InfoHub Logo

كلەتكا — بۇل جارتىلاي وتكىزگىش مەمبرانامەن شەكتەلگەن جانە ءتىرى جۇيەلەر جوق ورتادا وزدىگىنەن كوبەيۋگە قابىلەتتى ءتىرىنىڭ (بيولوگيالىق بەلسەندىلىگىنىڭ) نەگىزگى بىرلىگى. تىرشىلىك كلەتكادان باستالادى. كلەتكادان تىس تىرشىلىك جوق. كلەتكالاردى العاشقى زەرتتەۋلەر باستاۋىن XVII-عاسىردان الادى جانە ول اعىلشىن روبەرت گۋكقا (1635-1703) تيەسىلى بولۋى مۇمكىن. تىعىننىڭ كەسىندىسىن قاراپايىم ميكروسكوپپەن قاراي وتىرىپ (1665)، ولاردىڭ قۋىستاردان تۇراتىنىن بايقادى، ولاردى كلەتكالار (لات. cellula — تورشا، كلەتكا) دەپ اتادى. ءارى قاراي كوپتەگەن وسىمدىكتەردىڭ قۋىستى قۇرىلىمىن ميكروسكوپپەن يتاليالىق م. مالپيگي (1628-1694) جانە اعىلشىن ن. گريۋ (1641-1712) باقىلادى، ءبىراق ولاردىڭ كورگەندەرىن ءقازىر ءبىز وسىمدىكتەر كلەتكاسىنىڭ كلەتكالىق قابىرعاسى دەپ اتايمىز. 1675 جىلى گوللانديالىق ا. ليەۆەنگۋك (1632-1723) العاش رەت قاراپايىم ميكروسكوپپەن بىركلەتكالى ورگانيزمدەردى (باكتەريالاردى) كوردى.

1825 جىلى چەح يان پۋركينە (1787-1869) كلەتكانىڭ ىشىندەگى زاتتاردى كوردى جانە سيپاتتادى، ونى پروتوپلازما (گرەكشە protos -العاشقى، plasmaء-تۇزىندى) دەپ اتادى، ال 1831 جىلى اعىلشىن ر. بروۋن (1773-1858) كلەتكانىڭ يادروسىن (لات. nucleus، گرەكشە ساگۋوپ) تاپتى.

كلەتكالاردى زەرتتەۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى كەزەڭدەرى كلەتكالىق تەوريانىڭ قۇرۋ ءۇشىن ونىڭ ناقتىلى نەگىزىن قامتاماسىز ەتەتىن جۇمىستار بولىپ تابىلادى. 1838 جىلى نەمىس بوتانيگى م. شلەيدەن (1804-1881) وسىمدىكتەر ۇلپالارى كلەتكالاردان تۇرادى دەگەن قورىتىندىعا كەلسە، ال نەمىس زوولوگى ت. شۆانن (1810-1882) 1839 جىلى جانۋارلاردىڭ كلەتكالارىنىڭ قۇرىلىسىن زەرتتەي كەلە، ول دا ءدال وسىنداي تۇجىرىمعا كەلدى. جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر كلەتكالارىندا يادرولار بولادى دەگەن دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ م. شلەيدەن مەن ت. شۆانن 1838-1839 جىلدارى ءبىرقاتار ماڭىزدى قاعيدالارى بار كلەتكالىق تەوريانى قالىپتاستىردى، ولار:

1. ورگانيزمدەر كلەتكالاردان جانە ولاردىڭ تىرشىلىك ارەكەتتەرىنىڭ ونىمدەرىنەن تۇرادى، اتاپ ايتقاندا، كلەتكالار وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ نەگىزگى قۇرىلىمدىق بىرلىگى بولىپ تابىلادى؛
2. كلەتكالاردىڭ كوبەيۋى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ ءوسۋىنىڭ نەگىزىندە جاتىر.

كلەتكالىق تەوريانىڭ ءارى قاراي دامۋىنا قوسقان ۇلكەن ۇلەس ر. ۆيرحوۆقا (1821-1902) تيەسىلى، ول 1855 جىلى وتە ماڭىزدى «cellula e cellula» («ءار كلەتكا كلەتكادان») دەگەن ەرەجە ءتۇجىرىمدادى، ونىڭ مەنى كلەتكا تەك ءوزىنىڭ الدىنداعى كلەتكادان عانا پايدا بولادى جانە كلەتكالاردىڭ باسقاشا پايدا بولۋ جولدارى جوق. بۇل ەرەجە تەك ىرگەلى ماڭىزعا عانا يە بولىپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار پراكتيكالىق ماڭىزعا دا يە بولدى، ويتكەنى ول كلەتكا پاتولوگياسىنىڭ نەگىزىن دايىنداۋدىڭ باستاماسى بولىپ تابىلادى.

