جورعا تاۋىنا جورىق
قار بەكىپ، سۋىق تۇسكەلى، ءساتجاندار سان رەت شاڭعى جورىعىن جاسادى. دەمالىس سايىن جاقىن جەردەگى مال فەرمالارىنا بارىپ، گازەت وقىپ بەرىپ، پوچتا تاسىپ، مالدىڭ جايى-كۇيىن دە ءبىلىپ وتىردى.
ءساتجان ءالى قۇسىن قويانعا سالىپ اياقتاندىرعان جوق. سەرىكباي اتاسى سوناۋ كۇنگى سوناردان باستاپ: قاراناي، شاقپاق، شۇبارايعىر، جورعا، جاۋىرتاعى تاۋلارىنا كەتىپ قۇسىن سالىپ، اۋىلدا بولعان ەمەس. ال، جالعىز ءوزى الىپ شىعۋعا قۇسىنىڭ ەتىنە دە جەتىك ەمەس جانە قۇسىن تاعى دا قاشىرىپ الام با، دەپ قورعانادى.
كوپتەن ۇيىندە بولماعان اتاسى ءبىر كۇنى اتىن تىنىقتىرىپ، ءوزىنىڭ كىر-قوڭىن جۋدىرىپ، بىر-ەكى كۇن دەم الدى. جانە كۇزدەن بەرى العان جيىرماعا تارتا تۇلكىسىن، قاقپانمەن العان بىر-ەكى قاسقىرىن دايىنداۋ ورنىنا وتكىزدى. اتاسىنىڭ وسى ءبىر كوڭىلدى كەشى ءساتجاننىڭ قىسقى دەمالىسىمەن قاتار كەلدى. ول يتەلگىسىن قولىنا الىپ اتاسىنىڭ ۇيىنە كەلگەندە، قۇسبەگى كارت بۇركىتىنىڭ بەتەگەسىن تازالاۋعا كىرىسىپ جاتىر ەدى. كەسەك-كەسەك ەكى شاقپاق قانتتى قۇسىنا جۇتقىزىپ جىبەرىپ، جەم بەرمەي، قۇسىن تۇعىرىنا قوندىرىپ بايلاپ قويدى. قۇسقا قانت بەرگەن دەگەندى ءساتجان كورمەك تۇگىلى ەستىگەن دە ەمەس ەدى. بۇل ءساتجانعا ەتە ءبىر وزگەشە جاڭالىق بولىپ كورىندى.
اتاسى ءساتجاننىڭ يتەلگىسىن قولىنا الىپ، ەتىن كورىپ ءبىراز وتىردى. «ەسەيىپ قالىپتى، مىناۋ ەرتەڭ الىپ شىققانمەن قويانعا تۇسەر مە ەكەن؟ سۇيتسە دە بايقالىق»، — دەپ يتەلگىگە كىشىرەك-كىشىرەك ەكى بولەك مۇز جۇتقىزدى. «ەندى اپارىپ كىلەت ۇيگە سالقىن جەرگە بايلاپ قوي، مىناۋ ەتىمەن سۋىقتى ەلەمەيدى» دەپ سەرىكباي ءساتجاننىڭ يتەلگىسىن قولىنا بەردى.
تاڭەرتەڭ سەرىكباي قۇسبەگى ءساتجاننىڭ ۇيىنە ءوزى كەلىپ يتەلگىنى قولىنا الىپ ەتىن كوردى. «بايقاپ كورۋگە بولادى، سۇيتسە دە» دەپ يتەلگىگە تاعى ءبىر بولەك مۇز جۇتقىزىپ جىبەردى. تۇسكە دەيىن مىنا جەردەن قويان كورسەتىپ قايتايىق» دەپ سەرىكباي اتىن ەرتتەدى. ءساتجان قۋانىپ، يتەلگىنى اتاسىنىڭ قولىنا بەرىپ، ءوزى شاڭعىسىن كيىپ الدى. ءساتجان ۇيدەن شىعۋىن اڭدىپ تۇرعان جاناي دا شاڭعىسىن جىلماڭ ەتكىزىپ سىرعىتىپ جەتىپ كەلدى.
— بالالار كوپ ۇزامالىق، مىناۋ تالدىڭ ىشىندە ءبىرلى-جارىم قويان بولۋ كەرەك، سەندەر سول تالعا قاراي بارىڭدار. مەن مىنا «بورشا تاستىڭ» مۇرىنشاعىنا شىعىپ يتەلگىنى ۇستاپ وتىرايىن. سەندەر قوياندى ايداپ شىعىڭدار، — دەدى سەرىكباي.
ەكەۋى مىنا ءسوز قۇلاعىنا تيىسىمەن ايداپ جارىسا جونەلدى. جورتىپ بارىپ سەرىكباي دا مۇرىنشاق تاسقا شىقتى. اتىن تاساعا قويا سالىپ، يتەلگىنى الىپ تاستىڭ باسىنا شىققان دا، ءساتجاندار دا تالدىڭ ىشىنەن لاقتاي ءبىر اق قوياندى ۇركىتىپ ايداپ شىقتى.
