كارىز – ەجەلگى سۋ تارتۋ جۇيەسى
جەردەگى وزگەشە ويىقتارعا نازار سالىڭىزشى، بۇلار نە دەپ ويلايسىز؟ اڭگىمەنى بۇل جىرىقتاردىڭ قاشان پايدا بولعانىنان باستاساق. ولار 3000 جىل بۇرىن - پارسىلاردىڭ گرەكتەرمەن سوعىسىنان بۇرىن سالىنعان. بۇل قۇرىلىمدار كارىز نەمەسە qanat دەپ اتالادى جانە ول قازىرگى يران اۋماعىنداعى گوناباد قالاسىنان ورىن تەپكەن.
كارىز - سول ۋاقىتتاعى ماڭىزى زور ونەرتابىستاردىڭ ءبىرى سانالادى. بۇل سۋ تارتۋ جۇيەسى جەراستى سۋلارىن جيناپ، ونى قالالار مەن سۋلاندىرۋ كانالدارىنا تاسىمالداۋعا قابىلەتتى. وسىنىڭ ارقاسىندا پارسى ەلى قۇرعاقشىلىق كليمات جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ، دامىعان.
گيدروتەحنيكالىق جۇيەدە جەردىڭ ۇستىڭگى قاباتىنداعى سۋلار جينالاتىن نەگىزگى قۇدىق، قانداي دا ءبىر ناقتى ورىنعا سۋ تاسىمالدايتىن تۋننەلدەر جۇيەسى، ىلعالدى كوندەنساسيالاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جانە بارلىق باعىت بويى جەلدەتەتىن ۆەرتيكالدى ۇڭعىمالار بار.
بۇدان باسقا، جەراستى سۋ تاراتقىشى ىلعالدىڭ بۋلانۋىن ايتارلىقتاي تومەندەتەدى.
گوناباد كارىزىنىڭ ۇزىندىعى 33،113 مەتردى، تەرەڭدىگى 427 مەتردى قۇرايدى. بۇل قۇرىلىستار فيزيكا، گەولوگيا جانە گيدراۆليكا زاڭدارىن قولدانۋ ارقىلى سالىنعان. ال، بۇل – پارسىلاردىڭ دامۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارى ەكەندىگىنىڭ دالەلى. 2007 جىلدان باستاپ گوناباد كارىزى يۋنەسكو-نىڭ دۇنيەجۇزىلىك مۇرالار تىزىمىنە ەنگىزىلگەن.
سۋدى وسى جولمەن الۋ ءتاسىلىن كوپتەگەن حالىقتار پايدالانعان. مۇنداي كارىزدەر ماروككودا، الجيردە، ليۆيادا جانە اۋعانستاندا كەزدەسەدى. سونداي-اق، ەۆپاتوريا مەن قىرىمدا دا بار. ءبىر كەزدەرى ولاردى ارميانداردىڭ تۇرعىزعانى بەلگىلى.
سەگىز مىڭ جىل بۇرىن كوپەتتاۋدىڭ (كوپەتداگ) تاۋ باۋرايىندا تاۋدان باستاۋ الىپ، اعىپ جاتقان وزەندەر مەن بۇلاقتاردىڭ سۋىن پايدالانا وتىرىپ، سۋارمالى ەگىنشىلىكپەن اينالىسا باستاعان. كەيىننەن ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى مەن ۇزدىكسىز ىلگەرى باسۋى - جاڭا سۋ كوزدەرىن تالاپ ەتتى. ول – كارىزدەر بولدى.
زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، وڭتۇستىك تۇركىمەنستان اۋماعى مەن يراننىڭ سولتۇستىك ايماقتارىندا العاشقى كارىزدەر ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى I مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولعان. تۇرىكمەندىك اڭىزداردا كارىزدەردىڭ قۇرىلىسى الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ داۋىرىمەن تۇسپا-تۇس كەلەتىندىگى باياندالادى. كونە تاريحشى پوليبيي وڭتۇستىك پارفياداعى كارىزدەر تۋرالى حابارلاعان. ول «وسى توڭىرەككە بۇلاق سۋىن» كىم تارتسا، سول ادامنىڭ بەس ۇرپاققا دەيىن بۇكىل وبلىستى پايدالانا الاتىنىن اتاپ وتكەن. جانە بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس.
