InfoHub Logo

كىرىسپە
ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتى، ەڭ الدىمەن، ءوز حالقىنىڭ ءتىلىن ءبىلۋى كەرەك، سونىمەن قاتار، تۋعان ءتىلىنىڭ اسىل قازىناسىنىڭ ءىنجۋ - مارجانىن تىزە ءبىلۋ، ءوز ءتىلىن زەرتتەي وتىرىپ، ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاپ، دامىتا بەرۋ – ءاربىر جاس ۇرپاقتىڭ ىزگىلىكتى بورىشى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان دا، مەنىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبى: «جەرگىلىكتى ايماقتاردا ديالەكت سوزدەردىڭ قولدانىلۋ ءمانى» الدىمەن، ديالەكتولوگيا تۋرالى قىسقاشا مالىمەت بەرىپ وتەيىن.
ءتىل ءبىلىمىنىڭ ديالەكتىلەر مەن سويلەنىستەردى (گوۆورلاردى) زەرتتەيتىن سالاسى - ديالەكتولوگيا (ديالەكتوس - سويلەۋ، سويلەنىس، لوگوس - ءىلىم دەگەن گرەك سوزدەرىنەن قۇرالعان) دەپ اتالادى. ديالەكتولوگيانىڭ مىندەتى – جەرگىلىكتى ءتىل ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ. جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەردىڭ قامتيتىن اۋماعى، تىلدىك ماتەريالدىڭ كولەمىنە قاراي ديالەكت، سويلەنىس تەرميندەرى قولدانىلادى.
ديالەكت – تىلدە جالپىحالىقتىق سيپات الماعان، بەلگىلى ءبىر جەردە عانا قولدانىلاتىن ەرەكشەلىكتەردىڭ جيىنتىعى.
سويلەنىس – جەرگىلىكتى ديالەكتىلەردىڭ شاعىن ايماقتى قامتيتىن بولىگى.
ماسەلەن، قازاقستان جەرىندە ديالەكت 2 - 3 وبلىس كولەمىندەي جەردى قامتىسا، سويلەنىس 1 وبلىس نە 2 - 3 اۋدان كولەمىندەي جەردى قامتيدى.
ديالەكت سوزدەردى حح عاسىردىڭ ءىى جارتىسىننان باستاپ زەرتتەگەن عالىمدار دا بۇل جاعىنان ءوز ەڭبەكتەرىن جازدى. ع. قالييەۆ. ش. سارىبايەۆ. «قازاق ديالەكتولوگياسى»، ش. سارىبايەۆ، و. ناقىسبەكوۆ «قازاق ءتىلىنىڭ ايماقتىق لەكسيكاسى»، س. امانجولوۆ «ۆوپروسى ديالەكتولوگيي ي يستوريي كازاحسكوگو يازىكا»، ح. كارىموۆ «قازاق ديالەكتولوگياسى»، قازاق ءتىلى تاريحى مەن ديالەكتولوگياسىنىڭ ماسەلەلەرى» ال، قازاق سويلەنىستەرىن بولەك – بولەك زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنىپ، كەيىنىرەك شىققان ش. سارىبايەۆ، ع. قالييەۆتىڭ «قازاق ديالەكتولوگياسى» وقۋ قۇرالىندا سويلەنىستەر تومەندەگىدەي توپتارعا جىكتەلگەن:
1. وڭتۇستىك سويلەنىستەر توبى
2. باتىس سويلەنىستەر توبى
3. شىعىس سويلەنىستەر توبى
4. ورتالىق - سولتۇستىك سويلەنىستەر توبى.
بۇل بارلىق ايماقتاردىڭ وزىندىك جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەرى بارىن ايتىپ كەتكەن. وسى جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەردى زەرتتەيتىن سالا ديالەكتولوگيا دەپ اتالادى.
ديالەكتولوگيا - زەرتتەۋ نىسانىنىڭ سارالانۋىنا جانە سيپاتىنا قاراي: سيپاتتاما ديالەكتولوگيا جانە تاريحي ديالەكتولوگيا بولىپ ەكى سالاعا بولىنەدى. سيپاتتاما ديالەكتولوگيانىڭ ىشىندە لەكسيكالىق ەرەكشەلىكتەرگە جاتاتىن سايكەستى جانە سايكەسسىز ديالەكتىلەر ەنەدى. ال مەنىڭ باسا نازار اۋداراتىن ديالەكتىلەردىڭ ىشىندە سايكەستى ديالەكتىلەر.