كوپتەن اڭ كورمەگەن ۇرىنشاق يتەلگى ەتبەتىنەن ءتۇستى. سەرىكباي دا قولىن كوتەرە سىلتەپ، يتەلگىنى قارسى الدىنان كولدەنەڭدەپ وتە بەرگەن قويانعا جابا سالدى. يتەلگى، ادەتتەگى تەۋىپ تۇسەتىن داعدىسىن ىستەپ، قوياننىڭ ءدال ۇستىنە كەلە بەرىپ جارق ەتىپ اسپانعا كوتەرىلدى. قورعالاپ، تىعىلار تالدىڭ ىشىندە جاڭاعى ءوزىن قۋعان شاڭعىشىلار ءجۇر، مىنا سىرتتا وزىنە قۇس جىبەرىپ تۇرعان اڭشى، سۋ جۇرەك، ساسقان قويان بوي جاسىرا المادى، يتەلگىنىڭ كوكتەن ءتۇيىپ تۇسەر تەمىردەي تەگەۋرىنىنە قارا قۇسىن توسقانداي ارتقى ەكى اياعىمەن شوقايا قالدى. ءدال وسى ساتتە، جوعارىدان شانشىلا قۇيىلعان يتەلگى كوكتەن تۇسكەن جايداي جارق ەتىپ قوياندى جەلكەدەن ءتۇيىپ ءوتتى. تۇسە بەرگەندە اتىپ كەتىپ، يتەلگىنى جەر سوقتىرام دەگەن ادىسىنە قويان ۇلگىرە المادى. ەتبەتىنەن تۇسكەن قويان تىپىرلاپ ورنىنان تۇرا العان جوق. تال ىشىنەن اعىزىپ ءساتجاندار دا كەلىپ جەتتى. كەلە قوياندى ۇستاپ اتالارىنا الىپ كەلدى.
وسى يتەلگى وتە ءبىر كۇيسىز قىران. مىناۋ ەتىمەن اينىماي قويانعا ءتۇسۋى ءتۇسۋ-اق، — دەپ سەرىكباي تىماعىن باسىنان الىپ ءبىر سىلكىپ كيدى.
— بۇل قويان جانايدىكى، تاعى قاراڭدار، — دەپ يتەلگىنى قىزىلعا شاقىرىپ الىپ سەرىكباي قايتادان تاستىڭ باسىنا شىقتى. تالدان الگىدەن باسقا قويان تابىلمادى. ءبىراق وزەننىڭ ارجاق كاباگىنان ءبىر توپ ءشىل ۇشىپ كەلىپ توبەنىڭ كۇنگەي بەتىندەگى ءبىر كىشكەنە قارا سىنعا قوندى.
ءشىلدى كورە سالىپ يتەلگى تاعى ەتبەتىنەن ءتۇستى. سەرىكبايدىڭ قولىنان شىعىسىمەن يتەلگى ويناپ اسپانعا شىعىپ الىپ شىلدەردىڭ ءدال ۇستىنە ءتۇيىلدى. يتەلگىنى كورگەن سوڭ بىردە-بىر ءشىل قونعان جەردەن كوتەرىلە الماي، جاپىرلاي جەر باۋىرلاپ سايداعى كوپسىك قارعا سۇڭگىپ كەپ كەتتى. شىلدەردىڭ قارعا كىرگەنىن كورىپ تۇرعان ءساتجان مەن جاناي اعىزىپ كەلىپ، قارعا كىرگەن شىلدەردىڭ بىرنەشەۋىن ۇستاپ الدى.
قىسقى كانيكۋلعا بوسار الدىندا شاڭعىشىلار ۇيىرمەسىندە ءساتجان شاڭعى جورىعىنا شىعۋدى ۇسىندى. «جورعا تاۋىنداعى قوي فەرماسىنا بارىپ قايتالىق. مالدى كورەيىك، مالشىلارعا گازەت اپارالىق،» — دەدى. ونىڭ سوزىنە
ناريمان قوسىلدى. ونىنشى كلاستىڭ وقۋشىسى قاپان:— «وندا ءبىز ءساتجان يتەلگىسىنە قايراقتى وزەنىنىڭ قۇرى مەن قويانىن الدىرامىز. بۇل ءبىر تاماشا سەرۋەن، دەمالىس بولادى»، — دەدى.
ءسوزدى وسىعان بايلاپ، ءجۇرىس ازىرلىگىنە جۇمىلا قام ىستەدى.
شاڭعىشىلاردىڭ بۇل ءجۇرىسىن اۋداندىق كومسومول كوميتەتى دە ۇناتتى. كومسومول ۇيىمى بۇلارعا ارناۋلى تاپسىرما بەردى. بۇلاردىڭ بۇل ءجۇرىسى «جورعا تاۋىنا جورىق» دەپ جاريالاندى.
