InfoHub Logo

كلەتكالاردىڭ كوبەيۋى نەمەسە پروليفەراسيا (لات. proles — ۇرپاق، ferre -اكەلۋ) — كلەتكالاردىڭ جاڭارۋى مەن وسۋىنە الىپ كەلەتىن پروسەسس. بۇل پروسەسس بىركلەتكالىلار ءۇشىن دە، كوپكلەتكالى ورگانيزمدەر ءۇشىن دە ءتان. كلەتكالار-ورگانيزمدەر (بىركلەتكالى ورگانيزمدەر) قاراپايىم ەكىگە ءبولىنۋ (باكتەريالار، ساركودالار)، كوپ ءبولىنۋ (سپوروۆيكتەر جانە باسقالارى) ارقىلى نەمەسە باسقا جولمەن كوبەيەدى. سوندىقتان باكتەريالار مەن بىركلەتكالى جانۋارلاردا كلەتكالاردىڭ ەكى ەسەلەنۋى ولاردىڭ جەكە ورگانيزمدەر رەتىندە كوبەيۋى بولىپ تابىلادى، ويتكەنى العاشقى فورمادان (ورگانيزمنەن) ەكى جاڭا كلەتكا تۇزىلەدى، ولاردىڭ ءارقايسىسى ورگانيزم بولىپ سانالادى. ءاربىر ەنشىلەس كلەتكا (ورگانيزم) باستاپقى كلەتكا-ورگانيزمدە بولاتىن گەنەتيكالىق اقپاراتتى تولىقتاي الادى.

كوپكلەتكالى ورگانيزمدەردىڭ سوماتيكالىق كلەتكالارى كۇردەلى ءبولىنۋ ارقىلى كوبەيەدى، ول ميتوزدىق ءبولىنۋ دەگەن اتقا يە بولدى جانە جالپى تۇردە قاراستىرساق، ول جەكەلەنگەن كلەتكالاردىڭ ءوزىن-وزى قالپىنا كەلتىرۋ بولىپ تابىلادى. ءبولىنۋى ناتيجەسىندە پايدا بولعان ەنشىلەس كلەتكالار باستاپقى (انالىق) كلەتكاعا ۇقساس، سوڭعىسىنان تەك كىشى مولشەرىمەن عانا ەرەكشەلىنەدى. ءبىراق بولىنۋدەن سوڭ ەنشىلەس كلەتكالار لەزدە وسە باستايدى جانە انالىق كلەتكانىڭ مولشەرىنە تەز جەتەدى.

ميتوزدىق ءبولىنۋدىڭ بيولوگيالىق ءمانى سول، ول يادرو مەن كلەتكانىڭ بولىنۋىنە دەيىن بارلىق حروموسومالاردىڭ دەل رەپليكاسياسىندا ماڭىزدى وقيعا بولىپ تابىلادى. ميتوز ناتيجەسىندە ەنشىلەس كلەتكالار بولىنگەننەن كەيىن ونىڭ اتا-ەنەلىك (انالىق) كلەتكا قانداي حروموسومالارعا يە بولسا، بۇل دا ءدال سونداي حروموسومالار سانىنا يە بولادى. دەمەك، ميتوزدىق ءبولىنۋ دەگەنىمىز — كلەتكالاردا ءبولىنۋدىڭ رەتكە كەلتىرىلگەن ەرەكشە ءتاسىلى، بۇل كەزدە ءاربىر ەنشىلەس ەكى كلەتكانىڭ ءارقايسىسى انالىق كلەتكادا بولاتىن حروموسومالاردان ءدال سونداي ساندى جانە ءدال سونداي قۇرىلىستى حروموسومالار الادى. ءاربىر ميتوزدا ءاربىر حروموسومانىڭ كوشىرمەسى تۇزىلەدى جانە ەنشىلەس كلەتكالار اراسىندا ولاردىڭ تاراتۋدىڭ ءدال مەحانيزمى جۇمىس اتقارادى.

