كەنەسارى — ناۋرىزباي حاقىنداعى اڭىزدار
ەڭ العاش قازاق حالقى ورىسقا قاراپ، دۋان اۋزى اشىلعاندا، شوڭ بي اعا سۇلتان دۋانباسى بولعان. شوڭ بي ولگەن سوڭ، شورمان اعا سۇلتان بولىپ سايلانىپ شىعىسىمەن ۇيىنە بارىپ ولگەن. شورماننىڭ سۇيەگى ەرەيمەنتاۋدىڭ سىرتىندا كومىلگەن. ول جەر «شورمان تامى» اتانىپ قالعان. كەنەسارى، ناۋرىزباي كوتەرىلىسى اعا سۇلتانداردىڭ اپالاڭ-توپالاڭىن سالعان. سونان كەيىن باياناۋىلدا پوشتاي دەگەن ادام اعا سۇلتان دۋانباسى بولعان. كەنەسارى قاراوتكەلگە ءورت سالامىن دەپ قاماعاندا، قوڭىرقۇلجا قارسى تۇرىپ، ۇرىس-سوعىس قىلعان. اقتاۋ، ورتاۋ دا كەنەسارى مەن قوڭىرقۇلجا تاعى قارسىلاسىپ سوعىسقان. قاراوتكەلدى قاماعاندا، كەنەسارى «كۇلدىرماماي» دەگەن مىلتىعىمەن تايتوبەنىڭ باسىندا تۇرىپ، ورىستىڭ قاراۋىلشى بالاسايكاسىن اتىپ، مۇرتتاي ۇشىرعان ەكەن. تاما تاناش باتىر ءبىر شاپاندى مايعا بۇلعاپ-بۇلعاپ ءبىر شەتىن وتقا جاندىرىپ، نايزانىڭ ۇشىمەن كوتەرىپ بارىپ اتىپ تۇرعان وقتى كەرەك قىلماي، اپارىپ تاستاي بەرگەن ەكەن. باسقا شاپقان باتىرلاردان قىپشاق باسىقارا باتىرعا وق ءتيىپ، قان مايداندا قالا بەرگەن ەكەن. تاما تاناش باتىر باسىقارامەن قۇشاقتاسقان دوس ەكەن. «ولسەم ولەيىن، باسىقارامەن سۇيەگىم ءبىر جەردە قالسىن»، — دەپ قايتا شاۋىپ بارىپ باسىقارانىڭ سۇيەگىن الدىنا الىپ وڭگەرىپ كەلگەندە، كەنەسارى حان ايتقان ەكەن: «دوس بولساڭ، تاما تاناشپەن دوس بول!» — دەپ. كوپ زامانعا دەيىن بۇل ءسوز جۇرت اۋزىندا قالدى.
ورىس اقتاۋ، ورتاۋعا قالا سالىپ، سالدات تۇرعىزىپ، قازاق-ورىس قىستاتىپ، سول جەرگە سوعىس سايمانىن جيناعان. كەنەسارى مۇنى دا قاماپ سوعىسقان. ءجۇز سالدات قاتار تۇرىپ مىلتىق اتىپ ماڭايىنا جان جۋىتپاعان. سوندا كەنەسارى دا ءجۇز كىسىمەن كەلگەن. قوسشى-قولاڭشى سالىقتارىن كەيىن تاستاپ. سوندا بۇل ءجۇز كىسى بايالىش دەگەن وتىندى شىلبىرعا بۋىپ الىپ، ەر باسىنا ءبىر ارقا وتىندى سالىپ الىپ دومالاتىپ، سونىڭ تاساسىمەن ەڭبەكتەپ، اتقان وققا قارسى كەلە جاتادى. بۇلاردىڭ اراسىندا الدىڭعىسىن پانالاپ كەلە جاتقاندار دا بار دەيدى. الدىڭعى وتىندى شەك قىلىپ بەتىنە ۇستاعاندار امان بوپ، كەيىنگىلەرگە اسىپ كەلگەن وق ءتيىپ جاتقاندار دا بار دەيدى. «ارالاسۋعا جاقىندادىق پا، قاراڭدارشى؟» — دەگەندە، ءتۇپ تەگى قۋاندىق ەكەن، ءبىر جىگىت وتىننان باسىن وزدىرىپ قاراي بەرگەندە، كەسەر كەڭىردەگىنەن ءبىر وق ءتيىپ مۇرتتاي ۇشتى دەيدى. «ال، جابىلا تۇسە قالىڭدار!» — دەگەندە، ءتۇپ تەگى ارعىن ىشىندە وسىپ-ونگەن قىرعىز ەكەن، اتى تولاباي ەكەن، جۇرتتان بۇرىن جالعىز قارعىپ ءتۇستى. ول تۇسكەن سوڭ، ءبارى جابىلا تۇسە قالىپ، سالداتپەن ميداي ارالاسىپ كەتىسىپتى. قوڭىرقۇلجا باس بوپ، قازاق-ورىستار جاياۋعا جاياۋ ارالاسىپ، «كەنەسارىنىڭ ءوزىن ۇستاپ الايىق» دەپ جاسىرىن بۇعىپ تۇر ەكەن. ايقاي سۇرەن سالىپ، لاپ قويا شاۋىپ، قاماپ الدى دەيدى.