ءارى قاراي كلەتكالىق تەوريانىڭ دامۋىنا قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس حروموسومالاردىڭ اشىلۋى جانە 1879-1883 جىلدارى كلەتكالاردىڭ ميتوز جولىمەن ءبولىنۋى (ۆ. فلەمينگ، 1844-1905؛ ۆ. رۋت 1850-1924 جانە باسقالارى). XIX عاسىردىڭ اياعىندا-اق حروموسومالار سيپاتتالدى، ءبىرقاتار ورگانيزمدەردە ولاردىڭ گاپلويدتى جانە ديپلويدتى ساندارى، سول سياقتى ميتوزدىڭ فازالارى انىقتالدى جانە اتاۋلارىنا يە بولدى. سول كەزدە سيتولوگيا مەن گيستولوگيانىڭ سينتەزى جاسالدى، سول سياقتى «كلەتكا بيولوگياسى» دەگەن اتپەن جەكە وزىنشە پروبلەماتيكا ءبولىنىپ شىقتى.

XX عاسىردىڭ باسىندا (1903) ر. گەرتۆيگ (1850-1937) يادرولىق-پلازمالىق قاتىناستاردىڭ تۇرقتىلىعى زاڭىن قالىپتاستىردى، ال 1905 جىلى دج. فارمەر ي دج. مۋر عىلىمي ادەبيەتكە «مەيوز» تەرمينىن ەندىردى، ول كلەتكالاردىڭ ءبولىنۋى مەن دامۋىن جاقسى تۇسىنۋگە مۇمكىندىك تۋعىزدى. دەسەدە، كلەتكا جايىنداعى ءىلىمنىڭ ەرەكشە العا دامۋىن زەرتتەۋ پراكتيكاسىنا فازالىق- كونتراستىق جانە ەلەكتروندىق ميكروسكوپيانى، سونان سوڭ تاڭبالانعان اتومدار ءادىسىن ەنگىزۋ قامتاماسىز ەتى. XX عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا كلەتكانىڭ بارلىق ەلەكتروندى- ميكروسكوپيالىق بەينەلەرى الىندى.

كلەتكالىق تەوريانىڭ قازىرگى دامۋ كەزەڭى ونىڭ جاعدايىن كلەتكالاردىڭ نەزىك ءقۇرىلىسىن، نۋكلەين قىشقىلدارى مەن بەلوكتاردىڭ سينتەزىن زەرتتەۋ، سونىمەن قاتار گەندەردىڭ بەلسەندىلىگىن رەتتەۋ كەزىندە الىنعان دەرەكتەر نەگىزىندە تۇجىرىمداۋ بولىپ تابىلادى. كلەتكالىق تەوريانىڭ ماڭىزدى ەرەجەسىنىڭ سوڭعى دالەلدەنۋى، ونىڭ ءتىرىنىڭ قاراپايىم قۇرىلىمدىق-فۋنكسيونالدىق بىرلىگى، ونسىز تىرشىلىكتىڭ بولمايتىندىعى، ياعني كلەتكا كوپكلەتكالى ورگانيزمنىڭ قۇرىلىمدىق جانە فۋنكسيونالدىق قاراپايىم بىرلىگى بولىپ تابىلاتىندىعىنا كوز جەتكەننەن كەيىن راستالدى. كلەتكالار وتە جوعارى ۇيىمداسقان جىكتەلگەن تۋىندىلار بولىپ تابىلادى، ال كلەتكالاردىڭ كوبەيۋى اتا-ەنە كلەتكالارى مەن ەنشىلەس كلەتكالاردىڭ اراسىنداعى گەنەتيكالىق ۇزدىكسىزدىكتىڭ فيزيكالىق نەگىزىن قامتاماسىز ەتەدى. ورگانيزمدەردىڭ بەلسەندىلىگى ونىڭ كلەتكالارىنىڭ بەلسەندىلىگىنە تاۋەلدى جانە ۇلپالاردىڭ ءوسۋى، دامۋى جانە جىكتەلۋى جاڭا كلەتكالاردىڭ تۇزىلۋىنە تەۋەلدى بولاتىندىعى انىقتالعان. كلەتكالار ارقىلى زاتتار مەن ەنەرگيانىڭ ءسىڭىرىلۋى، اينالۋى، قورلانۋى جانە پايدالانۋى جۇرەدى. كلەتكالاردىڭ قۇرىلىمى كوپتەگەن بيولوگيالىق رەاكسيالار، اتاپ ايتقاندا، فەرمەنتاسيا، تىنىس الۋ، فوتوسينتەز، حرومومومالاردىڭ دۋپليكاسياسى جۇزەگە اساتىن الاڭ بولىپ تابىلادى، سونىمەن بىرگە بۇل پروسەسستەر بىركلەتكالى ورگانيزمدەردە دە، سول سياقتى كوپكلەتكالى ورگانيزمدەردە دە بولدى. كوپكلەتكلى ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىگى ولاردىڭ كلەتكالارىنىڭ تىرشىلىگىنە نەگىزدەلەدى دەپ تە ايتۋعا بولادى.

