كوشپەندىلەر. III كىتاپ
قاھار
بIرIنشI ءبولىم
I
اي ساۋلەسى جۇدەپ، قىرقا ءۇستى اق شولاڭ تارتا قۇلان يەكتەنىپ اتىپ كەلە جاتقان تاڭمەن بىرگە شاشاقتى ساسىر، تۇيە جاپىراعى ارالاس، ات قۇلاعى كورىنبەيتىن كوك شالعىندى ىلديدان قالىڭ كەش كورىندى.
ازدان سوڭ كوگىلدىر اسپاندى التىن ساۋلەسىمەن شارپي، قىزارىپ كۇن دە شىقتى. توڭىرەك ساندىقتان سۋىرعان گاۋھار تاستاي جالت-جۇلت ويناپ عاجايىپ ساۋلەتتى تۇرگە ەندى. جاز ورتاسى اۋعان شاق ەدى. دالانىڭ سانگە بولەنگەن كەزى ءوتىپ، سۇلۋ اجارى كەمي باستاعانىمەن، كۇن ساۋلەسىنە بوككەن جاسىل شالعىن سەمىز مالدىڭ تۇگىندەي قۇلپىرىپ تۇر. قالىڭ ءشوپ اراسىنان سىڭسىعان قىپ-قىزىل قوي بۇلدىرگەنىنەن، سيىر بۇلدىرگەنىنەن كوز تۇنادى. ابدەن ساۋمالدانىپ ساياۋ بەرە باستاعان قىمىزدىق تا شوعىرلانا كەزدەسەدى. مەزگىلى ءوتىپ بارا جاتقان قالىڭ بالاۋسا، كوك شالعىننىڭ حوش ءيىسى تاڭعى كىرشىكسىز تازا اۋامەن ارالاسىپ مۇرىندى جارادى.
كۇن ساۋلەسىنە شومىلعان كەشتىڭ بەتى كۇنگەي تۇس. كوش باسىندا تەڭ ۇستىنە قىزىل الا ماساتى كىلەم جابىلعان كۇلسارى اتان جەتەكتەگەن، سولعىن رەڭدى كارى شال. استىندا توبىلعى كۇرەڭ ات، ۇستىندە قوڭىر تۇيە ءجۇن شەكپەن، باسىندا ءتورت سالالى پۇشپاق بورىك. ونىڭ سوڭىنان تىزبەكتەلگەن اتتىلى، تۇيەلى قالىڭ كەرۋەن. كەيبىر قومدى تۇيەلەردە اعاراڭداعان ايەل كيمەشەكتەرى كورىنەدى. شاڭىراق دوڭعالاقتى ەكى اياق شيقىلداق اربالاردا كەمپىر-شال، بالا-شاعا... قىز-كەلىنشەك، بوزبالا ات ۇستىندە. ءبىراق بۇلار ادەتتەگىدەي ءان شىرقاپ، ازىلدەسە ءسوز قاعىسىپ، ءبىرىن-بىرى قۋىپ جارىسپايدى. ءۇن-تۇنسىز تۇنجىراپ قالعان. كوشتىڭ وڭ جاعىندا قالىڭ جىلقى. قىرقانى بۇيىرلەي تاسىر-تۇسىر ءجىتى باسىپ كەلە جاتىر. كوش سوڭىندا قارا مال، ودان ءارى جۇرە جايىلعان قوتان-قوتان قوي-ەشكى.
كوش ءجۇرىسى شۇعىل. پىسقىرعان جىلقى، اندا-ساندا بوزداعان تۇيە. ۇستىنە قاۋىرت كەلىپ قالعان مال تۇياعىنان ساسىپ، قياق پەن شي تۇبىنەن پىرىلداي ۇشقان بودەنە مەن جاپالاق.
اسىعا قيمىلداعان قىرۋار ەل ىلديداعى ماساعى كەرە قارىس قالىڭ بالقۋراي كومكەرگەن ايدىن كولگە قاراي بەتتەدى... تاڭ الەتىنەن جاۋ قۋعانداي جوڭكىگەن جۇرت ءبىر جاماناتتى اڭعارتقانداي. ولاردى قورشاۋعا الىپ سۋىت كەلە جاتقان سويىل-شوقپار ۇستاعان جۇزدەن ارتىق ەر ازاماتتار توبى بار. ءبارىنىڭ دە استىندا سۇمبىلدەي سايگۇلىك جۇيرىك، شايقالا ىرعالعان جورعا. تۇستەرى سۋىق. شەكپەن-شاپاندارىنىڭ ەتەك-جەڭى تۇرىڭكى. بۇلاردىڭ ىشىندە قايىڭنىڭ بەزىندەي بەرىك، قازان تاستاي شومبال، ءتورتپاق كەلگەن بىرەۋ ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. استىندا ەسىك پەن تەردەي، اي تاباندى جايما جال قارا كوك ايعىر. تاقىمىندا كەلتە شوقپار، قارىنا تەمىر باۋىرلى قايىڭ سويىل ىلگەن. ۇلكەن وتكىر قارا كوزدى، ۇزىن، قويۋ قارا مۇرتتى ادام. تاڭمەن بىرگە اشىلا تۇسكەن قارا سۇر ءجۇزى اق سۇپىداي. بۇل وسى كوشتىڭ وسى كوشتىڭ باسشىسى، باياناۋىلداعى قارجاستان شىققان ازناباي ۇلى سەيتەن. قازىرگى بەتى بالقاش كولىنىڭ ماڭىنداعى كەڭ القاپ. ال ارعى ماقساتى وسىدان ءۇش جىل بۇرىن التىن، التاي، توقا، ۋاق رۋلارىنىڭ قىرىق مىڭ شاڭىراعىن ەرتىپ قوقان حاندىعى قاراۋىنداعى سىر بويىنا ءوتىپ كەتكەن قاسىم تورەنىڭ بالالارى ەسەنگەلدى، سارجانعا قوسىلۋ.
سەيتەنمەن ۇزەڭگىلەس تۇكسيگەن قاباقتى، كەسكەن تومارداي كەلتە قارا سۇر جىگىت كەلەدى. سارى الا قىناپتى قيسىق تابان كەلتە قىلىش تاعىنعان. كىسى ولتىرگەن ادامداي ءتۇسى ءزارلى. بۇل قۋبەت ۇلى وجار. ءبىر كەزدەگى بارىمتاعا دا، جاۋعا دا قاتار شاپقان سەيتەننىڭ ۇزەڭگىلەس دوسى. سوڭعى ءۇش-تورت جىل ىشىندە اقمولا اعا سۇلتانى قۇدايمەندەنىڭ قوڭىرقۇلجاسىنىڭ قاسىندا بولىپ، جاقىندا عانا ءوز ەلىنە قايتىپ كەلگەن.
ماڭىراعان قوي، مەڭىرەگەن سيىر، كىسىنەگەن جىلقى ۇنىنە دابىرلاي سويلەگەن ادام داۋسى قوسىلىپ، تاڭەرتەڭگى تابيعاتتىڭ بەيكۇنا تامىلجىعان شىرقىن بۇزىپ، كەڭ دالانى باسىنا كوتەردى. جاسىل قۇراق اراسىندا بۇيىعىپ جاتقان توپ ەلىك ورىندارىنان ۇرپيىسە تۇرەگەلىپ، كول جاعالاي زىتا جونەلدى... ىنىنەن جاڭا عانا شىعىپ، تاڭ نامازىن وقىعان مولدا ءتارىزدى، شوقيىپ وتىرىپ الىپ، شاقىلداي جونەلگەن سەمىز سۋىر دابىرلاعان ۇنگە ءسال قۇلاعىن ءتۇرىپ تىڭداي قالدى دا، كەنەت قالىڭ شي اراسىنا كىرىپ جوق بولدى. بەيمەزگىل كەلگەن جۇرتتان سەسكەنگەن كول ۇستىندەگى قۇس ۋ-شۋ، ابىر-سابىر.
كول جاعاسىنا دامىلداعان كوش تۇيەنىڭ قومىن الماي، قازان كوتەرىپ اس ىشپەي، ءسال تىنىستادى دا قايتا كوتەرىلدى. سۋ ماڭايى ءبىر اۋەنگە تۇسكەن كەزدە شومبال قارا وجار قايتادان سەيتەننىڭ قاسىنا كەلدى. استىنداعى ءتورت اياعى تەڭ جورعا قارا كوكتىڭ تىزگىنىن تەجەي ءتۇسىپ، كەشە ءتامامداي الماي قالعان اڭگىمەسىنە قايتا كىرىستى.
— اتا مەكەن كوكشەتاۋىن تاستاپ، قاسىم تورە نەگە قوقان حاندىعىنا قاراي كوشتى؟— دەدى ول ءسوزىن الىستان قوزعاپ،— قازاقتا ماقال بار ەمەس پە «بوتەن ەلدە سۇلتان بولعانىڭشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەن.
— قاسىم تورە قاي جەردە جۇرسە دە سۇلتان،— دەدى سەيتەن جاقتىرماعانداي الايا قاراپ.— بۇلىك باسى بۇزىقتا دەگەندەي، پالە اق پاتشانىڭ جىلقى جىلعى ۇستابىنان1 باستالعان جوق پا...
— ءيا؟
— ۇستاپ دەگەن اتىنىڭ وزىنەن راسىندا جان شوشىرلىق... اق پاتشانىڭ ۋىسىندا ۇستاۋعا شىققان زاڭ ەكەن سونىڭ ءوزى... وسى ۇستاپ بويىنشا ورتا ءجۇز سەگىز وكىرگە ءبولىندى ەمەس پە... ءار وكىرگە ءبىر رۋلى ەلدىڭ ون بەس-جيىرما بولىسى كىرەدى. ءار بولىستا ون-ون ەكى اۋىل. ءار اۋىل ارقا جەرىندە، وزىڭە بەلگىلى، ءجۇز قارالى ءۇي. اۋىلدى ءۇش جىلعا جۇرت سايلاعان ستارشىن، ال بولىستى شىڭعىس تۇقىمىنان شىققان سۇلتاندار باسقارادى. وكىرگە ءۇش جىلعا سۇلتاندار سايلاعان اعا سۇلتان يە...
— ياپىرماي، ءا، اق پاتشا وكىردى قازاقتىڭ اعا سۇلتاندارىنا باسقارتقانداعى ويى: ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىپ جاتسىن دەگەنى مە ەكەن؟
سەيتەن اقىرىن مىسقىلداي كۇلدى.
— ۇشقالاقتانباي تۇرا تۇر. اق پاتشا قازاق ءىسىن ەكىگە بولگەن. ءبىرى — اۋىل اراسىنداعى جەسىر داۋى، الىس-بەرىس سەكىلدى كاكىر-شۇكىر. مۇنى اقساقالدار مەن بيلەر ءوزى شەشسىن دەگەن. ەكىنشىسى — كىسى ءولىمى، بارىمتا، ۇكىمەت» - كە باعىنباۋ ءتارىزدى اۋىر كۇنالار. مۇنى اعا سۇلتان باسقارعان وكىرلىك پىركاز قارايدى. وكىرلىك پىركاز ەكى پاتشا قىزمەتكەرى جانە ەكى جىلعا سايلانعان ەكى قازاق جاسياتىردەن2 قۇرالادى. بۇلاردىڭ شەشىمىن گۇبىرنالىق سوت بەكىتەدى. وندا بىردە-بىر قازاق جوق. ءسويتىپ ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز ءبارىبىر ءوز قولدارىندا...
سەيتەن ءسال ۇندەمەي قالدى. شۇبىرىپ كەلە جاتقان كوشكە بۇرىلا ءبىر كوز تاستاي كۇرسىندى دە، قايتادان سويلەپ كەتتى.
— سول ۇستاپتا: «قازاق مۇحامبەت پايعامباردىڭ جولىن بەرىك ۇستاعان ءدىنشىل حالىق ەمەس، ونى شوقىندىرىپ الۋ وڭاي، تەك اۋىلعا ۋاكىلدەر جىبەرىلسىن» دەلىنگەن.
وجار كۇلگەندەي بوپ ءتىسىن اقسيتتى.
— جانە ول ۇستاپتا ەشكىمدى زورلاۋ بولماسىن، اركىم شوقىنعىسى كەلسە، ءوز ەركىمەن شوقىنسىن دەگەن دە ءسوز بار عوي...
— سەيتەن اتىنىڭ باسىن جەدەل تارتىپ الدى.
— سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟
وجار ەكى ۇشتى جاۋاپ قايىردى.
— ەل قۇلاعى ەلۋ...
سەيتەن اتىن تەبىنىپ قاپ، كەنەت قىزۋلانا سويلەپ كەتتى.
— قاسىم تورە ءبىز سەكىلدى اقىماق ەمەس ەدى. ارقا جەرىندە سەگىز وكىرىگتىڭ نە ءۇشىن قۇرىلعانىن بىزدەن بۇرىن ءتۇسىندى. توقا، التىن، التاي، ۋاقتى ەرتىپ پاتشا قۇرىعى جەتپەيتىن بەستاڭبالى جەرىنە قاراي كوشتى. ءبىز قالىپ قويدىق. قالعانىمىزدان نە تاپتىق؟ ون جىلدىڭ ىشىندە تالدى وزەنىنىڭ ساعاسىندا قارقارالى وكىرىگى، قىزىلجار بەكىنىسىنىڭ جانىندا كوكشەتاۋ وكىرىگى، سەمەي بەكىنىسىنىڭ تۇسىندا اياكوز وكىرىگى، ومبى قالاسىنان تومەندەۋ اقمولا وكىرىگى، ءجامىش بەكىنىسىنىڭ قاسىنان باياناۋىل وكىرىگى، امان قاراعايدان جوعارى قۇسمۇرىن وكىرىگى، ومبىنىڭ وڭتۇستىك سالاسىندا ءۇشبۇلاق وكىرىگى قۇرىلدى. بۇكىل ارقا جەرىنە تەمىر تور جابىلدى، ەندى تىرپ ەتىپ كورشى! قاراماعىڭداعى ەلىڭ تۇگىل، تۋعان ءىنىڭنىڭ بالاسىن اراشالاۋعا كۇشىڭ جەتپەي قالدى.
سەيتەننىڭ سوڭعى ءسوزىنىڭ ءمانىسى بار ەدى.
باتىس ءسىبىردىڭ تۇرعىن جۇرتى مەن جەر ايدالىپ بارعان ادامداردىڭ اراسىندا ايەل جىنىسىنىڭ وتە جەتكىلىكسىزدىگىن ەسكە الىپ، ءبىرىنشى نيكولاي پاتشا 1825 جىلى 11 فيەۆرال كۇنى، قازاقشا تاۋىق جىلى اقپان ايىنىڭ ون بىرىندە ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى مەن ورىنبور سوعىس گۋبەرناتورىنا سىبىرمەن شەكتەس قازاق سەكىلدى «بۇراتانا» ۇلتتاردىڭ جاس قىز بالالارىن قولعا تۇسىرۋگە جارلىق بەرگەن. بۇل جولدا قانداي امال بولماسىن قولدانۋعا رۇقسات ەتىلگەن. ساتىپ الۋعا دا، الداپ الۋعا دا بولادى دەلىنگەن.
وسى جارلىق بويىنشا قولعا تۇسكەن قىز بالالار شوقىندىرىلىپ، ايەل جىنىسىنا مۇقتاج سەميالارعا تاپسىرىلۋعا ءتيىستى. اسىراپ العان ادامدارعا ازىق-تۇلىك رەتىندە ون بەس جاسقا تولعانعا دەيىن كومەك كورسەتىلىپ، ال قىز بالالاردى اكەلگەن كىسىگە قولما-قول ون بەس سوم سىيلىق بەرىلەتىن.
مىنە وسى جارلىق سەيتەننىڭ تۋعان ءىنىسى تايجاننىڭ جەتى جاسار قىزى التىنشاشتى دا قارماققا تۇسىرگەن ەدى. تايجان پاتشاعا قارسى ەرەۋىل ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن بەس جىل بۇرىن ومبى وردانس-گاۋزە سوتىنىڭ ۇكىمىمەن ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن. ونىڭ ەر جەتىپ قالعان ءۇش ۇلى سىبىرگە تۋرينسكىگە ايدالعان. بەلگىسىز ادامدار بەيمالىم جاققا اكەتىپ بارا جاتقان اعالارىنىڭ سوڭىنان قالماي شىرىلداپ جۇگىرگەن جەتى جاسار التىنشاشتى قاراۋىل باسى وفيسەر يەمدەنىپ، ومبىداعى ءبىر ساۋدەگەرگە ساتقان-دى. جاس قىزدىڭ كوركىنە تاڭ قالعان ءسىبىر كورپۋسىنىڭ شتاب باستىعى گەنەرال-مايور فوندەرسون ونى الگى ساۋدەگەردەن قالاپ الادى. التىنشاشتان كوز جازىپ قالعان سەيتەن، ءۇش جىل وتكەننەن كەيىن ونىڭ اكەسىن ولتىرۋشىلەردىڭ ءبىرى فوندەرسوننىڭ قولىندا ءۇي سىپىرۋشى بولىپ جۇرگەنىن ەستيدى. ىزدەپ ومبىعا كەلەدى. گەنەرال-مايوردىڭ ساق كۇزەتشىلەرى بوگەت بولىپ التىنشاشقا جولىعا المايدى. تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، تۇندە فوندەرسوننىڭ ۇيىنە شابۋىل جاساپ، تارتىپ اكەتەم دەپ جۇرگەنىندە، گەنەرال-گۋبەرناتور ءبىلىپ قالىپ، ءوزى اجالدان ازەر قۇتىلادى. سەيتەننىڭ قازىرگى ايتىپ كەلە جاتقانى وسى بالا جايى. بۇل ونىڭ كوڭىلىندەگى اۋىر جارا. ەگەر الدا-جالدا وسى جاراعا بىرەۋ-مىرەۋ ءتيىپ كەتسە، سەيتەن ءوزىن ءوزى ۇستاي المايدى، بۇلقان-تالقان اشۋعا بەرىلەدى. ءبىراق بۇ جولى سەيتەن ويتپەدى. ءبىر كەزدە قانجىعالاس سەرىك بولعانمەنەن، ول وجاردان ازداپ كۇدىكتەنەدى. «ادام سىرى — ساندىق ىشىندەگى قازىنا. وندا التىن جاتىر ما، باقىر جاتىر ما، بىردەن ءبىلۋ قيىن. كىلتىن ىزدەۋ كەرەك». سوندىقتان دا ول ەندى وجاردان سىر تارتا سويلەدى.
— سول ۇستاپ بويىنشا ءبىز قازىناعا ءجۇز قارادان ءبىر قارا جاساق تولەۋگە ءتيىستى ەدىك. ءبىراق سول زاڭنىڭ ەزىن كىم دۇرىس قولدانىپ ءجۇر؟ اعا سۇلتانداردىڭ مالى جۇتقا ىلەكسە — زەكەت تولە. جانارالدىڭ پريستاپتىڭ ءۇيى ورتەنسە — ۇلەسىڭدى اپار...
— اق پاتشانىڭ سالىق تۋرالى قوسىمشا ءامىرى شىقتى دەپ جۇرگەندەرى قايدا؟— دەدى وجار تۇنەرە.
— ءيا، شىققانى راس. ءبىراق ودان قارا قازاققا قانداي پايدا؟ قويان جىلى مامىر ايىندا پاتشانىڭ سالىقتان بوساتقان بەس جىلى وتكەننەن كەيىن، جاڭا جارلىق شىقتى... بۇل جارلىق بويىنشا وكىمەت قىزمەتىندە جۇرگەندەرگە، اعا سۇلتان، بولىس، جاسياتىرلەرگە ءبىرتالاي جەڭىلدىك بەرىلدى. ولاردىڭ ءبىراز مالدارى سالىقتان بوساتىلدى. تەك وزدەرىنە مەنشىكتى تولەڭگىتتەرى ءۇشىن عانا سالىق تولەيتىن بولدى. بۇل جارلىقتان ۇتقان سامەكە، بوكەي، ءۋالي حاننىڭ تۇقىمدارى عانا. پاتشا اعزامعا جاققان قىزمەتتەرى ءۇشىن تورە تۇقىمنىڭ شاڭىراق يە سۇلتاندارى مىڭ جىلقى، مىڭ جارىم قارا مال، مىڭ جارىم سوم اقشاعا دەيىن ءومىر باقي جاساق تولەۋدەن ادا ەتىلدى.
— جوق، مەن پاتشا اعزامنىڭ بۇل جارلىعىن ايتىپ كەلە جاتقان جوقپىن...
— ەندى قاي جارلىعىن؟
— جاساق تولەنەتىن مال سانى ءۇش جىلدا ءبىر سانالعانمەن، جۇت جىلى جاساقتى تەك قولدا قالعان مالعا تولەيدى دەپ جۇرگەندەرى قايدا؟..
— ونىڭ راس. ءبىراق قازاققا ون ءىرى قارادان ءبىر تۇساق تولەدى نە، ءجۇز تۇساقتان ءبىر ءىرى قارا تولەدى نە، ءبارىبىر » ەمەس پە؟ بايقايمىن كومەيىڭدە بىردەمە تۇرعان ىسپەتتەس. وندا سەن اق پاتشانىڭ بىزگە ىستەگەن جاقسىلىعى بولسا سونى ايتشى؟
— كومەيىمدە قارا حالىقتىڭ مۇقتاجىنا قينالعان زاپىران تۇر،— دەدى وجار قاباعىن تۇكسيتىپ.— ودان بوتەن نە بولۋشى ەدى مەندە!؟
سەيتەن وجارعا جىلى جۇزبەن قارادى. «مەن وسىدان بەكەر كۇماندەنىپ كەلەم-اۋ. قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن دەمەي مە قازاق، قانىنا تارتىپ-اق كەلە جاتىر-اۋ بەيباق. اكەسى قۋبەت قارجاستىڭ بەل بالاسى ەدى...»
— ايتكەنمەن، قالاۋىن تاپسا قار جانادى،— دەدى وجار قايتادان ءۇن قاتىپ.— اق پاتشانىڭ دا ءتىلىن تابا بىلگەن ءجون. وسىدان ەكى جىل بۇرىن كوكتەمدە قاراوتكەلدىڭ اعا سۇلتانى قۇدايمەندەنىڭ قوڭىرقۇلجاسى قازاقتار بالالارىمىزدى سىپايعا — سولداتقا الادى دەپ سەسكەنەتىنىن ارىز ەتىپ پەتربورعا بارعانىندا، پاتشا اعزامنىڭ ءوزى قازاق جىگىتتەرى ەش ۋاقىتتا دا سىپايعا الىنبايدى دەپ بۇزاۋ تەرىسىنە ءمورىن باسىپ ۋاعداسىن جىبەرگەن جوق پا؟
«وسىنىڭ ءوزى قاي سوقپاققا اپارا جاتىر؟»—دەپ سەيتەن تاعى دا سەزىكتەنە قالدى. سويتسە دە:
— بۇزاۋ تەرىسى ەمەس، بۇزاۋ تەرىسىنەن ىستەلگەن قاعاز دەسەتىن. قاپ-قالىڭ بولاتىن، ءوزىم كورگەم،— دەدى ول جايباراقات.— سول قاعازدان كەيىن اعا سۇلتان قوڭىرقۇلجانىڭ ءقادىرى ۇلان-اسىر ءوستى. سونىڭ ارقاسى عوي بۇ كۇنى قالىڭ ارعىندى شاشاۋ شىعارماي ۇستاپ وتىرعانى. ءۇيىرىن بەرمەس وسىنداي ءبىر مارعاسقا ايعىرلار بولاتىن.— سەيتەن ءسال ۇندەمەي قالدى دا، كۇرسىنە قايتا سويلەدى،— جيىرما مىڭ جىلقى ايداعان قۇدايمەندە بالاسى ونداي قاعازدى الۋدىڭ ءبىر امالىن تاپقان شىعار. ءبىراق اق پاتشا ادىلەتتى بولسا قاسىم تورەنىڭ ارىزىن نەگە تىڭداماپتى؟
— قانداي ارىزىن؟
— قاسىم تورە قازاق جەرىنە بەكىنىس سالىپ، پىركاز قۇرۋدى توقتاتۋىن تالاپ ەتىپ وسىدان ون جىل بۇرىن قاعاز جازعان جوق پا؟ ودان نە شىقتى؟ جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا جەرىمىزگە اسكەر ۇستىنە اسكەر توكتى. اقمولا، اياكوز، بايان» اۋىل وكىرىگىنىڭ كىندىك ورتاسىنا اقتاۋ بەكىنىسىن سالا باستادى. بۇنىسى ەندى بۇكىل ارقانى قاندى شەڭبەرىمە الامىن دەگەنى ەمەس پە؟ وسىنى سەزگەن قاسىم تەرە قوقان حاندىعىنا قاراي اۋىستى عوي. ونداعى ويى سىر بويىنداعى قالىڭ قازاقتى ابىلايدىڭ اق تۋىنىڭ استىنا جيناپ، ءدىنى ءبىر قوقانمەن تىزە قوسىپ جۇرتىمىزدى تىنىش، الاڭسىز ەتۋ ەمەس پە ەدى.
