىك پەداگوگي - كانىڭ قاجەتتىلىگى وتە ارتقان مىنا زامانعا ساي، قاي پەداگوگيكا بولماسىن جەكە دارا قىزمەت ەتۋ مۇمكىندىگى مۇلدەم بولماي قالعانىن ەسكەرىپ، يامانيپەداگوگيكا بارلىق ادامتانۋ عىلىمدارىمەن تىعىز بايلانىستا بولادى. يمانيپەداگوگيكا - باۋىرمالدىق ىنتىماق بەرەكە پەداگوگيكاسى بولۋى ءتيىس. قازاقتىڭ وتباسىلىق پەداگوگيكاسى يماندىلىق پەداگوگيكاسىمەن وتە جاقسى ۇيلەسەدى. ايتالىق: اۋلەت پەداگوگيكاسىندا ەلجاندىلىق - تۋىسجاندىلىق، اۋىلجاندىلىق، رۋجاندىلىق، ۇلتجاندىلىق دەگەن ساتىلارمەن قالىپتاسادى. يمانيپەداگوگيكا وسى ۇستانىمدى تۋرا باسشى - لىققا الادى. الايدا ونىڭ كوشىرمەسى ەمەس. انىعىراق ايتقاندا يمانيپەداگوگيكا - وتباسىلىق قازاق پەداگوگيكاسىن، ەتنوپەداگوگيكانى، گۋمانيپەداگوگيكانى، ماتەرياليستىك پەداگوگيكانى ىعىستىرۋدى كوزدەگەن تاربيە تەورياسى دا ەمەس. ءبىر داۋىردە تاربيە تەوريالارى جەكە باعىت الىپ، وتە دالدىكپەن سالالانىپ، تارماقتالىپ دامىعانى بەلگىلى. ەندىگى ءبىر ءداۋىر دە ولار قايتا بىرىگىپ ۇشتاسۋ ءداۋىرى بولۋعا ءتيىس دەگەن ۇستانىمدى باسشىلىق ەتىپ، ولاردى ءبىر ارناعا بەيىمدەۋ ءۇشىن جاسالىپ وتىرعان تالپى - نىس. الەم پەداگوگيكاسىندا ونداي ءۇردىس وسى كۇننىڭ وزىندە بار. ال، شىندىققا كەلسەڭىز قازاقتىڭ وتباسىلىق پەداگوگيكاسى - يمانيپەداگوگيكا بولاتىن. يمانيپەداگوگيكانىڭ وسى باعىتتى ۇستانۋ - ىنىڭ باستى سەبەبى، تاربيەلىك ءىس ارەكەتتەر الەۋمەتتىك تاربيەلىك ينستيتۋتارى مەكتەپ، مەدىرەسە، ءبىلىم ورداسى، سونىمەن قاتار مادەنيەت ونەر شاڭىراقتارى قاتارلى سان - سالالى قوعامدىق مەكەمەلەردە: مۋزەي، كىتاپحانا، تەاتر ت. ب. ادەبيەت جانە مادەنيەت، تەحنيكالىق ۇيىمداردا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدار جۇيەسى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقاندىقتان قوعامنىڭ بارلىق قاتپارىنا بىردەي ەتەنە ارالاسىپ كىرىگە الاتىن پەداگوگويكالىق كوزقاراستىڭ جالپىعا ورتاق ۇلگىسى قاجەت بولدى. وسى قاجەتتىلىككە ساي يمانيپەداگوگيكا ومىرگە كەلدى. ونى قوعامدىق ورتا جاتسىنباي قابىلداۋدا.