مايلى جادىگەر سىمايىل دەگەن قاريا: «سول سوعىستا جانايدار باتىردىڭ اتقوسشىسى ەدىم، وزدەرى جاۋعا جاياۋ ارالاسقاندا، اتتارىن جاۋدان جانىن قۇتقاراتىن جولداسىنا بالاۋشى ەدى. ات ۇستاپ تۇرعان بىزدەردە ارالاسىپ كەتىپ، توعىسىپ بارىپ اتتارىن بەرەمىز، جانايدار اتىنا ءمىنىپ الىپ، جاۋدىڭ ولايعىسىن ولاي، بىلايعىسىن بىلاي جاپىرىپ تاستاپ: «حان، حان قايدا؟» — دەسە، حان جاياۋ سالداتتاردىڭ ورتاسىندا «قاشپايمىن» دەپ جالعىز قالعان ەكەن. بارىپ اتىنان تۇسە قالىپ، حاندى ءوز اتىنا كوتەرىپ سالىپ قويا بەرەدى دە، ءوزى ءبىر قازاق ورىستىڭ اتىنىڭ قۇلاعىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الىپ، قازاق ورىستىڭ اتىنا قارعىپ ءمىنىپ الىپ، قازاق ورىستى ات ۇستىنەن جۇلىپ تاستاي بەرىپ، حاندى الدارىنا سالىپ، قاشا ۇرىس سالىپ جونەلە بەردى»، — دەيدى.
جاۋدان امان-ەسەن قۇتىلدى. بۇرىنعىلاردىڭ «تاۋداي تالاپ بەرگەنشە، بارماقتاي ب ا ق بەرسىن» دەگەنى وسى. كەنەسارى باقسىزدىقتان ەڭبەگى ەش، تۇزى سور بولا بەردى دە، ورىس ىلگەرى باسىپ باعى قايتپاي تۇرعان كۇيىندە تالاي تالپىنسا دا ءبىر ىلگەرى باستىرماي بەتىن قايتارا بەردى. جۇرتتان بولەك، شەتتەن قارعىپ تۇسكەندىكتەن تولابايعا «جەكە باتىر» دەگەن ات سول جولى قويىلعان. قىرعىز سوعىسىندا شاكىر مەن جاۋكە، تولاباي دەگەندەگى تولاباي وسى جەكە باتىر اتانعان تولاباي بولاتىن. شاكىر — نوعاي، جاۋكە — ارعىن، توقال ارعىننان تولاس دەگەن تابىنان شىققان.