كلەتكانىڭ ميتوزدىق بولىنۋىندە ەكى جاعىن اجىراتادى — باستاپقى يادرونىڭ ەكى ەنشىلەس يادروعا ءبولىنۋى (حروموسومانىڭ تەڭدەي ءبولىنۋى) كاريوكينەز (گرەك. ساryon — يادرو، kinesis-قوزعالىس) دەپ اتالادى جانە شىندىعىنا كەلگەندە، ول حروموسومالىق سيكل بولىپ تابىلادى جانە سودان كەيىنگى سيتوپلازمانىڭ بولىنۋىنەن ەكى ەنشىلەس كلەتكانىڭ ءتۇزىلۋى سيتوكينەز (گرەك. cytos — كلەتكا، kinesis -قوزعالىس) دەپ اتالادى جەنە ول سيتوپلازمالىق سيكل بولىپ تابىلادى. ەنشىلەس كلەتكالاردىڭ ءارقايسىسى ءبىر ەنشىلەس يادروعا يە بولادى. كاريوكينەز پەن سيتوكينەز سينحروندى تۇردە جۇزەگە اسادى، ونىڭ ۇستىنە كاريوكينەزدە دنق سينتەزى مەن ميتوزدىڭ كەزەكتەسۋى ورىن السا، ال سيتوكينەز كلەتكالاردىڭ وسۋىمەن (كلەتكالىق كومپونەنتتەردىڭ سانىنىڭ ەكى ەسەلەنۋىمەن) كەزەكتەسەدى. ميتوزدىق ءبولىنۋدىڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىگى سول، ول ءبىرشاما بارلىق ورگانيزمدەردە ۇقساس بولىپ كەلەدى. كلەتكادا ءبىر بولىنۋدەن ەكىنشى بولىنۋگە دەيىن جۇرەتىن پروسەستەردىڭ جيىنتىعىن ميتوزدىق سيكل دەپ اتايدى.

ميتوزدىق سيكل: تىنىشتىق ساتىسى نەمەسە ينتەرفازا جانە ءبولىنۋ ساتىسى نەمەسە ميتوز (گرەك. rnitos-جىپشە) سياقتى ەكى ساتىدان تۇرادى، ول م بەلگىسىمەن بەلگىلەنەدى. «ميتوز» جانە «كاريوكينەز» تەرميندەرى — سينونيمدەر. ينتەرفازا ساپالىق جانە ساندىق باعالاۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى، ءدال سول سياقتى ميتوز دا ولشەۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى بولىپ تابىلادى. مىسالى، ميتوزداردىڭ ساندىق قارقىندىلىعىن ولشەۋ ءۇشىن ميتوزدىق يندەكس دەگەندى قولدانادى، ول دەگەنىمىز 1000 كلەتكاداعى ميتوز سانى. ميتوزدىق يندەكس جايىنداعى دەرەكتەردىڭ پراكتيكالىق ماڭىزى، اسىرەسە، مەديسينالىق پراكتيكادا (ورگانداردىڭ رەگەنەراسياسىنىڭ قارقىندىلىعىن، دەرىلىك زاتتاردىڭ اسەرىن جانە ت.ب. باعالاۋدا)، جوعارى.

ينتەرفازا ميتوزدان بۇرىن وتەدى، جانە ونىڭ قىزمەتىنىڭ ءمانى سول، وندا دنق سينتەزى جۇرەدى، سونىمەن بىرگە ونىڭ ۇزاقتىعى بارلىق كلەتكالىق سيكلدىڭ 90%-ىنان كەم بولمايدى. ينتەرفازانىڭ: پرەسينتەزدىك، سينتەزدىك جانە پوستسينتەزدىك ءۇش رەتتىلىك كەزەڭدەرىن اجىراتادى.

