كومەتالار قايدان پايدا بولادى جانە ولار نەدەن تۇزىلەدى؟

كومەتا دەگەنىمىز نە؟

كومەتالاردى ءدال تاس استەرويدتار ءتارىزدى كۇننىڭ، پلانەتالار مەن ولاردىڭ سەرىكتەرىنىڭ قالىپتاسۋىنان سوڭ قالعان «ءوندىرىس قالدىقتارى». كومەتالار نەگىزىنەن ۇساق تاس بولشەكتەرى مەن توزاڭدى مۇزدان تۇزىلەدى. كومەتالار ءوز عۇمىرىنىڭ كوپ بولىگىن كۇن جۇيەسىنىڭ شالعاي تۇستارىن كەزۋمەن وتكىزەدى.

كۇن جۇيەسىنىڭ ەڭ الىس پلانەتاسى پلۋتون كۇننەن 5،8 ميلليارد كيلومەتر قاشىقتىقتا. كيۋيپەر بەلدەۋى دەپ اتالاتىن كومەتالار شوعىرى پلۋتوننان 480 ميلليون كيلومەتر ارى ورنالاسقان. وسىعان ۇقساس تاعى ءبىر شوعىر كۇننەن 160 ميلليارد كيلومەتر قاشىقتىقتاعى — وورتا بۇلتى. شىن مانىندە، وورتا بۇلتى كادىمگى بۇلت ەمەس، تريلليونداعان كومەتالاردان قۇرالعان ۇلكەن شوعىر. بۇل كومەتالار ورىستە جايىلىپ جۇرگەن سيىرلار ءتارىزدى ءار ءتۇرلى باعىتتا قوزعالادى. وورتا بۇلتى كۇن جۇيەسىن الىپ گالو سياقتى قورشاپ تۇرادى دەگەن پايىم بار.

قىزىقتى دەرەك: كومەتالار ورتا ەسەپپەن ءبىر ميلليون جىلدا كۇننەن ءبىر اينالىم جاسايدى.

كومەتالىق شوعىرلاردىڭ دالەلى

كومەتالاردىڭ شوعىرى بار ەكەنىن دالەلدەۋ وتە قيىن. سەبەبى، ءتىپتى، وورتا بۇلتىنىڭ اراسىنان زىمىرانمەن ۇشىپ ءوتىپ، جول بويى ءبىر دە ءبىر كومەتانى جولىقتىرماۋىڭىز مۇمكىن. ولاردىڭ اراسىن ميلليونداعان، ءتىپتى ميللياردتاعان شاقىرىمدار ءبولىپ جاتىر. كومەتالار كۇننەن تىم الىس بولعاندىقتان، ولارعا جارىق وتە ءالسىز تۇسەدى دە، ولار وزدەرىن قورشاعان عارىش كەڭىستىگى سياقتى كۇڭگىرت تارتىپ تۇرادى. كۇننەن جىراقتا ورنالاسقان كومەتالاردىڭ قۇيرىقتارى بولمايدى. ولاردىڭ ءتۇسى قىلعىلت-قوڭىر، ال كولەمى شامامەن ەكى شاقىرىمداي بولادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ولار ۇلكەن، كىر باسقان مۇزدىقتارعا ۇقسايدى.

كومەتالاردىڭ ساياحاتى

كومەتانىڭ ۇسقىنسىزىز ءتۇرى شوعىرىن ارتتا قالدىرىپ كۇنگە جاقىنداعان كەزدە كورىكتەنە باستايدى. وسى ساتتە ول بىردەن وزگەرىسكە ۇشىرايدى. ول تۇڭگى اسپاندا ادامداردىڭ تاڭدانىسى مەن ۇرەيىن قاتار تۋدىرىپ، ارتىنان ۇزىن جارىق جولاقشا قالدىرادى. كومەتانى وورتا بۇلتىنان ءبولىپ شىعاراتىن قانداي كۇش؟ ارينە بۇل — گراۆيتاسيا. ول بىلايشا ورىن الادى. كۇن ءوزىنىڭ ارتىنان پلانەتالار مەن ولاردىڭ سەرىكتەرىن، كومەتالاردى ەرتە وتىرىپ كەڭىستىكتە جىلدام قوزعالادى. كۇننىڭ ساپارى قۇس جولى ارقىلى وتەدى. كۇنگە ەرگەن كومەتالاردىڭ شوعىرى كەيدە باسقا دا جۇلدىزدارعا جاقىن ۇشادى. وسىلايشا ونىڭ تارتىلىس كۇشى وورتا بۇلتىنا اسەر ەتەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە كومەتالاردى ءوزىنىڭ ادەتتەگى قالپىنان تايدىرادى.

ول كۇننىڭ تارتىلىس اۋماعىنان شىعىپ، باسى اۋعان جاققا كەتە الادى. الايدا ورنىنان تايعان كومەتالار كوبىنە كۇنگە قاراي جول تارتادى. بۇل تىم باياۋ وتەتىن ساپار. كەي كومەتالارعا كۇن جۇيەسىنىڭ ىشكى اۋماعىنا جەتۋ ءۇشىن بىرنەشە ميلليونداعان جىلدار قاجەت بولادى.
وسىنداي ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان كومەتىنىڭ كوشۋىنەن كەيىن، الدىن كۇڭگىرت بولىپ كورىنگەن كۇن كومەتانىڭ الدىنا ۇلكەن جارقىراعان ديسك كەيپىندە پايدا بولادى.

كۇننىڭ جانىنان وتكەن سايىن كومەتا ءوز مۇزىنىڭ 0،1 پايىزىن جوعالتىپ وتىرادى. مۇزدىڭ بۋلانۋىنان كومەتانىڭ ارتىنا قۇيرىق پايدا بولادى. شامامەن كۇننىڭ جانىنان جاسالعان مىڭ اينالىمنان كەيىن كومەتانىڭ قۇرامىنداعى مۇز تولىعىمەن جويىلىپ، مايدا تاستار مەن توزاڭى عانا قالادى.

كومەتا كۇننىڭ رادياسياسىنىڭ اعىمىن سەزىنە باستايدى. مۇز كريستالدارى مەن شاڭ بولشەكتەرى كومەتانىڭ دەنەسىنەن بولىنەدى، مۇز بۋلانىپ، گازىنان كومەتانىڭ قۇيرىعى پايدا بولادى. كۇن رادياسياسىنىڭ اسەرىنەن كومەتانىڭ قۇيرىعى جارقىراي بايستايدى. كومەتا جەردىڭ جانىنان وتكەندە ءبىز ونى جارقىراعان قۇيرىعىنىڭ ارقاسىندا بىردەن بايقايمىز.

كومەتا كۇن جۇيەسىنىڭ ىشىنە قايتا ەنۋ ءۇشىن ميلليونداعان جىل بويى ونى اينالىپ ءجۇرۋى مۇمكىن. ءبىز ەڭ سوڭعى رەت 1985 جىلى كورگەن گاللەي كومەتاسى كۇندى 76 جىل ىشىندە قىسقارعان تراەكتوريامەن اينالىپ شىعادى. ول جەردىڭ جانىنان ءوتىپ، كۇندى اينالادى دا، پلۋتوننىڭ ارعى جاعىنا جول تارتا وتىرىپ قايتا كۇنگە ورالادى.