كەنەسارى قۋاندىق، سۇيىندىك، قاراكەسەك، بەس مەيرامدى سوڭىنان ەرتىپ الىپ شۋ، قاراتاۋعا اۋامىز دەپ، الىكە، بايدالى، سايدالى جانە تومەنگى التايدىڭ باسشىسى بولعان اققوشقار سايدالىنىڭ ءسۇيىن جارقىنىن ەرتىپ، «ازىناباي ساپاق» اتانعان ازىنابايعا كەلەدى. ورىسقا قاراپ باعىنىپ قويعان ازىناباي بالالارى تايجان قازى، سەيتەن بولىس ەدى. بولىستىق قازىلىقتى كەرەك قىلعان جوق، كەنەسارىعا ەرىپ اۋدى. التاي، الدا، جۇمان بايلار تۇيەگە جۇك ەتىپ ارتقان جامبىلارىن كولگە، سۋعا توگىپ كەتكەن. قارجاس تا اۋدى، ورمانشى دا اۋدى. باياناۋىلدىڭ دۋانباسى اعا سۇلتانى پوشتاي سالدات الدىرىپ، قازاق، ورىس الدىرىپ، ايدابول كۇلىكتى قويداي قاماپ ءيىرىپ، اۋدىرماي الىپ قالدى. قوڭىرقۇلجا قاراوتكەلگە اعا سۇلتان دۋانباسى ەدى. و دا ورىستى ارقاسۇيەۋ، تايانىش قىلىپ، ءوز ءتىلىن العان قازاقتى الىپ قالدى. كەيىننەن ازىناباي بالالارى ەلگە قايتادى. ەلگە بارعان سوڭ، بولىس پەن قاجىلار ولاردى ۇستاپ الىپ، تايجاندى اعاشقا تاڭدىرىپ اتتىرادى دا، سەيتەندى ايداتىپ جىبەرەدى.
قىرعىز كەنەسارىعا قارسىلاسىپ جاتقان كەزى ەدى. پاتشا وكىمەتى اياگوزدەن كەنەسارىمەن سوعىسۋعا نۋحالوۆ دەگەن جاساۋىلدى قوسىن قىلىپ شىعارعان. وعان كوپ جىگىت-جەلەڭ مەن ابىلاي ۇلى سوك تورە، ابىلايدىڭ تۇڭعىشى ءادىل ۇلى ءالى تورە، ساتىباي ۇلى باراق تورە، شاڭقاي ۇلى بولەن تورە ەرگەن ەكەن. وردەگى ءۇيسىن، نايمان تىرپ ەتە الماي ورىسقا باعىنىپ قالعان. سول سەبەپتى كەنەسارى قاماۋدى تاستاپ، شۋ بويىنا اۋعان. نۋحالوۆ قىزىلاعاشتى قىستاعان. ول سوندا جاتىپ قىرعىزدىڭ ماناپتارىنا حات جازعان. ونىڭ حات جازعان ادامدارى — بۇعى رۋىنىڭ بومان نيازبەك ۇلى، سولتى رۋىنان — جاڭقاراش ەسقوجا ۇلى. حاتىندا بىلاي دەگەن ەكەن:
«كەنەسارىعا باعىنباڭدار، كوزىن جويۋعا تىرىسىڭدار، كەنەسارى سەندەرگە دە، پاتشا وكىمەتىنە دە دۇشمان. ءبىزدىڭ پاتشا وكىمەتى سەندەرگە كۇش كومەك بەرەدى كەنەسارىنىڭ كوزىن جويۋعا. قولعا تۇسىرىڭدەر، شەن-شەكپەن دە بەرىلەدى»، — دەپتى. بۇل حات قولدارىنا تيگەن سوڭ، قىرعىزدار كۇشەيگەن. وتىز ۇلدى ابىلايدىڭ تۇقىمى كەنەسارى، ناۋرىزبايعا قاس بولعان.
ابىلاي حاننىڭ العاشقى بايبىشەسى قاراۋىل قىزى، ونان تۋعان ۇل جوق، جالعىز قىز بولعان. ول قىزدان تۋعان جامانتاي تورە. قاراقالپاقتان العان قاتىنىنان تۋعان ءۋالى حان، جاڭگىر سۇلتان، ءادىل سۇلتان. وسى ءادىلدى شۇرشىتكە اق ۇيلىگە بەرگەن سۇلتان ەكەن. ادىلدەن نۇرالى، نۇرالىدان تەزەك تورە بولعان. تەزەك تورە شوقاننىڭ قايىن اتاسى بولعان جانە ابىلاي قاراۋىلدان قىز العان. ونان: شىعاي، توعاي، سوك تۋعان. سوكتەن جوشى، جوشىدان ەسمۇحامبەت ابىلايحانوۆ تۋعان. قوجا قىزى قاتىنىنان قوسىم، ارىق، توق تۋعان. توقتان ىبرالى تۋعان. ونان تۋعان شالعىنباي قارقارالىعا اعا سۇلتان بولعان.