شاڭعىشىلار الدىمەن اۋداندا، جورعا تاۋى مەن شۇبارايعىر تاۋلارىنىڭ كارتاسىن جاساپ الدى. كىسى باسى بىر-بىردەن قۇبىلاناما (كومپاس) الدى. بۇل جولداعى كەزدەسەتىن ۇلكەن ءقاۋىپتىڭ ءبىرى توپتانعان قاسقىر. ەكىنشىسى، — تۇتەي سوعاتىن بوران. وسىلاردان ساقتانۋ قامى ەسكەرىلىپ، كەرەكتى قۇرالدار دا الىندى، ءساتجان ءوزىنىڭ يتەلگىسىن الىپ ءجۇرۋدىڭ قامىن ىستەدى. يتەلگىسىنە تالدان ءيىپ جىبەرىپ بولەۋ اعاش جاسادى. ءدال جۇرەردە سوعان جاتقىزىپ وراپ بولەدى دە ارقاسىنا ءىلىپ الدى.
شاڭعىشىلاردى اۋدان ورتالىعىنان اتتاندىرعان ۇيىمداستىرۋشىلار ەڭ شەتكى «ەڭبەك» كولحوزىنا دەيىن شىعارىپ سالدى. سول جەردەن شاڭعىشىلار تاڭ اتا تۇنجىراعان سىرتتىڭ تۇمان باسقان بۇيراتىن بەتكە الىپ سىزىپ بەردى.
بەلەس-بەلەس بۇكتەتىلگەن جايلاۋ تاۋلارىنىڭ سىلەمدەرىن كەكتەي ەتىپ، شاڭعىشىلار اعىزىپ كەلەدى. تەڭىزگە جۇزگەن بالىقتاي جۇيرىك شاڭعىشىلارمەن قار تەڭىزىنە جەر باۋىرلاعان تۇمانعا سۇڭگىپ كەتىپ الدەقايدان بارىپ شىعادى. جۇرگەن سايىن بالعىن دەنەلەرىنەن كۇش قىزۋى بۇرقىراپ، جاستىق جالىنى اسپانعا اتادى. ءبىراق تۇمان جەر باۋىرلاپ سەرپىلەر ەمەس. قاپان تۇرا قالىپ ساعاتىنا قارادى. ءبىز شىققالى ءۇش ساعاتتان اسىپ كەتتى. ءبىر قىدىرۋ جەرگە كەلىپ تە قالدىق. تەز دەم الايىق، دەپ شاڭعىشىلار يرىلە قالدى.
قالتالارىنداعى كارتانى الىپ جايىپ، قۇبىلانامانى قويىپ، ءجۇرىس باعىتتارىن قاراستىردى. ءازىر بەتىمىز دۇرىس ءتارىزدى، دەپ از دەمالىستان كەيىن تاتى ءجۇردى. بارعان سايىن تۇمان بەلدەۋلەنىپ قويۋلانعانداي. كۇن كوزىنىڭ بەدەرى تۇمان پەردەسىنە مالتىعىپ ەشبىر سىزات بەرمەيدى. ءجۇرىستىڭ الدىن باستاپ كەلە جاتقان قاپان:
— ەگەر بەتىمىز دۇرىس بولسا، وسى الدىمىزدا ءبىر ارنا كەزدەسەدى. سول ارنامەن قۇلديلاپ وتىرىپ جاۋىرتاعى سالاسىنا بارامىز. ەگەر ول ارنا كەزدەسپەسە، وندا ءبىز ءبىر جاعىنا بۇيرەك شىعىپ كەتتىك، — دەدى. شاڭعىشىلار تاعى ءبىراز ءجۇردى. قاپان ايتقان ارنا كەزدەسپەدى. ءبىر قالىڭ ميقى ادىردىڭ ىشىنە ءتۇسىپ، سودان جۋىردا شىعا المادى. وسى ادىردىڭ ءبىر ۇلكەن سايىنا كەلگەندە، الدارىنان جاڭا عانا جورىتقان ءبىر توپ قاسقىردىڭ ءىزى كەزدەستى. شاڭعىشىلار ۇلكەندى-كىشىلى جەتى قاسقىردىڭ ءىزىن ساناپ شىقتى.
اڭشى اتامنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قاسقىردىڭ توپتالاتىن ايى بولا قويعان جوق. بۇل ءبىر ۇيالاس قاسقىردىڭ ءىزى. ەگەر ۇيالاس توبى بولسا، ولار كوزىنە كورىنگەن قاراعا ۇرىنعىش بولادى دەۋشى ەدى. ەندى بىرىمىزدەن ءبىرىمىز اسا ۇزامالىق. جانە جان-جاعىمىزدى بايقاپ وتىرالىق، — دەپ ءساتجان ءتۇز تاعىلارىنىڭ سىرىنان جولداستارىنا حابار ءبىلدىرىپ قويدى. ءبىرازدان كەيىن ميقى ادىردان شىعىپ قۇلاش ۇرعان جازىققا ءتۇستى. وسى جازىقتا شاڭعىشىلار بويلارىن جازا شاڭعىلارىن جۇلدىزداي اعىزدى. ءبىراق ءالى دە مولشەرلى جەردەن بەلگى تاپقان جوق.
ءبىرازدان كەيىن سولتۇستىكتەن جەل لەبى شىعىپ تۇماندى سىپىرىپ كوتەرە باستادى. تىم الىس اتىراپ بولماسا دا ءبىراز جەردىڭ بۇيرات شوقىلارى كورىنەدى. بۋلىققان دالا، تۇنشىقتىرعان تۇماننان سەرپىلگەندەي بولدى.