— ءبىراق قاسىم تورەنىڭ ول ويىنان نە شىقتى؟— وجار مىسقىلداي كۇلگەن ءتارىزدى،— تاشكەنت قۇشبەگىنەن ەسەنگەلدى مەن سارجاننىڭ امان قايتۋىنىڭ ءوزى ەكى تالاي...
1824، ياعني قازاقشا مەشىن جىلى كوكشەتاۋ پريكازى قۇرىلدى. بۇل — اق پاتشانىڭ ابىلاي ۇرپاعىنىڭ اتا مەكەنىنە اۋىز سالۋى ەدى. وسى جىلدان باستاپ قاسىم تورە بالاسى سارجان سۇلتان قول جيناپ پاتشا اسكەرى مەن ۇستاپتى جاقتايتىن سامەكە، بوكەي، ءۋالي حانداردىڭ ۇرپاقتارىنا، كوكشەتاۋدىڭ اعا سۇلتانى قارا توقانىڭ ءزىلقاراسىنا قارسى كۇرەس باستادى. كەيدە جەڭىپ، كەيدە جەڭىلىپ، باسىنان سان ايقاستى وتكىزەدى. اقىرىندا قوقان حاندىعىنىڭ قول استىنا ەنىپ، 1834، ياعني جىلقى جىلى وسى حاندىقتىڭ باس كۇشى تاشكەنت قۇشبەگى، تاجىكتىڭ قالپى رۋىنان شىققان مامەت الىممەن تىزە قوسىپ، قازاق جەرىن روسسيا يمپەرياسىنان ءبولىپ الماق بولىپ، التى مىڭ اسكەرمەن ۇلىتاۋ وڭىرىنە كەلدى. وسى وڭىرگە قورعان اتتى بەكىنىس تۇرعىزىپ، بىزگە قوسىلىڭدار دەپ جان-جاعىنا جار سالادى، اعا سۇلتان، ەل بيلەگەن اقساقالدارعا ات شاپتىرادى. ءبىر جاعىنان شاعىن-شاعىن جاساق اتتاندىرىپ، قاراوتكەل، كوكشەتاۋ جەرىندەگى قالىڭ ارعىن ەلىن شابا باستايدى. مۇنى ەستىگەن ءسىبىر گۋبەرناتورى ۇلىتاۋعا گەنەرال-مايور برونيەۆسكيي باسقارعان التى زەڭبىرەكتى! ءبىر مىڭ اسكەر جىبەرەدى. برونيەۆسكيي كوپ كەشىكپەي ۇلىتاۋعا تايايدى. جاقىن قالعان پاتشا اسكەرىنەن قورىققان تاشكەنت كۇشبەگى قورعانعا ازعانتاي ساربازدارىن قالدىرىپ، بەتپاقدالاعا قاراي قاشادى. ال قورعان بەكىنىسى كوپ سوعىسپاي برونيەۆسكييگە بەرىلەدى. تاشكەنت قۇشبەگى مامەت ءالىم قازاق جەرىن روسسيا پاتشالىعىنان وڭاي الا المايتىنىنا كوزى جەتىپ، كۇرەستى بىردەن توقتاتادى. وداقتاسىنىڭ مۇنداي وپاسىزدىعىن كورگەن قاسىم تورە بالالارى ەندى سىر بويىنداعى قازاقتاردى جيناپ، قوقان حاندىعىنىڭ ىقپالىنان قۇتىلماق بولادى. ءبىراق تاشكەنت قۇشبەگى بۇنى سەزبەگەنسيدى، اق پاتشامەن كۇرەسۋگە قايتا قول جيامىز، كەڭەسكە بالالارىڭدى جىبەر دەيدى قاسىم تورەگە. ال ول قۇرىلعان قاقپاندى اڭعارمايدى، تاشكەنتكە جيىرما جىگىتپەن قولباسشى بالالارى ەسەنگەلدى مەن سارجاندى، شۇبىرتپالى اعىباي باتىردى، سارجاننىڭ جيىرما جاسار بالاسى ەرجاندى جولعا شىعارادى. بۇلاردىڭ تاشكەنتكە كەتكەنى ارقاعا دا جەتەدى. وجاردىڭ ايتىپ كەلە جاتقانى وسى ءجايت.
سەيتەن بۇل حاباردى بۇرىن ەستىسە دە، مىسقىلداي سويلەنگەن سوزدەن ءبىر سۋىق كەكەسىن اڭعارىپ قالدى. وجارعا سەسكەنە قارادى. كەنەت ەسىنە وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن قوينىنان جۇلىپ الىپ تاستاعان شۇبار جىلان ءتۇستى.
ايدىن كولدى، جاسىل بەلدى، قاراعاي، قايىڭ سىڭسىعان قاتپار-قاتپار جارتاستى باياناۋىلدان اتتانعان سەيتەن قارامەندى تاۋى ەتەگىن باسىپ، بالقاشتىڭ تەرىسكەي تۇمسىعىنداعى مىڭ ارالدىڭ باتىس جاعىنا وتپەك ەدى. وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن بۇلار قارامەندى تاۋىنىڭ شۇرايلى ەتەگىنە جەتكەن. ءبىر جەتىدەن بەرى ات ۇستىنەن تۇسپەگەن سەيتەن، كوش ورنىعىسىمەن، جان-جاعى انىق كورىنەتىن ءبىر جارتاستى توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، كوز شىرىمىن الدىرماق بولعان. ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن. ۇستىنەن ءبىر سۋىق لەپ ەسكەندەي سەزىندى. كوزىن اشىپ الدى. ەشتەڭە دە كورىنبەيدى. ەل جىم-جىرت ۇيقىدا. اسپاندا كۇمىس اي عانا اقىرىن جىلجيدى. مۇنى وياتقان نە؟ سەيتەن قوزعالماي ءۇن-تۇنسىز سول جاتتى. سول مەزەتتە-اق كەۋدە تۇسىندا بىردەمە جىبىرلاعان سياقتاندى. الاقانىن ءسال جۇما، وڭ قولىن كەۋدەسىنە قويىپ ۇيىقتايتىن ادەتى بار ەدى. كەنەت اش قارنىنا سۇپ-سۋىق بىردەڭە ءتيدى. سەيتەن جىلان ەكەنىن بىردەن سەزدى. قوزعالۋعا بولمايدى. تاۋلى جەردىڭ جىلانى ۋىتتى كەلەدى. جىلان سىرعىپ كەۋدەسىنە تامان كەلە جاتىر. مۇنداي سۋىق، مۇنداي ىزعارلى بولار ما! تالاي اجالعا قارسى ۇمتىلعان سەيتەن باتىر، جۇرەگى اتتاي تۋلاپ دەمىن ازەر الدى. باياۋ سىرعىعان جىلان ءبىر كەزدە سەيتەننىڭ سول جۇمۋلى الاقانىنىڭ اراسىنا باسىن سۇقتى. لاقا باس، بىلەكتەي جۋان، قايراق تاس تۇستەس تاۋ جىلانىنىڭ ەزى. ەگەر ساۋساعىنىڭ ءبىرى ءدىر ەتسە ءبىتتى، ۋلى ءتىلىن سالىپ الۋى كامىل. ەندى جىلان باسىن الاقان قۋىسىنان وتكىزىپ، ءارى قاراي جىلجي بەردى. ءسىرا، تاماق تۇسىنا كەلىپ ورالماق. سەيتەن بالا جاسىنان جىلان-شاياننىڭ قورقىپ كورگەن ەمەس. مۇندايدىڭ تالايىن تابانىنا باسىپ ۋلى ءتىلىن سۋىرعانى بار. ادەت قىلعان قولدىڭ بىلەكتەي جۋان جىلاننىڭ القىم تۇسىنان قىشقاشتاي بوپ قالاي جۇمىلا قالعانىن سەيتەن ونى قوينىنان الىپ شىققاندا ءبىر-اق ءبىلدى. جىلان يرەتىلە، بۇلقىنا بىلەگىنە ورالعانمەن، كۇشتى قول القىمىنان بىر-ەكى رەت مىتىپ-مىتىپ قىسىپ جىبەردى دە، بوس بۇيەندەي ولەكسەسىن سولباڭ ەتكىزىپ انانداي جەرگە توپ ەتكىزدى.
«مىناۋ وجار دا قوينىنا كىرگەلى تۇرعان سونداي شۇبار جىلان ەمەس پە ەكەن؟» وجار قانشا شومبال بولعانمەن سەيتەننىڭ قۇرىشتاي قاتتى قارۋلى قولىنىڭ ءبىر مىتىعانىنان قالمايدى. بورداي وپىرىلىپ ات ۇستىنەن قۇلاپ تۇسەدى.
وجار سەيتەننىڭ اشۋلى قاباعىنان ءبىر سۇمدىقتى سەزدى مە، جاڭاعى اڭعىرت ايتىپ قالعان سوزدەرىن جۋىپ-شايدى.
— قوقان قۇشبەگىلەرىنە سەنۋ قيىن. جەڭىلتەك ايەل ءتارىزدى، وزدەرىنىڭ كوڭىل اۋعان جاعىنا قاراي جالت ەتە تۇسۋلەرى وپ-وڭاي... ەسىل ەرلەر اڭعالدىقپەن مەرت بولىپ جۇرمەسە نەتسىن.
«جوق، وجار باياعى وجار. مۇنىمەن بىرگە ءبىر قايىققا مىنۋگە بولادى». سەيتەن جان-جاعىنا ويلانا كوز تاستادى. كۇن كەشكىرىپ قالعان ەكەن. دالا قۇمايت توپىراقتانىپ، جاز ورتاسى اۋىپ سارى بالاقتانا تۇسكەن تاسپا جوڭىشقا مەن جاتاعان، شەڭگەل كەزدەسە باستاعان. ءار تۇستا ويدىم-ويدىم قالىڭ قاراعاي كورىنەدى.
كۇن سوڭعى ساۋلەسىن ادىر ۇستىنە جايىپ سالىپ، مەڭىرەۋ دالانى قىزعىلت ساۋلەگە بولەپ، باتۋعا اينالعان.
ازدان سوڭ كوش قالىڭ قوپالى، كوكپەڭبەك ويپاتقا ەندى. بۇل ارا قارجاس رۋىنىڭ ەڭ شالعاي جايلاۋى. بۇدان ءارى بالقاش ولكەسى، سارىسۋ الابى، سىر بويى باستالادى. سامساي كوشكەن جۇرت ارت جاقتارىندا بۇلدىراي قاراۋىتقان ارقا تاۋلارىنا الاڭداي باستادى. ءقازىر كۇن باتادى، جابىلعان ىمىرتپەن بىرگە تۋعان ولكەنىڭ ەڭ سوڭعى سەلەۋىتى دە وشپەك. ارتتارىنا بۇرىلىپ قاراعان سايىن جۇرەگىنە سۋىق سەمسەر تيگەلى تۇرعانداي كوڭىلگە مۇڭ، كوزگە جاس كەلدى. الدا نە كۇتىپ تۇر؟ باقىت پا؟ ميحنات پا؟
ءدال وسى ساتتە باتىپ بارا جاتقان كۇنمەنەن بىرگە ازالى، زارلى ءۇن ەستىلدى. ىلديعا قاراي ەنتەلەي قۇلاعان كوشتىڭ ءبىر بۇيىرىنەن، جال-قۇيرىعى كۇزەۋلى تايعا مىنگەن، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ الىپ، «ەلىم-اي» ءانىن سالعان ون ءتورت - ون بەس جاسار قارا تورى قىز بالا كورىندى. تابيعات قيناعان بەيكۇنا ەلىكتىڭ بالاسىنداي جىلاپ كەلەدى.
كوشكە ەرگەن جۇرتتىڭ كوڭىل كۇيىن ءدال شەرتكەندىگىنەن بە، ءتىرى پەندە ونىڭ ءانىن بۇزار ەمەس. تومەن قاراپ ۋھلەي بەرەدى. سەيتەننەن «توقتات» دەگەن بۇيرىق بولماعان سوڭ، جۇرت ءاندى مۇڭايا تىڭداۋدا. قىز بالا شىرىلداي تولقيدى:
تۋعان جەردىڭ قيا الماي تاۋ مەن تاسىن،
ءبىز كەلەمىز تىيا الماي كوزدىڭ جاسىن،
نە جازىپ ەك، جاساعان، تاپتاتارداي،
كورىنگەنگە حالقىمنىڭ التىن باسىن.
ارمان ەتىپ جازىلماس جان جاراسىن،
اتا-مەكەن تاستادىق كەڭ دالاسىن.
ءوز جەرىنە سىيا الماي بارعانىندا
وگەي ەلدەن، قايران جۇرت، نە تاباسىڭ؟
شىقپاي جاتىپ بەسىكتەن قايعى تورىپ،
سارعالداقتاي جاڭبىرسىز قالعان سولىپ،
قايدا بارساڭ الدىڭدا قورقىت كورى،
نەگە تۋدىڭ باقىتسىز حالىق بولىپ.
قىز بالانىڭ ءانى سەيتەننىڭ كوكىرەگىن تىرناپ جاتقان ءتارىزدى، قاباعى سالبىراپ تۇنجىراي تۇسكەن. ەگەر ءان بۇدان ءارى سوزىلسا سوناۋ ارتتا قالىپ بارا جاتقان تۋعان جەرىنە دەگەن قاسىرەتتەن جۇرەگىنەن قان تامشىلايتىنداي كورىندى. وسى ءبىر بۇلقان-تالقان بولىپ كەلگەن كۇيىككە شىداي الماعان سەيتەن «توقتات!» دەپ قولىن كوتەردى، قىز ءانى پىشاق كەسكەندەي ءۇزىلدى.
ەندى كوش شۇبالاڭداماي، الدى-ارتىن جيىپ، كولدى ىعىستاي تاياپ كەلەدى... الدارىندا جازىق الاڭ، ودان وتسە، ارادا قول سوزىم جەردە وزدەرى قاشىپ بارا جاتقان وگەي ولكە.
سەيتەن بىردەمەدەن سەسكەنگەندەي اتىنىڭ باسىن تارتتى. الدىنان كولمەن قاتارلاسا سوزىلعان قالىڭ قوپا قامىستىڭ وزدەرى بەتتەگەن كوز جەتەر-جەتپەس ءبىر تۇسىنان، الدەنە قاراڭ ەتە تۇسكەن تارىزدەندى. كوزى قانشا قىراعى بولسا دا نە ەكەنىن انىق ايىرا المادى. اڭ دەيىن دەسە، كىسى بويى قامىستان قالاي كورىنەدى؟ ادام دەيىن دەسە ەلسىز قالىڭ قوپانىڭ اراسىنان نە تاپپاقشى؟ ۇرى-قارى دەرلىك، بۇل ارا قارا جولدان شالعاي... الدە بۇلاردىڭ ءىزىن اڭدىعان جاۋ ما؟
سەيتەننىڭ كوڭىلىنە كۇمان كىردى. ءبىراق وجار ونى بۇل كۇدىكتەن ادا ەتتى. سەيتەن كورگەندى بۇ دا كورگەن ەكەن.
— سەيتەكە،— دەدى ول اتىن تەبىنىپ تاياي ءتۇسىپ،— كوشتى جيناقى ۇستاماسا بولماس. بۇل مىڭ ارال قويناۋى قورقىنىشتى. قابان دا، جولبارىس تا بار دەسەتىن. جاڭا بايقادىڭىز با، انە ءبىر تۇستان جۇگىرگەن قاسقىردى؟..
— مەن ادام با دەپ ەدىم.
— بۇل اراعا ادام قايدان كەلسىن. مەن انىق كوردىم. قاسقىر. ءسىرا قويان قۋىپ جۇرگەن بولۋى كەرەك، سەكىرە جۇگىرگەن ءتۇرى سويقان.
— قاسقىر بولسا قاسقىر شىعار. جاسسىڭ عوي، انىق كورگەن بولساڭ...
ەندى كوش بۇرىنعىسىنان جيناقى ءجۇردى. سويىل، شوقپار ۇستاعان قارۋلى جىگىتتەر جان-جاعىنان قورشاپ، مال بىتكەندى ورتاعا الا، شاشاۋ شىعارماي، تۇتاسا ءتۇستى. تەك ءتۇن ورتاسى اۋعان كەزدە، جاعاسى اتتى كىسى كورىنبەس قالىڭ اناقۋرايلى باسكولدىڭ تۇسىنا كەلگەندە عانا:
— وسى ارادا ازىراق كوز شىرىمىن الدىرساق قايتەر ەدى، سەيتەكە،— دەدى وجار.— قاتىن، بالا، ابدەن قالجىرادى، جىگىتتەردىڭ دە كەيبىرەۋلەرىن ات سوعىپ تاستاعانعا ۇقسايدى.
— ءالى دە جۇرە تۇسسەك... قونۋعا ءبىر ءقاۋىپسىز الاڭ تاپپاساق بولماس.
كوشكە بۇل ءوڭىر مۇلدە بەيتانىس. جولدى ءقان-سولسىز سۇر بەتتى، شىلتيگەن سامەن عانا بىلەدى. ءجون كورسەتىپ كەلە جاتقان دا سول.
ول وجارعا ءبىر كوز تاستاپ، سەيتەنگە قارادى.
— مۇنداي جەدەل جۇرىسكە جۇرت شىدار ەمەس. ات شالدىرۋعا دا وسى ارا دۇرىس. بۇدان ءارى شالعىن ازايادى دا، قامىس-قۋراي كوبەيەدى.
— ايتقاندارىڭ بولسىن...— سەيتەن ءوزى ءبىرىنشى بوپ اتتان ءتۇستى.— جۇرت تاڭ سىز بەرگەنشە كوز شىرىمىن السىن... ال ءبىز كەزەكتەسە كۇزەتەلىك.
— ماقۇل.
تۇيەلەر شەگەرىلىپ، اربالار دوعارىلىپ، جۇرت دابىرلاي ورنىعا باستادى.
سەيتەن جانىنا توپىرلاي جينالعان سەرىكتەرىنە:
— ءار قاراۋىل ءبىر بيە ساۋىمداي ۋاقىت كوشتى اينالا جۇرەدى. العاشقى كەزەك وزىمدىكى،— دەدى.— مەنىمەن بىرگە قايسىڭ قالاسىڭ؟
— مەن.
— مەن.
— مەن.
زور دەنەلى ءۇش جىگىت توپتان ءبولىندى.
— سىزدەن كەيىنگى كەزەك مەنىكى،— دەدى وجار.
— جاتا بەر. ءبىر تاڭعا شىدارمىن!
— ءسىزدىڭ ءارقاشان دا تىڭ بولعانىڭىز ءجون. ءبىز سەكىلدى جاستارعا تۇنگى كۇزەتتىڭ ءوزى دە ءبىر قىزىق داۋرەن عوي.
سەيتەن جاۋاپ بەرمەدى. جۇرتقا:
— ال ۇيىقتاڭدار!— دەپ، قاراۋىل جىگىتتەرىن ەرتىپ، ءبولىنىپ شىعا بەردى.
ازدان سوڭ جول سوعىپ قالجىراعان جۇرت قاتتى ۇيقىعا كەتتى. سايدىڭ تاسىنداي ەر جىگىتتەر شوقپارلارىن باستارىنا جاستانىپ، سويىلدارىن جاندارىنا جاتقىزىپ، جۇيرىكتەرىن بەلبەۋلەرىنە بايلاپ، كوشتىڭ ىشىنە شاشىراي ورىن الدى. ارى-بەرىدەن سوڭ ءار جەردەن قورىلداعان، پىسىلداعان دىبىستار ەستىلدى.
دالا تىپ-تىنىش، تەك اندا-ساندا ءلۇپ ەتىپ سوققان جەلمەن ويناپ ۇكىلى قۋراي مەن قامىس باستارى شۋىلداي جونەلەدى دە، لەزدە تىنا قالادى. وقتىن-وقتىن كول جاعاسىنداعى اۋپىلدەكتىڭ كۇمپىلدەگەن ءۇنى مەن وگىز شاعالانىڭ وكىرگەن ايقايى ەستىلەدى. كەنەت اش تۇلكىنىڭ تىرناعىنا ىلىككەن جاپالاق جەرگە قۇلاعان بالانىڭ داۋسىنداي شار ەتەدى... تۇياق سەرىپپەي تىنىم العان كوش. ءار جەردە ۇيقى بىلمەس سيىردىڭ مۇيىزىندەي قاقىرايعان ءتورت كۇزەتشى... بۇلار دا جانتايىپ ازىراق دەمدەرىن السا ەشتەڭە ەتپەيتىن سياقتى. تۋعان جەرىنەن شۇبىرا بەزگەن بيشارا جۇرتقا جەتىسۋ مەن ارقا تۇيىسكەن ەلسىز اۋلاقتا كىم تيمەك؟ كىم اڭديدى ونى؟ ايتسە دە، ءۇنسىز ءتۇن قۇرىلعان قاقپان ءتارىزدى، ەلەڭ بولعان ءجون...
اي ساۋلەسى كەمي، اسپانداعى جۇلدىزدار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءسونىپ، تاڭ جاقىنداعاندا، وجار قاسىنا سامەن مەن كوش قوزعالار الدىندا قوسىلعان كورشىلەس اۋىلدىڭ ەكى بەيتانىس جىگىتىن ەرتىپ سەيتەننىڭ قاسىنا كەلدى.
— سەيتەكە، تاڭ دا جاقىن... ازىراق كوز ءىلىندىرىپ الىڭىزدار،— دەدى ول.
«ءسال تىنىعىپ العان دا تەرىس ەمەس، تىنىش سەكىلدى عوي، ەرتەڭگى جول دا اۋىر»،—دەپ ويلادى سەيتەن ىشىنەن، سويتسە.دە:
— جارايدى، ۇيىقتاماسام دا بەلبەۋىمدى بوساتىپ، ءسال تىنىم الايىن. جىگىتتەر دە ءسويتسىن،— دەدى. ءبىراق كەتىپ بارا جاتىپ تاعى دا توقتاپ ازىراق كىدىردى،— دەگەنمەن ساق بولىڭدار، كول ماڭىنىڭ قامىسى تىم ۇرەيلى ەكەن، قاسقىر، قاباننان ادا ەمەس شىعار.
ءوزى وزگەلەردەن وقشاۋلاۋ بارىپ، ەكى قولىن باسىنا جاستانىپ ءۇن-تۇنسىز جاتا كەتتى...
كۇزەتتەگى ءتورت جىگىت بىرىنەن ءبىرى كوز جازباي كوشتى اينالا ءجۇر. سىرت بەينەلەرى ساق قۇلاق، ءجىتى كوز قاراۋىل ءتارىزدى.
سەيتەننىڭ قوبالجىعان كوڭىلى ورنىعايىن دەدى. «وسىلار سەكىلدى، «سەن تۇر، مەن اتايىن» ەر ازاماتتارى بار جۇرت قور بولار ما... مۇنداي جايساڭدارىڭنىڭ مول جارالعانىنا قۇدايعا شۇكىر...»
التى كۇننەن بەرى «قۋعىنشىعا كەزدەسىپ، سوڭىمنان ەرگەن جۇرتتى قىرعىنعا ۇشىراتپاسام ەتتى» دەپ قوبالجي شارشاعان كوڭىلدىڭ ورنىعا باستاعانىنان با، الدە كوپتەن بەرى ات ۇستىنەن تۇسپەگەن دەنەسى تالماۋسىرادى ما، سەيتەن اسپاندا اقىرىن جۇزگەن ايعا قاراپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتتى.
ءدال وسى كەزدە وجار مەن سامەن كوشتىڭ الدىڭعى جاعىنداعى قالىڭ قامىستى تۇبەك تۇسىنان اينالا ءوتىپ بارا جاتقان-دى. ولاردىڭ قۇلاعىنا قامىس اراسىنان:
— وجار، ءبىز دايىن،— دەگەن الدەكىمنىڭ دىرىلدەي سىبىرلاعان ءۇنى ەستىلدى.
