InfoHub Logo

مەزگىلسىزدەۋ ۋاقىتتا قۇس سالا كەتكەن بالاسى كەشىگىپ كەلمەگەنگە زەينە تۇنىمەن كوز ىلمەدى. مۇندايدا جەر جوباسىن ءبىلىپ ىزدەرلىك سەرىكباي قۇسبەگى دە ۇيدە جوق. قاناي سيىرشى قاراگەرىنە ءمىنىپ ءبىراز جەردى قاراپ تابا الماي كەلدى. زەينە تۇنىمەن دالاعا وتتى جاتىپ، تاڭ اتقانشا وتىن سوندىرمەدى. ءبىراق، ول وت قاراناي ادىرىنىڭ باقاناسقا ويىسقان مۇرىنشاق بيىگىنىڭ تاساسىنا ءتۇسىپ كەتكەن ءساتجانعا كورىنگەن جوق. زەينە تاڭ اتا اينالاداعى قاراۋىل توبەلەرگە شىعىپ، جان-جاقتى شولدى. ءبىراق، بالاسى بۇل ماڭنان دا كورىنبەدى. رەنجىپ وتىرعان زەينەنىڭ ۇيىنە ءبورىباسار كىرىپ كەلگەندە — «جەڭەشە، ءساتجانىڭ كەلە جاتىر» — دەگەن جانايدىڭ شەشەسىنىڭ داۋسى ساڭق ەتە ءتۇستى. زەينە بالاسىنىڭ كەلۋىنە ءدات قىلماي الدىنان قارسى جۇگىردى. قولىندا قۇسى جوق، بولدىرعان كەر قۇناندى تەبىنىپ كەلە جاتقان ءساتجان ماعان ۇرىسقالى كەلەدى دەپ، اپاسىنان قاتتى قورىقتى. ءبىراق، اپاسى تايانا بەرگەندە:

— قۋاتىم، ءساتجان-اۋ، قايدا بولدىڭ، امان بارسىڭ با؟ — دەپ انا لەبىزىمەن قارسى الدى. اپاسىنىڭ مەيىربان جۇرەگىنە ەركەلەنە، ءوزىنىڭ قۇسىنان ايرىلعان ارمانىن شاققانداي ءساتجان جۋاسىپ تەمەن قارادى. بالاسىنىڭ مۇڭايىپ جاسىعان ءتۇرىن كورگەندە زەينەنىڭ جانى اشىپ كەتكەندەي بولدى.

— قۋاتىم، قۇسىڭ قايدا، قايدا بولدىڭ؟ — دەگەن سۇراعىن زەينە ەرىكسىز تاعى دا ايتتى.

— قۇسىمدى قاشىرىپ الدىم، — دەپ ءساتجان اقىرىن عانا ءۇن قاتتى.

— قاراعىم-اي، ءوزىڭ دە بالالىق ىستەدىڭ. تاپ كۇن باتاردا قۇس سالعان قۇسبەگىن ەستىگەن جوق ەدىم. جارايدى، ءوزىڭ امان بول، قۇس تابىلار، — دەپ زەينە بالاسىنىڭ كوڭىلىن اۋلاي جىلى ءسوز ايتتى.

— ءبىزدىڭ جاناي دا ءالى قايتقان جوق. سونى كولحوز ەسەپشىسى اۋدان باسىنا جىبەرمەسە يگى ەدى، دەپ وتىرمىن. الدە بالالىق ەتىپ جولدا تايىنان ايرىلىپ قالدى ما ەكەن، — دەپ جانايدىڭ شەشەسى سويلەپ كەتتى.

— اۋدانعا جىبەرسە بارا كەلسىن، جاڭا گازەتتەر اكەلەدى جانە مەكتەپكە بارىپ وقۋدىڭ قاشان باستالاتىنىن ءبىلىپ قايتادى، — دەپ ءساتجان جانايدىڭ اۋدانعا بارىپ قايتۋىن ۇناتتى.