قازىرگى كەزدە پروكاريوتتىق جانە ەۋكاريوتتىق كلەتكالاردى اجىراتادى. پروكاريوتتىقتار وسىمدىكتەر الەمىندەگى بىركلەتكالى ورگانيزمدەر، ولار نەگىزىنەن باكتەريالار بولىپ تابىلادى. كەرىسىنشە، ەۋكاريوتتىقتار نەگىزىنەن بىركلەتكالى جانۋارتەكتەس، سول سياقتى كوپكلەتكالى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ (مۇمكىن بارلىعىنىڭ دا) كلەتكالارى بولىپ تابىلادى. پروكاريوتتىق، سول سياقتى ەۋكاريوتتىق كلەتكالار قۇرىلىمدىق-فۋنكسيونالدىق الۋان تۇرلىگىمەن سيپاتتالادى، ولار بۇلاردىڭ اراسىنداعى ەلەۋلى ايىرماشىلىقتاردى انىقتايدى.

كلەتكالار ارقىلى زاتتار مەن ەنەرگيانىڭ ءسىڭىرىلۋى، اينالۋى، قورلانۋى جانە پايدالانۋى جۇرەدى. كلەتكالاردىڭ قۇرىلىمى كوپتەگەن بيولوگيالىق رەاكسيالار، اتاپ ايتقاندا، فەرمەنتاسيا، تىنىس الۋ، فوتوسينتەز، حرومومومالاردىڭ دۋپليكاسياسى جۇزەگە اساتىن الاڭ بولىپ تابىلادى، سونىمەن بىرگە بۇل پروسەسستەر بىركلەتكالى ورگانيزمدەردە دە، سول سياقتى كوپكلەتكالى ورگانيزمدەردە دە بولدى. كوپكلەتكلى ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىگى ولاردىڭ كلەتكالارىنىڭ تىرشىلىگىنە نەگىزدەلەدى دەپ تە ايتۋعا بولادى.

قازىرگى كەزدە پروكاريوتتىق جانە ەۋكاريوتتىق كلەتكالاردى اجىراتادى. پروكاريوتتىقتار وسىمدىكتەر الەمىندەگى بىركلەتكالى ورگانيزمدەر، ولار نەگىزىنەن باكتەريالار بولىپ تابىلادى. كەرىسىنشە، ەۋكاريوتتىقتار نەگىزىنەن بىركلەتكالى جانۋارتەكتەس، سول سياقتى كوپكلەتكالى جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ (مۇمكىن بارلىعىنىڭ دا) كلەتكالارى بولىپ تابىلادى. پروكاريوتتىق، سول سياقتى ەۋكاريوتتىق كلەتكالار قۇرىلىمدىق-فۋنكسيونالدىق الۋان تۇرلىگىمەن سيپاتتالادى، ولار بۇلاردىڭ اراسىنداعى ەلەۋلى ايىرماشىلىقتاردى انىقتايدى. كلەتكالاردى زەرتتەۋدىڭ قازىرگى جان-جاقتى جولى جۇيەلىك-قۇرىلىمدىق ءتاسىل بولىپ تابىلادى.

كلەتكالاردى زەرتتەۋ ادىستەرى

كلەتكالاردى زەرتتەۋ ءۇشىن جارىقتىق، فازالىق-كونتراستىلىق، ۋلتراكۇلگىن، ليۋمينەسەنتتىك تۇرىندەگى ميكروسكوپيالىق تەحنيكانى جانە ەلەكتروندى ميكروسكوپيانى قولدانادى. سوڭعىسى وتە نازىك كەسىندىلەر دايىندايتىن تەحنيكامەن بىرگە پايدالانىلادى. كلەتكالاردىڭ ءۇش ولشەمدى بەينەسىن الۋ ماقساتىندا سكانەرلىك ەلەكتروندى ميكروسكوپتار قولدانىلادى.ءتىرى كلەتكالاردىڭ ىس-ارەكەتىن قۇجاتتاۋ ءۇشىن باياۋ قارقىندى كينوتۇسىرىمدەردى پايدالانادى.