وجار كىلت توقتاپ قالدى. بۇرىلماستان:
— «قاقپاندى قويا بىلمەگەن قاساسىن قالدىرار»، اكەڭنىڭ اۋزىن... باعانا كۇن باتاردا بىرەۋىڭ كوزگە ءتۇسىپ، سەيتەنگە ەلەڭ تۋعىزدىڭدار. جاڭا عانا جاتتى. ءبىز ءقازىر ونى بايلايمىز. «اتتان!» دەگەن ۇران شىققاندا، قاپى قالماڭدار!..— دەدى اقىرىن عانا.
ول كوشتى اينالا جۇرە بەردى. بۇيىردەن قوسىلعان سامەنگە:
— ءقازىر سەيتەندى الامىز،— دەدى.
— وياۋ جاتقاندا ما؟!—سامەننىڭ ۇنىنەن قورقىنىش لەبى اڭعارىلدى.
— ەندىگى ۇيىقتاپ كەتكەن شىعار. ۇيىقتاماسا دا الۋ كەرەك! جاقىپ، سەن ساقىپقا بار، شوككەن تۇيەلەردى قالقالاي اياق جاعىنان كەلسىن. ءوزىڭ قۇبىلادان. دىبىسىن شىعارتپاي باسايىق.
— قۇپ.
سەيتەن سەرگەك ۇيىقتايتىن. ۇستىنەن قۇس وتسە دە وياناتىن. سىبىردى سەزىپ، ورنىنان اتىپ تۇرماقشى بولدى. ءبىراق كەنەت ءۇستىن الباستىداي باسىپ القىمىنان قىشقاشتاي جابىسقان تەمىر ساۋساقتار ءۇنىن شىعارتپادى. كەۋدەسىنە مىنگەن شويىنداي اۋىر شومبال دەنە مەن ەكى قولىن ۇستاعان ەكى بالۋان جىگىت بۇنى تىرپ ەتكىزبەدى. انى-مىنە دەگەنشە ەكى قولى ارتىنا قىل شىلبىرمەن ماتالىپ، اۋزىنا ورامال تىعىلدى. ەكى كوزى سۋ قاراڭعى بولىپ بايلاندى. سەيتەننىڭ كوكەيىندە: «اتتەڭ! اتتەڭ!» دەگەن ارمان عانا بۋلىعا تۋلادى.
— بۇنىڭ كەبىنى كيگىزىلدى،— دەدى وزىنە تانىس كۇڭگىرت داۋىس،— سامەن، سەن وسى ارادا بول. ال سەندەر ساربازدارعا جەتىڭدەر. بەلدەرىنە بايلاعان اتتاردىڭ شىلبىرلارىن كەسىڭدەر، ەر-توقىمدارىنىڭ وڭ ۇزەڭگىلەرىن شەشىپ الىڭدار!
سەيتەن قىل شىلبىردى بىلەگىنە باتىرا بۇلقىنىپ-بۇلقىنىپ ءتۇستى. «ياپىرماۋ، مىناۋ داۋىس كىمدىكى؟ وجار عوي! سورلى جۇرەك، بەكەر سەس بەرمەگەن ەكەنسىڭ؟ قاپ! قاپ!» ول ازدان كەيىن ءوزىنىڭ جالعىز قالعانىن اڭعاردى. «جوق جالعىز ەمەس شىعارمىن. جاڭا عانا وجار «سامەن، وسى ارادا بول» دەگەن جوق پا ەدى؟ سوندا بۇل دا جاۋ بولعانى ما؟ شىققىر كوزىم، نەنى كورگەنسىڭ!» سەيتەن اۋعا تۇسكەن مەكىرەدەي جانتالاسا تۋلاي بەردى.
دەگەنمەن، جاۋ نيەتى دە ءوز دەگەنىنەن شىعا قويماعانداي. ۇيقىداعى ساربازداردىڭ تەڭ جارتىسىنىڭ اتتارى بوساتىلىپ، كەيبىرەۋلەرىنىڭ وڭ ۇزەڭگىلەرى الىنىپ قالعان كەزدە، تۇسىنەن شوشىپ ويانعان جاس جىگىتتەردىڭ ءبىرى سۇمدىقتىڭ بولعانىن بىردەن اڭعاردى. قاراڭداعان كىسىلەردى كورىپ:
— جاۋ كەلدى! جاۋ كەلدى! اتتان! اتتان! سەيتەن اعا دەپ قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا شىعىپ جار سالدى. بارىمتا، شابۋىلعا ۇيرەنگەن جۇرت ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇردى. تاڭ قىلاڭ بەرىپ قالعان كەز ەدى، قالىڭ قامىستان قۋعىنعا جىبەرىلگەن قىرىق-وتىز سالت اتتى سىپايلار دا شىعا كەلدى. شاڭق-شۇڭق ەتكەن بىلتە مىلتىقتىڭ داۋسى ەستىلدى. ۇرگەن يت، جىلاعان بالا... اتىلعان مىلتىق... «ا، قۇداي، ءوزىڭ ساقتا» دەپ ۇرىككەن، قورىققان داۋىستار جان-جاقتان ۇرەيلەنە جامىراي، جاڭا عانا ۇيقىدا جاتقان بەيقام كوش ازان-قازان بولدى دا قالدى. كەنەت:
— العا، جىگىتتەر!— دەگەن قاتتى ءۇن شىقتى، سەيتەننىڭ ەسىك پەن توردەي توقپاق جالدى قارا كوك ايعىرىن ويناتا وجار وزگەدەن بولىنە بەردى. باسىندا ورامال، بىلەگىن سىبانىپ العان. قولىندا جالاڭ قىلىش، شاباتىن قاسقىرداي ەكى كوزى وتتاي جاينايدى.
— ولسەك ءشايىتپىز، ولتىرسەك ءبايىتپىز،— دەدى ول تاعى دا كۇشتى داۋىسپەن،— كانە، ەرىڭدەر سوڭىمنان!
— وجار! باستا، وجار!—دەدى اتتارىنا ءمىنىپ ۇلگىرگەن كەي جىگىتتەر.
وجاردىڭ قاسىنا شوعىرلانا قالعان، تاستاي تۇيىلگەن شاعىن توپ «ا، قۇداي»، «ارۋاق!»، «ايدابول!»، «قارجاس!» دەپ بىرىنە ءبىرى ۇرانداسا جەل بەرىپ، سويىلدارىن كوتەرە، قارسى جاققا لاپ قويدى. الدارىندا وجار. ءبىراق ول قارسى شەپكە جەتەر-جەتپەستەن اتىنىڭ جالىن قۇشا قۇلادى.
مىلتىقتىڭ سۋىق ۇنىنە ۇيرەنە قويماعان ەسىل ەرلەر، قولباسشىلارىنان ايرىلعان سوڭ بوگەتكە كەلىپ قارقىنى باسىلعان تولقىنداي، جاۋ شەبىنە تاياي ءتۇسىپ شاشىرانا توقتادى. كەيبىرەۋلەرى اتتارىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ، كەيىن قاراي شاپتى. قىلىشىن كوتەرىپ ۇستىنە ءتونىپ كەلگەن قۋعىنشى جاعىنىڭ ەكى جاۋىنگەرىنە، جەردە دومالاپ جاتقان وجار زەكىپ:
— تۇسىڭدەر اتتان، ءيتتىڭ بالالارى!—دەدى.— بايلاڭدار تەز مەنىڭ قولىمدى! اپارىڭدار تەز سەيتەننىڭ قاسىنا... قالاعا تايانعاندا بوساتارسىڭدار، ەلدەن شىققانشا بىرگە ۇستاڭدار!
وجاردىڭ قولىن ارتىنا بايلاپ، ۋ-شۋ بولعان جۇرتتىڭ قاق ورتاسىمەن، ءبىر شەتتە تۇرعان سەيتەنگە اپارا جاتقاندا ول الدەكىمنىڭ:
— ارماندا كەتتىڭدەر-اۋ، قوس ارىسىم!—دەگەن كۇڭىرەنگەن داۋسىن ەستىدى.
وجار اڭقاۋ ەلدىڭ بەتىنە قاراۋعا ءجۇزى شىداماي، اياعىن شالىس باسىپ وتە بەردى... تالانعان، شابىلعان كوش، ءجۇنىن جۇلعان تىرناداي بوپ بار سانىنەن ايىرىلدى. ەندى كەيىن قايتارىلماق بولدى.
سۋىق مىلتىقتى، كارلى قىلىشتى اسكەر جاساعىن باسقارىپ كەلگەن ەساۋل لەبەديەۆ ىسقىرا قامشىسىن ءۇيىرىپ، قاسقىر شاپقان قويداي ۇيلىعىپ قالعان جۇرتتى كەڭ الاڭعا جينادى دا، جانىندا تۇرعان قوڭىرقۇلجا اعا سۇلتاننىڭ كىشى بالاسى سارى الا تۇيمەلى شىڭعىسقا جيرەن مۇرتىن تىكىرەيتە ەجىرەيىپ:
— قايدا قاشىپ قۇتىلماق؟ سۇرا مىنا شالدان،— دەدى باعاناعى كوش باسقارعان يناباتتى اقساقالدى كورسەتىپ،— پاتشا اعزام جارلىعىنان قۇتىلۋ، اجالدان قۇتىلۋمەن بىردەي.
— ءبىز ايىپتى ەمەسپىز،— دەپ اقساقال جاۋاپ بەرىپ، تومەن قارادى.— ۇيىردەن ساياق قانا بولەك جايىلادى. وزەن قايدا قۇيسا، تامشىسى دا سوندا قۇيادى.
ءتىلماش اشۋلانىپ قالدى. سويتسە دە سىر بىلدىرمەي:
— التىن، التاي، توقا، ۋاق بوستى دەپ سەندەر دە بوسقىلارىڭ كەلدى مە؟ ازعىرعانعا ەرىپ ازايىن دەدىڭدەر مە؟ سارجان سۇلتان تۋ كوتەرگەلى، جۇرت تا ات ۇستىنەن ءبىر تۇسكەن جوق. قانشا اۋىل قىرعىنعا ۇشىرادى. توقتايتىن ۋاقىتتارىڭ بولعان جوق پا، كىلەڭ ەسۋاس؟
شال اۋىر كۇرسىندى.
— جاقا ءوزىڭ ايتتىڭ عوي، التىن، التاي، ۋاق، توقا انا جاققا كەتتى دەپ. سىنىقتان بوتەننىڭ ءبارى جۇعادى عوي. ولاردىڭ ۇلگىسىمەن وزگەلەر دە كيىمىن پىشپەسىن قايدان بىلەسىڭدەر؟
— سوندا اق پاتشاعا، اعا سۇلتاندارعا قويار كىنالارىڭ قانداي؟
— شىراعىم، ەل تىنىشتىعىن جوعالتقان ءبىر الاساپىران زامان بولىپ كەتتى ەمەس پە،— دەدى اقساقال ۋھىلەپ،— جىلى-جىلى سويلەسە جىلان ىنىنەن شىعادى، قاتتى-قاتتى سويلەسە مۇسىلمان دىننەن شىعادى. ءبىز ءبىر مال باققان مومىن ەلمىز. اۋىل ۇستىنەن اتىلعان مىلتىق تەك قانا جىلقىنى ۇركىتپەيدى...
— ول مىلتىقتى اتقىزدىرىپ جۇرگەن وزدەرىڭ ەمەسىڭدەر مە؟
— سوندا بىزگە قوي بولىپ قىرىل دەمەكسىڭ بە؟
— قولىڭنان قوي بولۋدان بوتەن كەلمەسە، جاز جايىلىمىڭدى، قىس قىستاۋىڭدى ءبىلىپ جايىڭا جۇرمەيسىڭ بە!؟
— جايىما جۇرۋگە قويىپ تۇرسىڭ با؟— قاريا ءتىلماشقا وقتى كوزىمەن قارادى.— قوتان جانىنا قاسقىر اپانىن قازسا، قويدا نە ەس قالادى؟ سىپايلارىنىڭ شوشايعان مىلتىقتارى جەرىمە سالىنىپ جاتقان اناۋ بەكىنىستەر سول قاسقىردىڭ اپاندارى ەمەس پە؟
— وزدەرىڭ ۇندەرىڭدى شىعارماساڭدار، ولار دا مىلتىقتارىن شوشايتپايدى.
— ال ءۇنىمدى شىعارسام شە؟ باۋىزدايىن دەپ جاتقاندا ەشكى ەكەش ەشكى دە باقىرىپ ولەدى. سەن بىزگە سول ەشكى قۇرلى بولما دەگەنىڭ بە؟ جوق، شىراعىم، جەرىمىزدى جىرتىپ، وزەنىمىزدەن بالىعىن اۋلاپ جۇرگەن مۇجىققا قامشى كوتەرگەن ءبىر دە قازاق جوق شىعار. ال قىلىشىن سۇيرەتىپ ەسىكتەن كىرىپ ءتور مەنىكى دەگەندەرگە...
— ءيا، وندايلارعا نە ىستەي الاسىڭدار؟ قولدارىڭنان كەلەرى بۇگىنگىدەي بوسقا قىرىلۋ ما؟
— ادال ءولۋ دە — ابىروي.— قاريا ءتىلماشقا الار بۇركىتتەي سۇستانا كوز تاستادى.— شىراعىم، اياق الىسىڭدى بايقادىم، سەن ءوزىڭ ءابىلقايىر، نە بولماسا ۋاليحاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بىرىنە ۇقسايسىڭ... باس كەسپەك بولسا دا ءتىل كەسپەك جوق دەگەن، ءبىر سۇرايتىن ءسوزىم بار...
— نە ءسوز؟
— ءابىلقايىرعا دا، ۋاليگە دە پاتشا اعزام حاندىقتارىمەن بىرگە قۇندىز ىشىك، وقالى قوقىر، التىن بالداقتى الماس قىلىش بەردى. قۇندىز ىشىك پەنەن وقالى قوقىردى بەرۋى تۇسىنىكتى، بەكزادالار كيسىن دەگەن شىعار. ال قىلىشىڭا ءجون بولسىن؟ ونى كىمنىڭ باسىنا ءتوندىرسىن دەپ سىيلادى؟
— پاتشا اعزامنىڭ دەگەنىنە كونبەگەندەردىڭ!
— دۇرىسىڭدى ايتتىڭ، ەر جىگىت ەكەنسىڭ. ءبىراق ءبىز كوپپىز عوي. قارا دا بولساق، قانىمىز ءبىر قازاقپىز. ءۋالي مەن ءابىلقايىر ۇرپاعىنىڭ ءبارىمىزدىڭ بىردەي باسىمىزدى الا بەرۋگە قالاي جۇرەگى داۋالايدى؟
ءتىلماشتىڭ اقشىل ءجۇزى كۇپ-كۇرەڭ بوپ كەتتى. اتالارىڭ قازاق حالقىنىڭ قانىشەر قارا نيەت جەندەتى دەپ تۇرعان وسىناۋ ءتىل تارتپاس شالدى ات باۋىرىنا الۋعا دا دايىن. باعانادان ەساۋل لەبەديەۆكە شالدىڭ ءسوزىن اۋدارماي قويعان. ەندى شىداي الماي جىڭىشكە ەرىندەرى ءدىر-دىر ەتىپ:
— ەساۋىل مىرزا،— دەدى اشۋىن باسا الماي، ورىسشالاپ،— مىنا قارا ساقال، پاتشا اعزامدى بالاعاتتاپ تۇر!..
— ءيتتىڭ بالاسى!—دەدى ەساۋل قىزعىلت مۇرتى اشۋلانعان قاندەن كۇشىكتىڭ قۇيرىعىنداي ءدىر-دىر ەتىپ تىكىرەيە قاپ.— كورسەتەيىن مەن بۇعان پاتشا اعزامعا قالاي ءتىل تيگىزۋدى!— ول اتىن ويناتىپ ابزال اقساقالدىڭ قاسىنا جەتىپ باردى دا، مۇسىندەي قوزعالماي تۇرعان ەل اعاسىن بۇزاۋ ءتىستى، قورعاسىن باۋىرلى توبىلعى قامشىسىمەن ءدال باسىنان تارتىپ، تارتىپ جىبەردى،— ءما، ساعان! ءما، ساعان! پاتشاعا ءتىل تيگىزەتىن سابازسىڭ عوي!
قۇلاشتاي سىلتەگەن قامشى اۋانى كەسكىلەپ «ىس، ىس» ەتەدى. قارتتىڭ باسىنان قان جوسىپ اعا جونەلدى، ءبىراق ابزال جارتاستاي بولىپ، ءۇن شىعارماستان قوزعالماي تۇر.
بۇل سۇمدىقتى كورگەن جۇرت شەگىن تارتىپ ۇرپيىسە قالدى. ەندى ۇرىس كەزىنەن دە بەتەر ۇرەيلەنگەندەي. ءبىراق قىلىشتارىن جالاڭداتىپ تۇرعان سولداتتاردى كورىپ، كەيىن جاپىرىلدى.
— ءولتىردى عوي سورلىنى!—دەگەن ايەلدىڭ اششى داۋسى شىقتى.
دالا تاعى دا تىنا قالدى. ىزالانا سوققان قالىڭ جۇرتتىڭ جۇرەگىن تەڭىز تولقىپ، قايىق قالقىپ تىڭداعانداي، بار الەم كورگەن سۇمدىعىنان شوشىپ بۇلقان-تالقان بولۋعا تاياۋ.
— مىنا ەدىرەيگەن مىسىق مۇرتتىڭ ۇرعانىنا وكىنبەيمىن،— دەدى ابزال شال بەتىندەگى قانىن سۇرتپەي،— سارى الا تۇيمەلى سۇلتان ۇرپاعى، قانىم ءبىر قازاعىم ەدىڭ، سەنىڭ اراشا تۇسپەگەنىڭە وكىنەمىن.
سويدەدى دە ابزال ەڭ اقىرعى كۇشىن جيعانداي وزدەرىنىڭ كەلگەن جاعىنا قاراي اياعىن ءىلبي باسىپ جۇرە بەردى.
جۇرت تاعى دا سونىڭ سوڭىنان ەردى.
«ەل كوزىنشە شالدى بەكەر ۇردى-اۋ مىنا ەسالاڭ جاساۋىل» دەدى ىشىنەن وجار، كوپ تەبىنسە — جەر سىلكىنەدى، قياناتتى كوزىمەن كورگەن جۇرتتى باسۋ قيىن. بۇگىن سەيتەنىن ۇستاساڭ، ەرتەڭ باسقا بىرەۋىن تابادى. ەل بولىپ بىرىگىپ پاتشاعا قارسى تۇرۋعا تەك اتا سالتى، ەل ءداستۇرى بوگەت بولىپ جۇرگەن جوق پا. ءار رۋدىڭ، ءار بولىستىڭ ءوز كوسەمى بار. بىرىنە ءبىرى كونبەيدى. ال ءبارىنىڭ باسىن قوساتىن كوسەم تابىلسا نە بولماق؟ قازاق اساۋ جىلقى ءتارىزدى، كىم ۇيرەتە بىلسە، سونى عانا يە تۇتادى. سونداي ادامى تابىلسا، مىنا جۇرت سوڭىنان شۇبىرا جونەلۋگە دايىن...»
ءبىر ارقانمەن بايلاۋلى تۇرعان سەيتەن مەن وجاردىڭ تۇسىنان «قوش، قوس ارىس!» دەپ شۇبىرعان كوشتىڭ ەڭ سوڭعى شوعىرى وتە بەردى. وجار تاعى دا ويلانا قالدى. ىشتەگى قۋانىش سىرتقا شىعۋعا دايىن تۇر.
«مەنىڭ بۇلاي قولعا تۇسكەنىم دۇرىس بولدى. از ۋاقىتتىڭ قورلىعى ءالى-اق ۇمىتىلار. ال قياناتىمدى بىلسە مىنا جۇرت...»
ون شاقتى سىپاي كوشتى ايداپ، باياناۋىل جاققا كەتتى دە، قالعاندارى بايلاۋلى سەيتەن مەن وجاردى الىپ ومبىعا تىكە تارتتى.
بۇلار ءۇش كۇننەن كەيىن، باياناۋىل وكرۋگىنىڭ سىبىرمەن شەكتەس تورتكول بولىسىنىڭ جەرىنە جەتتى. قاز-ۇيرەگى سىڭسىعان، ءالى دە شالعىنى قۋراپ سەمبەگەن ءبىر اۋىلعا كەلىپ تۇنەمەك بولدى. بۇل وسى ماڭنىڭ ەل اعاسى بەكتاس بالاسى تايماستىڭ اۋلى ەكەن. تايماس ۇزىن بويلى، دەنەلى اق سارى كىسى. قارجاس رۋىنا جيەن. ايدالىپ كەلە جاتقان سەيتەن مەن وجاردى كورىپ اۋىلدىڭ قۇتى قاشىپ، ابىگەر بولدى دا قالدى. تۇستەرى سۋىق، قيسىق قىلىشتى، شوشايعان مىلتىقتى سولداتتار اۋىل ۇستىنەن ات ويناتىپ زارەلەرىن الا ءتۇستى. بويىن قورقىنىش بيلەگەنمەن جۇرت ەبىن تاۋىپ، سەيتەنگە كەلىپ امانداسىپ جاتىر. كوپتەن بەرى ۇيقى كورمەگەندىگىنەن بە سەيتەننىڭ ۇلكەن قوڭىر كوزدەرىندە تاۋسىلماس قايعى-شەر كۇلكىلدەپ تۇر. ەكى قولى ارتىنا مىقتاپ بايلاۋلى، ۇستىندەگى اق جىبەك مول كويلەگىنىڭ جاعاسى دال-دال، ءار جەرىندە باتتيا جابىسقان قىزىل قان... قولعا تۇسكەننەن كەيىن ۇرعان بولۋلارى كەرەك، قوماقتى جۇلىنعان ومىراۋىنىڭ اشىق جەرىنەن كەۋدەسىنىڭ كوك الا ەتى كورىنەدى.
كەشەگى ەل-جۇرتىنىڭ قامىن جەپ اق پاتشاعا قارسى شىققان ادامنىڭ بۇگىن مۇنداي سۇمدىققا ۇشىراۋى تايماستىڭ جان سەزىمىن ورتەدى. ونىڭ مۇنداي كۇيگە تۇسەردەي نە جازىعى بار ەكەنىن بىلگىسى كەلدى. «بارلىق ايىبى جۇرتىنا قامقور بولعانى ما؟ اق پاتشانىڭ تەگەۋرىنىنە كونگىسى كەلمەگەنى مە؟ ەگەر بار كۇناسى سول بولسا وندا مۇنداي مۇساپىرلىككە ۇشىرايتىن جالعىز سەيتەن عانا ما؟ اڭ دا، قۇس تا ءوز ءىنىن، ۇياسىن قورعايدى. ادام نەگە ويتپەۋى كەرەك؟ ءوز مەكەنىن، ءوز جەرىن نەگە قورىماسقا؟ سونداي ءبىر ءادىل قىلىعىڭ ءۇشىن دە ايىپتىسىڭ با؟ جوق، ايىپتى ەمەسسىڭ».
تايماس سەيتەنمەن قانشا سويلەسكىسى كەلسە دە رەتى تۇسپەدى. تۇتقىندى قالت ەتپەي كۇزەتكەن سىپايلار جۋىتپادى. لەبەديەۆ پەن شىڭعىس ەكەۋى اۋىل توڭىرەگىنە دە، وجار مەن سەيتەن جاتقان ۇيگە دە ساقشى قويدى. وزگە سىپايلارىن دا الىسقا ۇزاتتىرماي سول ماڭايداعى كورشى-قولاڭداردىڭ كۇركە، لاشىقتارىنا ورنالاستىردى.
ءتۇن جىلى ەدى. لەبەديەۆ تايماسقا ءوز ءۇيىنىڭ ىرگەسىنە توسەك سالىپ جاتۋعا رۇقسات ەتتى.
