InfoHub Logo

ءتىرى زاتتىڭ ۇيىمداسۋىندا نەگىزىنەن مولەكۋليارلىق، كلەتكالىق، ۇلپالىق، مۇشەلىك، ورگانيزمدىك، پوپۋلياسيالىق، تۇرلىك، بيوسەنوزدىق جانە عالامدىق (بيوسفەرالىق) دەڭگەيلەرىن اجىراتادى. بارلىق وسى دەڭگەيلەردە تىرىگە ءتان بارلىق قاسيەتتەر كورىنەدى. وسى دەڭگەيلەردىڭ ءارقايسىسى باسقا دەڭگەيلەرگە ءتان ەرەكشەلىكتەرمەن سيپاتتالادى، ءبىراق ءاربىر دەڭگەيدىڭ وزىنە ءتان ايىرىقشا ەرەكشەلىكتەرى بولادى. مولەكۋليارلىق دەڭگەي. بۇل ءتىرىنىڭ ۇيىمداسۋىندا ەڭ نەگىزگى دەڭگەي بولىپ تابىلادى جەنە نۋكلەين قىشقىلارىنان، بەلوكتاردان، كومىرسۋلاردان، ليپيدتەردەن جانە بيولوگيالىق مولەكۋلالار دەگەن اتقا يە، جوعارىدا ايتىلعانداي، كلەتكالاردا بولاتىن ستەرويدتەردان تۇرادى.

بيولوگيالىق مولەكۋلالاردىڭ مولشەرلەرى ءبىرشاما الۋان تۇرلىلىگىمەن سيپاتتالادى، ولار ءتىرى ماتەريادا الاتىن كەڭىستىگىمەن انىقتالادى. ەڭ كىشى بيولوگيالىق مولەكۋلالارعا نۋكلەوتيدتەر، امينقىشقىلدارى جانە قانت جاتادى. كەرىسىنشە بەلوك مولەكۋلالارى ۇلكەن كولەمدەرىمەن سيپاتتالادى. مىسالى، ادام گەموگلوبينىنىڭ مولەكۋلاسىنىڭ ديامەترى 6،5 نم قۇرايدى. بيولوگيالىق مولەكۋلالار تومەنگى مولەكۋلالىق ءىزاشارلارىنان سينتەزدەلىنەدى، ولار كومىرتەگى توتىعى، سۋ جانە اتموسفەرالىق ازوت بولىپ تابىلادى جانە ولار مەتابوليزم پروسەسىندە ارالىق قوسىلىستار ارقىلى مولەكۋلالىق ماسساسى ۇلكەيەتىن (قۇرىلىس بلوكتارى) ۇلكەن مولەكۋلالىق ماسساعا يە بيولوگيالىق ماكرومولەكۋلالارعا اينالادى. وسى دەڭگەيدە تىرشىلىك ارەكەتتەرىنىڭ ماڭىزدى پروسەستەرى (تۇقىمقۋالاۋشىلىق اقپاراتتى كودتاۋ جانە بەرۋ، تىنىس الۋ، زات جانە ەنەرگيا الماسۋ، وزگەرگىشتىك جانە ت.ب.) باستالادى جانە جۇزەگە اسادى.