كارىز – جەراستى گالەرەياسىنا قوسىلعان قۇدىقتار جۇيەسىن قۇرايتىن كۇردەلى گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىم. تەرەڭدىگى بىرنەشە جۇزدەگەن مەترگە دەيىن جەتەتىن، ال گالەرەياسىنىڭ ۇزىندىعى شاقىرىمدى قۇرايتىن كارىز قۇرىلىسى كوپ بەينەتتى تالاپ ەتەتىن ءىس سانالادى.
سونىمەن قاتار، شەبەرلەر قۇدىقتى تومەننەن جوعارىعا قاراي قازعان. ال، بۇل وتە ءقاۋىپتى جۇمىس، سەبەبى قازىپ جاتقاندا ءۇيىندىنىڭ استىندا قالىپ كەتۋ جاعدايلارى ءجيى كەزدەسكەن. ءبىر كارىزدىڭ قۇرىلىسىنا ۇزاق ۋاقىت جۇمسالعان، ءتىپتى ون جىلعا دەيىن سوزىلعان. ءبىراق، ونىمەن اعىپ كەلەتىن سۋ ونداعان گەكتار قۇنارلى جەردى سۋارعان.
باس شەبەر – كارىز جاساۋشىنىڭ قولاستىندا 4-5 كومەكشىسى بولعان. قۇدىقتار مەن جەراستى گالەرەياسىن سالۋ كەزىندە قاراپايىم قۇرالدار پايدالانىلعان: قايلا، شاعىن كۇرەك، قورعانىس تاقتاسى، ارنايى باس كيىم، بىلعارى قاپ، شەبەرلەردى جوعارى كوتەرىپ، تومەن تۇسىرەتىن كەزدە قولدانىلاتىن اعاش شىعىر، توپىراق سالىنعان قاپتار، قۇرال-سايماندار جانە ت.ب.
قۇدىقتىڭ تەرەڭدىگىن باس شەبەر قاراپايىم دەڭگەيدىڭ (سالماق بەرگىشى بار ارقان) كومەگىمەن انىقتاپ وتىرعان. قۇدىقتىڭ ديامەترى 1 مەتردەن اسپايتىن بولعان، ال گالەرەيانىڭ بيىكتىگى ادەتتە 1 م 30 سم-دان 1 م 50 سم-عا دەيىنگى ارالىقتا بولعان. ەنى 80 سانتيمەترگە دەيىن جەتكەن. قۇدىقتا اۋا جەتكىلىكسىز بولعان كەزدە ۇستا وشاعى ورناتىلعان جانە قامىس تۇتىكتىڭ كومەگىمەن گالەرەياعا اۋا بەرىپ وتىرعان. قۇدىقتاردىڭ ارا قاشىقتىعى 20-30 مەتردى قۇراعان، ونى شەبەردىڭ ءوزى انىقتاپ وتىرعان. جاڭا كارىزدەردىڭ قۇرىلىسى مەن جوندەۋ-قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى ۇزاق جانە قاجىرلى ەڭبەكتى عانا ەمەس، كارىز جاساۋشى شەبەرلەردىڭ ايرىقشا بىلىكتىلىگى مەن قايسارلىعىن تالاپ ەتكەن. شەبەرلەر مەن ولاردىڭ كومەكشىلەرى ۇلكەن كۇشكە يە بولعان. بۇعان تاستاردىڭ كولەمى دالەل بولا الادى. كەيبىر تاستاردىڭ كولەمى 120 ح 70 ح 50 سم-گە دەيىن جەتكەن. مۇنداي اۋىر تاستى كوتەرىپ، ونى جەراستى گالەرەياسىن بەكەمدەۋگە پايدالانىلاتىن قالاۋعا مۇقيات ورنالاستىرۋ ءۇشىن كوتەرگىش كران قاجەت. ءبىزدىڭ اتا-بابامىز ونى قالاي جاساعانى – وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇمباق بولىپ قالا بەرمەك.
گيدرولوگ گ. كۋرتوۆەزوۆ اتاپ وتكەندەي، جەراستى سۋلارىن كارىز جۇيەسى ارقىلى الۋ ءادىسىنىڭ بىرەگەيلىگى - بۇل قۇرىلىمدار جەر استى گالەرەيالارى مەن تىك قۇدىقتار ارقىلى كۇردەلى تىزبەكتەرمەن اسا قاتتى تەرەڭدىكتەگى سۋلاردى ءوندىرىپ، ءداستۇرلى قۋات كوزدەرىن پايدالانباي، سۋلاردى وزدىگىنەن جەردىڭ بەتىنە شىعارۋىندا.