ءتۇن تاستاي قاراڭعى. ۇستىڭنەن تۇيە ءجۇن قالىڭ كورپە جاۋىپ قويعانداي تىمىرسىق ىستىق سەزىلەدى. قوبالجي تىنىشتالعان اۋىل مىزعىماس ءبىر ولىك ءتارىزدى، تەك اندا-ساندا قاڭتارىپ سۋىتىپ قويعان سىپاي اتتارىنىڭ پىسقىرعانى مەن كۇزەتشىلەردىڭ ەمىس-ەمىس كۇبىرى ەستىلەدى. باسىن شىرماعان الۋان وي، قاندى ايقاستا قولعا تۇسكەن مىناۋ سەيتەن مەن وجاردىڭ ايانىشتى حالدارى مازالاپ، تايماس كوز ىلمەي دوڭبەكشۋمەن بولدى.
كەنەت قۇلاعىنا ءبىر كۇيزەلگەن، كۇڭىرەنگەن قوڭىر داۋىس كەلدى. تايماس تىڭداي قالىپ ەدى، بۇل —«ەلىم-اي» اۋەنىمەن زار-ولەڭ ايتىپ جاتقان سەيتەن ەكەنىن ءبىلدى. تايماس تىنا قالدى. ەندى سەيتەن سالعان ءان سوزدەرى ايقىن ەستىلدى.
قوش امان بول، كەڭ جايلاۋ، وسكەن جەرىم،
قايتقان قازداي قالىڭ ەل كوشكەن جەرىم.
ەسىل قازاق ەسەيىپ ەل بولا الماي،
يت پەن قۇسقا تالانىپ وشكەن جەرىم،—
دەپ كۇڭىرەنەدى ول.
سەيتەن تاعى دا ايتپاقشى ەدى، وجاردىڭ ءسال اشۋلى داۋسى ونى ءبولىپ جىبەردى.
— سەيتەكە، ىشكە سىيماي بارا جاتىر ما كۇيىگىڭىز؟..
سەيتەن قولعا تۇسەر ساتتە كوزى كەرمەسە دە، داۋسىن شىرامىتىپ، ەزىن بايلاعانداردىڭ ءبىرى وجار دەپ ۇققان. ءبىراق ونىڭ دا مۇنداي كۇيگە ءتۇسىپ، ەزىمەنەن بىرگە ايدالىنىپ كەلە جاتقانىنا تاڭ قالىپ ول ويىنان قايتقان. «ياپىرماۋ، بۇعان داۋسى ۇقساس كىم بولدى ەكەن!» دەپ باسى قاتقان. ايتكەنمەن كۇپتى كوڭىل ىرىق بەرمەدى، ءسوز تارتىپ سىر اشقىسى كەلدى. ەندى ول الىستان وراعىتىپ سوزگە كىرىسكەن:
— وجار، ايتىلماعان وكپە — ىشتە جاتقان ەسكەندىردىڭ قوس مۇيىزىمەن تەڭ...
— شەر تارقاتار ۋاقىت بولار ءالى.
— ۋاقىتىمنىڭ بىتۋگە اينالعانىن بىلە تۇرا، كەكەتەسىڭ عوي،— دەپ سەيتەن ءسال اشۋلانا كۇلىپ اقىرىن عانا كۇرسىندى دە سويلەپ كەتتى. — بوز تورعايداي كىشكەنتاي بولعانمەن بيىك ۇشار حالقىم بار ەدى، سول سورلىنى ءبىر قۇزعىن ءىلىپ كەتپەسىن دەپ، انا جىلى جالعىز باۋىرىم تايجان اق پاتشاعا قارسى جاساق قۇرعاندا سەن دە كەلىپ قوسىلىپ ەدىڭ...
وجار جاۋاپ قايىرمادى. تايجاننىڭ دا قولعا تۇسۋىنە وجاردىڭ سەبەپكەر ەكەنىن سەيتەن بىلمەيتىن. سوندىقتان «جازىقسىز بولسا رەنجىتپەيىن» دەپ اقتارىلا سويلەدى.
— جۇرتىڭ ءۇشىن جان پيدا ەتە الارىڭا سول كەزدە كوزىم جەتكەن ءتارىزدى ەدى. قۇمبەلدەگى اۋىلدان باستاپ، كارلى قىلىشتىڭ قاھارىنان تالاي ەلدى امان الىپ قالدىڭدار. ەسىڭدە مە، جاۋ اسكەرى سەندەردى قاراجال بۇيراتىنداعى جىلعاعا قۋىپ تىققانى؟ سەندەر وندا سارجان تولەڭگىتتەرىن ارعى بەتكە شىعارىپ كەلە جاتقان ەدىڭدەر. سەن جۇزدىگىڭمەن كارلى قىلىشتى ەكى كۇندەي بوگەگەن بولاتىنسىڭ.
سەيتەن سوناۋ ءبىر الىس كۇندى ەسىنە تۇسىرگەندەي تاعى اقىرىن كۇرسىندى.
— باسار جەرىڭ كوك مۇزعا اينالىپ، قاتىن بىتكەن بايان تاۋىنىڭ ورلەۋىنە كيىز توسەگەن. سول جولى ەكى جۇزدەي شاڭىراقتى قورعاپ قالدىڭدار... اتتەڭ، دۇنيە-اي، قياڭقى قىس قاھارلى كەلىپ، باسپاناسىز جالاڭ جۇرت سول جۇت جىلى اجال تاپتى...
وجاردا ءالى ءۇن جوق. سەيتەننىڭ شارشاپ-شالدىققان داۋسى ەندى ءتىپتى انىق ەستىلگەن:
— سول جولى ەدى عوي، تايجان قولعا ءتۇسىپ ەلىم جازاسىنا بۇيىرىلعانى... سەنى دە سىپايلار ۇستاپ الاتىن ەدى، اۋىلدىڭ ەلۋگە تاياۋ قىرشىن جاسىن جولىڭا قۇربان ەتىپ مەن اراشا ءتۇستىم... امان الىپ قالدىق. كارى تارلان قانشا شابادى، بىزدەن سوڭ جۇرتتى سەن ءتارىزدى جاستار باسقارادى دەپ سەنەتىن ەدىم. سوندىقتان دا و جولى ءوزىڭدى كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ قالدىق ەمەس پە؟— سەيتەن ءسال بوگەلدى دە، وجاردىڭ جاۋاپ قايتارماعانىنا قاراماي تاعى سويلەپ كەتتى:
— سەن جاس ەدىڭ. ءبىراق اسىل تاستان، اقىل جاستان، جۇرت بىلمەگەندى سەن بىلەتىنسىڭ. بۇكىل قارجاس ەلۋ كۇن ەرتەگى ەتىپ بىتىرە الماس ءجايتتى، سەن ءبىر تۇندە ايتىپ بەرە الاتىنسىڭ. بۇرىن ءدىلمار ەدىڭ. ءقازىر كوشپەلى ەلدىڭ تۇمشالاعان بۇزاۋىنداي ۇندەمەيتىن بولىپسىڭ... ولسەم شايت، ولتىرسە قازى دەگەن جانمىن. موينىمدا شىن قازاقتىڭ ءبىر تامشى قانى جوق. ءوز قولىڭنان اجال تاپسام، وكىنبەيمىن، ارىم تازا. ال سەنىڭ شە؟
وجار اۋناپ ءتۇسىپ ەرىنە جاۋاپ بەرگەن:
— مەنىڭ دە...
سەيتەن ءۇزىلىپ قالعان ويىنا قايتا ورالدى.
— ءيا، سول جولى مەن ءتىرى قالدىم. ءبىراق ودان نە تاپتىم؟ جالعىز باۋىرىمنان ايىرىلدىم. ەل-جۇرتىمدى تالان-تاراج ەتكىزدىم. بار ۇتقانىم سول ما؟ مىنە، سوڭىمنان ەرگەن جۇرت قالعان جوق پا تاعى توتيىپ؟
وجاردىڭ شاپشاڭ قيمىلمەن تۇرەگەلىپ وتىرعانىن تايماس بايقاپ قالدى.
— كورمەس تۇيەنى دە كورمەس،— دەگەن ونىڭ ءسال رەنجىگەن داۋسىن ەستىدى:— بار قازاقتى وزىڭە بالاما... سەن اق پاتشاعا قارسى شىققانمەن، ونى قۇشاعىن جايىپ قارسى العاندار از با؟ ولاردىڭ ۇپايى تۇگەل. اۋ، سەن نە ايتىپ وتىرسىڭ؟
— ەسىتىپ جاتقان جوقسىڭ با؟— وجار كەكەتە كۇلدى،— ءالىن بىلمەگەن الەك دەگەن... ايتشى كانە، قولىڭنان نە كەلدى؟
تايماس قالشيا تىڭداپ قالعان. «ياپىرماۋ، مىنا وجار نە دەيدى؟ جۇرەك سوعىسى بولەك پە، قالاي؟»
سەيتەن كەنەت كۇڭىرەنە ءۇن قاتتى:
جۇرەگىم ءبىر سۇمدىقتى سەزىپ ەدى... قاتەلەسپەگەن ەكەنمىن عوي...
تاعى دا ەكەۋى ءۇن-تۇنسىز تىنا قالدى. ەندى سوزدەرى ءبىتتى عوي دەپ تايماس جاستىققا باسىن قايتا قويا بەرگەندە، وجاردىڭ اشۋلى داۋسى شىقتى:
- ءقازىر جەر قورعايتىن زامان ەمەس، جان قورعايتىن زامان... تاعى قۇلانداي رۋ-رۋ بوپ جالپاق دالاسىندا شۇبىرعان قالىڭ قازاق تۋ تىگىپ ەل بولۋدان قالعان. وسىنى نەگە تۇسىنبەيسىڭدەر.
- ەل بولۋدى اق پاتشا جەندەتتەرىنەن ۇيرەنبەكسىڭ عوي؟ — دەگەن سەيتەننىڭ ىزالى كۇلكىسى اپ-ايقىن جەتتى.
— ۇيرەنسە نەسى بار؟ ۇيرەنەم! سەن ۇيرەنبەيمىن دەسەڭ دە، ول كۇشپەن ۇيرەتەدى.
— ۇيرەن، ۇيرەن...— دەدى سەيتەن كەكەسىن ۇنمەن.— سەن سەكىلدىلەر باردا ولارعا ۇيرەتۋ جەڭىلگە تۇسەدى.— ول ەندى كۇلكىسىن تىيا قويدى.— جوق، وجار، ونىڭ بولمايدى،— دەدى،— سەن قۇلان دەيتىن، مەن قىران دەيتىن، ەكەۋمىزگە بىردەي ورتاق قازاق دەگەن جۇرتىڭ بار... قارعا بالاسىن اپپاعىم دەپ سۇيەدى، كىرپى بالاسىن جۇمساعىم دەپ سۇيەدى. سەن قازاعىڭدى نەگە جەك كورەسىڭ؟ ال مەن...
— ءيا، سەن؟ ايت، ايت...
— مەن ونى حالقىم دەپ ارداقتايمىن. سوندىقتان ول ءۇشىن اجالدان دا قورىقپايمىن،— دەدى سەيتەن ءسوزىن جالعاي،— اتا-انانى تاڭداۋعا بولمايدى، تۋعان حالقىڭدى دا تاڭداي المايسىڭ! ونى ءالجۋاز دە، تاعى دە، ءبىراق ماڭدايىمىزعا جازىلعانى سول حالىق، مەن ونى سەن ايت؛ قان ءالجۋاز قالپىندا دا جاقسى كورەم. كىمدە-كىم سول قازاق دەگەن قىراندى قاناتىن كەسىپ، جەم-قۇسىنا اينالدىرعىسى كەلسە، ول مەنىڭ قاس جاۋىم، تۋعان بالام بولسا دا اش تاماعىنان الا ءتۇسىپ، ءوز قولىممەن باۋىزداۋعا بارمىن.
وجار تاعى دا كەكەتە سۇراعان:
— وندا مەنى نەگە باۋىزدامادىڭ؟
سەيتەن كەنەت دەمى تاۋسىلعانداي ءالسىز جاۋاپ بەرگەن:
— اتتەڭ، دۇنيە، كەش ءبىلدىم عوي!
— جەڭىلگەن ادام قۇسالى بولاتىن ادەتى. وكىنە بەر، سەيتەن. بۇل تۇندە ەكەۋمىزدەن بوتەن ءسوزىمىزدى ەستىر جان جوق، سوندىقتان انىعىن ءبىلىپ ءوت. مەن سەندەر سەكىلدى تۇلىپقا موڭىرەپ بوس جۇرگەن جان ەمەسپىن...
— ءيا، ەندى ءتۇسىندىم، مەنى بايلاپ بەرگەن دە ەزىڭ ەدىڭ عوي...
ەكەۋى ۇزاق ۋاقىت ۇندەمەي قالدى. الدەن كەيىن سەيتەن:
— ادامعا مىڭ جاساسا دا از بولاتىن شىعار، ويتكەنى ادام بالاسىندا ارمان كوپ قوي...— دەپ اۋناپ ءتۇستى:— ال مەن ۇزاق ءومىر سۇرامايمىن. شىركىن-اي، ءبىر ساتتىك قانا ەركىندىك بەرسە!..
— مەنى ءولتىرۋ ءۇشىن بە؟
— ءيا، سەنى. ەلىن، جەرىن، باۋىرلاس تۋعاندارىن ساتقان سەن سەكىلدى قان ىشەردى ءوز قولىممەن باۋىزداسام بۇل جالعاننان ارمانسىز وتەر ەدىم!
— ءبىراق ول ارمانىڭنىڭ ورىندالمايتىنىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي، نەسىنە تاۋسىلاسىڭ؟
— بار وكىنىشتىڭ ءوزى سوندا عوي! اتتەڭ، دۇنيە-اي، سەنىڭ ءبىزدى ۇستاپ بەرگەنىڭدى ءبىر قازاق بىلسە!..
— ءۇمىتىڭدى ۇزە بەر. قاراڭعى تۇنگە ءتىل بىتپەسە، مەنىڭ سىرىم وزىممەن بىرگە كورىمە كەتەر!..
جوق. وجاردىڭ سىرى اشىلماي قالعان جوق. ونى كۇتپەگەن جەردەن تايماس ەستىدى...
تايماس زاتى سابىرلى جان. سول ءتۇنى قابىل-قۇبىل قيمىلداپ وجاردان كەك الۋدى ءجون كورمەدى. قاپتاعان سولدات تۇرعاندا ءوزىنىڭ ورىنسىز مەرت بولاتىنىن دا ويلادى. جانە جۇرتىن تاعى دا ءبىر قاندى ۋاقيعاعا دۋشار ەتكىزەرمىن دەپ قورىقتى. ءبىراق وجاردىڭ سوناۋ جان تۇرشىگەر قىلىعى، بۇنىڭ دا شىڭىراۋ تۇبىندە مۇلگىپ جاتقان ۇيقىلى-وياۋ سەزىمىن وياتتى. تىنىش كوڭىلىن الەم-تاپىرىق ەتتى. سەيتەن ءتارىزدى ەل-جۇرتىنىڭ تىلەگىن ارمان ەتكەن اياۋلى جاننىڭ تاعدىرىن ەسىنەن شىعارماسقا وزىنە ءوزى انت بەردى.
تاڭ اتا كوپ سىپايلار سەيتەن مەن وجاردى بىرگە ماتاپ تاعى دا جولعا شىقتى. وجاردىڭ سەيتەنمەن نەگە بىرگە بايلانىپ بارا جاتقانىن تايماس ابدەن ۇقسا دا، تۇندەگى اڭگىمەنى ەستىمەگەن ءپىشىن كورسەتىپ، ەكەۋىنە بىردەي:
— قوش بولىڭدار!—دەپ تەرىس بۇرىلىپ كەتتى. انانداي جەرگە بارىپ كوزىنەن تاناداي بوپ دومالاپ-دومالاپ كەتكەن جاستى جەڭىمەن ءسۇرتتى.
بۇل سەيتەنمەن جاۋ كوزىنشە اشىق قوشتاسا الماعان دوستىڭ كوكىرەگىندەگى ىزا جاسى ەدى. تايماس وسى جاسىن ولە-ولگەنىنشە جۇرەگىندە كەك ەتىپ ساقتاماق.
ءىى
شاعىن كەلگەن ەلەك وزەنى جىلانداي سۋماڭ قاعىپ تىنباي اعىپ جاتىر. كەيدە قامىستى، كەيدە ۇساق تالدى بولىپ كومكەرىلەتىن قۇمايت جاعاعا جاس بالاداي بىلدىرلاپ الدەنەنى ايتىپ سىلق-سىلق كۇلەدى. وسى وزەننىڭ سونار باسىنا، قاندىاعاش تۇسىنا قاپتاعان قالىڭ كوش كەلىپ قوندى. بۇل تىلەنشى بالاسى جولامان باتىر باستاعان تابىن رۋىنىڭ كوشى ەدى. قاتارلاس قونعاندار جاعالبايلى، شومەكەي، شەكتى اۋىلدارى. تابىن كوشى سوناۋ ەلەك وزەنىنىڭ اق جايىققا قۇياتىن جاعاسىنان شىعىسقا قاراي ورلەپ كەلە جاتىر. وزگە رۋلار بۇيىردەن نەمەسە جايىقتىڭ جوعارعى ساعاسىنان كەلىپ قوسىلعان.
جولامان كوشى سەيتەن كوشىنە مۇلدە ۇقسامايدى. كيگىز ۇيدەن بوتەن، شوقشيتا تىگىلگەن قاراشا لاشىقتار مەن اق شاتىرلار كورىنەدى. مالدىڭ دەنى تۇيە مەن قوي. ءۇيىر-ۇيىر جىلقى دا بار. بۇلاردىڭ دا كەيپى وزگەشە. الىسقا تالماي شاباتىن ءسۇمبىل جالدى قازاقتىڭ مىقتى جىلقىسىمەن ارالاس قاز مويىن، سيداڭ اياقتى، كوتەرىڭكى كەۋدەلى تۇرىكمەننىڭ اقالتەكە، تەكەجاۋمىت تۇقىمداستارى دا كوزگە تۇسەدى. كوشتىڭ، مالدىڭ دا ءسانى تۇيە. شۋدالارى سالا قۇلاش جەلكىلدەگەن قوس وركەشتى بۋرالارمەن بىرگە ور قويانداي سيديعان جاڭا تۋعان قۇلىنداي تىقىر ءجۇندى، ارابى قىزعىلت نارلارمەن ارالاس، ۇستىنە سەگىز قانات ءۇي تيەسەڭ دە مىڭق ەتپەيتىن لوك تۇقىمداس ارۋانالار... قوي-ەشكىنىڭ كوپشىلىگى ءتۇبىت ءجۇندى، ارقار ءمۇيىزدى تەكە، ەمشەكتەرى كونەكتەي، مول ساقالدى تۇقىل ەشكى، توپتان ءالسىن-السىن بولىنە جايىلعان بورتە لاق، جىبەك ءجۇندى سەك...
ادامدارىنىڭ كيىمدەرى دە ارقا وڭىرىنىكىنەن باسقاشا...
باستارىنا كيگەندەرى كەۋدەلەرىنە دەيىن جاباتىن تۇيە ءجۇن دالباعاي، ەتەك جاعى ايبالتانىڭ جۇزىندەي قايقيىپ كەلگەن اشەكەيلەنە كەستەلەنگەن وقشيما قالپاق... تىماقتارى دا بوتەن. ءۇستىن بارقىتپەن تىستاپ، ەتەگىن تەرىمەن كومكەرگەن كيىز. شوشايعان توبەسىنىڭ قۇلاق تۇسىنان باستاپ جوعارى قاراي التى سالالى ەتىپ وقا ۇستاعان. جارعاق شالبار، تۇيە ءجۇن شەكپەن، كەڭ قۇلاش ەتىك، اق تاڭداق ارشا نە بولماسا توبىلعى تۇستەس ەتىپ بويالعان جۇمساق توننىڭ، شولاق ءساندى پەشپەنتتەردىڭ ەتەك، وڭىرىنە وقالاپ زەر سالعان...
ال ايەلدەرىنىڭ كيىمى ارقا كيىمدەرىمەن تەكتەس. وقالى قامزول، زەرلى شاپان. كامشات بورىك، كۇمىس تىزگەن ۇكىلى ساۋكەلە. وقامەن زەرلەگەن، كۇمىس تەڭگە قاداعان جەر سۇزگەن مول قوس ەتەكتى بارقىت، باتەس كويلەك. اندا-ساندا شەتىنە شي بارقىت تۇتقان، بەلى قىنالعان، ءجىبىن جىڭىشكە ەتىپ يىرگەن شەكپەن قامزول، پەشپەنت. كۇمىس شولپى، التىن جۇزىك، مەرۋەرت القا، سوم بىلەزىك، ءساندى سىرعا — ءبارى دە بۇكىل قازاق، ايەلدەرىنە جاراستى دۇنيە. دەگەنمەن، ايەلدەرىنىڭ دە كيىمىندە وزگەشەلىكتەر بار. كىشى جۇزدە كيمەشەك ورنىنا كۇنگەيلىك كيەدى. جاس كەلىنشەكتەر وسى ءبىر كەستەلەنگەن ءساندى جاۋلىقتىڭ كەيدە قۇلاق تۇسىنا، توبەسىنە ۇكى دە تاعادى. ال قىزدارى ورتا ءجۇزدىڭ قىزدارىنداي اش بەلىن قىنار كۇمىس بەلبەۋ، ۇكىلى تاقياعا اۋەس ەمەس.
قالىڭ ەل بۇل اراعا كەشە كەشكە تامان كەلىپ قونعان، تۇيەنىڭ قومىن الىپ، قوس شاتىرلار تىگىپ ەكى-ۇش كۇن تىنىعۋدى ۇيعارعان.
الىس جولعا تۇيەدەن گورى قولايسىزىراق جىلقى مالى، كەشەدەن بەرى، وزەن جاعاسىنداعى قۋراي ارالاس كوگال شەپ پەن قىرقا بەتىندەگى جۋساندى بوزعا تويىنىپ، تەز-اق بەلى كوتەرىلىپ قالعان.
بۇل كوش تە جايشىلىقتاعىداي سەرۋەندى كوش ەمەس، دۇرلىككەن، ۇرەيلەنگەن، اتا-مەكەن كەڭ جايلاۋىنان بوسقان كوش. ويدىم-ويدىم بولىپ قونعان اۋىلداردىڭ ەتەك-جەڭى جيناقتى. بۇلاردى كەشىرگەن جاياۋ بورساڭ، جەڭىل جەلكەم داۋ-شار ەمەس، بۇكىل جايىق پەن ەلەك، جەم بويىن دۇرلىكتىرگەن، ەلگە كەلگەن زور اپات. ەر ازاماتتارى جاۋ باسار جۇيرىكتەرىنىڭ ەر-توقىمىن الماي تۇندە قوس ماڭايىندا وتتاتىپ وتىر. ءالى جاۋعا تۇسپەگەن جىگىتتەرى دە بەيقام بولمايىق دەگەندەي ءالسىن-السىن كۇنباتىس جاققا كوزدەرىن تىگىپ، سەمسەرلەرىن قىسا ۇستاپ قويادى. ال كەيبىر جۇرەك جۇتقان باتىرلارى كۇركە، لاشىقتاردىڭ قاسىندا جىڭىشكە نايزاعاي مەڭزەلدەس كوگىلدىر قۇرىش الداسپاندارىن قامسىز قايراۋدا... جاس بالالاردا دا رەڭ جوق. ولار ادەتتەگىسىندەي اسىر سالىپ وينامايدى، توپ-توپ بولىپ جينالىپ بۇلار دا الدەنەنى ءوزارا سىبىرلاسا ءسوز ەتەدى. توبىلعى كۇرەڭ سۇلۋلارىندا دا اقجارقىن بەينە جوق، ادەتتەگىدەي سۇلدەلەرى قۇرىپ بوتا كوزدەرىن كوڭىلدەستەرىنە قادامايدى. قارا سۋ سەكىلدى تۇنجىراعان اۋىل ۇستىنە تونگەن اۋىر قايعىنى تەك اندا-ساندا سىلدىرلاعان قىز شولپىسىنىڭ ءۇنى مەن كەك اسپاندا تىزبەكتەلە ۇشقان قاز-ۇيرەكتىڭ سۇڭقىلى عانا بۇزادى.