جاناي كولحوز باسقارماسىنا كەلگەندە، كۇن ەڭكەيىپ باتۋعا بارىپ قالعان بولاتىن. ەسەپشى قاعازدى الىپ وقىپ:

— اتىڭ قالاي، جارامدى ما؟ — دەدى جانايدىڭ باس-اياعىنا ءى ءوز جۇگىرتىپ.

— ءوزىمنىڭ تايىم، — دەدى جاناي جاۋاپتى لىپ ەتكىزىپ تەز ايتاتىن ادەتىمەن.

— تايىڭ بولسا، اتىڭ مىقتى ەكەن. مىنا قاعازدى اۋدانعا جەتكىزىپ بەر — دەپ ەسەپشى جانايعا ۇزىلدى-كەسىلدى بۇيىرا سويلەدى.

تايىن اياعانمەن جۇمىستىڭ تىعىزدىعىن سەزگەن جاناي «جارايدى» دەدى.

جاناي ءبىرسىپىرا جەردەگى اۋدانعا بارۋعا تايىن دا ايادى. جانە كۇن كەشكىرىپ قالدى، كۇن باتقانشا جەتە الا ما، جەتپەي مە. ودان دا قورقادى. ءبىراق، تاپسىرىلعان جۇمىس وتە جاۋاپتى. جانايدىڭ وسى ويىن ەسەپشى بىلە قويدى دا:

— سەن بۇل تۇندە اۋدانعا جەتە المايسىڭ. جانە بارعانىڭمەن كەڭسەدەن ەشكىمدى تاپپايسىڭ. بۇگىن جولداعى قوي فەرماسىنا بارىپ قون. تاڭەرتەڭ ەرتە اپارىپ بەر. جاڭا گازەتتەر اكەل، قولىڭا بەرگەن پوچتانى قالدىرما، — دەپ ەسەپشى ءجۇرىس جايىن ۇعىندىرىپ بەردى.

جاناي قوي فەرماسىنداعى اۋىلدان شىعىپ وزەن بويىن ورلەي ءجۇرىپ كەلەدى. كەشە كەشتەن بەرى تۇنەرگەن سۇر بۇلت تاڭ اتا سەرپىلدى، كۇننىڭ كوزى الىستان جۇدەپ جەتەتىن ءالسىز جىلۋىن جەرگە ساراڭ عانا جىبەرىپ تۇرعان ءتارىزدى. اۋدان ورتالىعىنا تايانعان جەردەگى وزەننىڭ قالىڭ تالدارىن جيەكتەي جۇرەتىن جولمەن كەلە جاتقان جاناي، وزەن بويىنان كوز المايدى. ءساتجاننىڭ يتەلگىسى ۇيرەك العاننان بەرى جاناي قايدا جۇرسە دە ۇيرەك، قاز سياقتى سۋ قۇستارىن كورگىسى كەلىپ، ونى ءوزىنىڭ قۇسى الاتىنداي قيالداپ ويلاي بەرەتىن. بۇگىن دە وعان جول بويى ەرمەك بولىپ كەلە جاتقان سول وي ەدى. وزەن بويىنىڭ ءيىرىم قارا سۋلارىنا توپ-توبىمەن تۇنەگەن شۇرەگەي ارالاس سۇقسۇر ۇيرەكتەر ەرسىلى-قارسىلى ۇشىپ-قونىپ دۋىلداپ ءجۇر.

جاناي كەيدە ءان شىرقاپ قويادى. ول اۋدانعا جەتۋگە اسىق. ۇيتكەنى كوپتەن كورمەگەن ناريمانعا جولىعادى. ودان جاڭا كىتاپ، جۋرنال الادى. جازدايعى كورگەن-بىلگەنىن ايتادى. كوپ ويلارمەن كەلە جاتقان جاناي اۋدان ورتالىعىنىڭ شەت جاعىنداعى ناريمان ءۇيىنىڭ قاسىنا دا كەلىپ قالىپتى. قورانىڭ سىرتقى جاعى وزەننىڭ قۇرعاق ارناسى. ارنادا جايىلىپ جۇرگەن ءبىر توپ تاۋىق قىرقىلداپ قوراعا قاراي زىتتى. سول كەزدە اياق باۋلى ءبىر كىشكەنە قۇس جانايدىڭ الدىنان زۋ ەتە ءتۇستى. قۇس تاۋىقتارعا ءتۇيىلىپ كەلسە دە جانايدان قورعانعانداي سەرپىلىپ بارىپ قورانىڭ كەمەرىنە قوندى.