سيتولوگيالىق زەرتتەۋلەردە سيتوحيميالىق ادىستەر وتە ءتيىمدى، ولار بەلگىلى ءبىر رەاكتيۆتەردىڭ (بوياۋلاردىڭ) سيتوپلازمانىڭ حيميالىق زاتتارىن تالعاپ بوياۋىنا نەگىزدەلگەن، سونىمەن قاتار اۋتبراديوگرافيا، ونىڭ مەنى كلەتكاعا فوسفوردىڭ (32ر)، كومىرتەگىنىڭ (14س) جانە سۋتەگىنىڭ (3ن) راديواكتيۆتى يزوتوپتارىن ەنگىزىپ، سوڭىنان فوتوەمۋلسيا كومەگىمەن ولاردىڭ كلەتكالاردا ورنالاسۋىن تابۋ بولىپ تابىلادى.

كلەتكالىق كومپونەنتتەردى ءبولۋ ءۇشىن جىكتەۋ سەنتروفۋگاسىن، ال بيولوگيالىق مولەكۋلالاردى ءبولۋ ءۇشىن حروموتوگرافيا مەن ەلەكتروفورەزدى قولدانادى. رەنتگەنقۇرىلىمدىق تالداۋ ءارتۇرلى زاتتاردىڭ مولەكۋلالارىنىڭ كەڭىستىك بويىنشا ورنالاسۋىن، جەكە مولەكۋلالار اراسىنداعى قاشىقتىقتى، مولەكۋلالاردىڭ كولەمى، ءپىشىنى جانە باسقا دا قاسيەتتەرىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. يادرولىق ماگنيتتىك رەزونانس ءادىسى زاتتىڭ حيميالىقتابيعاتىن زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. كلەتكالاردى زەرتتەۋ ءۇشىن، سونىمەن قاتار بيولوگيالىق، گەنەتيكالىق جانە يممۋنولوگيالىق ادىستەردى كلەتكالاردى جاساندى كورەكتىك ورتالاردا وسىرۋمەن بىرگە قولدانادى. سوڭعى جىلدارى كلەتكالاردى زەرتتەۋدە گەنەتيكالىق ينجەنەريا ادىستەرى كەڭ پايدالانىلادى.

پروكاريوتتىق كلەتكالاردىڭ قۇرىلىمدىق-فۋنكسيونالدىق ۇيىمداسۋى

پروكاريوتتىق كلەتكالار ءۇشىن ءبىرشاما قاراپايىم قۇرىلىمدىق-فۋنكسيونالدىق ۇيىمداسۋ ءتان. پروكاريوتتار اراسىندا ءبىرشاما قاراپايىم ورنالاسقان ميكوپلازمالار بولۋى مۇمكىن، ولار وسىمدىكتەردىڭ پارازيتتەرى نەمەسە ادام مەن ءۇي جانۋارلارىنىڭ تىنىس الۋ جولدارىنىڭ كەيبىر اۋرۋلارىنىڭ قوزدىرعىشتارى بولىپ تابىلۋىمەن بەلگىلى. سوماتيكالىق كلەتكالاردىڭ زەرتحانالىق كۋلتۋرالارىنىڭ 1-دەن 3-نە جۋىعىنا وسى ورگانيزمدەر جۇققان دەپ سانايدى.

ميكوپلازمالىق كلەتكالاردىڭ ءپىشىنى سوپاقشا، ال ولاردىڭ مولشەرلەرى ديامەترىندە 0،1-0،25 نم-گە جۋىق. ولار ءۇشىن جۇقا سىرتقى پلازماتيكالىق مەمبرانا (قالىڭدىعى — 8 نم-گە جۋىق) تەن، ول قۇرامىندا 800-دەي ءارتۇرلى بەلوكتاردى، رنق-نىڭ ءارتۇرلى تيپتەرىن، ديامەترى شامامەن 20 نم ريبوسومالاردى كودتاۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى دنق مولەكۋلاسى بار سيتوپلازمانى قورشايدى. ولاردىڭ سيتوپلازماسىندا بەلوكتار تۇرىندەگى ءارتۇرلى كىرىندىلەر، ليپيدتەر تۇيىرشىكتەرى جانە باسقا دا قوسىلىستار بولادى. كلەتكالىق مەمبراناسىنىڭ جەتكىلىكتى تۇردە قاتتى بولماعاندىقتان ميكوپلازمالار باكتەريالدى سۇزگىلەر ارقىلى وتەدى.