پرەسينتەزدىك كەزەڭ (Gj)، ونى ءجيى ءبىرىنشى ينتەرۆال (اعىل. gap — ينتەرۆال) دەپ تە اتايدى، ول ينتەرفازانىڭ العاشقى كەزەڭى بولىپ تابىلادى. بۇل كەزەڭدە دنق ءالى سينتەزدەلمەيدى، ءبىراق رنق مەن بەلوكتاردىڭ جينالۋى، سونىڭ ىشىندە دنق سينتەزى ءۇشىن قاجەتتى بەلوكتاردىڭ جينالۋى، جۇرەدى. ميتوحوندريالاردىڭ سانى ارتادى. ادەتتە، بۇل كەزەڭ 12-24 ساعاتقا سوزىلادى.

سينتەزدىك كەزەڭ (S) Gj-كەزەڭنەن كەيىن جۇرەدى، جانە بۇل كەزەڭدە كلەتكادا دنق سينتەزى (رەپليكاسياسى) ءجۇرۋى ءتان، ناتيجەسىندە ونىڭ سانى ەكى ەسەلەنەدى. بۇل كەزەڭدە، سول سياقتى رنق مەن بەلوكتار سينتەزى جالعاسادى. ءبۇل كەزەڭنىڭ سوڭىندا حروموسومالاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ەكى ەسەلەنۋى وتە ماڭىزدى جانە سەنترومەرامەن ۇستالىپ تۇراتىن ەكى ەنشىلەس حروماتيدتەن تۇرادى. S-كەزەڭنىڭ ەڭ قولدانبالى ەرەكشەلىگى گەندەردىڭ رەپليكاسياسى مەن ءاربىر قوساقتالعان حروموسوماداعى گەندەر جيىنتىعىنىڭ ەكى ەسەلەنۋى بولىپ تابىلادى. S-كەزەڭىنىڭ ۇزاقتىلىعى ادەتتە 5 ساعاتقا جۋىق بولادى.

پوستسينتەزدىك كەزەڭ (G2) دنق سينتەزىنىڭ توقتاۋىمەن جانە ەنەرگيانىڭ جيناقتالۋىمەن سيپاتتالادى. ءبىراق تا رنق مەن بەلوكتار سينتەزى جالعاسا بەرەدى دە، ول ءبولىنۋ ۇرشىعىنىڭ جىپشەلەرىن قالىپتاستىرادى. س2-كەزەڭىنىڭ ۇزاقتىلىعى 3-6 ساعاتتى ءقۇرايدى. ميتوز سوڭعى ءتورت فازا بويىنا سوزىلادى، اتاپ ايتقاندا ولار: پروفازا، مەتافازا، انافازا جانە تەلوفازا.

پروفازادا الدىمەن حروموسومالاردىڭ كوندەنساسياسى مەن سپيراليزاسياسى (شيراتىلۋ) جۇرەدى، ناتيجەسىندە ولار بويالعان پرەپاراتتاردان ميكروسكوپ ارقىلى كورىنەتىن بولادى. ءاربىر ءورىمنىڭ ديامەترى ۇلعايادى. يادرولىق مەمبرانا فەرمەنتتەردىڭ اسەرىنەن ەريدى، يادروشىق جويىلادى. سەنتروسوما ەكى سەنتريولدارعا بولىنەدى، سونان سوڭ سوڭعىلارى كلەتكانىڭ پوليۋستەرىنە قاراي تارايدى. سول سياقتى جەكەلەنگەن كلەتكالىق بەلوكتاردىڭ فوسفورلانۋى بايقالادى.

سونان سوڭ پوليۋستەر اراسىندا ۇرشىققا ۇقساس احروماتيندىك فيگۋرا قالىپتاسا باستايدى. ول بەلوكتان جەنە رنق-دان تۇرادى. وسى فازانىڭ اياعىندا ءاحروماتيندى فيگۋرا كلەتكا بويىمەن سوزىلىپ، ۇرشىققا اينالادى. ¥رشىقتىڭ ءقۇرىلىسى ءقوسپوليۋستى ءقۇرىلىمعا ۇقساس، ول ميكروتۇتىكشەلەر مەن ءارتۇرلى بەلوكتاردان ءتۇرادى. حروماتيدتەر (ەنشىلەس حروماتيدتەر) سەنترومەرامەن ۇستالىپ تۇردى. پروفازانىڭ ۇزاقتىعى شامامەن، 30-60 مينۋت.