شىنىندا، كارىزدەر تاۋ بوكتەرى مەن شولەيتتى جەرلەردە اۋىزسۋدىڭ جالعىز كوزى سانالاتىن. تۇرىكمەندەر قۇمدى ۇيىندىلەردەن امان الىپ قالۋ ءۇشىن جانە ونى جاۋلاردان جاسىرۋ ءۇشىن قۇدىقتاردى كيىزبەن وراپ قوياتىن بولعان.
ورتا عاسىردا كارىزدەر تۇرىكمەنستان اۋماعىندا قىرۋار كوپ بولدى. حوراسان بيلەۋشىسى ابدۋللاح يبن تاحير (830-840 جج.) ءدىني قۇقىق بىلگىرلەرىنە (فاكيحتەرگە) كارىز بويىنشا ارنايى باسشىلىق قۇرۋدى تاپسىرعان. XI عاسىرداعى اۆتور گارديزي بيلەۋشىنىڭ بۇيرىعىمەن جازىلعان «كيتاب ال-كۋنيي» («قۇدىقتار تۋرالى كىتاپ») كىتابى ونىڭ ەل بيلەگەن داۋىرىندە دە، سونداي-اق 200 جىل وتكەن ۋاقىتتا دا قولدانىستا بولعانىن جازعان. وكىنىشكە وراي، اتالمىش كىتاپ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن جوق.
كارىزدەر تۇرىكمەنستاننىڭ التىن اسىر، اق بۇعداي، رۋحابات، گەوكتەپى، باحارلى ەتراپتارىندا (اۋداندارىندا) ءجيى شوعىرلانعان. ءىرى كارىزدەر وسى ۋاقىتقا دەيىن حالىقتى اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتىپ كەلگەن باحارلى ەترابىندا جۇمىس ىستەپ كەلگەن. ولارعا باحارلىداعى، سونداي-اق دۋرۋنا، مۋرچا، سۋنچا، كەلياتاداعى كارىزدەر جاتادى.
«1882-1890 جىلدارداعى كاسپيي ماڭى وبلىسىنا شولۋ» ەڭبەگىندە اتالىپ وتىلگەندەي، 1890 جىلداردىڭ باسىندا تەك اسحاباد ۋەزدىندە 17 كارىز بەن 140 قۇدىق ورنالاسقان. اشحابادتىڭ وزىندە XX عاسىردىڭ 40-جىلدارىنا دەيىن ءتورت ءىرى كارىز جۇيەسى جۇمىس ىستەپ كەلگەن. ينجەنەر يا.تايروۆ 1892 جىلى اسحاباد ۋەزدىندە 42 كارىزدىڭ بولعانىن جازعان. ەسكى كارىزدەر تازارتىلىپ، قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن بولسا كەرەك.
قۋاتتى كارىز جۇيەسى بيكروۆانىڭ اكدەپە (قازىرگى اشحاباد قالاسىنىڭ چاندىبيل ەترابى) قالاشىعىندا بولعان. بۇل جەردە قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بارىسىندا اۆتور 38 قيراعان قۇدىقتى تاپقان. بۇل قۇدىقتار وڭتۇستىك-باتىس-وڭتۇستىك جانە ارى قاراي قازىرگى اۆتوبانعا دەيىن وڭتۇستىك باعىتقا قاراي جالعاسىپ جاتقان. شاماسى، قۇدىقتار وتە كوپ بولعان جانە ولار تاۋ بوكتەرىنەن ەجەلگى قالاشىققا دەيىن سوزىلعان.
كارىزدەر ءوزىنىڭ تياناقتىلىعىمەن جانە اسا كۇردەلىلىگىمەن تاڭقالدىرۋدا. مىسالى، كونە مۋرچا كارىزىنىڭ جەراستى گالەرەياسىنىڭ بيىكتىگى 4 مەتر جانە ەنى 2 مەتر! دۋرۋندىق كارىزدەر ءوزىنىڭ ۇزاقتىعىمەن ءتانتى ەتۋدە. ولار بۇرىن تاۋ بوكتەرىنەن قۇمدى شولمەن شەكارادا ورنالاسقان شەحريسلام قالاسىنا دەيىن ونداعان شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن جاسالعان سۋ قۇبىرىمەن جابدىقتالعان.