سايكەستى ديالەكتىلەر – ءار ءتۇرلى سويلەنىستەگى ءبىر زاتتى نە ۇعىمدى تۇرلىشە اتاۋدان پايدا بولعان سوزدەر. نەگە ءبىز ءبىر زاتتى، ۇعىمدى بىرنەشە اتاۋلارمەن اتاۋىمىز كەرەك، ونىڭ ناقتى ءبىر جۇيەگە كەلگەن ۇلتتىق تىلگە جاتاتىن نورماسى بولۋى كەرەك دەگەن سۇراقتار تۋىندادى. مىسالعا السام، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ەكى ءتۇرلى اۋدانىنان تۇرعىندار كەزدەسىپ قالدى دەيىك. ءبىرى - ەكىنشىسىنەن «تاق» سۇرايدى. ال، ەكىنشىسى ونىڭ نە سۇراپ تۇرعانىن تۇسىنبەيدى. ەكەۋى دە ءبىر وبلىستا تۇرادى، سونىمەن قاتار، ەكەۋىنىڭ دە ۇلتى – قازاق. ۇلتتىق ءتىلى – قازاق ءتىلى، ءبىراق، ءبىرىن - ءبىرى تۇسىنبەي تۇر. بۇل سوندا نە بولعانى؟ تىلىمىزگە تونگەن ءقاۋىپ قوي؟! سول سەبەپتەن دە، عىلىمي جوبامنىڭ تاقىرىبىن «جەرگىلىكتى ايماقتاردا ديالەكت سوزدەردىڭ قولدانىلۋ ءمانى» دەپ الدىم.

زەرتتەۋدىڭ ماقساتى: قازاق حالقىنىڭ ديالەكتولوگياسىمەن تەرەڭ تانىسىپ، ديالەكتيزمدەردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاي وتىرىپ، سقو بويىنشا ءار جەردە ءار ءتۇرلى اتالاتىن، ءبىراق، ءبىر عانا ۇعىمدى بىلدىرەتىن ديالەكتيزمدەردى جيناقتاي وتىرىپ، ماعىناسىن زەرتتەپ، ءسوزدىڭ شىعۋ تاريحىن اشىپ، ادەبي تىلگە جاقىنىن ورتاق اتاۋ رەتىندە جالپى حالىققا ۇسىنۋ.

زەرتتەۋدىڭ مىندەتتەرى:
 ديالەكت سوزدەردىڭ جەرگىلىكتى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ، جەكە توپتارىن جىكتەۋ؛
 لينگۆومادەني دەرەكتى ديالەكتيزمدەردى ەتيمولوگيالىق جاعىنان تالداۋ جاساۋ؛
 كوركەم شىعارمالاردا كەزدەسەتىن ديالەكتيزمدەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ؛
 فونەتيكالىق، گرامماتيكالىق، لەكسيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋ؛
 ادەبي تىلگە جاقىن ءتۇرىن انىقتاۋ.

وزەكتىلىگى: ديالەكتىلەردىڭ كوبەيۋى ۇلتتىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن اسا ءقاۋىپتى. ءقازىر قازاق تىلىندە ديالەكت پايدا بولىپ قانا قويماي، قولدانىس اياسى كەڭەيىپ بارادى. وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋلەرىنە قولايسىزدىق تۋدىرادى دەپ ويلايمىن. سوزدەردىڭ جاقىندىعى – ۇلتتىق جاقىندىققا اكەلەدى. جاڭادان جاسالعان سوزدەردىڭ دۇرىستىعىن حالىق ايتادى. ال ەگەر ول زەرتتەلمەي بەكىتىلسە، ۇلت ءتىلىنىڭ مارتەبەسىنىڭ كوتەرىلۋىنە بوگەت بولۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىر ۇلتتىڭ ىشىندە اتاۋدىڭ ورتاق بولۋى ۇلتتىق بىرلىككە اكەلەدى. ءتىلىمىزدىڭ يەسى ءبىز ەمەس پە؟! ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاق. سوندىقتان مەن ءوزىمدى ويلاندىرعان، ساۋال تۋدىرعان سويلەنىستەردى جيناقتاپ، زەرتتەپ، ونى جالپى حالىققا ۇسىنىپ وتىرمىن.
اتاۋلاردى الدىن الا جاريالاماي، سىنعا تۇسپەي، حالىقتىڭ تالقىسىنا سالىنباي جۇرگەن ديالەكتىلەر، سويلەنىستەر وزدەرىنشە تاۋىپ الىپ شىعارۋ بارشىلىق. سوندا زياننىڭ كوكەسى ديالەكتىنى كوبەيتۋ ەمەس پە؟! ەگەر ءبىزدىڭ تىلىمىزدە ديالەكتىلەر مەن سويلەنىستەر كوپ بولسا، ادامدار ءبىر - ءبىرىن دۇرىس تۇسىنىسە الماي، ۇلتتىق تىلىمىزدەن جۇرداي بولىپ، ادەبي ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالا المايتىن كۇيگە جەتەرمىز.