مەتافازادا حروموسومالار ۇرشىقتىڭ ەكۆاتورىندا ورنالاسادى. ولار سپيرال بويىنشا تىعىز ورالعان جۋان تۇزىندىلەر تۇرىندە بولدى، بۇل ميكروسكوپ ارقىلى ولاردىڭ قۇرىلىمى مەن سانىن ەسەپتەۋدى جەڭىلدەتەدى. سەنترومەرالەرمەن ۇرشىقتىڭ جىپشەلەرىنە بەكىتىلىپ تۇرعاندىقتان، وعان حروماتيدتەردىڭ جەكەلەنگەن ميكروتۇتىكشەلەرىمەن ەرەكشە بەلوكتىق كەشەندەر (كينەتوفورالار) بەكىتىلەتىندىكتەن، ولار ازىرشە بىرگە تۇرادى، ءبىراق ولاردىڭ يىقتارى اجىراتىلعان. مەتافازانىڭ ۇزاقتىعى 2-10 مينۋت.

انافازادا كينەتوحورلاردىڭ ءبولىنۋى باستالادى، سونان سوڭ حروموسومالاردىڭ ۇزىنىنان ءبولىنۋى جۇرەدى، ناتيجەسىندە ءاربىر ەنشىلەس حروماتيد ءوزىنىڭ سەنترومەراسىنا يە بولادى جانە ەنشىلەس حروموسوماعا اينالادى. حروموسومالار ۇزارادى جانە ۇرشىقتىڭ سەيكەس پوليۋستەرىنە قاراي قوزعالادى. انافازا 2-3 مينۋتكە سوزىلادى. ۇزىندىعى 2-20 كب بولاتىن حروموسومالىق ۇشتاردىڭ (تەلومەر) رەپليكاسياسىن تەلومەرازا قاجەت ەتەدى.

تەلوفازادا (گرەك. Telos-سوڭى) ەنشىلەس حروموسومالار پوليۋستەرگە جەتەدى، سوزىلادى جەنە شيىرشاقتانۋ اياقتالادى. كينەتوحورلى تۇتىكشەلەر جويىلادى. يادرولىق قابىقشا تۇزىلەدى، جاڭادان يادروشىق پايدا بولادى. ¥زاقتىلىعى 20-30 مينۋت بولادى. كلەتكالىق ءبولىنۋدىڭ سوڭعى كەزەڭىندە سيتوكينەز جۇزەگە اسادى، ول انافازادان باستالادى. بۇل پروسەسس كلەتكانىڭ ەكۆاتورلىق ايماعىندا قىلتانىڭ تۇزىلۋىمەن اياقتالادى، ول ءبولىنۋشى كلەتكانى ەكى ەنشىلەس كلەتكاعا بولەدى. قىلتاعا تارتىلۋدىڭ تابيعاتى اكتيندى فيلامەنتتەردەن قالىپتاساتىن شىعىرشىقتىڭ جيىرىلۋىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى.

جانۋارلاردىڭ سوماتيكالىق كلەتكالارىنان وسىمدىكتەر كلەتكالارىنىڭ ايىرماشىلىعى ولاردىڭ قابىرعالارىنىڭ قاتتىلىعىنا بايلانىستى جيىرىلعىش شىعىرشىقتىڭ پايدا بولۋىنىڭ ورنىنا بولاشاق ەنشىلەس كلەتكالارىنىڭ اراسىندا تاقتايشا پايدا بولادى. ءبۇل تاقتايشانىڭ ءاربىر ەكى جاعىنا سەلليۋلوزا جينالادى، ودان سوڭ ول كلەتكالىق قابىرعاعا اينالادى.