قازاق تاريحىندا توپقا كىرىپ ءسوز باستاعان بيلەر مەن شەشەندەردىڭ، اتقا ءمىنىپ قول باستاعان باتىرلاردىڭ، ۇلتىن ۇيىتىپ ەل باستاعان كوسەمدەردىڭ، اقىل - پاراساتىمەن دانالىعى ارقىلى الەمگە تانىلعان عۇلامالاردىڭ بارلىعى دەرلىك - قازاق داستۇرىندەگى ۇلتتىق تاربيەنىڭ جەمىسى. قانىش اتانىڭ سوزىمەن ايتقاندا «وقىماعان اكادەميك اجەلەر مەن اتالاردىڭ» الدىن كورىپ، ۇلگى ونەگەسىن الىپ، بىلىمىنە قانىعىپ، انا جانە دانا مەكتەپتەرىن بىتىرگەن، دالا كونسەرۆاتورياسىن تامامداعان ونەر يەلەرى، جىراۋلىق جانە اقىندىق اكادەمياسىنىڭ تۇلەكتەرى؛ فيلوسوف - جىراۋ، ءانشى - اقىن، سەرى - سال، ت. ب. قازاقتىڭ اقىلمان ويشىلدارى، اۋليە ابىزدارى، كورىپكەل بىلگىشتەرى، باقسى - بالگەرى، ادامتانۋشى سىنشىلارى، شيپاگەر - تاۋىپتەرى، تاريحشى - شەجىرەشىلەرى، ءدىن كۇتىپ، جالپاق جۇرتقا يمان تاراتقان پىرلەرى ءبارى - ءبارى - قازاق پەداگوگيكاسىنان ءنار العان، ونىڭ ۇلت وكىلىن قالىپتاستىرۋ قازانىندا قايناپ ءپىسىپ، وڭدەلگەن، شىڭدالعان - كىسىلەر. ولاردىڭ تاربيەلىك ۇلگى ونەگەلەرى، بىلىمدەرى تىم تەرەڭ، شەكسىز اۋماقتى، وتە اسىل قازىنا. وسى قازىنانى زەرتتەيتىن پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ ءبىر سالاسىن - يمانيپەداگوگيكا دەپ وتىرمىز. قازاق حالقىنىڭ جالپى ۇلتتىق قاسيەتتى ۇعىمىنا اينالعان يماندىلىق ءسوزىنىڭ ءتۇپ توركىنى مەن ىلكى باستاۋىنىڭ دا مۇسىلمان دىنىمەن توقايلاسىپ جاتاتىندىعى بەلگىلى. يمان ۇعىمى اۋەل باستا قۇران ارقىلى ادامداردىڭ ساناسىنا سىڭسە دە، ۋاقىت وتە كەلە حالىقتىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان سالت - داستۇرىمەن، تانىم - تۇسىنىگىمەن، نانىم - سەنىمىمەن بىتە قايناسىپ، جاڭا ءبىر ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن ۇعىم. «يماندىلىق» دەگەن ۇعىمنىڭ اياسىنا ءبىر اللاعا دەگەن سەنىممەن بىرگە ادام بويىنداعى بارلىق ىزگى قاسيەتتەر جاتادى. قازاق بارىن قاناعاتپەن پايدالانىپ، سابىرى مەن شۇكىرىن تەڭ ۇستاعان ادامدى «يمان تارازىسى ءتۇزۋ» دەپ ايتادى يماندىلىق - ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ادامگەرشىلىككە قاتىستى نەگىزگى ولشەمى. حالىق تۇسىنىگىندەگى يمان ءسوزى ءدىني شەڭبەردەن شىعىپ، جالپى ۇلتتىق، بۇكىل ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى قامتيتىن اۋقىمدى دۇنيەتانىمدىق كاتەگوريانى بىلدىرەدى.
جاتسىنبايتىن جاڭا ءىلىم. جۇكتەۋ
يمانيپەداگوگيكا – كوشپەلى مادەنيەت پەن تۇركى وركەنيەتىنەن رۋحاني باستاۋ الاتىن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا، حالىقتىق تاجىريبەسىنە ساي بالالار مەن ەرەسەكتەردى تاربيەلەۋ، دامىتۋ زاڭدارى مەن زاڭدىلىقتارىن زەرتتەيتىن عىلىم. ول - كەمەل كىسى قالىپتاستىرۋ، يماندىلىققا، ىزگىلىككە، ەڭبەككە جانە ومىرگە باۋلۋ قاتارلى ءتالىم - تاربيە بەرۋ قازاقتىڭ ءىلىم - بىلىمىنە سۇيەنەدى، ولاردىڭ ۇستانىم قاعيدالارىن باسشىلىققا الىپ، زاماناۋي تاربيەلەۋ، دامىتۋ جولدارىن ايقىندايدى، كەلەشەگىنە باعىت - باعدار بەرەدى. يماندىلىق تاربيەنىڭ بۇكىل جۇيەسى گۋمانيستىك مازمۇنعا تولى، رۋحاني نەگىزدە جەكە ادامنىڭ جان - جاقتى دامىپ جەتىلۋىنە باعىتتالعان. الايدا، يمانيپەداگوگيكا - يسلامي پەداگوگيكا، گۋماني پەداگوگيكا جانە ەتنوپەداگوگيكالاردىڭ ءجاي كوشىرمەسى عانا ەمەس، سونداي - اق ماتەرياليستىك پەداگوگيكانىڭ زامانعا لايىقتالعان جاڭا اتاۋى دا ەمەس. يمانيپەداگوگيكا - زاماناۋي تاربيە تەورياسى. ول وسى داۋىردەگى ىرگەلى