بولجامى: ەگەر سويلەنىستەردى جيناقتاپ، ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ، اربىرەۋىنىڭ ماعىناسىن اشا وتىرىپ، ادەبي تىلگە جاقىنىن تاپسام، ونى ورتاق اتاۋ ەتىپ بارشا حالىققا ۇسىنار ەدىم.
زەرتتەۋدىڭ ءادىس – تاسىلدەرى: قازاق تىلىندەگى ديالەكتىلىك لەكسيكالاردىڭ قولدانىلۋ سەبەبىن انىقتاپ، ونىڭ ىشىندە ادەبي ءتىل قاتارىنا ەنۋگە بەيىم تۇرعان جەكە اتاۋلىق ماعىناعا يە بولىپ، قازىرگى زامان تالابىنا، ياعني تىلدىك نورما تالاپتارىنا ساي كەلەتىن ديالەكتيزمدەردى ايشىقتاپ، اجىراتىپ كورسەتۋ. زەرتتەۋ بارىسىندا سالىستىرۋ، تالداۋ، جيناقتاۋ، بايانداۋ، سيپاتتاۋ جانە كەي تۇستاردا تاريحي - ەتيمولوگيالىق زەرتتەۋ ادىستەرى قولدانىلادى. زەرتتەۋدىڭ بارىسىندا جيناقتاۋ، سالىستىرۋ بايقاۋ ءتاسىلى (الدىن الا جالپى بايقاۋ، تىكەلەي بايقاۋ)، سۇراق قويۋ ءتاسىلى.
پراكتيكالىق ءمانى: زەرتتەۋ بارىسىندا الىنعان دەرەكتەردى ديالەكتولوگيالىق اتلاس، ديالەكتولوگيالىق سوزدىك جاساۋدا پايدالانۋعا بولادى.
زەرتتەۋدىڭ جاڭاشىلدىعى: زەرتتەۋدە جەرگىلىكتى ديالەكتيزمدەردىڭ ءبىر وبلىس ىشىندە ايىرماشىلىقتارى ايقىندالىپ، ونىڭ ادەبي تىلدە قولدانىلۋ سيپاتى كورىنىپ وتىر.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ قۇرىلىمى: عىلىمي جوبا كىرىسپەدەن، نەگىزگى، پراكتيكالىق بولىمدەردەن، قورىتىندىدان جانە پايدالانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىنەن تۇرادى.

نەگىزگى ءبولىم
2. 1 ديالەكتولوگيا تۋرالى جالپى تۇسىنىك
جەرگىلىكتى تىلدىك ەرەكشەلىكتەر – جالپىحالىقتىق ءتىلىمىزدىڭ ءبىر ايماققا ءتان تىلدىك كورىنىسى. ول ايماقتىڭ تىلدىك ماتەريالى جالپىحالىقتىق ءتىل
ارناسىمەن استاسىپ جاتادى دا، كەيبىر دىبىستىق، گرامماتيكالىق، لەكسيكالىق ەرەكشەلىكتەرى جاعىنان ودان اجىراپ تۇرادى. جەرگىلىكتى
ەرەكشەلىكتەردىڭ قامتيتىن اۋماعى، تىلدىك ماتەريالدىڭ كولەمىنە قاراي ديالەكت، سويلەنىس تەرميندەرى قولدانىلادى.
ديالەكت دەگەن تەرمين تىلدە جالپىحالىقتىق سيپات الماعان، بەلگىلى ءبىر جەردە عانا قولدانىلاتىن ەرەكشەلىكتەردىڭ جيىنتىعىن بىلدىرەدى.
سويلەنىس – جەرگىلىكتى ديالەكتىلەردىڭ شاعىن ايماقتى قامتيتىن بولىگى. ماسەلەن، قازاقستان جاعدايىندا ديالەكت 2 - 3 وبلىس كولەمىندەي جەردى قامتىسا، سويلەنىس 1 وبلىس نە 2 - 3 اۋدان كولەمىندەي جەردى قامتيدى.
ءتىل ءبىلىمىنىڭ ديالەكتىلەر مەن سويلەنىستەردى زەرتتەيتىن سالاسى ديالەكتولوگيا (ديالەكتوس – سويلەۋ، سويلەنىس؛ لوگوس – ءىلىم ) دەپ اتالادى.