…ناۋرىزباي تورەنىڭ مىنەزى اۋىل اراسىندا انشەيىن جۇرگە دە پەرىشتەدەي ەكەن. ال جاۋعا شاپقاندا الباستىداي ءتۇسى سۋىق كورىنەدى ەكەن. ناۋرىزبايدى «ءولدى» دەپ ەستىگەندە ءبىر قىزدىڭ ايتقان ولەڭى:
— ەلىمدى جاۋعا ايداعان كوشەك ەدى،
جابىسقان ون ءۇش جاستا وسەك ەدى.
جىلايمىن جاتامىن دا باۋرىم توسەپ،
ءبىر جاتقان ناۋرىزبايمەن توسەك ەدى.
اۋليەاتادان كۇنشىعىسقا قاراي سوزىلىپ سۇلاپ جاتقان الاتاۋدى «قىرعىز الاتاۋى» دەيدى. قىرعىز الاتاۋىنىڭ كۇنشىعىس جاعى بۋام دەگەن ساي بولىپ سانالادى. الاتاۋدىڭ ەكى بەتى كوپ قىرعىزدىڭ قونىسى بولادى. الاتاۋدىڭ تەرىستىك جاعى دالالىق بولادى، كۇندىك جاعى تالاس، جۋسامىر، قوشقار دەگەن وزەندەردىڭ الاپتارى بولادى. الاتاۋدىڭ باسىنان قىسى- جازى قار كەتپەيدى. الاتاۋدىڭ كۇنگەي بەتىنەن تەرىسكەي بەتىنە بەلگىلى سۋلارمەن قاتىناسۋعا بولادى. الاتاۋداعى ماڭگىلىك قارلارىنان كوپ وزەندەر باستالىپ، ەكى جاعىنداعى ويلارعا اعادى. وزەندەردىڭ اڭعارى تەرەڭ-تەرەڭ سايلار بولادى. ءبىر ورىننان باستالىپ تەرىسكەيگە اققان وزەندەر ءبىر اتپەن عانا اتالادى. اۋليەاتادان بودامعا دەيىن مىناداي اسۋلار بار: مەركە، قارابالتا، اقسۋ، سوققىلىق، الارشا، الامەدەۋ، ىسسىق، اتا، كەكەتەي، سامسا دەگەن. وسى اسۋلاردان باستالعان اسۋلارمەن اتتاس وزەندەر بار.
الاتاۋدىڭ تەرىسكەي جاعىنداعى قىرعىزدار كەنەسارىدان قاشىپ تاۋدىڭ باسىنا كەتكەن. الاتاۋدىڭ كۇنگەي جاعىنا اسقان كەنەسارىنى تاۋدىڭ باسىنا شىعارماعان. اسۋلاردى العىزباعان، بەرمەگەن. كۇنكەي جاققا وتكىزبەگەن. كەنەسارى مەن قىرعىزداردىڭ سوعىستارى الاتاۋدىڭ تەرىسكەي بەتىندە بولعان. الاتاۋدىڭ كۇنباتىس جاعىندا قوسشى، ورتا جەرىندە سولتى، كۇنشىعىس جاعىندا سارباعىس بولعان. كەنەسارى اۋەلى قازاققا جاقىن وتىرعان قوسشى مەن سولتىنى شاپقان. ونان كەيىن سارباعىستى شاپقان. 1846 جىلدارى بىشپەكتىڭ توڭىرەگىندە ءبىر زور سوعىس بولعان. كەلە جاتقان كەنەسارىنى توقتاتام دەپ سارىباعىس قالپاق باتىر كوپ قولمەن بىشپەكتىڭ تۇبىندە كەنەسارىعا جولىققان. كوپ قىرعىن بولعان. سوعىستا قالپاق ولگەن. قىرعىزدار جەڭىلىپ قاشقان. ەكىنشى زور سوعىستا كەنەسارى كوپ قولمەن كەلىپ، كەكىلىك تاۋىنا ورداسىن تىگىپ، الاتاۋدىڭ تەرىسكەي جاعىنداعى قىرعىزداردى شابا باستاعان.
