InfoHub Logo

باۋىرجان باباجان ۇلى بارىنشا قاراپايىم جازادى، شەشەن جازادى، بiر سوزبەن ايتقاندا، قازاقى اقىن. تابيعاتى قازاقى. بiزدە قازاقى جازۋدى، قازiرگi زامان قۇبىلىسىنان كەش قالىپ قويعانداي، ۋاقىت كوشiنە iلەسە الماي قالعانداي، كونە ستيل، ەسكi سۇرلەۋدi شيىرلاپ جۇرگەن سياقتى كورەتiندەر بار. باۋىرجان تۋرالى ولاي ويلاۋ كۇنا. ول تiپتi دە زامان قۇبىلىستارىنان دا، ۋاقىت كوشiنەن دە سىرت قالعان اقىن ەمەس. قازاقى كورiنەيiن دەپ ولەڭ جولدارىنا قاپتاعان ارحايزمدەردi ارقالاتىپ تا قويمايدى.

ونىڭ ەرەكشەلiگi سوندا — قانداي بiر كۇردەلi ۇعىمدى دا قازاق جانىنا جاقىن ەتiپ قورىتا بiلەتiندiگiندە. ول ءسوز iزدەپ، ونى جاماپ-جاسقاپ جاتپايدى، ءسوزدiڭ ءوزi تابيعي تۇردە قۇيىلىپ جاتادى. ياعني، قازاقى سيتيحيالىق مiنەز. قاي ولەڭiن وقىساڭىز دا، ودان كوكiرەك سارايىڭدى اشىپ جiبەرەتiن دالانىڭ اڭقىلداعان جەلi ەسiپ، نوسەردەن كەيiنگi جۋساننىڭ كەرمەك يiسi بۇرقىراپ قويا بەرەدi. ونىڭ ولەڭدەرiندەگi مۇنداي قازاقي جايدارى مiنەز ۇلتتىق تاقىرىپتاردى جازعاندا عانا ەمەس، مۇلدە باسقا تاقىرىپتاردى جىرلاعاندا دا، اتاپ ايتقاندا، «ەسكەندiردiڭ ءمۇيiزi»، «سۇلەيمەننiڭ ءجۇزiگiندە» دە انىق كوزگە ۇرىپ تۇرادى. ماسەلەن، سول «سۇلەيمەننiڭ ءجۇزiگiن» الايىقشى. بۇل ولەڭدە باۋىرجان جۇرتتىڭ ءبارiنە بەلگiلi وقيعانى حابارلى سويلەمدەرمەن بايانداپ جاتپايدى. ودان وسى زامانعا ساي فيلوسوفيالىق ءمان-ماعىنا iزدەيدi. Iزدەگەندە دە ناقتى ارەكەت ارقىلى، ياعني سۇلەيمەننiڭ ءجۇزiگiن قولىنا كيiپ الىپ سويلەيدi.

قايران باسىم بولعان كەزدە بiر الەك
جالعاي الماي بiر ويلاردىڭ ءۇزiگiن،
پايعامباردان قالعان ماعان مۇرا دەپ
تاقتىم قولعا سۇلەيمەننiڭ ءجۇزiگiن.
سودان كەيiن كۇندەر كەشتiم قىزىقتى ەڭ،
قۇشاعى ىستىق باقتىڭ اۋىلىن مەكەندەپ.
ساۋلە ءتۇسiپ، جازۋ شىقتى ءجۇزiكتەن
«بايقا، بالا، بۇل كۇندەر دە وتەر» دەپ.

تاقىرىپتى قازاقشا قورىتۋ، ياعني قازاق ۇعىمىنا جاقىن، قازاق ۇعىمىنا سiڭiمدi ەتiپ بەرۋ دەگەن وسى. ايتپەسە، سۇلەيمەننiڭ ءجۇزiگiندەگi ءماتiندە «بايقا، بالا»، دەگەن تiركەس جوق قوي. «بايقا، بالا، بۇل كۇندەر دە وتەر» دەگەن تiركەس قازاق ءۇشiن الدەقايدا سالماقتى، الدە قايدا ۇعىنىقتى.

ارينە، باقىت دەگەنiڭiز دە بايانسىز. ول دا تاس توبەڭدە بۇلبۇلداي تامىل جىتىپ سايراپ، توتىقۇستاي مىڭ قۇبىلىپ تۇرادى دا، كۇندەردiڭكۇنiندە باسىڭا بiر ساڭعىپ ۇشىپ كەتەدi.