ءاربىر كلەتكالىق ءبولىنۋ ۇزدىكسىز پروسەسس بوىپ تابىلادى، ويتكەنى يادرولىق جانە سيتوپلازمالىق فازالار، قۇرامى مەن قىزمەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماستان، ۋاقىت بويىنشا ۇيلەسىمدى بولىپ كەلەدى. ەكاريوتتارداعى كلەتكالىق بولىنۋلەردىڭ رەتتەلۋى كلەتكالىق سيكلدەگى ءجۇرىپ جاتقان پروسەستەردىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە تاۋەلدى. ەكاريوتتاردا بۇل ۇيلەسىمدىلىك كلەتكالىق سيكلدەگى ءۇش وتپەلى كەزەڭدەردىڭ رەتتەلۋى جولىمەن جۇزەگە اسادى، ول دەگەنىمىز — ميتوزعا ەنۋ، ميتوزدان شىعۋ جانە «ستارت» دەپ اتالاتىن پۋنكتتەن ءوتۋ، ول كلەتكادا دنق سينتەزىنىڭ (S-فازاسىنىڭ) ينيسياسياسىن (قوزۋىن) تۋدىرادى.

ءارتۇرلى كلەتكالاردا ميتوزدىق سيكلداردىڭ ۇزاقتىعى ەرتۇرلى جانە بىرنەشە ساعاتتان بىرنەشە كۇنگە دەيىن سوزىلادى. ءبىراق ول ۇلپانىڭ تيپىنە، فيزيولوگيالىق كۇي-جاعدايعا، سىرتقى فاكتورلارعا (تەمپەراتۋرا، جارىق) تاۋەلدى. ەۋكاريوتتىق كلەتكالاردىڭ كلەتكالىق سيكلى سيكلدىلىككە تاۋەلدى كينازالاردىڭ (سدك) بىرىنەن كەيىن ءبىرىنىڭ بەلسەندىلەنۋى ارقىلى ولاردىڭ سيكلين-بەلوكتارىمەن ءوزارا اسەر ەتۋ جولىمەن رەتتەلەدى. سيكلين-سدك كەشەنى سدك-ڭ ت-تۇزاعىنداعى ترەونين قالدىعىنىڭ تولىقتاي بەلسەندى فوسفورلانۋىمەن، ونىڭ ءوزى ماماندانعان سدك-بەلسەندى كينازانىڭ (ساك) قاتىسۋىمەن جۇزەگە اساتىنى بەلگىلى. بۇل جاعدايدا سيكلين-سدك كەشەنى ميتوزدى دا قوزدىرۋعا دنق-ى رەپليكاسيالاۋعا دا قاتىسادى. ميتوزدىڭ رەتتەلۋى سدك رەتتەلۋىنە تاۋەلدى.

كلەتكالىق سيكلدىڭ باسقا دا رەتتەۋشىلەرى بولادى. مىسالى، سدك تەجەۋشى رەتتەۋشىلەر دە بەلگىلى. مۇنداي تەجەۋشىلەر (ينگيبيتورلار) ر21، ر16 جانە ر27 بەلوكتار بولىپ تابىلادى. ولار كينازالاردىڭ قىزمەتىن ولارمەن بايلانىسۋ ارقىلى دا تەجەيدى. ەۋكاريوتتار-ورگانيزمدەر كلەتكالارىنداعى حروموسومالىق دنق كلەتكالىق سيكل كەزىندە تەك ءبىر رەت قانا رەپليكاسيالانادى. سوندىقتان كلەتكالىق سيكلدا دنق-نىڭ تەك ءبىر راۋند رەپليكاسيامەن شەكتەلۋىنىڭ مەحانيزمى جايىندا ءسۇراق ءبۇرىننان بەرى تۋىنداپ وتىر. رەپليكاسياعا مۇمكىندىك بەرەتىن رەپليكاسيانىڭ ليسەنزيالىق فاكتورى (licensing factor) بولۋى دا مۇمكىن. بۇل كوزقاراستى راستايتىن MSM ليسەنزيالىق بەلوكتار انىقتالعان، ولار ادەتتە، حرومرسومالارمەن بايلانىسقان، ءبىراق S-فازا باستالىسىمەن بۇل بايلانىستان اجىرايدى، دنق-نىڭ رەپليكاسياسىنا مۇمكىندىك بەرەدى، ودان سوڭ، دنق سينتەزى اياقتالعان كەيىن، قايتادان حروموسومالارمەن بايلانىسقا تۇسەدى