پەداگوگيكالىق ىلىمدەردىڭ ءبىر ارناعا توعىسۋى. انىعىراق ايتقاندا: ماتەرياليستىك پەداگوگيكا، گۋماني - پەداگوگيكا، ەتنوپەداگوگيكا، يسلاميپەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ زاڭدى بايلانىستارىنا سۇيەنىپ، ولاردىڭ ءوزارا ىقپالداسۋىنان تۋعان سينتەزدىك عىلىم. يمانيپەداگوگيكا الەۋمەتتiك جانە قوعامدىق جاعدايلاردىڭ ىقپالىمەن ورنىققان ۇلتتىڭ ءوزiنە ءتان تاربيە سالاسىندا قالىپتاسىپ، جۇزەگە اسقان ءوزiندiك ەرەكشەلiكتەرiندە: دiني iلiمدەردە؛ حالىق شىعارماشىلىعىندا؛ وتباسى ءومiرiندە؛ تۇرمىستا؛ سالت - داستۇرلەردە ورىن العان حالىقتىڭ جالپاق جۇرتتى تاربيەلەۋ مەن ۇيرەتۋ (وقىتۋ) تۋرالى بiلiمiن، حالىقتىڭ بۇكiل دانالىعىن، سونداي - اق كىسىنىڭ الەۋمەتتiك جانە تاريحي - مادەني تۇرعىدا قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەتiن فيلوسوفيالىق، ەتيكالىق، پەداگوگيكالىق وي - پiكiرلەرi مەن كوزقاراستارىن زەرتتەۋ بارىسىندا قالىپتاسقان پەداگوگيكالىق قاعيدالارىن، ەرەجەلەرiن، زاڭدىلىقتارى مەن پرينسيپتەرiن، قۇرالدارىن، ءادiس - ءتاسiلدەرi مەن امال - جولدارىن جيناقتاپ، جۇيەگە كەلتiرەدi، زەردەلەيدى.
تاربيە پروسەسىندە ءمۇعالىم، مەكتەپ، وتباسى جانە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ كۇش - قۋاتىن ۇيلەسىمدى پەداگوگيكالىق بىرىزدىلىككە باعىتتاۋ. تاربيەنىڭ الەۋمەتتەنۋى، الەۋمالەۋمەتتىك پەداگوگي - كانىڭ قاجەتتىلىگى وتە ارتقان مىنا زامانعا ساي، قاي پەداگوگيكا بولماسىن جەكە دارا قىزمەت ەتۋ مۇمكىندىگى مۇلدەم بولماي قالعانىن ەسكەرىپ، يامانيپەداگوگيكا بارلىق ادامتانۋ عىلىمدارىمەن تىعىز بايلانىستا بولادى. يمانيپەداگوگيكا - باۋىرمالدىق ىنتىماق بەرەكە پەداگوگيكاسى بولۋى ءتيىس. قازاقتىڭ وتباسىلىق پەداگوگيكاسى يماندىلىق پەداگوگيكاسىمەن وتە جاقسى ۇيلەسەدى. ايتالىق: اۋلەت پەداگوگيكاسىندا ەلجاندىلىق - تۋىسجاندىلىق، اۋىلجاندىلىق، رۋجاندىلىق، ۇلتجاندىلىق دەگەن ساتىلارمەن قالىپتاسادى. يمانيپەداگوگيكا وسى ۇستانىمدى تۋرا باسشى - لىققا الادى. الايدا ونىڭ كوشىرمەسى ەمەس. انىعىراق ايتقاندا يمانيپەداگوگيكا - وتباسىلىق قازاق پەداگوگيكاسىن، ەتنوپەداگوگيكانى، گۋمانيپەداگوگيكانى، ماتەرياليستىك پەداگوگيكانى ىعىستىرۋدى كوزدەگەن تاربيە تەورياسى دا ەمەس. ءبىر داۋىردە تاربيە تەوريالارى جەكە باعىت الىپ، وتە دالدىكپەن سالالانىپ، تارماقتالىپ دامىعانى بەلگىلى. ەندىگى ءبىر ءداۋىر دە ولار قايتا بىرىگىپ ۇشتاسۋ ءداۋىرى بولۋعا ءتيىس دەگەن ۇستانىمدى باسشىلىق ەتىپ، ولاردى ءبىر ارناعا بەيىمدەۋ ءۇشىن جاسالىپ وتىرعان تالپى - نىس. الەم پەداگوگيكاسىندا ونداي ءۇردىس وسى كۇننىڭ وزىندە بار. ال، شىندىققا كەلسەڭىز قازاقتىڭ وتباسىلىق پەداگوگيكاسى - يمانيپەداگوگيكا بولاتىن. يمانيپەداگوگيكانىڭ وسى باعىتتى ۇستانۋ - ىنىڭ باستى سەبەبى، تاربيەلىك ءىس ارەكەتتەر الەۋمەتتىك تاربيەلىك ينستيتۋتارى مەكتەپ، مەدىرەسە، ءبىلىم ورداسى، سونىمەن قاتار مادەنيەت ونەر شاڭىراقتارى قاتارلى سان - سالالى قوعامدىق مەكەمەلەردە: مۋزەي، كىتاپحانا، تەاتر ت. ب. ادەبيەت جانە مادەنيەت، تەحنيكالىق ۇيىمداردا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدار جۇيەسى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقاندىقتان قوعامنىڭ بارلىق قاتپارىنا بىردەي ەتەنە ارالاسىپ كىرىگە الاتىن پەداگوگويكالىق كوزقاراستىڭ جالپىعا ورتاق ۇلگىسى قاجەت بولدى. وسى قاجەتتىلىككە ساي يمانيپەداگوگيكا ومىرگە كەلدى. ونى قوعامدىق ورتا جاتسىنباي قابىلداۋدا.