راسىندا بۇل اۋىلدار سوناۋ كۇنباتىس جاقتان حابار كۇتىپ تىپىرشۋدا ەدى. سوندىقتان ەر ازاماتتار قۇبىلا جاققا ءجيى قارايدى. اسىرەسە انا توبە ۇستىنە جينالعان قارتتاردىڭ ىشىندەگى قاپساعاي دەنەلى، قارا ساقالدى، ورتا جاسقا كەلىپ قالعان تۇلعالى كىسى دەگبىرسىز وتىر. قۇبىلا جاققا قادالىپ قالعان. ونىڭ ۇستىندە تەمىر تورلى شولاق ساۋىت. باسىندا تەمىر تور دالباعاي. ساۋىتىنىڭ جەڭى شىنتاعىنا عانا جەتەدى. بىلەگىن ىشىنە كيگەن كوك بارقىت پەشپەنتىنىڭ جەڭى جاۋىپ تۇر. ويۋلانعان كوك بارقىت كەڭ بالاق شالبار. اياعىندا كۇمىستەگەن كەڭ قونىشتى ساپتاما ەتىك. ساۋىتىن ىشقىرلانىپ العان. كۇمىس بەلبەۋىندە جەز ساعالى، قىنىنا التىن جالاتقان كوك سەمسەر. سول قولىنىڭ شىنتاعىنا ىلگەن بولات قالقان. ءقازىر ءقاۋىپسىز ءبىر تىنىشتىق شاق بولعاندىقتان شەتىنە زەر ۇستاعان كوك بارقىت شاپانىن يىعىنا جامىلا سالعان... وسى ءبىر سۇستى ادامنىڭ ايبىندى تۇرىندە ءقازىر ءبىر ۇلكەن قوبالجۋ بار.
بۇل — وسى كوپتىڭ قولباسشىسى. تابىن رۋىنىڭ ءبيى، مىڭ جىلقى ايداعان سۇلتان تىلەنشى ۇلى جولامان باتىر ەدى.
ول كەنەت قيادان قىزىل تۇلكى كورگەن بۇركىتتەي، وقىس قيمىلمەن العا ۇمتىلىپ بارىپ توقتادى. اعىنا ءسال قىزعىلت قان تاراعان ۇلكەن قىراعى كوزدەرىن كوكجيەككە قاداپ تىرپ ەتپەي مەلشيدى دە قالدى. وزگە جۇرت تا سولاي قاراي كوز جىبەردى. ەندى ولار دا باتىس جاقتاعى اق شاڭداقتى كوردى. ارى-بەرىدەن كەيىن سوڭىنان شاڭعا كومە سىزىلتا شاۋىپ كەلە جاتقان سالت اتتىنى ءبارىنىڭ دە كوزى شالدى.
بۇل كەزدە التىن ساۋلەسىن ادىر، توبەنىڭ باسىندا جامىراتىپ كۇن دە باتىپ كەتكەن ەدى. ايەلدەر شاقپاق قۋدان وت تۇتاتىپ قازان كوتەرە باستاعان. كوشتىڭ ءار جەرىنە كوك ءتۇتىن كولبەي ۇشىپ، جۇرتتىڭ كوبى كەشكى جابدىققا كىرىسكەن.
توبەدەگى شاعىن توپتىڭ كوزىنە تۇسكەن سالت اتتىنى ەندى بار اۋىل كوردى. بارلىق نازار شاڭ شىققان جاققا اۋدى.
كوبىنىڭ جۇزىندە ءۇمىت نۇرى ويناپ شىعا كەلگەن. كەي كوڭىلدە كۇمان دە بار. ءار تۇستان ءۇمىت، جورامال ارالاس داۋىستار ەستىلە باستاعان:
— و قۇداي، جاقسىلىققا بولسا يگەدى!
— اقسارباس، اقسارباس!
— تىم كۇرت كەلە جاتىر-اۋ!
— ارتىنان جاۋ قۋعانداي!
— جوق، قۋانىش اكەلە جاتقان جان ءتارىزدى!
— اۋزىڭا ماي!
استىنداعى سۇلىكتەي جاراعان قىلاڭ بەدەۋى قارا تەرگە مالىنعان كىسى جولاماندار تۇرعان توبەنىڭ ەتەگىنە كەلىپ توقتادى. الىستان شاپقان جۇيرىك ەكى ءبۇيىرى سولقىلداپ، وقتىن-وقتىن دەم شىعارىپ، ەكى تاناۋى جەلپ-جەلپ ەتەدى. ۇستىنەن شىققان اق تاڭداق كوبىك جەرگە ۇلپىلدەپ، ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ تۇسەدى. ات ۇستىندەگى قارا تورى، جاس قايىڭداي بەرىك، شىمىر دەنەلى جىگىت ەكى يىنىنەن دەمىن الادى. ۇزاق شابىسقا شىدامدى بولۋ ءۇشىن قارا سانىنان باستاپ كەۋدەسىنە دەيىن بار دەنەسىن تۇتاستىرا قىل ارقانمەن ايقىش-ۇيقىش شاندىپ تاستاعان. تەك ەكى قولى عانا بوس. ەرنى كەزەرىپ، كۇن شالعان قوڭىر ءجۇزىن اقشاڭداق سور توپىراق جاپقان. ءبىراق وتتى كوزدەرى ۇشقىن اتىپ جالت-جۇلت ەتەدى.
— جارقىنىم-اۋ، جاقسىلىق پا، جاماندىق پا؟—دەپ جولامان ەلەگىزە تايادى.
— جاماندىق، كوكە، جاماندىق!—دەدى جىگىت ءتىلى كۇرمەلە ازەر سويلەپ.—ءبىزدى قۋىپ ورىنبوردان قالىڭ اسكەر شىعىپتى!
— و، توبا...
— نە قىلمايسىڭ دەيدى سوندا بىزگە؟
— قاي تۇستا ەكەن شىققان قول؟
جولامان تۇنەرىپ كەتتى.
— ءبىزدىڭ حاتىمىزدان نە حابار بار؟
— ءازىر ەش حابار جوق.
— تاعى دا باياعى ادەتتەرىنە باسقان ەكەن عوي،— دەپ جولامان جاس جىگىتكە قارادى. سۇمبىدەي سۇلۋ بەدەۋىنىڭ ۇستىندە قورعاسىن قۇيعان قۇلجا اسىعىنداي بەرىك وتىرعان وسىناۋ جاس جىگىتتىڭ سىمباتىنا سۇيسىنگەندەي كوزىندە ءبىر ساۋلە جالت ەتتى دە، كەنەت ۇرلەپ سوندىرىلگەن بىلتە شام جارىعىنداي جوق بولدى. ول الگىندەگىدەي ەمەس، ىشكى احۋالىن سابىرعا جەڭدىرگەندەي:
— ءجا، ەندى اتىڭنان ءتۇس، شاڭىڭدى قاق،— دەدى،— سوسىن ءبارىن تاپتەشتەپ ايتىپ بەرەرسىڭ.— جولامان جانىنداعى اقساقالدارعا بۇرىلدى. ءسىرا، بۇلار ەل باستاعان اقىلگوي، ىزەتتى ادامدارى بولۋى كەرەك.— سۋىق حابار سۇرقىمىزدى قاشىرار الەي بولماي تۇرا تۇرسىن،— دەدى ول. ەندى ونىڭ ءۇنى شيىرشىق اتقان قاجىرلى شىقتى،— كەڭەسكەن ءجون.
— ءيا، مۇندايدا يەك ارتپا جول تابار اقىل كەرەك.
— انا، شەكتى، جاعالبايلى، شومەكەيلەردىڭ دە جاقسىلارىن شاقىرعان ابزال.
— دۇرىس لەبىز.
— كوپپەن كەڭەسىپ شەشكەن تون كەلتە بولماس.
— قايرات، قانات، سەندەر انا مۇقامەتالى، تايمان، ءجۇسىپقالي اقساقالدارعا حابار بەرىڭدەر، جەتىقاراقشى شومىشتەنە وسى ارادا تابىسايىق.
— ماقۇل.
ەگىز قوزىداي تومپيعان ەكى بالا جىگىت جۇرتتان ءبولىنىپ شىعا بەردى.
— ءسىرا، ۇركەر تارار كەزدە كوتەرىلەرمىز،— دەدى جولامان قاسىنداعىلارعا،— ءتۇن قاتار الدىندا جۇرت كوز شىرىمىن السىن.
— ءجون عوي.
— شاي-سۋلارىڭدى ءىشىپ قايتا ورالىڭدار. قاتىن-قالاشتىڭ ۇرەيى ۇشار، سۋىق حاباردى بىلدىرمەڭدەر.
— تابىلعان اقىل.
اقساقالدار تاراي باستادى. جولامان حابارشى جىگىتكە:
— بايتابىن، اجەڭنىڭ كوزىنە كورىن دە مەنىڭ قاسىما قايتىپ كەل. اكەلگەن حابارىڭنىڭ ءمان-جايىن تەگىس ايتىپ بەرەرسىڭ،— دەدى.
— جارايدى.
جولامان جالعىز قالدى. ىمىرت جابىلىپ ءتۇن قاراڭعىسى قويۋلانا ءتۇستى. الىستاعى كوكجيەك ۇستىنەن الابۇرتىپ تاباقتاي بوپ قىزىل جالقىن اي كورىندى. جولاماننىڭ ءىشىن ورتەپ بارا جاتقان قىپ-قىزىل اشۋ شوعىنداي. سۇمدىق حابار، ەل باسىنا تونگەلى تۇرعان بۇلىنشىلىك تومەن تۇقىرتىپ جىبەرگەن جولامان ەندى ەڭسەسىن باسقان سالماقتى كەيىن سەرپىپ تاستاعىسى كەلگەندەي كەنەت بويىن جيناپ الدى.
— ەرەۋىل اتقا تاعى دا ەر سالاتىن كۇن تۋدى،— دەدى كۇيىنە داۋىستاپ،— حالىق كەگىنە سۋارىلعان اق سەمسەر ءجۇزى مۇقالماي بەتىمنەن قايتپاسپىن.
جولامان باتىردىڭ بۇلايشا سەرت بەرۋىنىڭ ەرەكشە سەبەبى بار. تابىن — اسا باي رۋ ەمەس. كوپ جىلدان قونار كولى دە، ۇشار كوگى دە ەلەكتىڭ اق جايىققا قۇيار ساعاسىنان باستاپ، رىن قۇمى مەن ۇشوزەننىڭ مالعا جايلى، بيدايىقتى، بوزدى شالقار جاعاسى بولاتىن. بۇل ارا ەجەلدەن-اق قازاق جەرى سانالاتىن. روسسيا پاتشاسىنىڭ انا جىلدارداعى رۇقساتى بويىنشا كىشى ءجۇز جايىقتىڭ ارعى بەتىندە دە مال جايىپ، ءشوپ شابۋعا ەرىكتى ەدى. ال 1810 جىلدان بەرى قاراي بۇل جاي بۇزىلىپ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلىق ساياساتى تابىن رۋىنىڭ ەجەلگى مەكەنى وسى ەلەك بويىنا دا قول سۇعۋعا كىرىسكەن. ەلەك سورىنداعى تۇزدى روسسياعا جەتكىزەتىن جانا جول سالۋدان باستالعان ارەكەت جاڭا ەلەك پەن ورىنبوردىڭ اراسىنا جيىرما توعىز بەكىنىس ورناتۋعا دەيىن باردى. بىرتە-بىرتە ۇشوزەننىڭ بويى مەن رىن قۇمىنىڭ جاعالىعى دا كازاك-ورىستارعا بەرىلدى. بۇل ارالارعا بەكىنىستەر، قالاشىقتار سالىنىپ، تابىن رۋى بىرتىندەپ ءوزىنىڭ سەگىز مىڭ شارشى شاقىرىمداي ەڭ وڭدى مال جاياتىن جەرىنەن ايىرىلدى. مىنە، وسى وقيعالار جولامان باتىردىڭ اتقا قونىپ قالىڭ تابىندى سوڭىنان ەرتۋىنە سەبەپ بولدى. جولامان ەڭ الدىمەن پاتشا وكىمەتىنەن جەرىن قان توگىسپەي ءتاتۋ-تاتتى كەلىسىممەن الۋعا نيەتتەندى. وسى ۇمىتپەن ول 1822، ياعني جىلقى جىلى ورىنبوردىڭ اسكەري گۋبەرناتورى ەسسەنگە اتا-مەكەنىمىزدى قايتارىپ بەر دەپ حات جازدى. بۇعان ەش جاۋاپ كەلمەدى. ەسسەن جاۋاپ ورنىنا قازاقتاردى قۇمعا قاراي سىرعىتا ءتۇسۋ ءۇشىن ەساۋل پادۋروۆتى باس ەتىپ ارناۋلى جاساق شىعاردى.
ازعانتاي اداممەن اتتانعان پادۋروۆ قولعا ءتۇستى. ەسسەننىڭ قىلىعىن قورلىق ساناعان جولامان پەتەربۋرگتاعى ءبىرىنشى الەكساندر پاتشانىڭ وزىنە ءابىلعازىنىڭ ءارىنعازى سۇلتانى مەن سىرىم باتىردىڭ بالاسى ءجۇسىپتى ۋاكىل ەتىپ جىبەردى. پاتشا بۇلاردى قابىلدامادى، ءارى پەتەربۋرگتەن قايتا شىعارتپاي قويدى.
ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن جولامان ەسسەنگە تاعى حات جازدى، ءوزىنىڭ اتا-مەكەن جەرى جايىنداعى ءوتىنىشىن ايتا كەلىپ، ءارىنعازى مەن ءجۇسىپتى، ورىنبور تۇرمەسىندە جاتقان قۇنداق بالاسى تولەنبايدى قويا بەرسە، ەساۋل پادۋروۆتى بوساتاتىنىن ءبىلدىردى. بۇل حات تا جاۋاپسىز قالدى. ءبىر اي وتكەننەن كەيىن ابدەن كۇيىنگەن جولامان ەسسەنگە ءۇشىنشى حاتىن جولدادى... اسكەري گۋبەرناتور بۇل جولى دا ءجوندى جاۋاپ بەرمەدى، تەك قولىنداعى تۇتقىنداردىڭ تولەۋى دەپ ءۇش ءجۇز جيىرما جەتى سوم اقشا جىبەردى «جانە بۇدان بىلاي قاراي ارامىزداعى كەلىسسوز سەرعازى حان ارقىلى جۇرگىزىلسىن» دەدى سول سۇلەسوق قالپىندا.
بۇل قورلىققا شىداي الماعان جولامان اقىرىندا اتقا قوندى. سوڭىنان ساربازدارىن ەرتىپ، ءۇش جىل بويى ەلەك ماڭايىنا سالىنعان بەكىنىستەر مەن جاڭا ورناپ جاتقان قالالاردى شابۋىلداۋمەن بولدى.
بۇعان جاۋاپ رەتىندە پاتشا ۇكىمەتى جاساق ۇستىنە جاساق شىعاردى. ءوق-دارىلى مىلتىق پەن كوك قۇرىش قىلىشقا شىداي الماي جولامان اسكەرى سان جەڭىلدى. ءبىراق تۋعان جەردىڭ كەڭ دالاسى قورعان بولعان جىگىتتەر قاشان دا كوپ شىعىنعا ۇشىراماي قۇتىلىپ كەتە بەردى.
جايىقتىڭ كۇنشىعىس جاعىنا شەڭگەلدى قولىن مول سۇعىپ جەلىككەن پاتشا ۇكىمەتى ەندى ور مەن ترويسك قالاسىنىڭ اراسىنا جاڭا جول سالدى. وسىمەن بايلانىستى ارعىن، الشىن، قىپشاق رۋلارىنىڭ ون بەس مىڭ شارشى شاقىرىمداي ەڭ شۇرايلى جەرىن باسىپ الدى. بۇل رۋلار ەندى كەشەگى ءوز جەرىنەن بۇگىن ءشوپ شاۋىپ، مال وتتاتۋعا رۇقسات الۋ ءۇشىن پاتشا قىزمەتكەرلەرىنە كوپ اقشا تولەيتىن بولدى. مال قايعىسى — جان قايعىسى دەيتىن قازاق كەڭ جايلاۋ، شالعىندى دالاسىنان ايرىلىپ، نە ىستەرىن بىلمەدى. اقىرىندا بارىپ اق جايىق وزەنى مەن قاراوتكەل ورتاسىن جايلاعان ارعىن، قىپشاق، الشىن، نايمان، ۋاق، كەرەي رۋلارى اۋىق-اۋىق اق پاتشا وتارشىلىق ساياساتىنا قارسى ەرەۋىلگە شىعا باستادى. اسكەر تۇرعان بەكىنىستەردى شاۋىپ، اق پاتشاعا بەرىلگەن، روسسيا يمپەرياسىنىڭ قول استىنا كىرىپ العان بوكەي، ءۋالي، سامەكە تۇقىمدارىنان شىققان سۇلتان-پراۆيتەلدەردىڭ اۋىلدارىن تالادى. الايدا ءوزارا باقاستىق، باسەكە، الاۋىزدىق سياقتى دەرت جايلاعان بۇل رۋلاردىڭ قوقان-لوقى ەرەۋىلدەرىن، قازاق دالاسىنىڭ ءار تۇسىنا اسكەرلى بەكىنىس وراتىپ ۇلگىرگەن پاتشا گۋبەرناتورلارى باسىپ تاستاپ وتىردى. جايىق وزەنىنىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز رۋلارى وتكەن جىلى عانا جاپپاي باس كوتەرگەن ەدى. بۇل 1835، ياعني قوي جىلعى ەرەۋىل قاراوتكەل مەن جايىق اراسىنداعى ەڭ ۇلكەن ەرەۋىل بولدى. ءبىراق بۇل كوتەرىلىس تە ناتيجەسىز اياقتالدى. الايدا قول باستاعان باتىرلار ەندى جاۋدى جەكە شاۋىپ جەڭە المايتىندارىنا كوزدەرى جەتتى. بۇكىل قازاقتىڭ بىرىگۋى كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندى. ءبىراق ءۇش ءجۇزدىڭ قازاعىن تەگىس كىم باسقارماق؟ ءار رۋ جەكە وتاۋ تىگىپ ءوزى بي، ءوزى قوجا بولعىسى كەلدى. ورتاق وگىزدەن — وڭاشا بۇزاۋ. بۇل ءار رۋدىڭ باستا ادامدارىنا قولايلى. سوندىقتان ولار ەندى بىرىكتىرۋدەن گورى بىتىراتۋعا قۇمار. ارينە، ءار رۋدان شىققان الۋان-الۋان قول باستار باتىر، توپ جارار شەشەن بار، ءبىراق بار رۋدىڭ تاقىمى تولار، اقىلى مەن ەرلىگىنە باس ۇرار بىردە-بىر كوسەمى جوق. قالا بەردى، ءار ءجۇزدىڭ باس يەر باتىرى دا جوق. باتىر دەگەندەرى تەك ءوز رۋلارى ءۇشىن عانا. مۇنداي جاعدايدا بار قازاقتىڭ باسىن كىم قوسادى؟
كىم تۇلعاسى بولادى!؟ سوندىقتان دا كوپ جۇرت اقتابان شۇبىرىندىدان سوڭ قازاقتى ەل ەتىپ قايتا كوتەرگەن ابىلايحاننىڭ ۇرپاقتارىنا كەزدەرىن تىگۋدە ەدى. قالماقتاردىڭ بەتىن قايىرعان سوڭ، ۇزاق جىلدار بويى، ورتا ءجۇزدىڭ شىن مانىسىندەگى ءامىرشىسى بولىپ كەلگەن ابىلايدى ءۇش ءجۇزدىڭ باس كوتەرەر ادامدارى 1770 جىلى اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلادى. ءبىراق ەكىنشى ەكاتەرينا پاتشا ءوزىنىڭ 1778 جىلى 24 مايدا بەرگەن ۋكازىندا ونى تەك ورتا ءجۇزدىڭ عانا حانى ەتىپ بەكىتتى. نەگە ابىلايدىڭ ءوتىنىشىن قابىلداماعانى جايىندا وسى ۋكازدى ورىنبور گۋبەرناتورىنا جولدانعان سول جىلعى جيىرما ءبىرىنشى سەنتيابردەگى سەنات كوللەگياسىنىڭ حاتىندا كورسەتىلگەن. وندا بار قازاقتى ءبىر حانعا بيلەتىپ، باسىن قوسۋدىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن اشىپ ايتقان. تاعى وسى حاتتا ابىلايدىڭ روسسيا يمپەراتورىنا باعىنعانىنا پاتشا بەكىنىسىنىڭ بىرىندە انتىن بەرگەننەن كەيىن عانا وعان حاندىق گراموتاسى مەن قۇندىز ىشىك، تۇلكى بورىك، كۇمىس قىلىش تاپسىرىلسىن دەلىنگەن. ءبىراق ابىلاي پاتشانىڭ بۇل تالابىن ورىندامادى. ۋكازبەن تانىسۋعا ءوزى كەلمەي، اعاسى جولبارىستى جىبەردى. ول سەندەرگە باعىنامىن دەپ روسسيا مەن جۇڭگو يمپەراتورلارىن بىردەي الداپ، ال شىن مانىسىندە ۇلكەن وردا حانى بولىپ جۇرە بەردى. ءبىراق بۇل كەزدە ءابىلحايىر، ءنۇرالى ۇرپاقتارى باسقارعان ەلدەردىڭ كوبى پاتشاعا شىن باعىنعان-دى. ال ابىلايحان ولگەننەن كەيىن 1782 جىلى حاندىققا ونىڭ ۇلكەن بالاسى ءۋالي بەكىتىلدى. ول بىردەن روسسيا پاتشاسىنىڭ وتارشىلىق ساياساتىنا مويىنسۇندى. ال ابىلايدىڭ وزگە ۇرپاقتارى، اسىرەسە قالماق ايەلىنەن تۋعان بالاسى قاسىم تورە بۇعان كونبەگەن-دى. ابىلايدىڭ ءۇش ءجۇزدى بىردەي اۋزىنا قاراتقان حاندىق مارتەبەسىن كوكسەگەن قاسىم تورە، ونىڭ ۇلكەن بالالارى ەسەنكەلدى، سارجان الىس-جۇلىستان ءبىر كۇن تىيىلماعان... قالىڭ بۇقارا شىڭعىسحان ۇرپاقتارىنىڭ مۇنداي شەرمەنىن قايدان ءبىلسىن، ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىك تىلەگەن، جەرىن قورعاعان كۇرەسىنە ابىلاي ۇرپاقتارىنىڭ ەجەلگى ارمانى سايكەس كەلىپ، باسىمىزدى وسىلار قوسار دەگەن ءۇمىتتى كوكەيلەرىنە تۇمارداي تاققان. بۇل كەزدە پاتشانىڭ وتارشىلىق ساياساتى شەگىنە جەتىپ، قازاق ەلىنىڭ قاي تۇسىندا بولسا دا ەرەۋىلگە شىققاندار توبى كوبەيە تۇسكەن. مىڭ بۇلاق قوسىلسا وزەن بولادى. باسقارا بىلەر كىسى بولسا مىنا رۋ-رۋ بوپ كوتەرىلگەن، تاۋەلسىزدىگىن اڭساعان حالىق ءبىر تۋدىڭ استىندا بىرىكسە، دۇلەي تولقىندى تەڭىز ءتارىزدى عاجايىپ كۇشكە اينالۋى ءسوزسىز. ال سول كۇشتى كىم باسقارادى؟ قاسىم تورە بالالارى سوناۋ قاراتاۋ ماڭىندا. جانە ءقازىر ولاردىڭ تاسى ورگە دومالايتىنداي حالدە ەمەس ەكەنىن بۇكىل ارقا، جايىق بىلەدى. قوقانمەن ءتىل تابىسار كۇن بار ما؟ ءتىل تابىسقان كۇننىڭ وزىندە ونىڭ ءورىسى ۇزاق بولارىنا كىم سەنەدى؟ بىلتىر جازداعى تاشكەنت قۇشبەگىنىڭ قىلىعى تاعى قايتالانباسىنا كىمنىڭ كوزى جەتكەن؟ ساۋدا ادامىندا ءپاتۋا جوق، قازاق ەلىن ساداقا ەتىپ، ءوز پايداسىن كوزدەپ وتىرعان سوناۋ الىستاعى قوقان حانىنا سەنگەنمەن نە پايدا؟ سەنبەگەندە نە ىستەۋ كەرەك؟ روسسيا پاتشالىعىمەن بىرىكتىك دەگەندى سىلتاۋ قىلىپ، ەل-جۇرتىن قاناپ جاتقان قارعا-قۇزعىن سۇلتانداردىڭ جەمى بولۋعا كونە بەرەسىڭ بە؟ كونبەسكە شارا بار ما؟ ءىش قازانداي قاينايدى، كۇرەسۋگە دارمەن جوق. ورعا تىرەلگەن جەرىمىز وسى شىعار. ەندى اياعىڭدى ەپپەن باسپاساڭ وماقاتقانىڭ.