كوز الدىندا ويدا جوقتا پايدا بولعان قىران قيمىلىنا جاناي تاڭىرقانا قىزىعىپ اتىنىڭ باسىن بۇرىپ تۋرا ۇمتىلدى، قۇس ۇشىپ بارىپ باسقا ءبىر قورانىڭ توبەسىنە قوندى. جانايدىڭ كوزىنە قۇستىڭ اياعىندا جۇرگەن اياقباۋى جىلى ۇشىرادى. ول قۇستان ونان سايىن كوز جازعىسى كەلمەي، ونىڭ بارىپ قونعان جەرىنە تايانا ءجۇردى. قۇس جاناي تايانعاندا سەسكەنىپ تاعى ۇشىپ قايتادان ناريمان ءۇيىنىڭ سىرتىنداعى بيىك تالعا بارىپ قوندى.

بۇل قۇستىڭ قولعا ۇيرەنگەنى اياقباۋىنان دا، اينالا ۇشۋىنان دا بەلگىلى. الدە وسى اراداعى بىرەۋدىڭ قۇسى شىعار، دەپ جاناي ءبىر ويلاندى دا، جوق، وسىنىڭ اياقباۋى تانىس ءتارىزدى. ءبىزدىڭ ءساتجاننىڭ قۇسى بولماسىن، دەپ اتىنان ءتۇسىپ ناريماننىڭ ۇيىنە قۇستان تاسالانىپ كەلدى. سول قورانىڭ ىعىنان قۇستى باس باعىپ قارادى. قۇس ەشقايدا كەتەر ەمەس. ول تايىن سول جەرگە بايلاپ، قۇستى قولىن سوزىپ شاقىردى. ءبىراق قۇرى قول شاقىرعانعا قۇس كەلمەدى. وسى كەزدە ۇيىنەن شىعا كەلگەن ناريمان جانايدى كورىپ قۋانىپ تۋرا جۇگىردى.

— قولىڭدى شوشايتىپ بۇركىت شاقىرىپ ءجۇرسىڭ بە؟ ول نە — دەپ ءازىلقوي مىنەزىمەن جانايدى كەلە يىعىنان تارتىپ ويناي باستادى.

— ناريمان، كىشكەنە تۋرا تۋر، مىنا قۇستى ۇستالىق. كوردىڭ بە، اياقباۋى بار، — دەپ جاناي ناريمانعا قۇستى كورسەتتى. ەكەۋى قۇستى ۇستاماق بولىپ شاقىردى.

— ءسىزدىڭ ۇيدە كىشكەنە ەت بار ما؟ كورسەتىپ شاقىرساق ۇستايمىز، — دەپ جاناي ناريمانعا قۇس ءتىلىن بىلەتىن كىسىشە سويلەدى.

— ەت تابىلادى، — دەپ ناريمان ۇيىنە جۇگىرىپ كىرىپ كەتتى دە، ءبىر كىشكەنە ەت الىپ شىقتى. ەكەۋى قۇس قونعان قورانىڭ قاسىنا بارىپ، قۇسقا قىزىلدى كورسەتىپ شاقىردى. اشىققان يتەلگى قىزىل كورىسىمەن ۇشىپ كەلىپ جانايدىڭ قولىنا قوندى. اياقباۋىنان مىقتاپ ۇستاپ، جاناي قۇستى اينالدىرا قارادى. الدىمەن اياقباۋىن تانىدى. ءساتجان وسى جاڭادا عانا قۇسىنا اياقباۋعا جانايدىڭ ەسكى بىلعارى بەلبەۋىن سۇراپ الىپ تاققان، جاناي سول بەلبەۋىن انىق تانىدى.