— ءبىز جاڭىلىس ءجۇرىپپىز، مىناۋ جاۋىرتاعى وزەنىنىڭ شۇبارتاۋ جاق قاباعىنداعى كەڭ جازىق. ءقازىر جورعا، شۇبار، ايعىر تاۋلارىنىڭ توبەسى دە كورىنەدى. ال، باسىڭدار جولداستار! — دەپ قاپان بويى جازىلىپ قۇلاش ۇرعان جۇيرىكتەي وزا جونەلدى.
العاشقىدا سونشا قۋناقى بولعانىمەن جانايدىڭ بالعىنداپ قاتايماعان ءالسىز دەنەسى شارشاۋعا اينالدى. ول وسى سىدىرۋدا ءبىرسىپىرا جەر كەيىندەپ قالدى. كىشكەنە بەلەستەن اسقان جولداستارى الىستاپ بارا جاتقان ءتارىزدى. قاپانمەن تىزە قاعىسا سىلتەگەن ءساتجان دا قالىسپاي اعىزىپ بەردى. ەرەگىسكەن جۇيرىكتەي ەكەۋى ءجۇرىس قىزىعىنا ءتۇسىپ جولداستارىنان ۇزاپ كەتتى.
بارعان سايىن جەل كوتەرىلىپ، جاقىندا جاۋعان قىرباق قاردى ايداپ، جاياۋ بوراسىن باستالدى. ەكى قارا سانى سىرقىراپ شاڭعىنى سىلتەي سىرعىتۋعا كەلمەي، جانايدىڭ دەنەسى اۋىر تارتتى. ايقايلاپ جولداستارىن شاقىرۋعا نامىستانىپ، ول ءالى دە بولسا كۇشىن جيناپ قۋىپ جەتپەك بولدى. اسىرەسە ونىڭ قىسىلاتىنى ناريماننىڭ قىلجاعى. ەگەر ناريمان جانايدىڭ بولدىرعانىن بىلسە ءومىرى مازاقتاپ يىعىنان تۇسپەيدى.
بارعان سايىن دەنەسى اۋىرلاپ، جانايدىڭ ءجۇرىسى ونبەدى. الدە جولداستارىنىڭ ءبارى كۇشەيىپ كوتەرىلىپ كەتتى مە، ايتەۋىر ءوز جۇرىسىنە كوڭىلى تولمايدى.
كوبىكتەنىپ جاتقان قاردى قاقپالاپ ءمىنىپ جورعالاتقان ەركە جەل، اق جورعا جاياۋ بوراسىندى ۇدەتىپ بارادى. الىستان انداعايلاپ شۇبارايعىر تاۋىنىڭ نايزا شىڭى كورىندى. شارشاپ كەلە جاتقان جاناي قۋانىپ كەتتى. ول شاڭعىسىن تۇقىرتا باسىپ سىرعىتىپ زۋلاتا جونەلمەك بولدى. سونشا بولمادى الدەقايدان جەل لەبىندە ءبىر جات دىبىس تالىقسىپ كەلىپ ەستىلدى. دىبىس الدە ىشقىنىپ سوققان جەل دىبىسى، الدە ۇلىعان قاسقىردىڭ دىبىسى. وسى دىبىس قۇلاعىنا شالىنعاندا جانايدىڭ شارشاعان سالماقتى دەنەسى ءتۇرپيىپ، الدەنەدەن شوشىنعانداي جەڭىلدەنىپ كەتتى. ونىڭ كوز الدىنا باعانا كەزدەسكەن كوپ قاسقىردىڭ ءىزى ەلەستەدى. داۋىس بارعان سايىن مولايىپ انىقتالا ءتۇستى.
اعىزىپ بارىپ-بارىپ ارتتارىنا قاراعان ءساتجان مەن قاپان جولداستارىنان الدەقايدا ۇزاپ كەتىپتى. جەل سەرپىپ، تۇمان سىرىلۋى، الىستاعى تاۋلاردىڭ باسى كورىنۋى، بۇلاردىڭ ويىن سەرگىتىپ كوڭىلدەندىرىپ جىبەردى. ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى ىلەسە اعىزىپ ناريمان، تاعى باسقا جولداستارى كورىندى. ءبىراق، ءبارى تۇگەل ەمەس، تىم كەيىندەپ قالدى، قالاي قالدى؟ ولار وسىنى اجىراتىپ بولعانشا كەيىنگى جولداستارى كەلىپ جەتتى. جانايدان باسقاسى تۇگەل. تەك ارتتارىندا قالعان كىشكەنە بەلەس شىمىلدىق بولىپ جانايدى سول جاسىرعانداي، ءبارى سونىڭ جولىن كوزدەدى. جاناي تەز شىعا قويمادى. از توستى، دىبىس كۇتتى، جاناي جوق.
— ول جاي بولىنگەن جوق، نە جازىم بولىپ شاڭعىسى سىندى، نە ءوزى ءبىر بوگەتكە ۇشىرادى. بارماسا بولمايدى، كانى مەنىمەن كىم جۇرەدى؟ — دەدى ءساتجان.
ءساتجاننىڭ ءسوزىن قاپان قوستادى.