بۇل دەڭگەيدىڭ فيزيكو-حيميالىق ەرەكشەلىگىنىڭ ءمانى سول، ءتىرىنىڭ قۇرامىنا وتە كوپ حيميالىق ەلەمەنتتەر كىرەدى، دەسەدە، ءتىرى زاتتىڭ قاراپايىم قۇرامىن كومىرتەك، سۋتەك، ازوت تۇزەيدى. اتومدار توبىنان مولەكۋلالار تۇزىلەدى، ال سوڭعىلارىنان ءقۇرىلىسى مەن قىزمەتى جاعىنان ەرەكشەلىنەتىن كۇردەلى حيميالىق قوسىلىستار قالىپتاسادى. كلەتكالاردا بۇل قوسىلىستاردىڭ كوپشىلىگى نۋكلەين قىشقىلدارى جانە بەلوكتار تۇرىندە بولادى، ولاردىڭ ماكرومولەكۋلالارى پوليمەرلەر بولىپ تابىلادى، ولار مونومەرلەر ءتۇزىلۋ ناتيجەسىندە سينتەزدەلگەن، سوڭعىلارى بەلگىلى ءبىر رەتپەن قوسىلعان. ءبۇدان باسقا ماكرومولەكۋلالاردىڭ مونومەرلەرى ءبىر قوسىلىس شەگىندە بىردەي حيميالىق توپتارعا يە جانە حيميالىق بايلانىستار كومەگىمەن ولارعا ءتان ەمەس بولىكتەرىمەن (ۋچاسكەلەرىمەن) قوسىلعان.

بارلىق ماكرومولەكۋلالار امبەباپ، ويتكەنى ولار قانداي تۇرگە جاتاتىنىنا تاۋەلسىز ءبىر جوسپار بويىنشا قۇرىلعان. امبەباپ بولعاندىقتان ولار وسىمەن قاتار بىرەگەي، ويتكەنى ولاردىڭ قۇرىلىمى قايتالانبايدى. مىسالى، دنق نۋكلەوتيدتەردىڭ قۇرامىنا بەلگى ءلى ءتورت (ادەنين، گۋانين، سيتوزين جانە تيمين) ازوتتىق نەگىزدىڭ بىرەۋى ەنەدى، ناتيجەسىندە كەز كەلگەن نۋكلەوتيد نەمەسە دنق مولەكۋلاسىنداعى نۋكلەوتيدتەردىڭ كەز كەلگەن رەتتىلىگى ءوزىنىڭ ءقۇرامى بويىنشا قايتالانبايدى، وسى سياقتى دنق مولەكۋلاسىنىڭ ەكىنشى قۇرىلىمى دا قايتالانبايدى. كوپتەگەن بەلوكتاردىڭ قۇرامىنا 100-500 امينقىشقىلدارى ەنەدى، ءبىراق بەلوكتار مولەكۋلالارىنداعى امينقىشقىلدارىنىڭ رەتتىلىگى قايتالانبايدى، وسىنىسىمەن ولاردى بىرەگەي ەتەدى.

ءارتۇرلى تيپتەگى ماكرومولەكۋلالار بىرىگىپ مولەكۋلاعا دەيىنگى قۇرىلىمدار تۇزەيدى، ولارعا مىسال نۋكلەين قىشقىلدارى مەن بەلوكتاردىڭ جيىنتىعى بولىپ تابىلاتىن نۋكلەوپروتەيدتەر، ليپوپروتەيدتەر (ليپيدتەر مەن بەلوكتاردىڭ جيىنتىعى)، ريبوسومالار (نۋكلەين قىشقىلدارى مەن بەلوكتاردىڭ جيىنتىعى) جاتادى. بۇل ءقۇرىلىمداردا جيىنتىقتار نەكوۆالەنتتى بايلانىسقان، ءبىراق تا نەكوۆالەنتتى بايلانىسۋ مۇلدەم وزگەشە. بيولوگيالىق ماكرومولەكۋلالارعا فەرمەنتتەر كاتاليزاتور بولاتىن حيميالىق رەاكسيالار قامتاماسىز ەتەتىن ۇزدىكسىز اينالۋ ءتان. بۇل رەاكسيالاردا فەرمەنتتەر سۋبستراتتى رەاكسيا ونىمىنە وتە قىسقا مەرزىمدە (ول ۋاقىت بىرنەشە ميلليسەكۋند نەمەسە ءتىپتى ميكروسەكۋند قۇراۋى مۇمكىن) اينالدىرادى. مىسالى، دنق-نىڭ قوس تىزبەكتى سپيرالىنىڭ رەپليكاسيا الدىندا ورالۋ ۋاقىتى ءتىپتى، بىرنەشە ميكروسەكۋندتى قۇرايدى.