سەن ءوزىڭ قۇسبەگى بولىپسىڭ عوي. مىنا قۇستى تانىدىڭ با. بۇل كىمنىڭ قۇسى؟ ءوزى كۇيكەنتاي ما، نەمەنە، — دەپ ناريمان ازىلدەي باستادى.

— بۇل ءساتجاننىڭ قۇسى. اناۋ كۇنى ۇيرەك العان، — دەدى جاناي.

— ونىڭ قۇسى بۇل جەرگە قايدان كەلەدى؟ سەن شىن تانىپ تۇرسىڭ با، جوق انشەيىن بەتالدى قۇسشىلىمسىپ تۇرسىڭ با؟ دەپ ناريمان جانايدىڭ ءوزىن كەلەكە ەتە ءتۇستى. ءبىراق بۇرىن قۇس ۇستاپ كورمەگەن ناريمان جەم ىزدەپ قىلقىلداعان يتەلگىدەن جاسقانىپ قالدى. ناريماننىڭ ونىسىن سەزە قويعان جاناي:

— ال بالەم، سەنى الادى. ءساتجاندى جامانداعانىڭدى ءبىلىپ تۇر، — دەپ ناريمانعا ءوزى قۇس ءتىلىن بىلەتىنسىدى.

ناريمان قالجاقتاپ ايتقانىمەن، سوناۋ بايقوشقار قويناۋىنان ءساتجان قۇسىنىڭ كەلە قويۋى كولدەنەڭ قاراعاندا قيسىنسىز ەدى. ءبىراق، كەشە كەشكە ءساتجاننىڭ قۇسى باقاناس وزەنىن ورلەي وڭتۇستىككە تارتقان قالىڭ قازدىڭ سوڭىنان كەپ ۇشتى. ەتى ارىقتاۋ، قولبالا يتەلگى قازداردىڭ ۇستىنە شىتىپ ودان جوعارى كوتەرىلە المادى. ءبىراق، قاز قيقۋىمەن اسپانداپ العان يتەلگى جەلمەن كوتەرىلىپ سىرعىپ ۇشا بەردى. الدەن ۋاقىتتا، قازدار قاراسىنان كوز جازىپ تومەندەپ قالىڭ تالعا كەلىپ قوندى. ول وسى تالدى بىرنەشە رەت اينالا ۇشىپ، ۇستىنەن ءسۇزىپ وزىنە جەم قاراپ ءوتتى. ءبىراق، جەم دە، جەم بولارلىق كىشىگىرىم قۇس يا باسقا قويان سياقتى اڭ دا كەزدەسپەدى.

جەر بەتىن تۇنشىقتىرا باسقانداي وركەشتەنگەن قارا بۇلت تومەندەپ، ءتۇن قويۋلانا بەردى. وسى ءتۇن قاراڭعىلىعىندا تال بۇتاسىن تۇعىر ەتكەن قولبالا يتەلگى دە تاڭ اتقانشا دەم الدى. تاڭ لەبىمەن ويانعان تابيعات سىبدىرى قانات قاقتىرعانداي، موينىن ىشىنە الىپ بۇتاققا تۇنەگەن يتەلگى دە ءدۇر-دۇر سىلكىندى. الدەن ۋاقىتتا ۇشىپ شارىققا شىقتى. بويىن جازىپ اياق استىنان ءوزى ۇيرەنگەن اۋىل بەينەسىن كوردى. ءازىن ۇستاپ جەم بەرىپ جەلپىندىرگەن جانداردىڭ قاراسى ەلەستەدى. سودان اينالىپ شىقپاي، اشىققان قىران، اسىراعان قولدان قىزىل دامەتىپ، سول اينالادان كوپ ۇزامادى. وسى اينالسوقتا ول جانايعا كەزدەستى.