— ەكەۋمىز بارايىق، ءجۇر، — دەپ قاپان شاڭعىسىن كەيىن قاراي بۇرىپ الدى. باعاناعىدان گورى جەل كوتەرىلىپ، بوران ۇدەي باستاعان. جەلگە قارسى قاسقايا سىرعىتقان ەكى شاڭعىشى ومىراۋىن جەلگە توسەپ، تۇقىرا شاپقان جۇيرىكتەي تىزە كاتىسا قۇلاش ۇردى.
ۇلىعان داۋىس بارعان سايىن مولايىپ، جانايدىڭ ارت جاعىنان وزىنە الدەنەلەر لاپ قويعانداي ونە بويىن ەلەس بيلەدى. ونىڭ قورقۋ سەزىمى بيلەگەن دەنەسى لەز شيراپ، كەنەتتەن دۋىلداعان ءبىر قايرات قانات قاقتىرعانداي شاڭعىسىن زۋلاتىپ كەلەدى. دىبىس ءوشتى. جەل ەكپىنىنەن الدەكىمنىڭ شۋىلداعان سەرپىنى ەستىلەدى. بۇكتەتىلىپ قۇلاشتاعان جۇيرىكتەي الدىنا قاراي سەرمەپ كەلەدى. جانامالاپ وزىنە كەلىپ قالعان كوكجال قاسقىردىڭ ارانداي اشىلعان اۋزى ءالى كوزىنە تۇسكەن جوق. ءبىراق وزىمەن جارىسا ورەكپىگەن قار قۇيىنى، الدەنەنى قورشاپ الىپ ۇشقانداي، كوزى جايناعان سابالاق قۇيرىق ءبىر ءاپپاق دەنەنى الدىنان كولدەنەڭدەتە بەردى.
كوزى جايناپ، ءتىلى سالاقتاعان تايىنشاداي كوكجال قار توپانىن ۇشىرعانداي الدىن وراي جانايعا تاپ بەرە وڭمەڭدەپ تايانا تۇسكەندەي بولدى. سول سياقتى ءبىر ەكپىن سول جاعىنان دا زۋىلداپ كەلىپ قالدى. جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، تەك جان ۇشىرا شاڭعىسىن قىسىلا سىرعىتتى. ارتىنان قۋالاي سوققان جەل كوبىك قاردى ءۇيىرىپ اكەلىپ لاپ وتكىزىپ اتىپ جىبەرگەندەي بۇرق ەتكىزىپ لاقتىردى. كىرپىگىنە قىراۋ تۇرىپ، جاساۋراعان كوزىنە جان-جاعىنىڭ ءبارى قاسقىر بولىپ قاماپ كەتكەندەي بولدى. سول ساتتە قارسى الدىنان اعاراڭداعان ەكى تۇلعا ەلەڭ ەتتى. جۇرەگى قىسىلدى، اۋزىنا تىعىلدى، ول ءبىراق ىلە سەرگىپ ەسىن جيىپ الدى. نەگە سونشا قورقادى؟ جولداستارى قايدا؟ قاسقىرعا العىزبايتىن ايلا جوق پا؟ ول وسى ويلارعا كەلگەندە سەرگىپ كەتتى. قالتاسىندا جۇرگەن جاڭادا عانا ناريماننان العان «كۇمىس» وتتىعى بار. قاسقىر وتقا جولامايدى، ءقازىر ورامالىن الىپ، تۇتاتىپ قاسقىردى شوشىتادى.
سويتەدى دە سىرعىپ كەتەدى. مۇمكىن سول ساتتە جولداستارىنا دا جەتەر.
بەس بولتىرىگىن ەرتىپ الىپ، جانايدىڭ الدى ارتىنان وراي قاپتاعان ءبىر ارلان، ءبىر قانشىق قاسقىر، ەندى عانا باتا قيمىلداۋعا بەت قويىپ، جاس ەتكە سىلەكەيى شۇبىرىپ-اق ەدى، ءبىراق، ول ۇمىتتەرى ورىندالمادى. ەمىن-ەركىن ەندى ورتاعا الا بەرگەندە ءساتجاندار كەلىپ قالدى. جالتارعان قاسقىرلاردى كورە سالىپ قاپان قولىنداعى وقتاۋلى بەردەڭكەمەن الدىنان كولدەنەڭدەي باسىپ سالدى، قاسقىر قاڭق ەتتى. ءسۇيتتى دە جەل ءۇيىرىپ ايداعان قار توپانىنا كىرىپ جوق بولدى. ەلسىز جايلاۋدا ازىق ىزدەپ اڭداعان اشقاراق قاندى اۋىز قاسقىرلاردى ارقانىڭ سۇراپىلى قاقپالاپ شاڭعىشىلارعا كورسەتپەي تۇتەي جونەلدى.
ءساتجان جۇگىرىپ كەلىپ جانايدى قۇشاقتاي الدى:
— جازىم بولا جازدادىڭ عوي، نەعىپ كەيىندەپ قالدىڭ، — دەپ جانايدان جاي سۇراي باستادى. جانايدىڭ القىنعان جۇرەگى سوندا بارىپ ورنىقتى. قاپان ۇشەۋى از عانا دەم الىپ الداعى شاڭعىشىلار توبىنا كەلىپ قوسىلدى.