ءارتۇرلى ءۇلپالار ءارتۇرلى ميتوزدىق بەلسەندىلىگىمەن ەرەكشەلىنەدى. وسىعان وراي ميتوزدىق بەلسەندىلىككە تاۋەلدىلىگىنە قاراي تۇراقتى، ءوسۋشى جانە جاڭارۋشى ۇلپالاردى اجىراتادى.تۇراقتى ۇلپالار-بۇلار كلەتكالارى بولىنبەيتىن، ال كلەتكالىق دنق سانى ءتۇراقتى ۇلپالار. مىسالى، ورتالىق جانە شەتكى نەرۆ جۇيەسىنىڭ كلەتكالارى بولىنبەيدى. ءبۇل كلەتكالاردا تەك جاستىق وزگەرىستەر عانا جۇرەدى. ءوسۋشى ءۇلپالار — بۇلار كلەتكالارى ءومىر بويى تىرشىلىك ەتەتىن، ءبىراق سوڭعىلارىنىڭ اراسىندا ميتوزدىق جولمەن بولىنەتىن كلەتكالارى بار ءۇلپالار. ءوسىنىڭ نەتيجەسىندە ورگانداردىڭ مولشەرلەرى ارتادى. ءوسۋشى ءۇلپالاردىڭ مىسالدارىنا بۇيرەكتىڭ، ىشكى سەكرەسيا بەزدەرىنىڭ ، قاڭقالىق جانە جۇرەك بۇلشىقەتتەرىنىڭ ۇلپالارى بولىپ تابىلادى. جاڭارۋشى ۇلپالار — بۇلار كوپتەگەن كلەتكالارى ميتوزدىق جولمەن كوبەيەتىن، ناتيجەسىندە ءولۋشى كلەتكالار جاڭادان تۇزىلۋشىلەرمەن قالپىنا كەلەتىن ۇلپالار. جاڭارۋشى ۇلپالارعا قارىن-ىشەك، تىنىس الۋ جانە ءزار-جىنىس جولدارىنىڭ، ەپيدەرميستىڭ، سۇيەك مايىنىڭ، تۇقىم بەزدەرىنىڭ جانە باسقالارىنىڭ كلەتكالارى مىسال بولىپ تابىلادى. ميتوزدار ءۇشىن تاۋلىكتىك تەربەلىستەر، تولقىندار ءتان.

جوعارى ساتىداعى ورگانيزمدەردە كلەتكالاردىڭ ميتوزدىق ءبولىنۋىن ولاردىڭ وسۋىمەن ءارى قاراي دەنە ماسساسىنىڭ ۇلعايۋى مەن كلەتكالاردىڭ جىكتەلۋى قامتاماسىز ەتەدى. ادامنىڭ جەكە دامۋىنا قاراي ونىڭ كلەتكالارىنىڭ سانى ۇلعايادى، ەرەسەك ادامداردا 10-نان اسا كلەتكاعا جەتەدى جانە سودان كەيىن تۇراقتى بولادى. جوعارىدا ايتىلعانداي، ميتوحوندريالار مەن حلوروپلاستار ەۋكاريوتتار كلەتكالارىندا بولىنۋگە قابىلەتتى، ءبىراق ولاردىڭ ءبولىنۋىن باقىلاۋ انىقتالماعان. تەك وسىمدىكتەر كلەتكالارىنىڭ گەنومىندا حلوروپلاستاردىڭ ءبولىنۋىن باقىلاۋى مۇمكىن گەن انىقتالعان.