باكتەريانىڭ نەگىزگى زاتى بەلوكتىڭ ەرتىندىسى بولىپ تابىلاتىن سيتوپلازما، ونىڭ كونسەنتراسياسى 200 مگ/مل قۇرايدى. باكتەريانىڭ سيتوپلازماسى يادرولىق ايماققا يە، وندا مەمبرانا بولماعاندىقتان نۋكلەوتيد دەپ اتالادى. ءبۇل ايماقتا شيراقتالعان قوس تىزبەكتى دنق-نىڭ جەكە ساقينالى مولەكۋلاسىن تۇزەيتىن ديامەترى 3-5 نم بولاتىن تالشىقتار تابىلعان. دنق-نىڭ ءبۇل تىزبەكتەرى جەكە حروموسومالار رەتىندە قاراستىرىلادى. كوپشىلىك جاعدايلاردا باكتەريالاردا، شىندىعىندا دا، بىر-بىردەن ساقينالى حروموسوما بايقالادى، ءبىراق باكتەريالاردىڭ كەيبىر تۇرلەرىندە (Rhodobacter sphaeroides، Brucella melitensis، Leptospira interrogans، Pseudomonas cepaeia) مولشەرلەرى بويىنشا اجىراتىلاتىن (ولاردىڭ بىرەۋ ۇلكەن، ەكىنشىسى كىشى) ەكى-ەكىدەن ساقينالى حروموسومالار بولادى، ال Agrobacterium tumefaciens-تا ەكى حروموسومانىڭ بىرەۋى جەلىلى بولىپ تابىلادى.

ءبىر قاتار پروكاريوتتىق ورگانيزمدەردە دنق-نىڭ قىسقارتىلۋى ولاردىڭ گەنومدارىنىڭ قاراپايىمدىلىعىنا قاراماستان ەرەكشەلىگىمەن سيپاتتالاتىنىن كورسەتتى. مىسالى، Mycoplasma gallinarum مولشەرى 580 كيلونەگىزىن قۇرايتىن گەنومعا يە بولسا، Haemophilus influencae l ،8 مەگانەگىزدى گەنومعا يە، ءبىراق بۇل پروكاريوتتار گەنومدارىنىڭ قىزمەتتەرى ءارتۇرلى. ن. influence-دا كودتايتىن اۋداندارىنىڭ (گەندەرىنىڭ) سانى 1743، ولاردىڭ 1007ء-سى امينوقىشقىلدارى مەن ليپيدتەردىڭ مەتابوليزمدەرىن، كوفاكتورلار مەن كلەتكالىق «كونۆەرتتىڭ» بيوسينتەزىن، نۋكلەوتيدتەر مەن بەلوكتاردىڭ سينتەزىن، دنق-نىڭ رەپليكاسياسى مەن ترانسكريپسياسىن، ەنەرگيا ءونىمى مەن زاتتاردىڭ تاسىمالدانۋىن كودتايدى، ونىڭ ۇستىندە مەتابوليزمدى باقىلاۋعا دنق-نىڭ 10%-ى، دنق-نىڭ 17%-ى ترانسكريپسيا مەن ترانسلياسيياعا، زاتتاردىڭ تاسىمالدانۋىنا دنق-نىڭ 12%-ى جانە كلەتكالىق «كونۆەرتتىڭ» بەلوكتارىنىڭ سينتەزىنە دنق-نىڭ 8%-ى جۇمسالادى. ءبۇعان قاراما-قارسى ن. influencae-تا، امينقىشقىلدى بيوسينتەز 68 گەنمەن، م. galliriatum-تا امينقىشقىلدى بيوسينتەز بار-جوعى ءبىر عانا گەنمەن باقىلانادى. بۇل ءتۇردىڭ ميكوپلازمالارىندا ۇشكاربوندى قىشقىلدار سيكلىنىڭ سيتوحرومدارى مەن فەرمەنتتەرىنە ارنالعان گەندەرى بولمايدى. ءبىراق ولار ادگەزين كودتايتىن ءبىرقاتار گەندەرگە يە بولادى، ول باكتەريالاردىڭ جانۋارلار مەن ادامنىڭ سوماتيكالىق كلەتكالارىنا بەكىنۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى، ويتكەنى ولار وسى ورگانيزمدەردە ءپارازيتتى تىرشىلىك ەتەدى.