مولەكۋليارلىق دەڭگەيدىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىگى بيولوگيالىق مولەكۋلالاردىڭ قىزمەتتىك ەرەكشەلىكتەرىمەن انىقتالادى. مىسالى، نۋكلەين قىشقىلدارىنىڭ ەرەكشەلىگى سول، ولاردا بەلوكتاردىڭ سينتەزى جايىنداعى گەنەتيكالىق اقپارات كودتالعان. مۇنداي قاسيەتكە باسقا بيولوگيالىق مولەكۋلالار يە بولا المايدى. بەلوكتاردىڭ ەرەكشەلىگى ولاردىڭ مولەكۋلالارىنداعى امين قىشقىلدارىنىڭ ەرەكشە رەتتىلىگىمەن انىقتالادى. بۇل بىرىزدىلىك ءارى قاراي بەلوكتاردىڭ ارنايى بيولوگيالىق قاسيەتتەرىن انىقتايدى، ويتكەنى ولار كلەتكالاردىڭ نەگىزگى قۇرىلىمدىق ەلەمەنتتەرى، كلەتكالاردا جۇرەتىن ەرتۇرلى پروسەستەردىڭ كاتاليزاتورلارى مەن رەتتەگىشتەرى بولىپ تابىلادى. كومىرسۋلار مەن ليپيدتەر ەنەرگيانىڭ ماڭىزدى كوزدەرى بولسا، ستەرويدتىق گورموندار تۇرىندەگى ستەرويدتار ءبىرقاتار مەتوبوليزمدىك پروسەستەردى رەتتەۋ ءۇشىن ماڭىزدى بولادى.

بيولوگيالىق ماكرومولەكۋلالاردىڭ ەرەكشەلىگى سول سياقتى، بيوسينتەز پروسەستەرىنىڭ مەتوبوليزمنىڭ بەلگىلى ءبىر ساتىسىندا جۇزەگە اسۋىمەن دە انىقتالادى. وداندا باسقا، نۋكلەين قىشقىلدارىنىڭ، امينقىشقىلدارى مەن بەلوكتاردىڭ بيوسينتەزدەرى ورگانيزمدەردىڭ قانداي تۇرگە جاتۋىنا تاۋەلسىز ۇقساس ۇلگى بويىنشا وتەدى. وسى سياقتى ماي قىشقىلدارىنىڭ توتىعۋى، گليكوليز جانە باسقا دا رەاكسيالار جان-جاقتى بولىپ تابىلادى. مىسالى، گليكوليز بارلىق ەۋكاريوت-ورگانيزمدەردىڭ ءاربىر ءتىرى كلەتكاسىندا وتەدى جانە 10 بىرىنەن كەيىن ءبىرى جۇرەتىن فەرمەنتاتيۆتىك رەاكسيالاردىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسادى، ولاردىڭ ءارقايسىسى ارنايى فەرمەنتپەن كاتاليزدەنەدى. بارلىق اەروبتى ورگانيزمدەر-ەۋكاريوتتاردىڭ ميتوحوندريالارىندا مولەكۋليارلى «ماشينالار» بولادى، ولاردا ەنەرگيانىڭ بوسالۋىنا بايلانىستى كرەبس سيكلى مەن باسقا دا رەاكسيالار جۇزەگە اسادى. مولەكۋليارلىق دەڭگەيدە كوپتەگەن مۋتاسيالار جۇرەدى. بۇل مۋتاسيالار دنق مولەكۋلالارىنداعى ازوتتى نەگىزدەردىڭ بىرىزدىلىگىن وزگەرتەدى.