سۇتقورەكتىلەر مەن قۇستاردىڭ كلەتكالارىنىڭ ءبولىنۋى ءۇشىن كلەتكالاردىڭ ەكى ەسەلەنۋىنە بەلگىلى ءبىر شەكتەۋ ءتان. مىسالى، ادام ۇرىعىنىڭ فيبروبلاستارى 50 ۇرپاق بويىندا عانا ەكى ەسەلەنەدى، ال ەگەر 40 پەن 80 جاستاعى ادامداردىڭ فيبروبلاستارىن قالىپتى جاعدايلاردا وسىرسە، وندا ولار وسىلارعا سايكەس 40 جانە 30 رەت قوسارلانۋعا ءۇشىرايدى. بۇل ءقۇبىلىس كلەتكالاردىڭ قارتايۋى دەگەن اتقا يە.سول سياقتى ورگانيزمدە دە كلەتكالاردىڭ كوپشىلىگى قارتايادى، مىسالى، باۋىردىڭ كلەتكالارى 18 اي، ەريتروسيتتەر-4 اي تىرشىلىك ەتەدى، ناتيجەسىندە ولاردا ليپيدتەر، كالسيي، «توزۋ» پيگمەنتى جيناقتالادى جانە ولار ولەدى دەپ ەسەپتەيدى. ەرەسەك ادامنىڭ ورگانيزمى كۇن سايىن ءوز كلەتكالارىنىڭ ولۋىنە بايلانىستى ولاردىڭ 1-2% -ىن جوعالتاتىنى ەسەپتەلگەن. كلەتكا ولگەننەن كەيىن وندا پروتوپلازمانىڭ كواگۋلياسياسى، اۋتوليز ( كلەتكاىشىلىك فەرمەنتتەردىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ ارتۋى) نەتيجەسىندە ميتوحوندريالار مەن باسقا دا ورگانەللالاردىڭ ىدىراۋى جۇرەدى.

كلەتكالاردىڭ قارتايۋىنىڭ تابيعاتىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ءبىرقاتار بولجامدار ۇسىنىلعان، ولار كلەتكالاردىڭ بيوسينتەزدىك مەحانيزمدەرىنىڭ قاتەلەسۋىنە، قالىپتى كلەتكالاردىڭ قاتەرلى كلەتكالارعا اۋىسۋىن قورعاۋ مەحانيزمدەرىنە جانە باسقا دا سەبەپتەرگە كوڭىل قويادى. ءبىراق بەلگىلى بولجامداردىڭ بىرەۋى دە كلەتكالاردىڭ قارتايۋ فەنومەنىنە تولىقتاي جاۋاپ بەرە المايدى.

كلەتكالار ءۇشىن كوپتەگەن جاعدايلاردا اپوپتوزدىڭ ءتان ەكەندىگى انىقتالعان، بۇل دەگەنىمىز گەنەتيكالىق باعدارلامالار، ونىڭ ناتيجەسىندە كلەتكالار ءوزىن-وزى ولتىرەدى. اپوپتوزدى ەۆوليۋسيالىق ساقتالۋشى پروسەسس دەپ ايتۋعا بولادى. وسى پروسەستىڭ كومەگىمەن كوپكلەتكالى ورگانيزمدەر ارتىق نەمەسە زياندى بولاتىن كلەتكالاردان قۇتىلادى. بۇل فەنومەن كلەتكالاردىڭ قارتايۋىنان بولەك. Caenorhabditie elegans نەماتوداسىن مىسالعا الىپ كلەتكالىق سۋيسيد ءۇش گەننەن تۇراتىن گەننىڭ جيىنتىعىمەن باقىلاناتىنى انىقتالعان، بۇلار سەد-3، سەد-4 جەنە سەد-9 بەلوكتارىنىڭ سينتەزىن باقىلايدى، اپوپتوزدى رەتتەيدى. سۇتقورەكتىلەردە بەلوكتار^2 انىقتالعان، ولار كلەتكالاردىڭ اپوپتوزدىق ءولىمىن رەتتەيدى. اپوپتوز كوپتەگەن تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋلاردىڭ (السگەيمەر اۋرۋى جانە باسقالارى)، اۋتويممۋندىق اۋىتقۋشىلىقتاردىڭ، جۇرەك-تامىر اۋرۋلارىنىڭ، جاستىق اۋىتقۋشىلىقتاردىڭ جانە ءتىپتى، سپيد-تىڭ ەتيولوگياسىن انىقتاۋدا ماڭىزعا يە بولۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى.