قازاق تاريحىندا توپقا كىرىپ ءسوز باستاعان بيلەر مەن شەشەندەردىڭ، اتقا ءمىنىپ قول باستاعان باتىرلاردىڭ، ۇلتىن ۇيىتىپ ەل باستاعان كوسەمدەردىڭ، اقىل - پاراساتىمەن دانالىعى ارقىلى الەمگە تانىلعان عۇلامالاردىڭ بارلىعى دەرلىك - قازاق داستۇرىندەگى ۇلتتىق تاربيەنىڭ جەمىسى. قانىش اتانىڭ سوزىمەن ايتقاندا «وقىماعان اكادەميك اجەلەر مەن اتالاردىڭ» الدىن كورىپ، ۇلگى ونەگەسىن الىپ، بىلىمىنە قانىعىپ، انا جانە دانا مەكتەپتەرىن بىتىرگەن، دالا كونسەرۆاتورياسىن تامامداعان ونەر يەلەرى، جىراۋلىق جانە اقىندىق اكادەمياسىنىڭ تۇلەكتەرى؛ فيلوسوف - جىراۋ، ءانشى - اقىن، سەرى - سال، ت. ب. قازاقتىڭ اقىلمان ويشىلدارى، اۋليە ابىزدارى، كورىپكەل بىلگىشتەرى، باقسى - بالگەرى، ادامتانۋشى سىنشىلارى، شيپاگەر - تاۋىپتەرى، تاريحشى - شەجىرەشىلەرى، ءدىن كۇتىپ، جالپاق جۇرتقا يمان تاراتقان پىرلەرى ءبارى - ءبارى - قازاق پەداگوگيكاسىنان ءنار العان، ونىڭ ۇلت وكىلىن قالىپتاستىرۋ قازانىندا قايناپ ءپىسىپ، وڭدەلگەن، شىڭدالعان - كىسىلەر. ولاردىڭ تاربيەلىك ۇلگى ونەگەلەرى، بىلىمدەرى تىم تەرەڭ، شەكسىز اۋماقتى، وتە اسىل قازىنا. وسى قازىنانى زەرتتەيتىن پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ ءبىر سالاسىن - يمانيپەداگوگيكا دەپ وتىرمىز. قازاق حالقىنىڭ جالپى ۇلتتىق قاسيەتتى ۇعىمىنا اينالعان يماندىلىق ءسوزىنىڭ ءتۇپ توركىنى مەن ىلكى باستاۋىنىڭ دا مۇسىلمان دىنىمەن توقايلاسىپ جاتاتىندىعى بەلگىلى. يمان ۇعىمى اۋەل باستا قۇران ارقىلى ادامداردىڭ ساناسىنا سىڭسە دە، ۋاقىت وتە كەلە حالىقتىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان سالت - داستۇرىمەن، تانىم - تۇسىنىگىمەن، نانىم - سەنىمىمەن بىتە قايناسىپ، جاڭا ءبىر ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن ۇعىم. «يماندىلىق» دەگەن ۇعىمنىڭ اياسىنا ءبىر اللاعا دەگەن سەنىممەن بىرگە ادام بويىنداعى بارلىق ىزگى قاسيەتتەر جاتادى. قازاق بارىن قاناعاتپەن پايدالانىپ، سابىرى مەن شۇكىرىن تەڭ ۇستاعان ادامدى «يمان تارازىسى ءتۇزۋ» دەپ ايتادى يماندىلىق - ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ادامگەرشىلىككە قاتىستى نەگىزگى ولشەمى. حالىق تۇسىنىگىندەگى يمان ءسوزى ءدىني شەڭبەردەن شىعىپ، جالپى ۇلتتىق، بۇكىل ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى قامتيتىن اۋقىمدى دۇنيەتانىمدىق كاتەگوريانى بىلدىرەدى.
جاتسىنبايتىن جاڭا ءىلىم. جۇكتەۋ
You Might Also Like