مولەكۋليارلىق دەڭگەيدە ساۋلە ەنەرگياسى تۇراقتالادى جانە بۇل ەنەرگيانىڭ حيميالىق ەنەرگياعا الماسۋىن جۇزەگە اسىرادى، بۇل كلەتكالارداعى كومىرسۋلاردا جانە باسقا دا حيميالىق قوسىلىستاردا قور بولىپ جينالادى، ال كومىرسۋلاردىڭ جانە باسقا مولەكۋلالاردىڭ حيميالىق ەنەرگياسى قول جەتەتىن بيولوگيالىق ەنەرگياعا، ول اتف-دا ماكروەنەرگەتيكالىق بايلانىستار تۇرىندە قورعا جينالادى. ەڭ سوڭىندا بۇل دەڭگەيدە ماكروەنەرگيالىق فوسفاتتىق بايلانىستار ەنەرگيالارى جۇمىسقا — مەحانيكالىق، ەلەكترلىك، حيميالىق، وسموستىق — اينالۋى جۇرەدى، بارلىق مەتابوليستىك جانە ەنەرگەتيكالىق پروسەستەردىڭ مەحانيزمدەرى جان-جاقتى.

بيولوگيالىق مولەكۋلالار، سول سياقتى مولەكۋلالىق جانە دەڭگەيى بويىنشا ودان كەيىنگى دەڭگەيدىڭ (كلەتكالىق) اراسىنداعى ساباقتاستىقتى قامتاماسىز ەتەدى، ويتكەنى ول مولەكۋلاعا دەيىنگى قۇرىلىمداردىڭ ماتەريالى بولىپ تابىلادى. مولەكۋليارلىق دەڭگەي كلەتكالىق دەڭگەيدى ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتەتىن حيميالىق رەاكسيالاردىڭ «الاڭى» بولىپ سانالادى.

كلەتكالىق دەڭگەي

ءتىرى زاتتىڭ ۇيىمداسۋىنىڭ بۇل دەڭگەيى تەۋەلسىز ورگانيزم تۇرىندە ارەكەت جاسايتىن كلەتكالاردان (باكتەريالار، قاراپايىمدىلار جانە باسقالارى)، سول سياقتى كوپكلەتكالى ورگانيزمدەردىڭ كلەتكالارىنان ءتۇرادى. بۇل دەڭگەيدىڭ نەگىزگى ەرەكشە بەلگىسىنىڭ ءمانى سول، ودان ءومىردىڭ باستالۋى. تىرشىلىك ەتۋگە، وسۋگە جانە كوبەيۋگە قابىلەتتى بۇل كلەتكالار ءتىرى ماتەريانىڭ ءۇيىمداسۋىنىڭ نەگىزگى فورماەى، قاراپايىم بىرلىگى بولىپ تابىلادى، بۇلاردان بارلىق ءتىرى ورگانيزمدەر (پروكاريوتتار مەن ەۋكاريوتتار) قۇرىلادى. وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار كلەتكالارىنىڭ اراسىندا قۇرىلىمى مەن قىزمەتتەرى بويىنشا پرينسيپتىك ايىرماشىلىقتار جوق. كەيبىر ايىرماشىلىقتار تەك ولاردىڭ مەمبرانالارى مەن جەكە ورگانەللالارىنىڭ قۇرىلىسىنا عانا تيەسىلى. ەلەۋلى ايىرماشىلىق پروكاريوتكلەتكالارى مەن ەۋكاريوت كلەتكالارىنىڭ قۇرىلىسىندا بولادى، ءبىراق قىزمەتى بويىنشا ءبۇل ايىرماشىلىقتار تەڭەسەدى، ويتكەنى بار كەزدە «كلەتكادان كلەتكا» ەرەجەسى جۇمىس جاسايدى. مولەكۋلاعا دەيىنگى قۇرىلىمدار بۇل دەڭگەيدە كلەتكالاردىڭ مەمبرانالىق جۇيەلەرى مەن ورگانەللالارىن (يادرولار، ميتوحوندريالار جانە باسقالارى) قالىپتاستىرادى.