جاناي يتەلگىنى ناريماننىڭ ۇيىنە بايلاپ قويىپ، پوچتا كونتورىنا باردى. كوپتەن كورمەگەن قۇربىسىنان قالماي ناريمان ەرىپ ءجۇردى. پوچتا بەرەتىن جەردە ناريماننىڭ تاتەسى قىزمەت ىستەيتىن، باۋىرىمەن بىرگە كەلگەن جانايدى كورىپ، جىلى ۇشىراي امانداستى، قولىنداعى پوچتالاردى الىپ، كولحوزعا جىبەرىلەتىن قاعازداردى بەردى.

— مىنا قاعازدى اۋىلداعى مۇعالىمگە ءوز قولىڭمەن تاپسىر. ونداعى ورتا مەكتەپتە وقيتىن بالالاردىڭ ءتىزىمىن دە تەز بەرسىن جانە وزدەرىن دە تەز جىبەرسىن، — دەپ قاداعالاپ تاپسىردى.

جاناي مەن ناريمان ءبىر قاپ حات-حابارلار مەن گازەتتەردى الىپ، ناريماندىكىنە كەلدى. جاناي تايىنىڭ ەر-توقىمىن جوندەپ، تارتپاسىن قايتا بايلادى. ناريمان ەكەۋى قاپتاعى پوچتانى تەڭدەپ ەردىڭ ارتىنا تاڭدى. سودان سوڭ ناريماندىكىنەن ءبىر ەسكى تەرى قولعاپ تاۋىپ الىپ، يتەلگىنى بايسالدى اڭشىلارشا قولىنا وتىرعىزىپ بايقادى. ناريمان جانايدى ۇلكەن جولدىڭ بويىنا دەيىن شىعارىپ سالىپ، ءساتجانعا سالەم ايتىپ ۇيىنە قايتتى.

ءساتجان جانايدى اسىعىپ كۇتتى. ول قۇسىمدى جاناي ۇستاپ اكەلەر دەپ ءتىپتى ويلاعان دا جوق. ول ونى جاڭا گازەت، جۋرنال اكەلەدى جانە وقۋدىڭ جايىن ءبىلىپ كەلەدى دەپ كۇتۋلى. قۇسىنان ايرىلعان، بۇزاۋلارىن مالعا وتكىزگەن، جولداسى جولاۋشى جۇرگەن ءساتجانعا وسى ءبىر كۇن وتە ۇزاق ءتارىزدى بولىپ كورىندى.

جانايدى اسىعىپ كۇتكەن ءساتجان ۇيگە كىرگەنىنە از-اق، ۋاقىت بولعان. الدەنەدەن جۇرەگى دۇرسىلدەگەندەي ول ۇيدە دە وتىرا الماي، تاعى تىسقا شىقتى. وسى شىعۋىندا ول جانايدى كوردى. جاناي دا يتەلگىنى كوتەرە ۇستاپ ءساتجانعا قارسى ماساتتانا جورتتى.

— مەنىڭ قۇسىم، مەنىڭ قۇسىم، — دەپ ءساتجان تۇرا جۇگىردى.

— ءيا، سەنىڭ قۇسىڭ ەمەس، ءوزىم ۇستاپ الدىم. قۇس وزىمدىكى، — دەپ جاناي بىلە تۇرسا دا ءساتجانعا قۇستى ۇستاتقىسى كەلمەدى.

— ءيا، ساعان اياق باۋلاپ ۇستاتقان شىعار. كانە، يتەلگىمدى بەرشى وزىمە، — دەپ ءساتجان جانايعا جابىسا ءتۇستى.

«قالاعان ءسۇيىنشىڭدى ال» دەپ وزىنە جالىنىشتى پىشىنمەن سويلەگەن ءساتجاننىڭ ءسوزى جۇيەسىن بوساتىپ، جاناي كەنەتتەن جايدارىلانىپ كەتتى.

— ءسۇيىنشىمدى ءوزىڭ ءبىلىپ بەر. مىنا قۇسىڭ اۋدانعا مەنەن بۇرىن بارعان ەكەن، سول جەردە ۇستادىم. وقۋ باستالعالى جاتىر. ەكەۋمىزگە دە مەكتەپكە تەز كەلىڭدەر، دەپ جاتىر، — دەپ بارلىق جاڭا حابارىن ايتىپ سالدى.

---