باكتەريالاردىڭ سيتوپلازماسىندا سول سياقتى ريبوسومالار دا بولادى، ولار وتە كوپ (ءبىر ەسەپتەۋلەر بويىنشا ءبىر كلەتكادا 10000-عا جۋىق، باسقالارىنشا- 15 000-30 000). ە. سوlءى-ڭ ءاربىر ريبوسوماسىنىڭ ماسساسى 2 ح 7 ح 10ە دالتوندى قۇرايدى، ال ونىڭ قۇرامى 65% ريبوسومالىق رنق جەنە 35% بەلوكتاردىڭ بولۋىمەن انىقتالادى. بەلوكتىق ءبولىمى شامامەن 50-دەي ەرتۇرلى بەلوكتاردان ءتۇرادى. سيتوپلازمادا تۇيىرشىكتەر (تامشىلار) تۇرىندە بولاتىن ەرتۇرلى مايلار، گليكوگەن، ليپيدتەر، كۇكىرتتىڭ تۇزىلىستەرى بولادى. ۆ. megaterium سيتوپلازماسى وتە كوپ پولي-بەتتا-وكسيمال قىشقىلىنىڭ تۇيىرشىكتەرىنەن ءتۇرادى. باكتەريالدى كلەتكالاردا، سونىمەن قاتار، جوعارعى پوليمەرلى فوسفور قىشقىلىنىڭ تۇيىرشىكتەرى دە (مەتاحروماتيكالىق تۇيىرشىكتەر) تابىلعان. بىركلەتكالى بالدىرلار دا وسىعان ۇقساس ۇيىمداسقان.

ەۋكاريوتتىق كلەتكالاردىڭ قۇرىلىمدىق-فۋنكسيونالدىق ۇيىمداسۋى

ءبىرشاما كۇردەلى ۇيىمداسۋ جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ ەۋكاريوتتى كلەتكالارىنا ءتان. جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ كلەتكالارىنىڭ ءقۇرىلىسى ۇقساستىقتارىمەن سيپاتتالادى، ءبىراق ولاردىڭ ءپىشىنى، مولشەرى جانە ماسساسى وتە الۋان ءتۇرلى جانە ورگانيزمنىڭ بىركلەتكالى نەمەسە كوپكلەتكالى بولۋىنا تاۋەلدى. مىسالى، دياتومدى بالدىرلار، ەۆگلەنالار، اشىتقىلار، ميكسوميسەتتەر مەن قاراپايىمدىلار بىركلەتكالى ەۋكاريوتتار، باسقا تيپتەردەگى ورگانيزمدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى كوپكلەتكالى ەۋكاريوتتار بولىپ تابىلادى، ولارداعى كلەتكالار سانى بىرنەشەدەن (مىسالى، كەيبىر گەلمينتتەردە) ميللياردقا جەتەدى (سۇتقورەكتىلەردە). ادام ورگانيزمى 10-عا جۋىق ءارتۇرلى كلەتكالاردان تۇرادى، ولار بىر-بىرىنەن اتقاراتىن قىزمەتتەرى بويىنشا ەرەكشەلىنەدى.

ادامدا 200-دەن اسا ءارتۇرلى كلەتكالار ءتيپى كەزدەسەدى. ادام ورگانيزمىندەگى ەڭ كوپ كلەتكالار ەپيتەليي كلەتكالارى، ولاردىڭ اراسىندا مۇيىزدەنگەن كلەتكالاردى (تۇك پەن تىرناق)، ءسىڭىرۋ جانە توسقاۋىل جاسايتىن كلەتكالاردى (قارىن-ىششەك جولىندا، ءزار-جىنىس جولدارىندا، ءمۇيىزدى قابىقتا، قىناپتا جانە باسقا دا ورگاندار جۇيەلەرىندە)، ىشكى ورگاندار مەن قۋىستارعا توسەنىش بولاتىن كلەتكالاردى (پنەموسيتتەر، سەروزالىق كلەتكالار جەنە كوپتەگەن باسقالارى) اجىراتادى. مەتابوليزم مەن قور زاتتارىن جيناۋدى قامتاماسىز ەتەتىن كلەتكالار (گەپاتوسيتتەر، ماي كلەتكالارى) بولادى. ۇلكەن توپتى ەپيتەليي جانە دانەكەر ۇلپالى كلەتكالار ءقۇرايدى، ولار كلەتكادان تىس ماتريكس (اميلوبلاستتار، فيبروبلاستتار، وستەوبلاستتار جانە باسقالارى) پەن گورموندار سينتەزدەيدى، سونىمەن قاتار جيىرىلعىش كلەتكالار (قاڭقالىق جانە جۇرەكتىك بۇلشىق ەتتەر، ءمولدىر قابىقتى جانە باسقا قۇرىلىمدار)، قان جانە يممۋندىق جۇيەلەر كلەتكالارى (ەريتروسيتتەر، نەيتروفيللدەر، ەوزينوفيللدەر، بازوفيللدەر، ت-ليمفوسيتتەر جانە باسقالارى) بولادى. وسى سياقتى سەنسورلىق وڭدەگىش ءرولىن اتقاراتىن كلەتكالار دا (فوتورەسەپتورلار، سەزگىش، ەستۋ، يىس-سەزۋ، ءدام سەزۋ جانە باسقا رەسەپتورلار) بار. ءبىرتالاي كلەتكالار ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ نەيروندارى مەن گليالدى كلەتكالارى تۇرىندە كورىنەدى. كوز بۇرشاعىنىڭ كلەتكالارى سياقتى ماماندانعان كلەتكالار، پيگمەنتتى كلەتكالار جانە قورەكتەندىرگىش كلەتكالار، ءارى قاراي تاباندىق كلەتكالار دەپ اتاعان ءجون، بولادى. ادامدا كوپتەگەن باسقا تيپتەگى كلەتكالار دا بەلگىلى.