كلەتكالىق دەڭگەيدىڭ ەرەكشەلىگى كلەتكالاردىڭ ماماندانۋىمەن، كوپكلەتكالى ورگانيزمدە كلەتكالاردىڭ مامانداعان بىرلىگى رەتىندە بولۋىمەن انىقتالادى. كلەتكالىق دەڭگەيدە كەڭىستىك پەن ۋاقىت بويىنشا تىرشىلىك ەتۋ پروسەستەرىندە شەكتەلۋ مەن رەتتەلۋ جۇرەدى، ول قىزمەتتىڭ ءارتۇرلى سۋبكلەتكالىق ءقۇرىلىمدارعا ءدال بولۋىنا بايلانىستى. مىسالى، ەۋكاريوتتاردىڭ كلەتكالارىندا مەمبرانالىق جۇيەلەر (پلازماتيكالىق مەمبرانا، سيتوپلازماتيكالىق تور، پلاستيكالىق كەشەن) جەنە كلەتكالىق ورگانەللالار (يادرو، حروموسومالار، سەنتريولدار، ميتوحوندريالار، پلاستيدتەر، ليزوسومالار، ريبوسومالار) ءبىرشاما دامىعان.

مەمبرانالىق ءقۇرىلىمدار ماڭىزدى تىرشىلىك پروسەستەرىنىڭ «الاڭى» بولىپ تابىلادى، سونىمەن بىرگە مەمبرانالىق جۇيەنىڭ قوسقاباتتى قۇرىلىسى «الاڭ» اۋدانىن ۇلعايتادى. بۇدان باسقا، مەمبرانالىق قۇرىلىمدار قورشاعان ورتادان كلەتكالاردىڭ ءبولىنىپ شىعۋىن، سونىمەن قاتار كلەتكالاردان كوپتەگەن بيولوگيالىق مولەكۋلالاردىڭ كەڭىستىكتە ءبولىنۋىن قامتاماسىز ەتەدى. كلەتكالاردىڭ مەمبراناسى وتە تالعامپازدىق وتكىزگىشتىككە يە. وسىعان وراي، ولاردىڭ فيزيكالىق جاعدايلارى ولاردا بولاتىن كەيبىر بەلوكتار مەن فوسفوليپيدتەردىڭ تۇراقتى تۇردە ديففۋزدى قوزعالۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. كلەتكالاردا جالپىعا ورتاق مەمبرانالاردان باسقا ىشكى مەمبرانالار دا بولادى، ولار كلەتكالىق ورگانەللالاردى شەكتەيدى.

كلەتكا مەن ورتا اراسىنداعى الماسۋدى رەتتەي وتىرىپ، مەمبرانالار سىرتقى ستيمۋلداردى قابىلدايتىن رەسەپتورلارعا يە بولادى. سىرتقى ستيمۋلداردى قابىلداۋعا مىسال جارىقتى قابىلداۋ، باكتەريانىڭ قورەك كوزىنە قاراي قوزعالۋى، نىسانا-كلەتكالاردىڭ گورموندارعا، مىسالى، ينسۋلينگە جاۋابى بولىپ تابىلادى. مەمبرانالاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءبىر مەزگىلدە وزدەرى سيگنالدار (حيميالىق جانە ەلەكترلىك) تۋدىرادى. مەمبرانالاردىڭ تاماشا ەرەكشەلىكتەرى ولاردا ەنەرگيا اينالۋى جۇزەگە اسادى. مىسالى، حلوروپلاستاردىڭ ىشكى مەمبرانالارىندا فوتوسينتەز جۇرەدى، ال ميتوحوندريالاردىڭ ىشكى مەمبرانالارىندا فوسفورلاردىڭ توتىعۋى جۇزەگە اسادى.