جولامان باتىردىڭ باعانادان بەرى ويىن شىرماعان وسىلار. ءوزى قاتتى ساسقان كۇيدە... «جوق، ءبىر جولىن تابۋ ءىس-اق. تاپپاسقا بولمايدى. ويتكەنى سوڭىمنان ەرگەن مىناۋ قالىڭ تابىننىڭ تاعدىرى ءۇشىن مەنەن باسقا كىم جاۋاپ بەرمەك؟ ءجون سىلتەي المايدى ەكەم، و باستا-اق جۇرتتى جەل كوتەرگەن تولقىنداي ۇيقى-تۇيقى ەتپەۋىم كەرەك ەدى».
جولامان ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ ءبىر شەشىمگە كەلدى... «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى». بار قازاقتىڭ باسىنىڭ بىرلىگى بىزگە قورعان بولا الادى. ءبىراق ول وڭايعا تۇسە مە؟ قازاق سوندا كىمنىڭ سوڭىنان ەرەدى؟ ەلگە تۇتقا باستىسى كىم؟ ابىلايدىڭ تۋىن كوتەرىپ جيىرما جىلدان بەرى ءسىبىر گۋبەرناتورىمەن، قوڭىرقۇلجا، ءزىلقارا اعا سۇلتاندارمەن الىسقاندا، قاسىم تورە، ەسەنكەلدى، سارجاننىڭ سوڭدارىنان بار ەرتە العاندارى التىن، توقا، ۋاق، التاي رۋلارىنىڭ اۋىلدارى عانا! ال مەنىڭ سوڭىمنان ەرگەن تابىننان باسقا كىم بار؟ بار قازاقتان جۇرتقا تۇلعا بولار ءبىر باتىر ۇل شىقپاعانى ما؟ نەگە باتىر ۇل؟ اقىلگوي شەشەن بولسا دا جەتپەي مە؟ جوق، قازاق قۇر ءدىلمارعا ەرمەيدى. باتىرلىقتى سۇيەر جاۋىنگەر حالىق ەل باسقارار اقىلدىلىعى مەن جاۋ تۇسىرەر ەرلىگى بولماسا، باسىن يمەيدى. التى الاشقا ايان ونداي كىم بار؟ وسىنداي ءبىر ۇل تابىلسا، نامىس دەگەندى بىلاي قويا تۇرىپ، ءوزى دە ونىڭ قول استىنا كىرۋدەن تارتىنباس ەدى.
الدىندا قول باستاعان اكەسى مەن اعالارى بولعاندىقتان كەنەسارىنىڭ بۇل تۇستا بالەندەي اتى شىعا قويماعان. قازاقتا ول كەزدە نە كوپ باتىر كوپ، كەنەسارىنىڭ كەيبىر ەرلىگى اعالارى ايبارىنىڭ تاساسىندا قالا بەرەتىن. سوندىقتان جولامان وعان توقتامادى. «كىم بار؟» دەگەن ارماندى سۇراعىنا جاۋاپ تابا الماي باسى اڭكى-تاڭكى بولدى.
ءدال وسى ساتتە ونىڭ جانىنا بايتابىن كەلدى. باي تابىن ۇلكەن اپاسىنان تۋعان كىشى ءجۇزدىڭ ەسەنتەمىر رۋىنداعى جالعىز جيەنى ەدى. جانىنداي جاقسى كورەتىن. ايتسە دە ەل قامىن ويلاعان جولامان، قيىن-قىستاۋ قاتەرلى نار تاۋەكەل ىسكە كوبىنەسە بايتابىندى جۇمسايتىن. ويتكەنى بايتابىن شەكسىز باتىر، ەپتى، ايلاكەر، تاپسىرعان ءىستى تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ ورىنداپ قايتادى. ءبىراق وزگەگە سىر بەرمەگەنمەن، جولامان دا بايتابىن ورالعانشا جانىن قويارعا جەر تاپپايتىن. تەك جالعىز جيەنى قاتەرلى ساپاردان امان-ەسەن كەلگەندە عانا بارىن، جاڭبىردان كەيىن اشىلعان اسپانداي جادىراپ سالا بەرەتىن. بۇگىن دە وسىنداي حالدە ەدى. بايتابىندى كورىسىمەن كوڭىلى كوتەرىلىپ قۋانىپ قالعان. مىنە، ەندى جانىنا كەلگەن جيەنىن ماڭدايىنان يىسكەدى.
— سەن ورالعانشا مىلتىقتىڭ اۋزىندا تۇرعانداي بولدىم عوي.
جاۋىنگەر بولىپ قالعان جاس جىگىت ناعاشىسىنىڭ ءالى دە مۇنى بالا كورىپ ماڭدايىنان يىسكەگەنىنەن قىسىلىپ:
— ءتۇۋ، كوكە-اي...— دەدى كۇلىمسىرەي قىزارىپ.
جولامان بويىن تەز جيناپ الدى.
— شىققان اسكەر كوپ پە ەكەن؟
— ەكى توپ. ءبىرى — جۇزگە تامان كارى قىلىش. ەلەك بويىمەن جوعارى كوتەرىلىپ كەلەدى. ءبارىنىڭ مويىنىندا ءبىر-بىر كارابىن مىلتىق. باسقارىپ كەلە جاتقان قورجىندى قارا بۋرانىڭ ءوزى.
قازاق ات قويۋعا قانداي شەبەر. ادامنىڭ بويىنداعى ءبىر جاقسىلىعىن، نە كەمىستىگىن تاۋىپ الادى دا سوعان سايكەس نە مازاقتايتىن، نە كەكەسىن، نەمەسە ماداقتايتىن ءبىر ات تابا قويادى. بايتابىننىڭ قورجىندى قارا بۋرا دەپ تۇرعانى حورۋنجيي كارپوۆ. بۇل ءوزى زور دەنەلى، كەۋدە، بىلەكتەرىن ءجۇن باسقان اشۋشاڭ قارا كىسى. ارينە بۇعان قارا بۋرا دەگەن ات دۇرىس كەلەدى. ال قورجىندى دەگەن ءسوزدىڭ حورۋنجييدەن شىققانىن قازاق الدەقاشان ۇمىتقان. سوندىقتان قورجىن ارتىپ جۇرمەيتىن قارا بۋرانى نەگە قورجىندى دەيتىندەرىن وزدەرى دە بىلمەيدى. ءسىرا بۇلار دا رۋعا بولىنەتىن شىعار. شۇبىرتپالى اعىباي دەگەن ءتارىزدى، بۇنىڭ دا قورجىندى دەلىنۋى سودان بولار دەيتىن دە قوياتىن.
كارابين مىلتىقتىڭ وقتاۋى جىلدام بولماعانمەن، ول كەزدەگى ەڭ مىقتى قارۋ. جولامان ساربازدارىندا بۇل مىلتىق اتىمەن جوق. جىگىتتەردىڭ قولىندا سويىل شوقپار، ساداق. تەك كەيبىرەۋلەرىندە عانا حيۋا شەبەرلەرى ىستەگەن ۇزىن مويىن بىلتەلى مىلتىق. سوندىقتان ساربازداردىڭ جاۋمەن قويان قولتىق كەلگەنشە ەڭ كوپ پايدالاناتىندارى ساداق. ەر باسىنا ىلگەن ورنەكتى كيگىز جارعاق قورامسالاردا بىرنەشە جەبەلەر قاتار تىزىلگەن. ساپ جاعى عانا كورىنەدى. باس جاعى تومەندە. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ ۇشتارى جىلان ۋىمەن نەمەسە اۋسىل بولعان سيىردىڭ سىلەكەيىمەن سۋارىلعان. قولمەن ۇستاۋعا بولمايدى. بۇل جەبەلەر تيگەن جاۋدىڭ ءتىرى قالۋى ەكى تالاي. ەجەلدەن ساداق تارتىپ ۇيرەنگەن قازاق، وسى اتامزامانعى قارۋمەن دە زەڭبىرەك پەن كارابينعا قارسى شىعۋىنا قاراعاندا تاۋەلسىزدىك ارمانى اجالدان كۇشتى بولعانى دا، ايتپەسە...
جولامان الداعى ايقاستىڭ قانشالىق قيىنعا تۇسەتىنىن كۇنى بۇرىن اڭداپ تۇر. ول بەلىندەگى قوراساندا جاسالعان كوك سەمسەرىن ءسال قوزعاپ قويدى دا:
— زەڭبىرەكتەرى بار ما ەكەن؟— دەدى.
— جوق، ونىسى جوق.
— مۇنىسى جاقسى ەكەن.
— ءبىراق، كۇكىرت ءوق-دارىسى كوپ دەسەدى. ءوزىم كورە المادىم. كورگەن جىگىتتەر قوس ات جەگىلگەن ارتقى اربادا قارا كيگىزگە ورالعان ءبىر كۇبى ءوق-دارى بار دەگەندى ايتادى.
— بۇنى دا ەسكە العان ءجون. بىلتەلى مىلتىقتى ءبىر ساربازعا تاپسىرارمىز. اتارى تەك سول قارا كيگىزدى اربا بولسىن.— جولامان كەنەت بىردەمە ەسىنە تۇسكەندەي بايتابىنعا بۇرىلا قارادى.— الگى اق كوز جەبىرەيىلى مەن ماڭقا الەكسالدىسى كوزگە تۇسپەدى مە؟
جولاماننىڭ اق كوز جەبىرەيىل، ماڭقا الەكسالدى دەپ تۇرعانى ەلەك بويىنداعى بەكەتتەردىڭ گاۆريللو، الەكساندر دەگەن ۋريادنيكتەرى. اشۋلانعاندا كوزى اعارىپ كەتەتىن گاۆريللو مەن مۇرنىنان مىڭقىلداپ سويلەيتىن الەكساندر، ەلەك بويىنىڭ قازاقتارى اراسىندا بەلگىلى قان ىشەر، تاس مىنەز قاتال ۋريادنيكتەر. كوپتەن بەرى قازاق ەرەۋىلشىلەرىمەن ايقاسىپ ادەتتەنگەندىكتەن، بۇلار الاڭعاسارلاۋ كارپوۆتەن كورى دالا ۇرىسىنىڭ ءتاسىلىن بىلەدى. ەلەك ماڭىمەن ابدەن تانىس. ايلا، قۋلىقتارى دا بار. ەرەۋىلشىلەرمەن كەيدە يتجىعىس ءتۇسىپ جۇرەتىن سۇمدار. جولامان ولاردى سوندىقتان دا سۇراپ تۇر.
— ەكەۋى دە سەرعازى حاننىڭ جاساقتارىمەن بىرگە. بۇلار دا جۇزگە تامان كىسى. ون شاقتى ىشتەسەرلەرى بار، وزگەلەرىندە قيسىق قىلىش، بولات ۇشتى نايزا. بۇلار بىزگە ۇشوزەن توقىراۋىنان كەپ تيمەك.
— امالدارى ايقىن. قىشقاشتاي ەكى بۇيىردەن الماق قوي.
— سولاي ءتارىزدى.
— دەگەندەرى بولسا يگى ەد-تى!..— جولامان كەنەت بايتابىنعا تەسىلە قارادى،— اقبوكەندى كورە الدىڭ با؟
تەگەۋرىندى جىگىت بۇل سۇراقتان يىعىن قارا تاس باسقانداي، اپ-ساتتە جۇدەي قالدى.
— جج-جوق...
اقبوكەن تابىن رۋىنىڭ ءبىر مومىن ادامىنىڭ جالعىز قىزى. بەسىكتەن شىقپاي جاتىپ ناعاشىسى جولامان ونى بايتابىنعا ايتتىرعان-دى. ءوزى اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي ادەمى بولىپ ءوستى. مال باققان اتا-انانىڭ وسى جالعىزىنا ءبىر ۇلكەن استا سەرعازى حاننىڭ كوزى تۇسەدى. استا بايگەدەن كەلگەن تابىن رۋىنىڭ اتى شۋلى قارا كوك اقالتەكەسىنەن كورى، حاندى وسى اتقا شاپقان سەگىز جاسار بۇلدىرشىندەي ەركە-شورا قىز تاڭ قالدىرادى. قىزدىڭ بوي تۇلعاسى وزگەشە ەدى. اناۋ-مىناۋ بالا جىگىتتەر شىداي المايتىن الىس ات جارىسىنا سەگىز جاسار اقبوكەن شىدادى. قىز تاني بىلەتىن سەرعازىنىڭ قىراعى كوزى وسى سۇلۋ ءپىشىندى بالدىرعان جاستى بىردەن شالادى. ءتۇبى وسى قىزدان ءبىر عاجايىپ كورىكتى، نە ونەرى اسقان ايەل شىعاتىنىن ايتپاي ۇعادى. سودان كەيىن بارىپ... اس بىتپەي حان اقبوكەننىڭ اكەسىنە ءوزىن تولەڭگىت ەتىپ الاتىنىن ءبىلدىرىپ «ءبىزدىڭ اۋىلعا كوش» دەدى. حان ءامىرى ەكى بولعان با، ءۇش-تورت كۇننەن كەيىن مومىن جانتەمىر سەرعازى اۋىلىنا كوشتى. حانعا تولەڭگىت بولعان ادامنىڭ ءوز بەتىمەن قىز بەرىپ، قىز الۋعا قۇقى جوق. ءبارىن حان شەشەدى. جانتەمىر دە وسى سالتتى ساقتاپ ازىن-اۋلاق العان قالىڭ مالىن جولاماننىڭ تۋعان اپاسى، بايتابىننىڭ جەسىر قالعان شەشەسى كۇنكەيگە قايتىپ بەرگەن. اۋىلداس بولىپ، ەزىنىڭ بايتابىنعا ايتتىرىلعانىن بىلەتىن اقبوكەن وعان دەگەن وتتى سەزىمى ويانباسا دا، ءبىرتۇرلى جىلى تارتىپ، ىشتەي ونى وزىندىك ساناپ، جاقسى كورە باستاعان. كەنەت تاعدىرىنىڭ نەگە وزگەرگەنىن انىق تۇسىنبەسە دە، ايتەۋىر ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزىپ، قيماستىقپەنەن جىلاي-جىلاي كەتە بارعان.
بۇل ۋاقيعا ءبىر تايپى ەلدىڭ ءبيى، سۇلتانى جولامانعا قاتتى باتقان. ءور كوڭىلدى باتىر، نامىسقا شاۋىپ وتە قورلانعان. ءبىراق امال نە، ءىش قازانداي قايناعانمەن، ەر نامىسىنان كورى ەل نامىسىن جوقتار زاماندا حانعا قول جيناپ قارسى شىعا المادى. ايتكەنمەن ىشتەگى ىزا وشپەيتىن كەككە اينالعان. جولامان باتىردىڭ سەرعازى حانعا وتە-موتە وشىگۋىنىڭ دە ءبىر سەبەبى وسى ەدى.
سويتكەن اقبوكەن ءۇرىپ اۋىزعا سالارداي اسقان سۇلۋ قىز بولدى. جۇيرىك ۇيرەتەر وجەتتىگى دە جۇرت اۋزىنداعى جىرعا اينالا باستاعان. ءومىر دەگەن تەڭىز دە، ادام جەلكەن قايىق ءتارىزدى، تاعدىر جەلى ايداسا كەزدەسپەي تۇرمايدى. كىشى ءجۇزدىڭ كوپ رۋلارى كەي جىلدارى باس قوسىپ قالعان قان جايلاۋلاردا بايتابىن مەن اقبوكەن دە ءۇش-تورت رەت ۇشىراسقان. ءبىر كەزدەگى بالالىق جىلى سەزىم ەندى لاپىلداعان جالىنعا اينالعان. ءبىراق جاستار اشىق قاۋىشىپ كەتە الماعان. ەكەۋى وسىنداي قايعى شەشىلمەگەن ورە-شورەدە جۇرگەندەرىندە، اقبوكەن ون التىعا جەتتى. كارى تارلان سەرعازى الىستان بولجاعان ەكەن. بۇكىل جايىق، ەلەك، جەم بويىنىڭ جىگىتتەرىنە ارمانعا تەڭەلگەن اقبوكەندى سەرعازى حاننىڭ ءوزى توقالدىققا الادى ەكەن دەگەن سىبىس ءبىر كۇنى ەلگە جايىلدى. حاننىڭ توقال الۋى جۇرتقا بالەندەي قاۋەسەت حابار ەمەس، ءبىراق وسى سۋىق سوزدەن بايتابىن بىرەۋ قوينىنا جىلان سالىپ جىبەرگەندەي ىرشىپ ءتۇسىپ، سەندەلىپ بارىپ جەر باۋىرلاپ جاتىپ الدى. بۇل حاباردى ەستىگەن جولامان بايتابىننان قاتتى قينالدى. ىزا مەن كەك، قورلىق ءبارى جۇرەگىنە بىزدەي قادالىپ، جانىن قويارعا جەر تاپقىزبادى. ۇيىندە جاتقان جيەنىن شاقىرىپ الدى دا جۇرت كوزىنشە:
— بىزگە قارسى ورىنبوردان سولدات شىقتى دەگەن سىبىس بار. سەرعازى توبەتتىڭ اۋلىنا استىرتىن بارىپ قايت، انىعىن ءبىل. جانە ءبىزدىڭ گۋبەرناتورعا جازعان حاتىمىزدان نە دەرەك بار ەكەن، سونى دا سۇراستىرا كەل،— دەدى.
جۇرت كەتىپ، بايتابىن ەكەۋى وڭاشا قالعاندا:
— قاراشىعىم، باقىت دەگەن ءبىر قوڭىر قاز، ەر جىگىت وعان تۇزاق سالا ما، تور قۇرا ما، ۇستاي ءبىلۋى كەرەك،— دەپ كۇرسىنگەن.— سەن قوس قىلاڭدى ال دا، سەرعازىنىڭ اۋلىنا جەت. اقبوكەن كونسە الىپ قاش، كونبەيتىن ءتۇرى بولسا... سەرعازى سۇمىراي قاشان ۇزاتىپ الماقشى ەكەن، سونى ءبىل، سەگىز ءجۇز جىلقىمدى قۇربان ەتسەم دە، اۋىلىن شاۋىپ، قۇداي قوسقان قالىڭدىعىڭدى تال تۇستە تارتىپ اپەرەم.
قوس قىلاڭى — جولاماننىڭ ۇشقان قۇسپەن جارىسار بەدەۋلەرى ەدى. بايتابىن جۇرت كوزىنە تۇسپەس ءۇشىن، قاسىنا جىگىت ەرتپەي، سول تۇندە-اق ءجۇرىپ كەتكەن. سەرعازى اۋلىنا جاقىنداعاندا، حاننىڭ بۇگىن-ەرتەڭ اقبوكەندى الماق بولىپ جاتقانىن ەستىدى. ونىڭ ۇستىنە جولامان اۋلىن شابۋعا وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن ەكى جاساق شىققانىن ءبىلدى. بۇل جاقتا ەندى ايالداسا اۋلىنىڭ قان بولاتىنىن ءتۇسىندى. اقبوكەن ارمانى قانشاما جايىن جەگەنمەن، ەل-جۇرتىن اپاتقا قيمادى. قوس قىلاڭدى كەزەكتەتە اۋىستىرىپ ءمىنىپ، كەيىن شاپتى. بىرەۋىن زورىقتىرىپ جولعا تاستاپ، ەكىنشىسىمەن جەتكەن ەدى.
— قالاي جولىعا المادىڭ؟—دەدى جولامان جيەنىن جۇباتايىن دەگەن ويمەنەن.
— كوكە، ەل قىرعىنعا ۇشىراعالى تۇرعاندا،— دەدى بايتابىن جۇدەي،— ءوز كەۋدەمە قاداعان شوڭگەنى ويلاعىم كەلمەدى.
— اينالايىن قۇلىنىم، ەل قامىن ويلار ازاماتتىڭ ءسوزىن ايتىپ تۇرسىڭ. الايدا وزىڭە بەكەم بول، جازىلمايتىن جارا جوق...
— جوق، كوكە، بۇل جارا جازىلمايدى.
— جازىلمايدى دەيسىڭ بە؟ تۇسىنبەي كەلدىم بە، جاراڭ تىم اۋىر ەكەن. جارايدى، وسى ايقاستان ساۋ شىقساق، تۋرارمىز سەرعازىنىڭ تۇندىگىن!..
جەتىقاراقشى شومىشتەنە، جۇرت قورعانى اقساقالدار دا جينالدى. ءبارى ءدوڭ باسىندا دوڭگەلەنە وتىرىپ كەڭەسكە كىرىستى. جولامان بار جايدى ايتىپ بەرىپ، اقىل سۇرادى. بيە ساۋىمىنداي كەڭەسىپ ۇلكەندەر قاۋىمىنىڭ شەشكەنى مىناۋ بولدى: تابىن كوشىنە ەندى بۇل ارادا قالۋعا بولمايدى، بالا-شاعانى قىرىپ الماس ءۇشىن، توق ەتەر شەشىمگە كەلگەنشە قالىڭ ەل وسىدان كۇنشىلىك جەردەگى مۇعاجار تاۋىنىڭ باتىس سالاسىنداعى نۋ جىڭعىلعا كوشىپ، ازىرگە بوي تاسالاي تۇرعانى ءجون. ءقازىر نايزا ۇستاعان مىڭ سارباز بار. بەس ءجۇزىن سارالاپ الىپ جاۋدى وسى ارادا قارسى الۋ كەرەك. ال قالعان بەس ءجۇزى — زامان قانداي، زاڭ قانداي،— جاۋ جاساعى تورىپ الدارىنان شىعار بولسا، توتەپ بەرۋ ءۇشىن كوشپەن بىرگە اتتانۋعا ءتيىس. جولامان ويىنشا سولداتتار وسى اراعا تان اتا جەتۋگە ءتيىستى. مۇمكىن ات اۋىستىرىپ وتىرسا تۇندەلەتىپ تە كەلىپ قالۋلارى عاجاپ ەمەس. سوندىقتان كوش قوزعالىسىمەن جاۋدى جاڭىلدىرۋ ءۇشىن، ون شاقتى جىگىت ءار جەرگە كوپتەگەن وت جاعىپ، اۋىل ءازىر قوزعالا قويماعانىن اڭعارتار جالعان كورىنىس جاساۋعا وسى ارادا قالعانى دۇرىس...
وسىنداي شەشىمگە كەلگەن اقساقالدار وزدەرىنىڭ كوشتەرىنە قاراي بەتتەدى.
جولامان مەن بايتابىن جىگىتتەرىن بولۋگە كىرىستى. نايزا ۇستاعان، بىلتە مىلتىق اسىنعان ساربازدار الدارىنان ساپ-ساپ بولىپ ءوتىپ جاتتى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ارقالارىنا تاڭعان قالقاندارىنىڭ دوڭگەلەك كۇمىس شۇعىمدارى اي ساۋلەسىمەن ويناپ جالت-جۇلت ەتەدى. جولامان وڭ قولىن كوتەرگەن ساپ كوشكە بۇرىلىپ، سول قولىن كوتەرگەنى وسى توبەنىڭ ەتەگىندە قالىپ جاتىر.
بيە ساۋىمى وتپەي، قالاتىن جاۋىنگەرلەر تاڭدالىپ الىنىپ، كوشتىڭ الدى قوزعالا باستادى. ۇرەيلى ءاتۇستى ومىرگە داعدىلانعان جۇرت، ءۇن-تۇنسىز شۇبىرىپ كەتە باردى. تۇيەنىڭ بوزداعانى، اندا-ساندا ۇيقىسىنان شوشىپ ويانعان بالالاردىڭ جىلاعانى، جىلقىنىڭ اۋىق-اۋىق پىسقىرعانى، وقىرانعانى ەستىلدى...
كوش ايلى تۇندە سىرعىپ، بۇلدىر بەلەستەن ەتىپ جوق بولىپ كەتسە دە، اۋىل ءالى دە وسى ارادا ءتارىزدى. دايەكشى جىگىتتەر جاققان وتتار جىپىر-جىپىر ەتەدى. قالىڭ اۋىل وسى اراعا جاڭا كەلىپ قونىپ اس-سۋىن دايىنداپ جاتقانعا ۇقسايدى.