اتتان ءتۇستiم، ءتۇستiم دۇشپان تورىنا،
ازاپ شەكتiم، يت ءومiردەن جەرiندiم.
دالباسالاپ قاراپ ەدiم قولىما
بۇل كۇننiڭ دە وتەتiنiن ۇعىندىم.

البەتتە، باۋىرجاندى قينايتىنى ءوز باسىنىڭ حالi ەمەس. ونى قينايتىن جايت، كوكiرەكتەرi اياققاپتاي-اياققاپتاي بوپ، كەۋدەلەرiنە نان پiسiپ، ىسقىرىقتارىمەن جەر جارىپ، جەتi قابات تارالعىنى قاتار ءۇزiپ جiبەرەردەي بوپ شiرەنiپ، كوزدەرiن شەل باسقان اسىپ-تاسقاندار. سولاردى كورiپ تۇرعان باۋىرجان:

سوڭىنا ەرگەن كوپ يتiنە ۇرگiزiپ
ەندi تiزە باتىرماس دەپ مىنا ەلگە،
تىم بولماسا تۇسسە كوكتەن بiر ءجۇزiك
كيگiزەر ەم، شiركiن، انا بiرەۋگە... —

دەيدi. ولەڭ بiتتi. بiراق وقىرماندى تولعاندىراتىن، تولقىتاتىن تولعاقتى وي قالدى. جالعاندى جالپاعىنان باسىپ جۇرگەن سول شiرەنگەن شiركiندەردiڭ قولدارىنا سەنiڭ دە سۇلەيمەننiڭ ءجۇزiگiن كيگiزگiڭ كەلiپ كەتەدi.

جالپى، باۋىرجان ءسوزدi اسا قاسيەتتi ۇعىم، ياعني، دۇنيەنiڭ التىن دiڭگەگi، اسىل قاعيداسى دەپ بiلەدi. ول ەرتەرەكتە جازىلعان «ءسوز» دەگەن ولەڭiنە كيەلi كiتاپتاعى «اۋەلi ءسوز بولعان» دەگەن تiركەستi ەپيگراف ەتiپ الۋىنىڭ ءوزi سودان بولسا كەرەك.

ماقسات باسقا، وزگە ارمان،
بولمىسىم دا... كونەردi.
...اتامىزدان ءسوز قالعان،
نە قالدىرام مەن ەندi؟
ساپ، ساپ، كوڭiلiم — بوزجورعام،
جوق نارسەگە نالىما.
«ەڭ اۋەلi ءسوز بولعان»،
ءسوز بولادى سوڭى دا!

راس قوي. ادامدى شىر ەتiپ جەرگە تۇسكەننەن اۋەلi ءسوز كۇتiپ الادى، سوڭعى ساپارعا اتتاناردا ءسوز شىعارىپ سالادى. سوندىقتان دا، ءسوز قادiرiن بiلۋ دەگەن ءسوز — ءوز قادiرiڭدi بiلۋ دەگەن ءسوز. ءوز قادiرiڭدi اسقاقتاتام دەسەڭ، وندا سەن ءسوز قادiرiن اسقاقتات. ويتكەنi مىنا دۇنيە سوزبەن عانا ولشەنەدi، سوزبەن عانا باعاسىن الادى. ءومiردiڭ الاعاي دا بۇلاعاي الاساپىران تiرشiلiگiنە دە، ادام جانىنىڭ جىقپىل-جىقپىل تۇكپiرلەرiنە دە قوعامدا بولىپ جاتقان اق تۇتەك، قارا قۇيىندى قۇبىلىستارى مەن ساپىرىلىستارىنا دا تەك ءسوز ارقىلى ءۇڭiلە الاسىڭ.

نەسiن ايتاسىڭ، قازiر بiزدiڭ كۇنiمiز، قاشانعىداي، «قاسقىر بايلاپ ۇستاعانداي قورادا» بولىپ تۇر عوي. ىلعي بiر بiتپەيتiن دە قويمايتىن ارباسۋمەن، اڭدىسۋمەن كۇن كەشiپ كەلەمiز. سودان بارىپ سان سوعىپ وپىناسىڭ، تiپتi وماقاسا قۇلاپ، بiر جاق قابىرعاڭ وپىرىلىپ قۇلاعانداي بولاسىڭ. ولاي بولماسا، اقىن:

مەن، مەن ەدiم، مەن ەدiم،
تاۋعا اينالدىم، توبە ەدiم.
ەگەمەندi ەل بولدىم،
ەندi ماڭگi جايقالادى جەلەگiم
... دەپ ەدiم.
بiراق، بiراق ازات، دارقان ەلiمە
تiلiم كەرەك بولمادى.
دiلiم كەرەك بولمادى.
ءدال وسىلاي كەتە بەرسە ەگەردە
مەنiڭ داعى بولار ما ەكەن كەرەگiم؟! —

دەمەس ەدi عوي. ءدال قازiر ءبارiمiزدiڭ جانىمىزدى جەپ، ەتiمiزدi ەزiپ، سۇيە-گiمiزدi كەمiرiپ جاتقان سۇراق وسى عوي. «مەن، مەن ەدiم، مەن ەدiم» دەپ جۇرگەن مىنا ەلدiڭ كەرەگi بار ما ءوزi؟! ءاي، قايدام... ويتكەنi «قازاقتى الداۋ» دەيتۇعىن بiر ويىن بار، قازاقستان دەيتiن مەملەكەتiمدە»... سول ويىننان «ويىنىمىز وسىلىپ» كەتپەسە يگi ەدi...

ەل مەن جەر تاعدىرىن ويلاۋمەن قابارجىپ جۇرەتiندiكتەن بە، جوق، الدە و باستاعى تابيعي بولمىس-بiتiمiنەن بە، باۋىرجاننىڭ ەڭ بiر جاقسى كورەتiن مەزگiلi — كۇز. كۇزدi مول جىرلاپتى. تiپتi ول كۇزدi ادام كەيپiنە ەنگiزiپ، ونى شالكەس مiنەزدi، دولى، دۇلەي قيمىلدى قۇداعاي رەتiندە قابىلدايدى.

سالەم بەردiك، تورگە شىق، كۇز-قۇداعاي،
قۇرمەتiمiز قالعان با، سiزگە ۇناماي؟
قاباعىڭنان قايمىعىپ، كەتتi شىعىپ
قىز مiنەزدi جاز دەيتiن بiزدiڭ اعاي.
داڭعىراتىپ بۇلت-نوكەر شەلەكتەرiن
جەلiكتiرەر اناۋ جەل جەلوكپەنi.
اجەمiزدiڭ ورمەگiن كۇرت ءۇزiپسiز،
ءسال سابىر ەت، قۇداعاي، و نەتكەنiڭ؟
بiزدiڭ ءاربiر iسiمiز كۇنا سىندى.
ورشەلەنە جاياسىڭ قۇلاشىڭدى.
جەكجات ءجونiن بiلمەيتiن ەل ەمەسپiز،
اقىلعا كەپ، بەر ەندi بiر اشۋدى.
قايىڭ شاشىن جۇلىپسىز، وبالداعى-اي،
...بۇرىن قالاي كەلگەنبiز ابايلاماي.
بiز ەڭكەيگەن سايىن سiز شالقاياسىز
مiنەزiڭiز، اپىر-اي، قالاي-قالاي؟

بۇل ولەڭگە ءتۇسiنiك بەرiپ جاتۋدىڭ ءوزi ارتىق. سۋرەت — ولەڭ. وبراز — ولەڭ. ەشقانداي تالقىلاپ، تاراتىپ جاتپاي-اق ءبارi اپ-ايقىن. بۇل ولەڭنiڭ تاعى بiر كوزگە ۇرىپ تۇرعان ەرەكشەلiگi بارىنشا قازاقى مiنەزiندە، ياعني قازاقى ورىندالۋىندا. سول ءۇشiن دە ادەيi كەلتiردiم، باۋىرجاننىڭ سوزدەن ءوزiمiزگە ەتەنە تانىس سۋرەت سالا بiلەتiن شەبەرلiگiنە ءتانتi بولعاندىقتان. ايتپەسە، ابايدىڭ «قىس» ولەڭiنەن باستاپ جىل مەزگiلدەرiن ادام كەيپiنە كەلتiرiپ سۋرەتتەيتiن ولەڭدەر، قۇدايعا شۇكiر، جەتiپ ارتىلادى.

نەگiزiنەن، باۋىرجان كۇزدi ءوزiمنiڭ كوڭiل-كۇيiمنiڭ اۋا رايى، جان قۇبى-لىستارىمنىڭ كليماتى دەپ بiلەدi.