مەمبرانالاردىڭ كومپەنەنتتەرى قوزعالىستا بولادى. نەگىزىنەن بەلوكتار مەن ليپيدتەردەن قۇرالعان مەمبرانالارعا ءارتۇرلى قايتا قۇرۋ ءتان، بۇل كلەتكالاردىڭ تىتىركەندىرگىشتىگىن انىقتايدى — ول ءتىرىنىڭ ماڭىزدى قاسيەتى. ۇلپالىق دەڭگەي بەلگىلى قۇرىلىستى، مولشەرلى، ورنالاسۋى مەن قىزمەتتەرى ۇقساس كلەتكالاردى بىرىكتىرەتىن ۇلپالار. ۇلپالار تاريحي دامۋ جولىندا كوپكلەتكالىلىقپەن بىرگە پايدا بولعان. كوپكلەتكالى ورگانيزمدەردەن ولار كلەتكالاردىڭ جىكتەلۋىنىڭ اسەرىنەن ونتوگەنەز پروسەسىندە قالىپتاسادى. جانۋارلاردا ۇلپالاردىڭ بىرنەشە تيپتەرىن (ەپيتەليي، دانەكەر، بۇلشىق-ەت، نەرۆ، سول سياقتى قان مەن ليمفا) اجىراتادى. وسىمدىكتەردە مەريستەمالىق، قورعانىش، نەگىزگى جانە وتكىزگىش ۇلپالاردى اجىراتادى. وسى دەڭگەيدە كلەتكالاردىڭ ماماندانۋى جۇرەدى.

ورگاندىق دەڭگەي

ورگانيزمدەر ورگانداردان تۇرادى. قاراپايىمدىلاردا اسقورىتۋ، تىنىس الۋ، زاتتار اينالىمى، شىعارۋ، قوزعالۋ جانە كوبەيۋ ءارتۇرلى ورگانەللالار ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرىلادى. ءبىرشاما جەتىلگەن ورگانيزمدەردە ورگاندار جۇيەسى بولادى. وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ ورگاندارى ءارتۇرلى ساندى ۇلپالار ەسەبىنەن قالىپتاسادى. ومىرتقالىلار ءۇشىن سەفاليزاسيا ءتان، ول باستاعى جيناقتالعان ماڭىزدى ورتالىقتار مەن سەزىم مۇشەلەرىن قورعايدى.

ورگانيزمدىك دەڭگەي

بۇل دەڭگەي ورگانيزمدەردىڭ — تابيعاتى وسىمدىك جانە جانۋار بولاتىن بىركلەتكالى جانە كوپكلەتكالى ورگانيزمدەردىڭ — وزدەرىنەن تۇرادى. ورگانيزمدىك دەڭگەيدىڭ ارنايى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءمانى سول، بۇل دەڭگەيدە گەنەتيكالىق اقپاراتتىڭ كودىن شەشۋ جانە ىسكە اسىرۋ جۇرەدى، وسى ءتۇردىڭ ورگانيزمىنە ءتان قۇرىلىمدىق جانە قىزمەتتىك ەرەكشەلىكتەر قالىپتاسادى. تابيعاتتا ورگانيزمدەر ەرەكشە، ويتكەنى ولاردىڭ دامۋىن، قىزمەتىن جانە ولاردىڭ قورشاعان ورتامەن قارىم-قاتىناسىن دەتەرميناسيالايتىن گەنەتيكالىق ماتەريالى ەرەكشە بولادى.

پوپۋلياسيالىق دەڭگەي. وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار وقشاۋلانىپ تىرشىلىك ەتە المايدى؛ ولار پوپۋلياسيالارعا بىرىگەدى. ورگانيزمگە دەيىنگى جۇيەنى قۇرا وتىرىپ، پوپۋلياسيالار بەلگىلى گەنوفوندارمەن جانە بەلگىلى مەكەندەۋ ورنىمەن سيپاتتالادى. پوپۋلياسيالاردا قاراپايىم ەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەر باستالادى، بەيىمدەلۋ فورماسىنىڭ داعدىلانۋى جۇرەدى.