سوعىستىڭ دوكەيى قىزىلسۋ-سامسادا بولعان. ەرجاننىڭ قولعا تۇسكەن جەرى — وسى سامسا سۋى. قىرعىزدىڭ حانى ورمان حان فەرعاناداعى، ىستىق كولدەگى قىرعىزدارعا ات شاپتىرىپ كوپ قوسىن جيناعان. قىرعىزدىڭ كوپ قولى بودامنان، ودان كەكىلىككە قاراعان دالاعا شىققاندا، ات قۇيرىعىنا ءشوپ بايلاپ، قىرعىزدار جەر-دۇنيەنى شاڭمەن تولتىرعان. ءسويتىپ، كىسىنىڭ ازى-كوبى بايقالماعان ەكەن. وسى كەلگەندەرىندە قىرعىزدار:
«نە تەگى جان قالماي قىرىلالىق، نە كەنەسارىنى جويالىق!» — دەپ كەلگەن ەكەن.
الاتاۋمەن كەكىلىكتىڭ اراسى زور مايدان بولعان. قىرعىزدار دۋلاتپەن استىرتىن سويلەسكەن: «بۇرىنعى تالاس-تارتىس بولىپ جۇرەتىن جەر ءبارى سەندەردىكى بولسىن، مىنا كەنەسارىنى بىزگە وڭاشا بەر»، — دەگەن.
دۋلاتتىڭ اتاقتى سىپاتاي دەگەن ءبيى مەن رۋستەم دەگەن تورەسى قىرعىزبەن ۇندەس بولىپ، بايۇزاققا استىرتىن قيانات قىلۋعا كىرىسىپ، ءبىر تۇندە كوپ دۋلاتتى قاشىرىپ، قىرعىزعا كىرگىزىپ جىبەرگەن. كەنەسارى قاسىندا بار بولعانى ءبىر مىڭداي عانا قازاق، ءجۇز مىلتىق قالعان. ەرجان الدىمەن قولعا تۇسكەن. اقاۋىز ات وققا ۇشقان. زەڭبىرەك ورتاسىنان ۇزىلگەن. كەكىلىكتىڭ سەڭگىر دەگەن جەرىندە قىرعىزدار كەنەسارىنى قاماپ العان. تاۋدان اققان بۇلاقتى باسىن بۇرىپ، قاماۋدا قالعان قازاقتاردى سۋسىز قالدىرعان. اس-سۋسىز ءۇش كۇن سوعىسىپ اتى دا، ادامى دا بولدىرىپ، تيتىعى قۇرىپ قولعا تۇسكەن.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
سىرىمنىڭ نۇرالى حاندى شابۋى (ءىى نۇسقا)
بايماعامبەت سۇلتان مەن سىرىم باتىر
You Might Also Like
-
قاسىمنىڭ ۇلكەن قاتىنىنان — ەسەنگەلدى، سارجان ءام كەنەسارى، توقالىنان — ناۋرىزباي، قارىنداسى قاراشاش، ۇيسىننەن شابىنشىلىقتان كەلگەن ايەلىنەن — بوپي. اعىبايدىڭ اكەسى ولجاباي ونىمەن ب...
-
نيكولاي پاتشانىڭ بايتاق دالادا جاي جاتقان، مال باققان مومىن ەلگە ىستەگەن زورلىق قىسىمى كۇن سايىن كۇشەيە بەردى. ەل ىشىندەگى بەكتەر، اعا سۇلتاندار نيكولايدىڭ ايتقانىن ەكى قىلماي ورىندادى. دۋانباسى قى...