ءمولدiر بۇلتتان پارەنجi جامىلدى اي دا،
شارشادى عوي... اسپان ءسال دامىلداي ما؟
«جىلاما ەندi، سۇرتكiن، — دەپ — كوز جاسىڭدى»
اقىل ايتار كۇزگە ەشكiم تابىلماي ما؟
مەن-اق اقىل ايتار ەم، ءتۇسiن، بiراق...
بiرەۋ الىپ كەتكەندەي كۇشiمدi ناق.
ايقايلايمىن، داۋىسىم شىعار ەمەس،
تۇر ويتكەنi، مەنiڭ دە iشiم جىلاپ.
كوڭiلدiڭ كوپ بوياۋى وڭار شەردەن،
بiزگە-داعى كوپ ادام بولار سەنگەن.
سول سەنiمنەن شىعايىق، جىلاما، كۇز،
... الدىمەنەن سەن توقتا، سودان سوڭ مەن.

«كوڭiلiنiڭ كوپ بوياۋى شەردەن وڭىپ» كەتكەن باۋىرجاننىڭ iشiن قانجىلاتاتىن جاعداياتتار كوپ بولىپ تۇر. تىم كوپ. ويتكەنi «شىندىعىڭىز بۇگiندە تۇلدىرى جوق تۇل جەتiم». ويتكەنi ول «ءمىستان-ومiر قولىنان كوزەمەنەن قايعى iشكەن». ويتكەنi ول:

دانعازانىڭ بۋىنا ماڭ دالا ماس،
جاپىراقسىز قۋرادى ورمان-اعاش.
كiرپiگiنە قان قاتىپ قوعامىڭ تۇر.
ءۇمiت كۇتكەن ۇرپاعىڭ ول جالاڭاش.
ارمانىمەن قوندىرعان ايعا ولەڭiن
ادالدىقتىڭ ءار كەزدە بايراعى ەدiڭ.
ەتiك ساتىپ ەرتەڭiڭ بازاردا ءجۇر،
ەندi كۇنiڭ نە بولار قايران ەلiم؟ —

دەگەن ەتiن ەزiپ، سۇيەگiن ۇگiتiپ جiبەرەتiن اۋىر سۇراقتىڭ استىندا ءجۇر. قاي جاعىنا قاراسا دا ەڭسەسiن باسىپ، جان-جۇرەگiن تالاپ، سەزiم تالشىقتارىن وتاپ جiبەرەتiن كورiنiستەردi كورە-كورە كوڭiلi ابدەن قايتقان اقىن «باقىتسىزدىق پەن اقىندا بار ما ەكەن الدە ۇندەستiك» دەگەن زiل باتپان تۇجىرىمعا كەلەدi.

مەن بۇل ماقالامدى باۋىرجاننىڭ ءوز ولەڭiمەن اياقتاعىم كەلiپ تۇر. ويتكەنi ول ولەڭ كوبiمiزدiڭ قازiرگi كوڭiل-كۇيiمiزدiڭ ەڭ كەرەكتi پەرنەسiن ءدال باسىپ، شەر-مۇڭىمىزدىڭ شەگiن دەر كەزiندە قاعىپ جiبەرەتiن جۇپ-جۇمىر قالپىندا، اياق-قولى بالعاداي بوپ تۋا سالعان ولەڭ ەكەن.

جۇرەگiمدi بيلەگەندە نالا-مۇڭ،
حال-جايىمدى سۇراي بەرمە، قاراعىم،
قۇلاي-قۇلاي تاۋسىلعان بار امالىم،
كۇرسiنۋدەن كۇلگە اينالعان جانارىم.
لاۋلاي الماي، بىقسىپ جانعان شالامىن.
قاراشانىڭ بۇلتى-سىندى تۇنەرگەن
قارا كوزدەن قان اعىزىپ كۇلەم مەن.
جانارىندا قايعى جۋساپ، مۇڭ ورگەن
قارا ءتۇننiڭ ءۇرپiنەن مەن جىر ەمگەم.
سودان بولار كوڭiلدiڭ كوپ كەتەۋi،
مەنiڭ جانىم — كوڭiلسiزدiك مەكەنi.
قيالىمنىڭ قانجىلاعان جانارى،
ارمانىمنىڭ جاسقا تولعان ەتەگi.
كوكiرەگiمدە كۇرسiنگەندە شەرلi ولەڭ،
ءسابي-مۇڭدى بەسiگiمدە تەربەپ ەم...
ءوز سەزiمiن ءوزi ءولتiرiپ جەرلەگەن
قاندى قولدى قاتىگەزبiن مەن دەگەن.
حال-جايىمدى سۇراي بەرمە سەن مەنەن.

---