كارىز سۋلارى كوپتەگەن سۋ ديىرمەندەرى مەن سۋ تارتاتىن قۇرىلعىلاردىڭ (شىعىر) جۇمىس ىستەۋىنە ىقپال ەتكەن. سونداي شىعىرلاردىڭ ءبىرى X عاسىردا فەراۆا رابات (پاراۋ) وبلىسىنداعى كارىزدە كەزدەسەدى. زەرتتەۋشىلەر بۇل شىعىردى سەردار قالاسىنىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا ورنالاسقان جاناحىر كارىزى دەپ ەسەپتەيدى. ال-حورەزميگە سايكەس، ورتا عاسىردا حوراساندا جەگىلگەن جانۋارلاردى قوزعالىسقا تۇسىرەتىن شىعىرلاردىڭ الۋان تۇرلەرى (دۋلاب، داليا، گارراف، زۋرنۋك، ناۋرا، ماندجانۋن) بولعان. دەرەككوزدەرگە سۇيەنسەك، XX عاسىردىڭ 20-جىلدارى ءامۋداريانىڭ وزىندە 15 شىعىر جۇمىس ىستەگەن. ونىڭ كومەگىمەن وتىز مىڭ گەكتارعا جۋىق جەر سۋلاندىرىلعان.
ەستە قالارلىعى، تۇرىكمەندەردە شاحىزەننا تابىنۋشىلىعى – قۇدىق ءىسى شەبەرلەرىنىڭ قامقورشىسى دەگەن تۇسىنىك بولعان. ولاردىڭ قۇرمەتىنە قۇرباندىق شالىنعان. كارىز جاساۋشى شەبەرلەر جەردىڭ بەتىندەگى توپىراقتى العاننان كەيىن، جەردى قازۋمەن قاتار باقىتسىزدىق كەلمەۋى ءۇشىن شاحىزەننا قۇرمەتىنە ادامداردى ساداقاعا شاقىرىپ وتىرعان. شەبەرلەر قۇدىق قازاتىن ىڭعايلى جەر ىزدەۋدەن باستاپ جۇمىس اياقتالعانعا دەيىن شاحىزەنناعا سىيىنىپ، ودان ساتتىلىك جىبەرۋىن تىلەگەن. كارىز شەبەرىنىڭ ەڭبەگىن ءار ۇلەسكەر سۋدىڭ تاۋلىكتەگى نورماسىنداعى ۇلەسىنە بايلانىستى تولەپ وتىرعان.
ءبىر قىزىعى، ءاربىر كارىز كوپتەگەن ادامدارعا قىزمەت كورسەتكەن. مىسالى، 120 جىل بۇرىن حۋنتۋش پەن اينابات دۋرۋندىق كارىزدەرى سايكەسىنشە 95 جانە 143 ءۇي يەلەرىن، ال كونە مۋرچا كارىزى 53 ءۇي يەسىن سۋمەن قامتاماسىز ەتكەن. جەكەلەگەن ەلدى مەكەندەردە ادامدار كارىز ءىسى شەبەرلەرىنىڭ ءتىپتى ەسىمدەرىن ەستە ساقتاپ قالعان. مىسالى، جانابات كارىزىن 160 جىل بۇرىن كارىز جاساۋشى ەرنازار مەن ونىڭ كومەكشىسى سالعان.
راسىندا، ەرەكشە حالىقتىق گيدروتەحنيكا ۋاقىت وتە كەلە دامىپ، جەتىلە ءتۇستى. ەندى، ادامدارعا كومەككە قۋاتتى تەحنيكا مەن زاماناۋي تەحنولوگيا كەلگەن ۋاقىتتا، وتكەننىڭ قۇندى تاجىريبەسى نازار اۋدارۋدى جانە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
ايتا كەتكەن ءجون، گونابادتىق جۇيە 2700 جىل بۇرىن تۇرعىزىلسا دا، قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن جۇمىس ىستەپ كەلەدى. بۇگىندە ول شامامەن 40 000 ادامدى سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. ال، بۇل - از كورسەتكىش ەمەس.
You Might Also Like
-
قازاقتا اباي ليريكاسىن دامىتا وزىندىك قولتاڭباسىمەن ءىز قالدىرعان اقىندار قانشاما. 20–عاسىردىڭ باسىندا ماعجان، ءىلياس، ساكەندەر ەسىمى قازاق جاستارى اراسىندا تانىمال بولسا، بۇگىنگى 21-عاسىر ەسىگ...