شاڭعىشىلار ىزعىتىپ كەلەدى. كۇن ەڭكەيىپ قالدى. توبەسى اشىق، بەلدەۋلەنە سوققان بوران، كەي جەردە تۇتەك بولىپ تۇك كورسەتپەي، كەي جەردە الاڭ-بۇلاڭ اشىلىپ كەتەدى. وسىنداي ءبىر الاڭ-بۇلاڭدا شاڭعىشىلار جەر جوباسىن انىقتاپ بەتىن تۇزەتىپ الدى. جورعا تاۋىنىڭ قوي فەرماسى قىستاعان كەڭ سالاسىنا كوز بايلانباي-اق ءىلىندى. ءبىراق، ۇلكەن اقتاردان اعىزا سوققان بوران بۇل ولكەدە ەرەكشە تۇتەپ كەتتى. كۇن باتا بوران قويۋلانىپ، جەلدە سۋىتا باستادى.
جەر جوباسىن، قوي قىستاۋىن بۇرىن كورگەن قاپان قۇبىلاناماسىنا قاراپ الىپ جەلگە قىرىنداي تارتتى. ءالى اۋىل بەلگىسى جوق. الدا ءجۇرىپ كەلە جاتقان قاپان ءبىر دىبىسقا قۇلاعىن توسىپ تۇرا قالدى. قالعاندارى دا دىبىس شىعارماي بۇرقىراعان بوران ىشىنەن ءۇن كۇتتى. بۇلاردىڭ كۇتكەنى فەرما قورالارىنان شىعاتىن دىبىس. ءبىراق، بۇل دىبىس وعان ۇقسامايدى. سالدەن سوڭ قارلىققان، شارشاعان ءالسىز دىبىس ەستىلەدى. ءبىراز جەرگە كەلگەندە، ۇيلىعا ىعىپ كەلە جاتقان قالىڭ قوي كەزدەستى. قويدى كورگەندە شاڭعىشىلار قاۋىپتەنىپ تە قالدى. قالاي يەسىز، نەعىپ ىقتىرىپ الدى؟ الدەقانداي ءبىر ۋاقيعاعا كەزدەسىپ قوي ءبولىندى مە؟ مىنە، وسى سۇراقتار شاڭعىشىلاردىڭ ويىندا اڭداپ تۇرعانداي بولدى.
الگى ەستىلگەن دىبىس تاياۋ جەردەن تاتى شىقتى. شاڭعىشىلار قويدىڭ الدىن توقتاتىپ، ىقتىرماۋعا كىرىستى. قويدىڭ الدى ازداپ بوگەلە بەرگەندە تاتى ءبىر توپ قوي كەلىپ قوسىلدى. وسى توپ قويدىڭ ىشىندە داۋىسى بارلىعىپ، ابدەن قالجاۋراعان قويشى دا كەلدى. ويدا جوقتان قويىنىڭ الدىن توقتاتىپ ءوزىن قارسى العان جاستارعا قويشى قۋانىپ تا، تاڭدانىپ تا قارادى. جورتا تەپسەڭىنىڭ سۇراپىلدانا سوققان دۇلەي بورانىنا قويىن ىقتىرمايمىن، دەپ كۇنى بويى الىسىپ. ابدەن قالجىراعان قارت قويشى قايتا شيراعانداي سەرگىپ كەتتى.
— قاراقتارىم، جولدارىڭ بولسىن! مال دا وزدەرىڭدىكى، شال دا وزدەرىڭدىكى. ىقتىرمايمىن دەپ الىسا، الىسا ابدەن قالجىرادىم. اۋىل مىنا تۇسىمىزدا الىس ەمەس. قىرىنداتا-قىرىنداتا بەتىن تۇزەي الماي، جەتكەن جەرىم وسى ەدى. ءازىر قويىم تۇگەل، ەندى ايرىلام عوي دەپ قورقىپ ەم، — دەپ قويشى شاڭعىشىلارعا بارلىق سالماقتى دا، سەنىمدى دە تاستاي بەردى.
— قويعا ەندى ءبىز يە، ال، اتا، بەتتى ءوزىڭ تۇزە، — دەپ قاپان جولداستارىمەن قويدىڭ باس-اياعىن ىقشامداپ مەڭگەرىپ الدى.
— الدا قاراقتارىم-اي، ەسىمدى ەندى جيدىم. ەسىل مالدان ايرىلامىن با، الدە قاسقىر كيىپ كەتە مە، دەپ شوشىپ ەم. جولىم بولدى، — دەپ قۋانعاننان كوزىنە جاس العانداي بولدى. ءارى قوينى-قونىشىن قار كەرنەپ، ءارى شارشاپ السىرەگەن قويشى تەك جوبالاپ اۋىل ءجونىن عانا ايتىپ نۇسقاپ وتىردى. شاڭعىشىلار قويدى توپتاپ بىتىراتپاي، قويشى ايتقان جوباعا بەتتەتىپ الىپ ءجۇردى.