جولامان قالعان جاۋىنگەرىن ەكىگە ءبولىپ، ءبىرىن تاپال قاراعاش توعايلى ويپاتتاۋ كەلگەن ساي بويىنا ورنالاستىردى. ەكىنشى بولەگىن قىرقا تاساسىنا قاراي اكەتپەك بولىپ تۇرعانىندا كەنەت بەلەستى ورلەي شاپقان ات دۇبىرلەرى ەستىلدى. ساربازدار ەلەگىزە قالدى. تىنىق تۇندە شىققان دىبىس قانداي ۇرەيلى! اسىرەسە ءدال قازىرگىدەي جاۋ كۇتكەن شاقتا.
كوپ كەشىكپەي كۇنگەي جاقتاعى بەلەستى باۋىرلاي اي استىنان ءبىر توپ سالت اتتى كورىندى. نايزا، سويىلدارىن كولدەنەڭ ۇستاعان. بۇل تابىن رۋىنىڭ سالتى. وزدەرىنىڭ ارعى بەتكە قويعان ەرتاۋىل جىگىتتەرى ەكەن. ولار ورتالارىنداعى بىرەۋلەردى قورشاي شاۋىپ كەلەدى. انە-مىنە دەگەنشە تۇنگى دالانى قاق جارىپ باتىرلار تۇرعان توبەگە جەتىپ قالدى. ءيا، بۇلاردىڭ قورشاپ كەلە جاتقاندارى ءۇش سالت اتتى. تۇرلەرى دە انىق كورىنە باستادى. بىرەۋى قىز ءتارىزدى. ال قالعان ەكەۋىنىڭ كيىمدەرى ءتىپتى وزگەشە. جايىق قازاقتارىنىڭ كيىمىنە ۇقسامايدى. الاسا توبەلى ەكى ەلىدەي-اق تەرى ۇستاعان بورىك، ۇستەرىندە مۇجىقتاردىڭ كيەتىندەرى ءتارىزدى توقىما قارا شەكپەن. اياقتارىندا ءماسى مە، الدە جىڭىشكە قونىش ەتىك پە، ايىرىپ بولمايدى. كىم بولسا دا جات ادامدار، ۇشەۋىنىڭ دە قارۋ-جاراعى جوق. اتتارى دا ابدەن بولدىرعان. تەك جان-جاعىنداعى جىگىتتەردىڭ سۇيەمەلدەۋىنىڭ ارقاسىندا عانا كەلە جاتقان ءتارىزدى. شاپتى دەگەن قۇر اتاعى. توبە ەتەگىنە جەتەر-جەتپەستەن، ءدال ءبىر سالى سۋعا كەتكەن ادامدارداي، باستارىن جەرگە سالبىراتىپ، ءتورت تاعانداپ تۇرا قالدى. گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇسۋى دە عاجاپ ەمەس.
ەرتاۋىلدەر باستىعى الىپ كەلگەندەرىنىڭ كىم ەكەنىن تۇسىندىرگەنشە بايتابىن:
— ياپىرماۋ، مىناۋ اقبوكەن ەمەس پە،— دەپ داۋىستاپ جىبەردى.
قىز دا تانىدى.
— بايتابىنسىڭ با؟— ول ەندى وزگەلەرگە يىلە سالەم بەردى،— ارمىسىزدار، اعالار؟
جولامان جاۋاپ قايتاردى.
— بارسىڭ با، قاراعىم.
راسىندا دا بۇل اقبوكەن ەدى. اقبوكەن دەسە اقبوكەندەي ادەمى ەكەن! ات جاقتىلاۋ كەلگەن اقشىل جۇزىندە اي ساۋلەسى ويناپ، توستاعانداي مولدىرەگەن بوتا كوزدەرى ءتۇپسىز تۇڭعيىق قارا سۋداي تۇنا قالعان. كوتەرىڭكى قوس المالى كەۋدەسى سۇڭعاق كەلگەن، اپپاق جۇمىر موينىمەن تۇتاسا كوز تارتادى. اق ماڭدايىنا ۇكىلى كامشات بوركى، قىپشا بەلىمە مىقىنىن ويا تىككەن قىزىل بارقىت وقالى پەشپەنتى جاراسىپ-اق تۇر. اسىرەسە كوزگە تۇسەرى، بەلدىگىنە بايلاعان جىبەك ءجىبى شەشىلىپ كەتىپ، ارقاسىنان تومەن قاراي جەرگە توگىلگەن قويۋ قارا شاشى. مۇنداي دا ۇزىن شاش بولادى ەكەن-اۋ! توقپاقتاي بولىپ ءورىلىپ، ۇزەڭگىدەن تومەن ات تىرسەگىنە دەيىن توڭكەرىلە ءتۇسىپ تۇر.
— قاراعىم، جول بولسىن،— دەدى جولامان.
— قول باستاعان كەمەڭگەر اعا،— دەدى اقبوكەن تاعى دا باسىن ءيىپ،— ءبىز ءبىر قارا قۇزعىننان شوشىپ ۇياسىن تاستاپ ۇشقان ءالسىز كوگەرشىن...
— جىگىتتەر، ارۋدى اتتان تۇسىرىڭدەر!— دەپ جولامان ءامىر بەردى.
بايتابىن ءوزى بارىپ، قازاقتىڭ كونە سالتى عۇرپىمەن، اقبوكەندى ات ۇستىنەن جاس بالاداي ەتىپ ءبىر قولىمەن مىقىنىنان ۇستاپ، ءبىر قولىمەن شالبارلى قارا سانىنا تيگىزەر-تيگىزبەس ەتىپ كوتەرىپ لىپ ەتكىزىپ جەرگە قويدى.
اقبوكەننىڭ شاشىنىڭ كەرەمەتتىگىن جۇرت ەندى كوردى. ناعىز قارا تولقىن ءتارىزدى توگىلىپ جەرگە ءتيىپ جاتىر. قىز شاشىن ءبىر قولىمەن ورتاڭ بەلىنەن ۇستاپ، اش بەلىنە وراي سالدى. ول ەندى ادەپتى ۇنمەن جولامانعا باستان كەشكەن حيكاياسىن ايتا باستادى.
جانىنداعى سەرىكتەرى پاتشا قىسىمدارىنان قاشقان ءاشىراپ، داۋلەتشى دەگەن باشقۇرت جىگىتتەرى ەكەن. سەرعازىنىڭ تولەڭگىت اۋلىندا باس پانالاپ جۇرەدى. وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن سەرعازى كۇيەۋ جىگىت رەتىندە ۇرىن كەلەدى. حاننىڭ نوكەرلەرى اۋىلدا تىعىلىپ جۇرگەن ءاشىراپ پەن داۋلەتشىنى ۇستاپ الىپ، تاڭەرتەڭ ورىنبورعا قاراۋىلمەن جۇرگىزبەك بوپ، جانتەمىردىڭ ءۇيىنىڭ جانىنداعى ارباعا قىل شىلبىرمەن بايلاپ قويادى. بىر-ەكى ايدان بەرى باۋىرلارىنداي بولىپ كەتكەن قاشقىن جاستاردى اۋىلدىڭ قىز، بوزبالاسى جامان ايايدى. ءبىراق قولدارىنان ەشتەڭە كەلمەيدى.
ءتۇن ورتاسى اۋعان كەزدە قىزدىڭ جەڭگەلەرى سەرعازىنى اقبوكەننىڭ وتاۋىنا الىپ كەلەدى. قازاق ءداستۇرىن مۇلتىكسىز ورىنداپ، «كۇيەۋ بالاعا» قالىڭدىعىنىڭ قولىن ۇستاتىپ، الارىن الىپ كەتىپ قالادى. اۋرۋ تازىداي يميگەن، ءقانسىز-سولسىز قاتىپ قالعان رابايسىز سەرعازىدان قالاي قۇتىلارىن بىلمەي الاسۇرىپ وتىرعان اقبوكەنگە، توسەككە جاتار الدىندا:
— قانىم كەۋىپ بارادى، ءبىر جۇتىم ساۋمالىڭ بار ما، بويجەتكەن،— دەپ سەرعازى ازىلدەگەن بولادى.
اقبوكەن تۇرەگەلىپ بارىپ، كورشى ۇيدەن سىرلى اياققا قۇيىپ قىمىز اكەلەدى. كەلە جاتىپ، انەۋكۇنى ءتىسى اۋىرعاندا باسقان كۇشالانىڭ ءبىر بولەگى قالتاسىندا ەكەنى ەسىنە تۇسەدى. ويلانباستان سول كۇشالانى الادى دا توستاعاننىڭ ىشىنە تاستاي سالادى. بۇكىل حالىققا بۇيىدەي تيەتىن، قاتىگەز سەرعازىنى اشۋ ۇستىندە «ولمەسە ولەم قاپسىن» دەيدى.
ابدەن سۋساعان سەرعازى قالىڭدىعىنىڭ ءوزى وڭ قولىمەن بەرگەن قىمىزدى جۇتا بەرەدى. سىرلى اياقتى بوساتىپ ءۇف دەپ دەمىن الىپ، ەكىنشى ءبىر سىرلى توستاعاندى سىندىرماق ويىمەن كيىمىن شەشپەك بولادى. ءبىراق قىمىزعا ەرىگەن كۇشالا باسىن اينالدىرىپ قۇستىرا باستادى. قالىڭدىعىنا بارعان حانزادانىڭ قىزىعىن كورۋگە ەشكىمگە رۇقسات ەتىلمەگەن، نوكەرلەرى بىرەن-ساران جەلىككەن بالا-شاعانى وتاۋ ماڭىنان باعانا قۋىپ جىبەرگەن. وزدەرى دە ارىرەك بارىپ تۇرعان. نوكەرلەر دە ءتىرى ادام عوي، الپىسقا تاياپ قالعان قارت ون التى جاسار قىزبەن، ورگە قاراي تاس كوتەرگەن كىسىدەي اۋرە بوپ جاتقاندا بۇلار قالاي شىداسىن، كۇزەتكە ساڭىراۋ، دۇلەي بىرەۋىن تاستاپ، وزگەسى ءوز قامىن ويلاپ تولەڭگىتتەردىڭ التىباقاننان قايتقان قىز-كەلىنشەكتەرىن اندىپ كەتىپ قالعان.
سەرعازىنىڭ حالىنىڭ قيىنداعانىن كورىپ، اقبوكەن ءاشىراپ پەن داۋلەتشىنى كۇزەتىپ وتىرعان ەكى نوكەرگە حابار بەرگەن. ءسويتىپ سەرعازى ءۇي ىشىندە دومالاپ، ال الگى نوكەرلەر نە ىستەرىن بىلمەي ابىگەر بولىپ جاتقاندا، اقبوكەن ارباعا بايلانعان ارقاندى پىشاقپەن كەسىپ ەكى قاشقىندى بوساتىپ الىپ سايعا ءتۇسىپ كەتكەن. سايدا قىز اڭدىپ جوعالعان نوكەرلەردىڭ جايىلىپ جۇرگەن ەرتتەۋلى ءۇش اتىن ۇشەۋى ءمىنىپ الىپ، قاراڭعى ءتۇندى پايدالانىپ جولامان كوشىنىڭ سوڭىنان زىتىپ وتىرادى. اقبوكەن تابىن رۋىنىڭ قالاي قاراي كوشكەنىن بۇرىن ەستىگەن. بالا جاستان ۇيرەنگەن دالاسى ەمەس پە، دۇرىس تاۋىپتى.
— اتتەڭ نە كەرەك، كۇشالا از بولعان سەكىلدى،— دەدى اقبوكەن ءسوزىن اياقتاپ،— مەن شىعىپ بارا جاتقاندا سەرعازى كوزىن اشتى...
جولامان اقىرىن باسىن شايقادى.
— سەرعازى ءوشىن اكە-شەشەڭنەن الادى دەپ ويلامادىڭ با؟
— ولاردىڭ قانداي ايىبى بار؟
«ءيا، ولاردىڭ قانداي ايىبى بار؟ ءبىراق بۇل زامان ايىپسىز جاننىڭ ايىپتى بولاتىن زامانى ەمەس پە؟ ايتپەسە سوڭىمىزدان قول شىعارار ءبىزدىڭ قانداي ايىبىمىز بار؟ جەرىمىزگە، ەلىمىزگە تيمە دەگەنىمىز بە؟» جولامان اۋىر كۇرسىندى. ەندى ول قاتار تۇرعان دەمبەلشە، مىعىم باشقۇرت جىگىتتەرىنە بۇرىلدى.
— سەندەر ەندى قايدا بارماقسىڭدار؟—دەدى.
— ەگەر الساڭىز، ءسىزدىڭ ساربازدارىڭىزدىڭ قاتارىندا قالعىمىز كەلەدى،— دەدى قازاق ءتىلىن ابدەن ءبىلىپ العان اق سارى ءاشىراپ.
جولامان ەكى جىگىتتىڭ بەتىنە سىناي قارادى.
— قولدارىڭنان نە كەلەدى؟
— قۇرىش تابىلسا زەڭبىرەك قۇيا الامىز،— دەدى باعانادان بەرى ۇندەمەي تۇرعان قالىڭ قاباقتى قارا تورى داۋلەتشى،— كەندى توپىراقتان قورعاسىن قورىتىپ وق تا جاساي الامىز.
— راس ايتاسىڭدار ما؟
— راس بولعاندا قانداي! بۇرىن ەكەۋمىز دە ورالداعى دميترييەۆتىڭ قارۋ-جاراق زاۆودىندا جۇمىس ىستەگەنبىز.
— جاقسى،— دەدى جولامان ويىن اشىپ ايتپاي،— ازىرگە ءبىزدىڭ كوشپەن بىرگە بولىڭدار. وزگە جاعدايدى سوڭىنان سويلەسەرمىز،— ءبىر جىگىتكە بۇرىلىپ،— جىگىتتەر، انا تۇساۋلى اتتاردى الىپ، مىنالاردى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ كوشىنە جەتكىزىپ سال،— دەدى. ەندى ول اقبوكەنگە كوز تاستادى،— قاراعىم، سەن دە ازىرگە ءبىزدىڭ ۇيدە بولا تۇر.
— ماقۇل، اعا.
بايتابىن ءسال قوزعالىپ:
— كوكە، بۇل كىسىلەردى مەن اپارىپ كەلەيىن،— دەدى.
— بولادى. ءبىراق تەز ورال.
— قۇپ.
بايتابىن قايتىپ كەلگەننەن كەيىن جولامان ساربازدارىنىڭ قالعانىن ەرتىپ، الدىڭعى جاقتارىندا سۇلاي سوزىلعان بەلەستىڭ ۇستىنە شىعىپ بەكىندى. ارت جاقتارىندا ءار جەردە جىلتىلداعان وت كورىنەدى، قالىڭ اۋىل قونىپ جاتقان ءتارىزدى. اي ساۋلەسى جۇدەي، كۇنشىعىستان تاڭ ءبىلىنىپ كەلە جاتقانداي...
جولامان ساربازدارىن ابدەن جايعاستىرىپ بولدى. كۇنگەيدەن تەرىستىككە قاراي سوزىلعان قاتپار تاستى، ويلى-قىرلى قىرقادا ەكى جۇزدەي ساربازى ورنالاسقان. جىگىتتەردىڭ ءبارى جەردە جاتىر، اتتارى قىرقا تاساسىندا... بۇل قىرقادان كۇنشىعىسقا قاراي كەڭ قۇشاقتى ساي كەتەدى. جازعىتۇرىم ونى قۋالاي شالشىماق سۋ اعادى. ءتۇبى قۇمايت، ۋاق تاس، جاعاسى سيرەك شي. وسى ساي كۇنشىعىستاعى ءبىر شاقىرىمداي جەردەگى تارام-تارام جىلعالى قاراعان، جىڭعىل قالىڭ بىتكەن، ويدىم-ويدىم تالدى ويپاتقا بارىپ تىرەلەدى. وندا جولاماننىڭ ەكى ءجۇز جاۋىنگەرى تۇر... جولاماننىڭ ويى: ەڭ الدىمەن قورجىندى قارا بۋرا، اقكوز جابىرەيىل، ماڭقا الەكسالدىعا قارسى ءۇش ءجۇز ساربازىمەن ايقاسپاق (ونىڭ ءجۇزى ورتاداعى ساي بويىندا)، سودان كەيىن ەكى جاق ابدەن قالجىرادى-اۋ دەگەن كەزىندە ارتىندا تىعىلۋلى ۇشقىر اتتى ەكى ءجۇز جىگىتىن جاۋىپ جىبەرمەك! الدىڭعى شەپتى ءوزى، ارتقى شەپتى بايتابىن باسقارماق. ءوز توبىنىڭ ساربازدارى دەنى ساداقپەن، ءبىرازى حيۋا مىلتىقپەن قارۋلانعان. بايتابىن توبى كىلەڭ سويىل، نايزا، شوقپارمەن سايلانعان. بۇل توپ جاۋعا اتوي بەرىپ، قويان-قولتىق شابۋىلعا ارنالعان. ەكى توپ باعاناعى قانات، قايرات دەگەن ەگىز جىگىتتەر ارقىلى بايلانىس جاساپ تۇرماق...
— سۇڭقارلارىم،— دەدى جولامان ءبىر تىزەرلەپ وتىرىپ،— ىشتەگى بولماشى جارا دەرتكە اينالعان زامان بولدى عوي. قارا باستىڭ قامىن جەسەك، داۋلەتىم دە، شەن-شەكپەنىم دە بار، ءبىر بۇيىرگە جانتايا كەتەر ەدىم. ويتكەندە جەرىنەن، ەلدىك دەگەن اتىنان ايىرعالى تۇرعان قىرۋار تابىننىڭ قامىن كىم جەيدى؟ سول تابىن دەپ اتقا قوندىق، سول تابىن دەپ جان قيارمىز. كەشە حيۋا حانىنا ساتىلىپ حان دەگەن اتاققا يە بولىپ، بۇگىن تاۋلى جەردىڭ قۋ تۇلكىسىندەي اق پاتشاعا قۇيرىعىن جىلماڭداتىپ استىنا كىرىپ وتىرعان سەرعازى ءيتتىڭ جىگىتتەرى مەن ەسسەن جانارالدىڭ سولداتتارىنا كەزدەسكەلى تۇرمىز. داۋدى اقىل جەڭەدى، جاۋدى باتىل جەڭەدى.
— ءسوز بار ما!—دەپ جىگىتتەر قوزعالىپ قويدى.
— مىلتىق داۋسى زور بولسا دا ءبىر-اق ادامعا تيەدى. بۇل زەڭبىرەك ەمەس. ال كەلە جاتقان قولدىڭ زەڭبىرەگى جوق كورىنەدى.
— ونىسى دۇرىس بولعان ەكەن.
— كارابىن مەن ىشتەسەردىڭ وقتالۋىنىڭ ءوزى ءبىر قاۋىم ۋاقىت. ال ساداق دەگەنىڭىز...
— ۋا، بۇل شىركىننىڭ نەسىن ايتاسىڭ! تەك تارتا ءبىل.
— ەكى تۋىپ ءبىر قالماق جوق، مىلتىقتىڭ داۋسىنان قۇتتارىڭ قاشپاسىن، جاۋعا ساداقپەن قان جۇتقىزىپ الايىق تا، سودان كەيىن نايزا، سويىلعا جول بەرەيىك. وزدەرىڭ كورىپ تۇرسىڭدار، ولار تەك بىزگە جازىق جەرمەن عانا كەلە الادى. ەڭ مىقتاعاندا شي تۇپتەرىن قالقان ەتەدى. ساداق وعى ابدەن مازاسىن العان كەزدە، مەن اق ورامالىمدى نايزا باسىنا كوتەرەرمىن. سوندا ءبارىڭ بىردەي اتقا قونىڭدار.
— قۇپ، باتىر.
— ال ەندى ورىندارىڭا بارىڭدار. اناۋ اق تاستان باستاپ، مىنا شوق توبىلعىعا دەيىن بىرىڭنەن ءبىرىن الىستاماي قاتارلاسا جاتىڭدار. ءتاڭىرى جار بولسىن!
— ايتقانىڭىز كەلسىن!.. ولار دا ءبىز سەكىلدى انادان تۋعان بولار. كورەرمىز!
— ۋا، اللا، اقسارباس جولىڭا!
جىگىتتەر ورىندارىنا جەتە بەرگەندە، جولاماننىڭ قۇلاعى تاعى ءبىر ءدۇبىردى شالىپ قالدى. ءىنتىعا تىڭداپ ەدى، ات ءدۇبىرى الىستاپ بارا جاتقان سەكىلدى. جانە ەكى جاقتان شىققان ءتارىزدى مە، قالاي. ءبىرى الدىڭعى تۇسىنان، ال ەكىنشىسى سولتۇستىكتەن...
راسىندا دا جولامان قاتەلەسكەن جوق-تىن. باعانا كوش كوزدەن جوعالعان كەزدە، كارپوۆ پەن سەرعازى جاساقتارىنىڭ ەرتاۋىلدەرى دە جەتكەن. ولار ويپاتتا جىلتىراعان كوپ وتتى كوردى. كوش وسى جەردە ەكەن، ەندى بىزدەن قۇتىلمايدى، جارىق تۇسە تيىسەمىز دەپ قۇر الىستان باقىلاۋمەن بولدى. جاساقتارىنا دا وسىلاي حابار بەردى. شۇعىل جۇرىسپەن ابدەن قالجىراپ كەلگەندىكتەن جاۋ تاڭ اتقانشا ىلديداعى بۇلاق جاعاسىندا اتتارىن شالدىرىپ، ءبىر مەزەت كوز شىرىمىن الدىرىپ العان سوڭ، تىنىش جاتقان اۋىلدى تاڭ سارىدەن باسپاق بولدى.
جول سوعىپ ابدەن قالجىراعان ەرتاۋىلدەرى دە كەزەكتەسە تىنىعا باستادى. ەندى ءبىرازدان سوڭ قۇلانيەكتەنە تاڭ سىز بەردى. ولار سوندا عانا بارىپ وزدەرىنىڭ الدانعاندارىن ءبىلدى. ساربازدار بۇلار جاتقان جەردەن بۇرىستاۋ ورنالاسقاندىقتان، قارا-كۇڭگىرت تاڭدا قىرقانىڭ بەرگى قويناۋىنداعى تۇسالعان اتتاردى كورمەگەن ەدى.
جولامان جاڭاعى ءدۇبىر جاۋ بارلاۋشىلارىنىڭ ءدۇبىرى ەكەنىن ايتپاي ءتۇسىندى. ول ەندى قانىن ىشىنە تارتىپ قاتتى دا قالدى. تاڭ ابدەن اتتى. كۇن دە شىعۋعا جاقىن ەكەنىن سەزىپ، بوزاڭدا ءبىر توپ قارا تورعاي انگە سالا جونەلدى. وعان ءشوپ اراسىندا جۇگىرگەن بىتپىلدىقتىڭ دا بىرىلداي شىققان ءۇنى قوسىلدى. اقسەلەۋلەنە كوگەرىپ كەلە جاتقان اسپاندا جەم ىزدەپ قالىقتاعان بىرەن-ساران قارا لاشىن، اق تۇيعىن دا كورىندى. شىعىپ كەلە جاتقان كۇندى قۇتتىقتاپ قۇستار ءان سالىپ، وعان شەگىرتكەلەردىڭ شىرىلداعانى دەم بەرىپ، جەر-جيھان ءبىرتۇرلى عاجايىپ شاتتىق ۇنىنە بولەندى... بۇل شاتتىق قازىرگى قان توگىلگەلى تۇرعان ايقاستان مۇلدە قاننەن-قاپەرسىز، بار الەمدى تەك قانا تىنىشتىق، بەيبىتشىلىك قۋانىشى الديلەگەن!
ازدان كەيىن قىزعىلت جالقىنىن كوككە اتىپ كۇن دە شىقتى. ءدال وسى مەزەتتە جولاماننىڭ قىراعى كوزى تومەنگى جاقتان توپتانعان سالت اتتىنى شالدى. ءسىرا كوشتەن ايىرىلىپ قالدىق، تەز قۋىپ جەتەيىك دەگەن ىنتا دا بولۋى كەرەك، ولار ءۇش بولەك بوپ جەدەل ءجۇرىپ كەلەدى. الدارىندا سارت ەتىپ قاپقالى تۇرعان قاقپان بار ەكەنىن سەزبەگەن ءتارىزدى. جولاماننىڭ دا كۇتكەنى وسى ەدى.
— جىگىتتەر، ساداقتارىڭدى دايىنداڭدار،— دەدى جولامان،— تەك تاياماي اتپاڭدار!