تۇرلىك دەڭگەي

بۇل دەڭگەي تابيعاتتا ءتىرى بۋىندار رەتىندە كەزدەسەتىن وسىمدىكتەرمەن، جانۋارلارمەن جانە ميكروورگانيزمدەردىڭ تۇرلەرىمەن انىقتالادى. تۇرلەردىڭ پوپۋلياسيالىق قۇرامى وتە الۋان ءتۇرلى. ءبىر ءتۇردىڭ قۇرامىندا بىردەن كوپتەگەن مىڭ پوپۋلياسيا بولۋى مۇمكىن، ولاردىڭ وكىلدەرى مەكەندەۋ ورتاسىنىڭ وتە ەرتۇرلىگىمەن سيپاتتالادى جانە ءارتۇرلى ەكولوگيالىق قۋىستاردى يەلەنەدى. تۇرلەر ەۆوليۋسيا ناتيجەسىمەن جانە ورىن الماسۋشىلىعىمەن سيپاتتالادى. ءقازىر كەزدەسەتىن تۇرلەردىڭ ەرتەدە وتكەن تۇرلەرمەن ۇقساستىعى جوق. ءتۇر تىرشىلىك يەلەرى كلاسسيفيكاسياسىنىڭ بىرلىگى بولىپ تابىلادى.

بيوسەنوزدىق دەڭگەي ءارتۇرلى تۇرگە جاتاتىن ورگانيزمدەردىڭ بيوسەنوزدارىنان — قاۋىمداستىعىنان تۇرادى. مۇنداي قاۋىمداستىقتارداعى ءارتۇرلى تۇرلەردىڭ ورگانيزمدەرى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بىر-بىرىنە تاۋەلدى بولادى. تاريحي دامۋ بارىسىندا بيوگەوسەنوزدار (ەكوسيستەمالار) قالىپتاستى، ولار ورگانيزمدەر مەن ورتانىڭ ابيوتيكالىق فاكتورلارىنىڭ ءوزارا تاۋەلدى قاۋىمداستىقتارىنان تۇراتىن جۇيە بولىپ تابىلادى. ەكوجۇيەلەرگە ورگانيزمدەر مەن ابيوتيكالىق فاكتورلار اراسىنداعى ديناميكالىق (وزگەرمەلى) تەپە-تەڭدىك ءتان. بۇل دەڭگەيدە ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىكتەرىندەگى زاتتىق-ەنەرگەتيكالىق اينالىمدار جۇزەگە اسادى.

بيوسفەرالىق (عالامدىق) دەڭگەي

بۇل دەڭگەي ءتىرىنىڭ (ءتىرى جۇيەلەردىڭ) ۇيىمداسۋىنىڭ جوعارى فورماسى بولىپ تابىلادى. ول بيوسفەرادان تۇرادى. بۇل دەڭگەيدە بارلىق زاتتىق-ەنەرگەتيكالىق اينالىمداردىڭ بىرىگىپ زاتتار مەن ەنەرگيانىڭ ءبىر الىپ بيوسفەرالىق اينالىمعا ءتۇسۋى جۇزەگە اسادى.

تىرشىلىك يەسىنىڭ ۇيىمداسۋىنىڭ ءارتۇرلى دەڭگەيلەرىنىڭ اراسىندا ديالەكتيكالىق بىرلىك بولادى، ءتىرى زات نەگىزى جۇيەلەردىڭ باسىمدىلىعىن قۇرايتىن ۇيىمداسۋ جۇيەسىنىڭ ءتيپى بويىنشا قۇرىلادى. ءبىر دەڭگەيدەن ەكىنشىسىنە كوشۋ الدىڭعى دەڭگەيدە قىزمەت ەتكەن قىزمەتتىك مەحانيزمدەردىڭ ساقتالۋىمەن جانە قۇرىلىم مەن قىزمەتتىڭ جاڭا تيپتەرىنىڭ پايدا بولۋىمەن بايلانىستى جۇرەدى، سونىمەن قاتار ول جاڭا ەرەكشەلىكتەردى سيپاتتايتىن ءوزارا اسەرلەردىڭ، ياعني جاڭا ساپانىڭ پايدا بولۋىمەن بايلانىستى.

---