قويشى ايتقانداي اۋىل دا ونشا الىس ەمەس ەدى. ازدان سوڭ بارلىق قويدى تۇگەندەپ فەرمانىڭ قوراسىنا ەنگىزدى. شوپاندار اۋدان ورتالىعىنان اكەلگەن جاڭالىق حابارعا قانىق بولدى.
ءساتجاندار فەرمانىڭ ەڭ شەتكى اۋىلى قايراقتىنى قىستاعان نيازباي قوراسىنا كەلدى. جورتا سالاسىنان شىعاتىن قايراقتى بۇلاعى جازعىتۇرىم تاسىپ، جاز ورتاسىنا جەتپەي اياقسىپ تارتىلىپ قالادى. سول تاسۋىندا جايىلعان سۋدىڭ ورنىنا تال ارالاس قالىڭ بۇتا ەسەدى. ءقازىر ول تۇيە كورىنبەيتىن توعاي بولىپ كەتكەن. سول توعايدىڭ ءىشى تولعان قويان، قۇر، قىرعاۋىل نەشە ءتۇرلى ۇساق اڭدار بولادى. بۇل اڭدارعا نيازباي شوپاننىڭ قىزىل تازىسىنان باسقا ەشبىر جاندىك اياق باسىپ كورگەن ەمەس. نيازباي قىزىل تازىنى ىلۋدە بولماسا بۇل توعايعا اكەلمەيدى. كوبىنەسە قىرداعى تۇلكىگە قوسادى. اڭى مەن قۇسىن ءتول وسىرگەن قايراقتى بويى اڭقۇمار نيازباي، جاس تالاپ ءساتجان باستاعان جاستاردىڭ اڭسارىن اۋداردى. ءازىلقوي ناريمان:
— ال، ءساتجان، سەنىڭ قىرانىڭنىڭ قىزىعىن قاشان كورەمىز؟ — دەدى قايراقتىداعى اۋىلعا كەلگەن كۇنى.
— اڭعا شىعىپ قىران سىنايتىن جەرگە جاڭا كەلدىك.
— تاڭەرتەڭ شىعامىز، — دەپ ءساتجان نيازباي اقساقالعا قارادى.
— ونداي ويلارىڭ بولسا ءتىپتى جاقسى. ءوزىم الىپ شىعام، - دەدى ول.
نيازباي ءوزىنىڭ اتىنا ءمىنىپ، تازىسىن ەرتىپ شىققاندا، ىلعي جاراۋ قىلاڭنان مىنگەن جورىقتىڭ جىگىتتەرىندەي جاس شاڭعىشىلار سىپ ەتىپ ولار دا شىقتى. بولەۋىمەن العان يتەلگىسىن ارقاسىنا سالىپ ءساتجان توپتى باستاپ سىرعىپ بەردى. قۇس پەن قوياننىڭ كوپ جۇرەتىن جەرىن سىرتتاي باتاتىن نيازباي الدان ءتۇسىپ جورتىپ وتىردى. نيازباي وزەننىڭ ور باسىنا كەلە بەرگەندە توقتاي تۇرىپ:
— ءساتجان ەكەۋمىز انا قاباقشا تاسقا شىعامىز. سەندەر وسى ارادا قالىپ، مىنا توعايدان بىزگە قاراي قويان قاعىپ قاشىرىڭدار! مۇمكىن، قۇر دا بار شىتار، — دەدى.
ءساتجان مەن نيازباي بارىپ قاباقشاعا شىققان كەزدە شاڭعىشىلار تۇس-تۇسىنان توعايعا كىردى. بولەۋىنەن شەشىپ العان يتەلگىسىن قولىنا الىپ ءساتجان دا نيازبايمەن قاتارلاسا كەلدى. جان-جاعىنان اسىر سالىپ كىرگەن سەرگەك جۇرىستەن ويانعانداي توعاي ءىشى ءۇن قاتتى. الدە نە ءبىر اڭدار ورعي-ورعي ۇركە جونەلدى. ءساتجان مەن نيازبايدىڭ تاپ الدىنان كولدەنەڭدەي جوعارى قياعا تارتقان ءبىر توپ تاعى ەشكى، تاڭى جارقىلداپ جوڭكىلىپ بەردى. بۇرىن ەشكىنى كورىپ يت قوسىپ كورمەگەن نيازباي نە دەرىن بىلمەي ساسىپ قالدى. ءساتجاننىڭ قولىنان لىپ ەتىپ اتىپ شىققان يتەلگىسى جەر باۋىرلاپ بارىپ كوتەرىلىپ جوسىعان ەشكى توبىنىڭ ۇستىنە شىقتى. نيازبايدىڭ ايتاتىن كۇتپەي-اق ەشكىگە قوسىلا جونەلگەن قىزىل تازى، و دا تاقىمداپ بارادى.
كورمەگەن اڭدارى الدىنان ورگەن، كۇتپەگەن جەردەن ءيتىن قوسىپ، قۇسىن جىبەرگەن ەكى اڭشى نە قىلارىن بىلمەي اڭىرىپ قالعانداي بولدى. ەشكى توبىنىڭ ۇستىنە شىعا كوتەرىلىپ العان يتەلگىسى، قۇيقىلجىپ كەلىپ شانشىلا ءبىر ەشكىنىڭ باسىنا ءتۇيىلىپ قونىپ قالدى. سونشا بولمادى، موڭكي سەكىرگەن ەشكى وزگە توبىنان ءبولىنىپ اينالا ورعىپ بوگەلە بەردى. يتەلگى ەشكىنىڭ باسىنان ايرىلمادى.