ءبىراق ولىم-جىتىمگە ۇشىراۋشى كلەتكالار جاڭالارمەن الماسادى. ادام ورگانيزمىنىڭ كلەتكالىق قۇرىلىمى شامامەن ەربىر جەتى جىلدا جاڭارادى دەپ سانايدى. اسىرەسە، كلەتكالاردىڭ وتە كۇشتى الماسۋى قاندا ءقانتۇزۋشى ۇلپالاردا قان كلەتكالارىنىڭ قارقىندى تۇردە ءتۇزىلۋ ەسەبىنەن جۇزەگە اسادى. كلەتكالاردىڭ باسقا تۇرلەرىنە قاراعاندا جاڭارۋ پروسەسى وتە جوعارى جىلدامدىقپەن جۇرەدى. مىسالى، ەگەقۇيرىقتىڭ قارىن مەن ىشەك ەپيتەلييى سەيكەسىنشە ءاربىر 72 جانە 38 ساعاتتا، ال ادامنىڭ اششى ىشەگىنىڭ ەپيتەلييى ءاربىر 7-8 ساعاتتا جاڭارادى. ءبىراق نەرۆ كلەتكالارى ورگانيزمدەردىڭ بارلىق تىرشىلىگىندە قىزمەت اتقارادى (تىرشىلىك ەتەدى).

كلەتكالاردىڭ ميتوز جولىمەن بولىنۋىنەن باسقا اميتوز (گرەك. ا-جوق، mytosia-يادرونىڭ ءبولىنۋى) بەلگىلى، بۇل دەگەنىمىز — كلەتكا يادروسىنىڭ تىكەلەي ءبولىنۋى. اميتوز كەزىندە يادرونىڭ، يادروشىقتىڭ، يادرولىق مەمبرانانىڭ ينتەرفازالىق كۇيى ساقتالادى. كلەتكانىڭ يادروسى ۇرشىق قالىپتاسپاي-اق ەكى بولىككە بولىنەدى، ناتيجەسىندە قوسيادرولى كلەتكا پايدا بولادى. اميتوز كەيدە قاڭقالىق بۇلشىق ەتتەردە، تەرى ەپيتەلييىندە، دانەكەر ۇلپادا كەزدەسەدى. ءبىراق اميتوز كلەتكالاردىڭ كوبەيۋىندەگى انومالدى مەحانيزم بولىپ تابىلادى دەپ سانايدى. جوعارى ساتىداعى ميتوزدىق سيكل ەۋكاريوتتاردىڭ ءبولۋشى مەحانيزمىنىڭ ەۆوليۋسياسىنىڭ نەتيجەسى بولىپ تابىلادى دەپ ەسەپتەيدى. بۇل جورامالدىڭ پايداسىنا باكتەريالاردىڭ، كەيبىر بالدىرلاردىڭ، اشىتقىلاردىڭ، قاراپايىمدىلار مەن سۇتقورەكتىلەردىڭ ءبولۋشى مەحانيزمدەرىن سالىستىرۋدىڭ ناتيجەلەرى دالەل. بۇل سالىستىرۋ ميتوزدىق اپپاراتتىڭ كۇردەلەنۋى ءارتۇرلى سيستەماتيكالىق توپتارعا جاتاتىن ورگانيزمدەردىڭ ۇيىمداسۋى مەن قىزمەتىنىڭ كۇردەلەنۋىنە قاراي جۇزەگە اساتىنىن كورسەتەدى.

---