تابيعاتتا ءتيپسىز كلەتكا بولمايدى، ولاردىڭ ءبارى وتە الۋان تۇرلىلىگىمەن سيپاتتالادى. ءتىپتى، بارلىق ەۋكاريوتتى كلەتكالار پروكاريوتتىق كلەتكالاردان ءبىرقاتار قاسيەتتەرىمەن جەنە ەڭ الدىمەن كولەمى، ءپىشىنى جانە ولشەمى بويىنشا ەرەكشەلىنەدى. كوپتەگەن ەۋكاريوتتى كلەتكالاردىڭ كولەمى پروكاريوتتاردىڭ كولەمىنەن 1000-10 000 ەسە ارتىق بولادى. پروكاريوتتىق كلەتكالاردىڭ ءمۇنداي كولەمى ءارتۇرلى كلەتكالىق قىزمەت اتقاراتىن ءتۇرلى ورگانەللالاردىڭ بولۋىنا بايلانىستى. ەۋكاريوتتىق كلەتكالار ءۇشىن كوپ ساندى گەنەتيكالىق ماتەريالدىڭ بولۋى ءتان، ول سالىستىرمالى تۇردە كوپ بولاتىن حروموسومالاردا جيناقتالعان جانە ولاردىڭ جىكتەلۋى مەن ماماندانۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ەۋكاريوتتىق كلەتكالاردىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى ەرەكشەلىكتەرى، ولارعا ىشكى مەمبرانالىق جۇيەلەرمەن قامتاماسىز ەتىلەتىن كومپارتمەنتاليزاسيانىڭ ءتان بولۋى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن فەرمەنتتەر بەلگىلى ءبىر كومپارتمەنتتەردە شوعىرلانادى. مىسالى، جانۋارلار كلەتكالارىنداعى بەلوكتار سينتەزىن كاتاليزدەيتىن بارلىق فەرمەنتتەر ريبوسومالاردا ورنالاسسا، ال فوسفوليپيدتەردىڭ سينتەزىن كاتاليزدەيتىن فەرمەنتتەر كلەتكالىق سيتوپلازمالىق مەمبرانادا شوعىرلانعان. پروكاريوتتىق كلەتكالاردان ەۋكاريوتتىق كلەتكالاردىڭ ەرەكشەلىگى سوڭعىلارىندا يادروشىق بولادى.

ەۋكاريوتتىق كلەتكالار پروكاريوتتىقتارمەن سالىستىرعاندا قورشاعان ورتادان زاتتاردى سەزىنگەندە، ونسىز تىرشىلىك مۇمكىن ەمەس، ءبىرشاما كۇردەلى جۇيەگە يە بولادى. ەۋكاريوتتىق جانە پروكاريوتتىق كلەتكالار اراسىندا باسقا دا ايىرماشىلىقتار بار. كلەتكالاردىڭ ءپىشىنى الۋان ءتۇرلى بولادى جانە ول ولاردىڭ اتقاراتىن قىزمەتتەرىنە تاۋەلدى. مىسالى، كوپتەگەن قاراپايىمدىلاردىڭ ءپىشىنى سوپاقشا، ال زريتروسيتتەر سوپاقشا ديسك سياقتى بولسا، سۇتقورەكتىلەردىڭ بۇلشىق ەت كلەتكالارى سوزىلعان. ەۋكاريوتتىق كلەتكالاردىڭ مولشەرى ميكروسكوپيالىق بولىپ تابىلادى.