ادەبي تىلدەگى جالپىعا بەلگىلى ءسوز جەرگىلىكتى جەردە باسقاشا ايتىلۋى مۇمكىن. مىسالى، قوڭسى - كورشى، سوي - تۇقىم، وزدىرۋ - وتكىزۋ.
ادەبي تىلدەگى كەيبىر سوزدەردىڭ جەرگىلىكتى حالىق تىلىندە الدەنەشە نۇسقاسى كەزدەسەدى: ۇلكەن - دىراۋ، ءنان، ءنانباي، دىعال، دوكەي، ايدىك، جويان، نويان،
سومبال، شانبول، چوڭ، شوڭ.
ديالەكتىلىك ەرەكشەلىكتەر سوزدەردىڭ دىبىستالۋىندا دا كەزدەسەدى: ءشاش - شاش، ايقىرا - ايقارا، كەرباز - كەربەز، ءمارتابا - مارتەبە.
سونداي - اق ءسوز تىركەستەرىندە دە كەزدەسەدى: زىبان ۇرۋ – الەك سالۋ، ىلكى ازىردە – العاشقى كەزدە.
حالىق، يا ۇلت تىلدەرىندە كەزدەسەتىن ەرەكشەلىكتەر ەش ۋاقىتتا ءبىرىڭعاي سيپاتتا بولعان ەمەس. ولار پايدا بولۋى جاعىنان دا، جالپىحالىقتىق ادەبي تىلگە قاتىسى جاعىنان دا، حالىق تىلىندە قولدانىلۋى جاعىنان دا ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە ادەبي ءتىل قابىلداپ، ونىڭ قولدانىلۋ نورماسىنا اينالىپ، تۇراقتالىپ، جالپىحالىقتىق سيپات العان ەرەكشەلىكتەرىمەن قاتار، ادەبي ءتىلدى قابىلداماي، ودان تىس قالىپ وتىراتىن ديالەكتىلىك ەرەكشەلىكتەر، قاراپايىم سوزدەر، جارگوندار، ۆارۆاريزمدەر، كىتابي ءتىل ەلەمەنتتەرى دە بار.
جەرگىلىكتى ديالەكتىلەر دەگەنىمىز – بەلگىلى ءبىر جەردىڭ، ايماقتىڭ حالقىنا قىزمەت ەتەتىن، دىبىستىق، گرامماتيكالىق جانە لەكسيكالىق جاعىنان وزىنە
ءتان ەرەكشەلىگى بار جالپىحالىقتىق ءتىلدىڭ تارماقتارى.
جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەر 3 توپقا بولىنەدى:
1. فونەتيكالىق ەرەكشەلىكتەر. بۇل ەرەكشەلىكتەر كەيبىر دىبىستاردىڭ ءوزارا الماسۋىمەن، دىبىستاردىڭ جۋان - جىڭىشكە ايتىلۋىمەن نەمەسە كەيبىر دىبىستاردىڭ ءتۇسىرىلىپ نە قوسىلىپ ايتىلۋىمەن بايلانىستى. مىسالى: پىسقان - پىسكەن، قۇلدانۋ - قولدانۋ، ماڭلاي - ماڭداي، چاقىرۋ - شاقىرۋ.
2. گرامماتيكالىق ەرەكشەلىكتەر. سوزدەردىڭ تۇلعالارىمەن، ولاردىڭ تۇرلەنۋىمەن نەمەسە سوزدەردىڭ تىركەسىمدىك ەرەكشەلىكتەرىمەن بايلانىستى.
مىسالى: وڭتۇستىكتە بۇيرىق رايدىڭ بارعىن، كەلگىن تۇلعالارى كەزدەسەدى.
3. لەكسيكالىق ەرەكشەلىكتەر. ءبىر نارسەنىڭ اتاۋى نە ونىڭ سىن - ساپا قيمىلىنىڭ ءار جەردە ءارتۇرلى اتالۋىمەن بايلانىستى بولادى. مىسالى:
ءيىناعاش - اپكىش، كۇيەنتە، قۇرامىس، مويىناعاش ت. ب. وسى 3 توپتىڭ ساندىق اراقاتىناسى تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا، لەكسيكالىق ەرەكشەلىكتەردىڭ الدەقايدا باسىم ەكەنى بايقالادى.

اققايىڭ اۋدانى، سميرنوۆ №3 ورتا مەكتەبىنىڭ
10- سىنىپ وقۋشىسى ءتۇرسىنالى ءلاززات باقىت قىزى
جوبا جەتەكشىسى: قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى: يسماكوۆا عاليا سەرىك قىزى
عىلىمي جەتەكشى: فيلولوگيا ماگيسترى: الپىموۆا ماقپال ساركەن قىزى