شاڭعىسىمەن سىرعىتىپ كەلە جاتقان ءساتجان دا وسى ساتتە يتەلگى ۇستاعان ەشكىنىڭ قاسىنا زۋلاتىپ جەتتى. توعاي ىشىنەن كورە سالىپ اڭىراتقان قاپان دا ءبىر جاعىنان كەلىپ الدىم. بۇلار كەلگەندە ەكى كوزىنەن قان اعىپ سورعالاعان تاعى جۇرە الماي، باسىنا قونعان يتەلگىدەن بوساي الماي، اينالا ورعىپ ءجۇردى. ەستيارلاۋ قاپان كەلە تاعى ەشكىنىڭ اياعىنان الىپ قارىمدى شاپشاڭدىقپەن جىعىپ باس الدى. ەشكىنىڭ باسىنان ايرىلماي دالبىرلاعان يتەلگىسىن بوساتىپ الىپ ءساتجان قولىنا قوندىردى.
قياعا قاراي ورعي جونەلگەن ەشكىلەر توبىنىڭ ارتىنان قۋعان نيازبايدىڭ قىزىل تازىسى ەشكىلەرگە جەتە الماي ۇركىتىپ كايتقانداي ءبىر قيادان كورىنىس بەرىپ شىعا كەلدى. ورگە قارسى اتىن تەبىنىپ ارەڭ جەتكەن نيازباي: «بالالار، مايلانسىن!» دەپ تاڭدانعان پىشىنمەن ەكى كوزىن ەشكىدەن الماي، اتىنان دومالاي ءتۇسىپ، ەشكىنى باۋىزداپ تاستاعان قاپاننىڭ قاسىنا كەلدى.
كوپتەن بەرى جوق بولىپ كەتكەن جانۋار ەدى. قايدان كەلدى ەكەن؟ انىق اقبوكەننىڭ ءوزى. جەر شالا كەلگەن-اۋ، ءسىرا. قىردا قار قالىڭ، توعايدىڭ قارى بوس، ءشوبى قالىڭ، سوعان كەلدى عوي. ايتپەسە كيىك توعايتا كىرمەۋشى ەدى، — دەپ نيازباي يتەلگى ونەرىنەن كەرى كيىك جايىنا ءتۇسىپ كەتتى.
— اتا، ءسىز كيىكتى ايتاسىز، مىنا ءساتجان بالاڭىزدىڭ قۇسبەگىلىگىنە نە ايتاسىز؟ — دەدى قاپان، جولداسىنىڭ ونەرىن ماقتان ەتىپ.
— قاراقتارىم، ونەر سەندەردەن شىتادى عوي، وعان تالاسىمىز جوق. زاماندارىڭ ونەر زامانى، ورلەي بەرىڭدەر. ساتجاندىكى ونەر-اق. ءبىراق بۇل يتەلگىنى باۋلىعان، اياقتاندىرعان الگى «ساۋدايى سارى عوي»— دەپ سەرىكباي قۇرداسىن نيازباي دا ازىلدەي وتىرىپ كوتەرمەلەدى.
ونىسى راس. سوناۋ ءبىر كەزدە ءساتجاننىڭ يتەلگىسىنە قويان تەرىسىنەن شىرعا تارتقىزىپ، ۇيرەك العىزعاننىڭ ارتىنان سەرىكباي تاتى ءبىر ساياتشىلىق ىستەگەن. ول ەگىنشىلەرگە ازىققا اكەلگەن كوك سەركەنىڭ باسىنا وكپە بايلاپ، يتەلگىنى سوعان ۇشىرىپ قىزىل تارتتىرعان. ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت جىبەرىپ، يتەلگىنى ابدەن جاتتىقتىرىپ: «شىركىن-اي، بۇل جاقتا كيىك جوق، ەگەر كيىك بولسا، مىناۋ كيىكتى توبىمەن ءيىرىپ تۇرىپ الار ەدى» — دەپ قىزىعا سويلەگەن ەدى.
You Might Also Like
-
مەزگىلسىزدەۋ ۋاقىتتا قۇس سالا كەتكەن بالاسى كەشىگىپ كەلمەگەنگە زەينە تۇنىمەن كوز ىلمەدى. مۇندايدا جەر جوباسىن ءبىلىپ ىزدەرلىك سەرىكباي قۇسبەگى دە ۇيدە جوق. قاناي سيىرشى قاراگەرىنە ءمىنىپ ءبىراز جەردى ...
-
جەتىسۋ ەلىن قوقان اكىمدەرى الىستان بيلەپ، زەكەت، قۇشىر دەپ ءبىر الىپ، باج دەپ ۇستەمەلى الىم-سالىقتارىن مەزگىل-مەزگىل جيناپ وتىراتىن بولعان. مەركەدە تۇراتىن قۇسبەگى دەگەن بەكتەر بەگى بۇل تۇستاعى ەلگە...