مەمبرانالىق جۇيە

بۇل جۇيە كلەتكالىق پلازمالىق (سيتوپلازمالىق) مەمبرانادان، سيتوپلازمالىق (ەندوپلازمالىق) توردان (رەتيكۋلدان) جانە گولدجيدىڭ پلاستيكالىق كەشەنىنەن تۇرادى. ا) پلازمالىق (سيتوپلازمالىق) مەمبرانانىڭ قالىڭدىعى 8-12 نم جەنە ءۇش قاباتتان تۇرادى، ولاردىڭ ەكەۋى ءارقايسىسىنىڭ قالىڭدىعى 3 نم بولاتىن بەلوكتىق قاباتتار، ال 3- (ىشكى) — قالىڭدىعى 6 نم بولاتىن قوس ءفوسفوليپيدتى قابات بولىپ تابىلادى. پلازمالىق مەمبرانا جارتىلاي وتكىزگىش قۇرىلىم بولىپ تابىلادى. ول ارقىلى كلەتكاعا قورەكتىك زاتتار ەنەدى جانە بارلىق «قالدىقتار» (سەكرەسيا ونىمدەرى) شىعارىلادى. ول وتكىزگىشتىك توسقاۋىل قۇرادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە پلازمالىق مەمبرانا كلەتكا مەن سىرتقى ورتا اراسىنداعى ەرتۇرلى زاتتاردىڭ الماسۋىن رەتتەيدى. پلازمالىق مەمبرانادا كوپتەگەن ماڭىزدى فەرمەنتتەر، اتف-ازا كومەگىمەن ناتريي مەن كاليي يوندارىن، سول سياقتى امينقىشقىلدارىن تاسىمالدايتىن جۇيەلەر بولادى.

پلازمالىق مەمبرانانىڭ بەتىندە ميكروبۇرلەر جانە كىرپىكشەلەر تۇرىندە ءبىرقاتار ارنايى تۇزىلىستەر تابىلعان. ميكروبۇرلەر ىشەك پەن بۇيرەكتىڭ ەپيتەلييىندە وتە ءجيى ورنالاسادى. كىرپىكشەلەرسيتوپلازمانىڭ ەرەكشە وسىندىلەرى. ەريتروسيتتەردە مەمبرانا تەگىس بولادى (قاراپايىم مەمبرانا). كەيبىر بىركلەتكالى ورگانيزمدەرەۋكاريوتتاردىڭ دا پلازمالاق مەمبراناسىندا كىرپىكشەلەر (ميكروبۇرلەر)، ءتۇرلى تومپاقتار، ويىستار مەن وسىندىلەر بولادى، ولار كەيىننەن كوپىرشىكتەرگە اينالادى. جانۋارلاردىڭ كلەتكالارىنىڭ سىرتقى بەتىندە پلازمالىق مەمبرانانىڭ كومپونەنتتەرى رەتىندە گليكوپروتەيدتەر تابىلعان. بەتتىك گليكوپروتەيدتەر ۇلپالاردا كلەتكالاردىڭ ادگەزيالىق قابىلەتتىلىگىن، ياعني ءبىرتيپتى كلەتكالاردىڭ جابىسۋىن، قامتاماسىز ەتەدى دەپ بولجايدى.

ەريتروسيتتەردىڭ مەمبرانالارىندا گليكوفورين دەگەن اتقا يە بولعان (م. م. 30 000) گليكوپروتەيد بولادى. بۇل گليكوپروتەيد 130 امينقىشقىلدارىنىڭ قالىقتارىنان جەنە وتە كوپ (بارلىق مولەكۋلانىڭ 60%-ى) قانتقالدىقتارىنان ءتۇرادى. بۇدان باسقا، ەريتروسيتتىك مەمبرانادا سپەكترين بەلوگى بولادى، ونىڭ مولەكۋلالارى مەمبرانانىڭ قاڭقاسىن قالىپتاستىرادى.

وسىمدىكتەر كلەتكالارىندا سىرتقى قۇرىلىم قىزمەتىن قاتتى كلەتكالىق قابىرعا اتقارادى، ول وتە مىقتى تالشىقتار تۇزەيتىن سەلليۋلوزا مولەكۋلالارىنان قۇرىلعان، ولار باسقا پوليساحاريدتەر مەن ليگنيننىڭ پوليمەرلى زاتتارىنا ەنىپ جاتادى. وسىمدىكتەردىڭ سىرتقى قاباتتارىنىڭ كلەتكالارى كەيدە بالاۋىز سياقتى زاتتاردىڭ وتە جۇقا قاباتىمەن جابىلادى. پلازمالىق مەمبرانالاردىڭ بەتتەرىندە ەلەكترلى زاريادتالعان توپتار بولادى، وسىلاردان مەمبرانالاردا ەلەكتر پوتەنسيالدارىنىڭ ايىرماشىلىقتارى ۇستالىپ تۇرادى. پلازمالىق مەمبرانالاردىڭ بەتتەرىندە گورموندار مەن باسقا قوسىلىستارعا ارنالعان ماماندانعان رەسەپتورلار دا (انىقتاۋ ۋچاسكەلەرى) بار. بۇدان باسقا، بۇل جەرلەردە جەكە ۇلپالاردىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە جاۋاپ بەرەتىن ەرەكشە رەسەپتورلار دا ورنالاسقان. بۇل رەسەپتورلىق ۋچاسكەلەر گليكوپروتەيدتەر مەن گانگليوزيدتەردەن تۇزىلەدى دەن سانايدى.

---