سىپايلاردىڭ جەمگە بايلانعان اتتارى وڭالىپ قالعان ءتارىزدى، اۋىزدىقتارىن كەرىپ، باستارىن شۇلعىپ تاستاپ، العا قاراي تارپ-تارپ ۇمتىلادى. كوتەرىلە تۇسكەن كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ سارى الا قىلىش، كوك تەمىر مىلتىق ۇشتارى وقتىن-وقتىن جارق ەتە تۇسەدى. بۇل كارپوۆ جاساعى بولىپ شىقتى. شولاق قۇيرىق كۇرەڭ ايعىر مىنگەن حورۋنجيي الدىندا كەلە جاتىر. ات ۇستىندە قوپاق-قوپاق ەتەدى، شىنىندا دا اشۋلى قارا بۋرا ءتارىزدى.
— قارا بۋرادان وزگەسىن كوزدەڭدەر،— دەدى جولامان.— ول مەنىكى!
دولى، ءبىر سوزگە كەلمەي تارپا باس سالاتىن كارپوۆكە جولامان اسا كەكتى. بىلتىرعى ءبىر ۇرىستا ول جالاڭ قىلىشپەن ۇرىپ، وڭ قولىن جارالاپ كەتكەن. جازىلعانى دا جاڭادا. سونداعى ءوشىن ءقازىر الماق.
اسكەر ساداق وعى جەتەتىن جەرگە كەلىپ قالدى. جولامان بىلتەلى مىلتىق پەن سەمسەر جۇمساۋعا ۇيرەنبەگەن. ۇرىس قارۋىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قولايلى كورەتىنى شوقپار، سويىل. نايزانى دا سيرەك قولداناتىن. ال ساداق تارتۋ قازاق باتىرلارىنىڭ ۇيرەنشىكتى ونەرى. جولامان دا ساداقتى جاقسى تارتادى. ول ەندى ءوزىنىڭ جاس قايىننىڭ بۇرتىكتى اعاشىنان ءيىلىپ جاسالعان، ادىرناسى توعىز قابات تۇيە تاسپادان ورىلگەن، «قايىڭ اجال» دەيتىن ساداعىن قولىنا الدى. ۇشى وق جىلاننىڭ ۋىمەن سۋارىلعان، ءبىز تۇمسىق «تاۋ تەسەر» سەگىز قارىس اق جەبەسىن سالىپ، سول قولىمەن ساداق اعاشىنىڭ جەبەمەن تۇيىسكەن جەرىنەن ايقارا ۇستاپ، ادىرنانى تارتا باستادى.
كوزدەگەن جەرى قارا بۋرانىڭ وكپە تۇسى. جاۋ جاساعى ۇزەڭگىلەرىن سارتىلداتا تەبىنىپ، اتتارىن اۋىزدىعىمەن الىستىرا كەلىپ قالدى.
— اتىڭدار!—دەپ بۇيرىق بەردى دە، جولامان ساداعىن شىرەنە تارتىپ جىبەردى. ءبىراق ءسال كەشىككەن ەكەن، جەبە ەنتەلەي ۇمتىلىپ كەلە جاتقان شولاق قۇيرىق تور اتىمەن قارا بۋرانىڭ الدىن كولەگەيلەي بەرگەن جاي سىپايلاردىڭ ءبىرىن جەر قاپتىردى.
— اتتەگەن-اي!— دەدى ىزالانعان جولامان تەپسىنىپ قالىپ.
ءدال وسى ساتتە جاۋ جاساعىنا ساداق وعى قارداي جاۋدى. تۋرا تارتىلعان جەبە كەۋدەسىنە كىرش ەتكەن كەيبىرەۋلەرى اتتىڭ جالىن قۇشتى، ەندى بىرەۋلەرى ءار جەردەن جەڭىل جارالانعان سياقتى. بىرەن-ساران بىلتە مىلتىقتىڭ دا شاڭق-شۇڭق ەتكەن داۋسى شىقتى، انا ءبىر قۇلاعان سولدات قورعاسىن پىتىرادان مەرت بولعانداي، بوزاڭ ءشوپتىڭ ۇستىندە اۋناپ-اۋناپ ءتۇستى...
ويدا جوقتا جاسالعان شابۋىل ءارقاشان دا ءقاۋىپتى. اپ-ساتتە كارپوۆ جاساعىنىڭ بىت-شىتى شىقتى. ءبىراق سوعىسقا ۇيرەنگەن ءتارتىپتى سولداتتار قارا بۋرانىڭ ءامىرىن تەز ورىنداپ، ون شاقتى ولىگىن دالادا قالدىرىپ، كەيىن شەگىندى دە، ساداق وعى جەتپەيتىن جەرگە كەلىپ اتتارىنان ءتۇستى. ەندى ولار قالىڭ ءشيدىڭ قورعالاي، قاتار تۇزەپ، مىلتىقتارىن بىتىرلاتا اتىپ، جەر باۋىرلاي جىلجىپ، العا ۇمتىلدى.
ەكى جاقتان وق قارداي بورادى. مىلتىقتىڭ كۇشەيە تۇسكەن گۇرسىلى جەر جارىپ، ساربازداردىڭ قۇتىن قاشىرىپ بارادى. جولامان قاتارىنان تالاي قىرشىن جاس وققا ۇشتى. ءبىراق ەر جۇرەكتى جىگىتتەر ارى-بەرىدەن سوڭ مىلتىق داۋىستارىنا دا قۇلاقتارى ۇيرەنىپ، تابان تىرەسىپ اتىسا بەردى. اڭدىسىپ اتقان ساداق پەن مىلتىق قويا ما، ەكى جاقتان دا ادام شىعىنى كوبەيە ءتۇستى. وسىنداي قىزۋ ۇرىستىڭ ۇستىندە كەنەت جولاماننىڭ وڭ قول جاعىنان:
— ويباي، كەلىپ قالدى!—دەگەن قاتتى داۋىس شىقتى. باتىر جالت قاراعانىندا قيا تاستى ورمەلەي، وق جەتەر جەرگە جەتىپ قالعان توپ اسكەردى كوردى. بىردەن ءبىلدى، بۇل سەرعازى ادامدارىنىڭ جاساعى. ىشىندە سولداتتارى دا بار، انا ءبىر قاقىرايعان قالپاقتى اق كوز جەبىرەيىل، انا ءبىر جاتاعان سارىسى ماڭقا الەكسالدى. جولامان بىردەن تانىدى، ءبارى وزىنە تانىس سۇمىرايلار.
قارا بۋرامەن اتىسىپ جاتىپ، بۇيىردەن كەلگەن جاساقتى اڭعارماي قالعان جولامان ەندى تەز قيمىلدادى. «كەلىپ قالدى!» دەگەن ءسوزدى ەستىپ ءدىر ەتە قالعان جاساعىنا «تەز اتقا قونىڭدار!» دەپ، اق جالاۋ بايلانعان سويىلدى باسىنان اسىرا ءالسىن-السىن بىلعادى. بۇل بايتابىنعا بەرگەن ءامىرى ەدى. سويتكەنشە بولعان جوق جىرالى ويپاتتان ەكى ءجۇز اسكەر جۇيرىكتەرىن ويناتا شىعىپ «تابىن! تابىن!»، «تىلەنشى! تىلەنشى» دەپ ۇرانداي ات قويدى.
بۇل كەزدە سەرعازى جىگىتتەرى دە بەكىنىسىپ ۇلگەرگەن-دى. ويپاتتا قاپتاپ كەلە جاتقان ساربازدارعا مىلتىق پەن ساداق ارالاس وق جاۋدىردى. حورۋنجيي كارپوۆتىڭ اسكەرى شيلەردى تاسالاپ قىرقا باسىنا تاياي ءتۇستى. ءبىراق جولامان توبى كوپ شىعىنعا ۇشىراماي اتتارىنا قونىپ الدى. ەندى بۇلار بايتابىن جاساعىنا قوسىلدى. قىرقا توبەنىڭ باسىنا بەكىنىپ العان سەرعازى جىگىتتەرى مەن كارپوۆ سولداتتارى شىداتار ەمەس، امال جوق جولامان بىتىراي ات قويعان ساربازدارىن جيناپ، ساپ تۇزەپ شابۋىلعا شىعۋ ءۇشىن كەيىن شەگىنۋگە ءامىر بەردى. لاپىلداپ شاۋىپ كەلە جاتقان جىگىتتەر كوزدى اشىپ-جۇمعانشا اتتارىن بۇرىپ الىپ جىرالى ويپاتقا كىرىپ جوق بولدى.
ساربازدارىن ساپقا تۇرعىزىپ، جولامان توبى بىرنەشە رەت جاۋعا قارسى مايدانعا شىقتى. ءبىراق ءسال تىنىستىڭ اراسىندا مىلتىقتارىن قايتا وقتاۋعا مۇمكىندىك العان جاۋ جاعى، قىرقا توبەلەردىڭ باسىندا وتىرىپ الىپ، بەتتەتتىرمەيدى. سويىل سوعار جەرگە جەتە الماي تابىن جىگىتتەرى ءالسىن-السىن كەيىن شەگىندى. ءار شەگىنىستە بەس-التى ادامى وققا ۇشتى.
سويىلشىلاردىڭ ۇرىسقا دەگەن ادەتتەنگەن ءتاسىلى بار. لاپ بەرگەن سويىلشىلار جۇبىن بۇزباي جاۋ شەبىنە تۇتاس كىرىپ، سويىلدارىن وڭدى-سولدى سىلتەپ، قارقىندارىن باسەڭدەتپەستەن، سول شاپقان قالپىندا قارسى شەپتى جايناپ وتەدى دە، توقتاماستان وراعىتا شاۋىپ، جۇبىن جازباي تاعى لاپ قويادى. مۇندايدا تاسىعان سۋداي قالىڭ قولعا قانداي جاۋ بولسا دا توتەپ بەرە المايتىن. سوققان قۇيىنداي شاۋىپ وتكەن توپقا قارسى كەلە الماي قالاتىن، ال جاۋ كەيىن قاراي ورالا شاپقان جىگىتتەرىنىڭ سوڭىنان تۇرە تيىسكەنشە، جولامان ساربازدارىنىڭ الدىڭعى توبىن ۇرىسقا قايتا سالاتىن.
كوپ مىلتىقتى جاۋ جاعى، بيىگىرەك بەكىنىستە وتىرىپ الىپ، سول جاعدايعا ءبىر جەتكىزبەدى. بار قولدارىنان كەلگەندەرى، ءالسىن-السىن شابۋىلداپ، تاياي ءتۇسىپ ساداق اتىپ كەيىن شەگىنۋ بولدى. مۇندا دا بىرەن-ساران جاۋ وققا ۇشادى، ءبىراق شابۋىلشى جاقتىڭ تاستاپ كەتەتىندەرى كوبىرەكتەۋ. وسىنداي بىرنەشە ايقاستان كەيىن، جاۋ جاعى ءوزىنىڭ كۇشىنىڭ باسىم ەكەنىنە كوزى جەتتى مە، تەگىس اتقا قوندى. ءبىراق، ورىن تەپكەن ادىر، توبەلەرىن تاستاماي، بولەكتەنە توپتالىپ، وق جاۋدىرا بەردى. ءدال وسى ساتتە جولاماننىڭ ەسىنە باعاناعى بايتابىن ايتقان ارباداعى ءوق-دارى ءتۇستى. ءسىرا ول قىرقانىڭ ارعى بەتىندە بولۋى كەرەك. ەگەر سول كۇبىنى كوككە ۇشىرسا، ءوق-دارىسىز قالعان قارا بۋرا جاساعىنىڭ جەڭىلگەنى. بەتپە-بەت سويىلعا تۇسۋگە سولداتتاردا قايرات جوعى وزىنە ءمالىم.
— بايتابىن، وسى شابۋىلدا باعاناعى اربانىڭ قايدا ەكەنىن بايقاپ قال،— دەدى جولامان جيەنىنە تاعى دا جاۋ شەبىنە ات قويارىندا.
جولامان انالاردىڭ دا اتقا قونعانىن كورىپ تۇر، ەگەر بۇلار ەندى اتوي سالسا ولاردىڭ دا قارسى شاباتىنىن بىلەدى. بۇل ۇرىس زاڭى. وسىنى ەسكەرگەن جولامان قايتادان ۇران تاستاپ، ساربازدارىن باستاپ لاپ قويدى. بۇ جولعى ويى تاياپ كەلىپ، ساداق تارتىپ كەيىن شەگىنۋ ەمەس، قارسى توپتى ءبىر جايپاپ ءوتۋ. لاقىلداپ كەلە جاتقان قالىڭ ساربازعا حورۋنجيي كارپوۆتىڭ اتتى اسكەرلەرى دە قىلىشتارىن جالاڭداتىپ قارسى شىعا شاپتى. ءبىراق جولاماننىڭ ادىسىمەن تانىس گاۆريللو مەن الەكساندر ۋريادنيكتەر وزدەرىنىڭ سولداتتارىن تىرپ ەتكىزبەي، يت ۇستىنەن وق جاۋدىرىپ ورىندارىندا تۇرا بەردى. جولامان ساربازدارى كارپوۆ اسكەرلەرىن ءبىر جايپاپ ءوتىپ، قىرقانى باۋىرلاي وراعىتا كەيىن بۇرىلعانىندا، اربالى ءوق-دارىنى كورەمىن دەپ وزدەرى تۇرعان توبەشىككە شاپقىلاي كوتەرىلگەن بايتابىندى قورشاپ قالدى.
وسى ساتتە قايتادان ساپ تۇزەمەك بوپ كەيىن شەگىنىپ بارا جاتقان جولاماننىڭ قۇلاعىنا جاۋ قورشاۋىندا قالعان بايتابىننىڭ:
— كوكە، كوكە!— دەپ ايقايلاعان داۋسى جەتتى.
ساربازدارىنىڭ كوبى جىڭعىلدى ويپاتقا كىرىپ تە ۇلگىرگەن ەدى. ساپ تۇزەپ قايتا شاپقانشا بايتابىننىڭ مەرت بولۋى كامىل. ال كەيىن شاپسا ءوزىنىڭ ساۋ قايتارى ەكى تالاي. وسى كەزدە بايتابىننىڭ:
— قوش، قوش!— دەگەن داۋسى تاعى ەستىلدى.
جولامان اتىنىڭ باسىن قالاي كەيىن بۇرىپ العانىن ءوزى دە سەزبەي قالدى. «ارۋاق! ارۋاق»، «تىلەنشى! تىلەنشى!» دەپ بايتابىننىڭ داۋسى شىققان جاققا استىنداعى قامىس قۇلاق، بوتا تىرسەك، تالاي-تالاي توپ جارعان اتاقتى كۇرەڭىن قۇيىنداتا ۇمتىلدى. باتىردىڭ ۇرانىن ەستىگەن ساربازدارى دا اتتارىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ «جولامان! جولامان!» دەپ كەيىن ۇمتىلدى.
قۇستاي ۇشىپ قىرقاعا شىققاندا، ەڭ الدىمەن كوزىنە تۇسكەنى استىنداعى كۇرەڭ بەستىسىن ءبىر ورىندا شىر كوبەلەك ويناتىپ، ۇزىن ىرعاقتى قاراعاي شوقپارىن جايپاپ سەرمەپ تۇرعان تۇلا بويى تەگىس قان بايتابىن بولدى. ودان كەيىن بايتابىندى تىرىدەي قولعا تۇسىرمەك بوپ جالعىز ارلاندى قورشاعان ۇيالى كوكجالدارداي جالاڭ قىلىشتارىن ويناتىپ جيەنىنىڭ جان-جاعىنان ءتونىپ كەلگەن كوپ سولداتتى كوردى.
جوق جەردەن پايدا بولعان باتىردىڭ تۇرىنەن شوشىپ، ابىرجىپ قالعان سولداتتاردىڭ بىر-ەكەۋىن سويىلمەن قاعىپ ءتۇسىرىپ، بايتابىنعا «باس قامشىڭدى اتىڭا!» دەپ جولامان توپ جارىپ قىردى بوكتەرلەي وتە بەردى. بايتابىننىڭ دا بەدەۋى الا جونەلدى. قالعان سولداتتار مىلتىقتارىن قايتا وقتاپ اتقانشا بۇلار ساربازدارىن شۇبىرتا جىڭعىل اراسىنا كىرىپ تە ۇلگىردى.
تاڭەرتەڭگى ۇرىستان بەرى جاساعى اجەپتاۋىر سيرەپ قالعانىن جولامان ەندى عانا انىق اڭعاردى. اتتارى دا بولدىرعانداي. تەمىردى تەمىرگە سالا بەرسەڭ، ەكەۋىنىڭ دە ءجۇزى مايىسپاي ما، سول ءتارىزدى اجالعا قارسى شابۋىلعا شىعا-شىعا ساربازداردىڭ دا بەتتەرى قايتىپ قالعانداي. جاۋعا ەندى سالۋعا جاساعىنىڭ جارار ەمەسىن باتىر انىق ءتۇسىندى. ءبىراق سوندا نە ىستەۋى كەرەك؟ جالعىز جول — كەيىن شەگىنۋ مە؟ ويتكەن كۇندە قاشقان جاۋعا قاتىن دا ەر، قانداي بەرەكە قالادى؟
ەندى شابۋىلعا قارسى جاعى دايىندالا باستادى. وزدەرىنىڭ ءالى دە تىڭ ەكەنىن دەمەۋ ەتسە كەرەك. ساپ تۇزەپ، لەك-لەگىمەن بەرى قاراي قوزعالدى. ساداق وعى جەتەر جەرگە دەيىن ات قويار ەمەس. ازىرگە قۇر سۇس كورسەتىپ، دابىلىن قاعىپ اقىرىن سىرعىپ كەلەدى... كەزەگەن مىلتىق، جالاڭاش قىلىشتىڭ ءتۇسى قانداي ءزارلى، جولامان توبىنداعى كەيبىرەۋلەر سەسكەنەيىن دەدى. ءبىراق امال بار ما، «قوياندى قامىس، ەردى نامىس ولتىرگەن»، بۇلار قارسى شىعۋعا ءماجبۇر بولدى.
وشتەسكەن ەكى جاق ەندى بىر-بىرىنە قارسى تۇردى. جولامان ىشتەي سەزىپ كەلەدى، كۇش جۇزدەن استام مىلتىعى بار جاۋ جاعىندا. ولار سويىل ۇرۋعا جەتكىزبەي جىگىتتەردىڭ كوبىن جايراتادى. ايتسە دە مۇنداي ۇرىستا كىم اجالدان قورىقپاسا سول جەڭەدى، ءالى دە بولسا سويىل سوعار ءتورت جۇزگە تاياۋ ساربازى بار، تاعى دا ءبىر رەت ايقاسىپ كورگەن ءجون، تەك بەلدەسۋگە جاعداي تۋسا جارار ەدى.
ەكى جاق ساداق وعى جەتەر مولشەرگە كەلگەن كەزدە كەنەت ءبىر بۇيىردەن ۇرانداعان داۋىستار شىقتى.
— قارا قىپشاق قوبىلاندى! قوبىلاندى!
— دۋلات! دۋلات!
جولامان جالت قاراپ ەدى، وڭ جاق قاپتالدان جاۋىنا قارسى اعىزىپ كەلە جاتقان سامساعان قولدى كوردى. ەڭ الدىندا ەسىك پەن توردەي الا اياق كۇرەڭ مىنگەن باتىر، ۇستىندەگى ساۋىتى كۇنمەن شاعىلىسادى، ودان كەيىن بوز اتتى بىرەۋ. العاشقىسىنىڭ قولىندا سويىل، ەكىنشىسىنىڭ قولىندا شوقپار. بوز اتتاعىسى سوناۋ توعىز باتپان شوقپارىن تاياق سىلتەگەندەي ءۇيىرىلتىپ ويناپ بارادى.
اۋ، مىناۋ قىپشاق باتىرى يمان عوي!—دەدى جولامان،— استىنداعى الا اياعى سونىكى ءتارىزدى.
— ءيا، اياق الىسى سوعان ۇقسايدى.
— سوڭىنداعىسى باعانالى قارامەندى!
— بۇلار قايدان ءجۇر بۇ جاقتا؟!
وزدەرىنە قاراي شاپقان توتەن قالىڭ قولدان سەسكەنىپ پاتشا جاساعى جالت بۇرىلدى. بۇنى كورىپ جولامان توبى دا لاپ قويدى.
قىسقا ايقاستا جازىم بولعانى، جارالىسى بار جۇزگە تاياۋ سولداتىن شىعىن ەتكەن پاتشا اسكەرى جۇزگە جەتەر-جەتپەس سولداتپەن ازەر قاشىپ قۇتىلدى.
ۇرىس بىتكەننەن كەيىن ساربازدار قازا بولعان سولداتتاردى قۇمايت ەرنەۋدىڭ بورپىلداق توپىراعىن وپىرا قۇلاتىپ جاردىڭ ەتەگىنە كەمدى. وزدەرىنىڭ جۇرۋگە جارامايتىن جارالى سەرىكتەرى مەن قازا بولعان جولداستارىنىڭ سۇيەكتەرىن ءتورت سويىلدى بەلبەۋلەرىمەن تورلاپ، جايما جاساپ جاتقىزىپ، كەتكەن كوشتىڭ سوڭىنان الا ءجۇردى. ۇزىن بويلى، قاپساعاي دەنەلى، ەلۋدەن اسىپ كەتكەن قىپشاق باتىرى دۋلات ۇلى يماننان جولامان وتكەن جىلى اق پاتشاعا قارسى ور مەن ۇلىتاۋ ورتاسىنداعى ارعىن، قىپشاق، نايمان، كەرەي، الشىن رۋلارىنىڭ كوپ اۋلىنىڭ ەرەۋىل كوتەرگەنىن ەستىدى. ال بيىل تورعاي بويىنا كوپ اسكەر شىعىپ، يماننىڭ ۋاقىتشا مۇعاجار تاۋىنىڭ ىشىنە ساربازدارىمەن تىعىلا تۇرۋعا ءماجبۇر بولعانىن ءبىلدى.
— ءقازىر ارقانىڭ كوپ جەرىندە اق پاتشاعا قارسى ەرەۋىلدەر جيىلەندى،— دەدى يمان اڭگىمەسىن تۇجىرا،— جاقىندا جەرىمە بەكىنىس سالدىڭ دەپ باياناۋىلداعى ازنابايدىڭ تايجان، سەيتەن اتتى بالالارى كوتەرىلدى. اتتەڭ نە كەرەك، قوس ارلان مەزگىلسىز قولعا ءتۇستى...
ال قاستارىنداعى بالۋان دەنەلى، سوم بىلەكتى، قارا تورى، قالىڭ مۇرتتى قۇدايمەندى باتىردىڭ بۇل جاقتا قايدان جۇرگەنىن جولامان سۇراعاندا، يمان:
— باعانالىداعى جىرىقتىڭ شونجارى ساندىبايدىڭ ەردەنى قالىڭدىعىن توقالدىققا تارتىپ الىپ، اۋلىنا قارا كەڭگىر مەن سارى كەڭگىردەن قونىس بەرمەي سارىسۋ جاققا قۋعان سوڭ، بىزگە كەلىپ قوسىلدى،— دەدى.
سودان كەيىن يمان وزدەرىنىڭ مۇعاجار تاۋىندا ارقار اتىپ كۇن كورىپ ءجۇرىپ تابىن رۋىنا سولدات شىعىپتى دەگەن لاقاپتى ەستىپ، ءبىر كەمەگە مىنگەننىڭ تاعدىرى ءبىر دەگەندەي، ءبارىنىڭ ارمانى ءبىر جەردەن تۇيىسكەن سوڭ، اعايىن باسىنا كۇن تۋعان شاقتا كومەك بەرۋگە كەلگەندەرىن ايتتى.
— بۇگىنگى جاقسىلىقتارىڭدى ءومىرباقي ۇمىتپاسپىن،— دەدى جولامان قالىڭ قاباعىن ءدۇر كوتەرىپ.— التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى، دەگەن وسى. ءۇش باتىر تىزە قوسىپ ەدىك، كوك تەمىرگە ورانعان جاۋ شەگىندى.
بۇكىل تابىن قان جىلاپ، قارا جامىلىپ بوزداقتارىن قويىپ، جەتىسىن بەرگەننەن كەيىن ءۇش باتىر قايتا كەڭەستى... ەندى رۋ-رۋ بولىپ اق پاتشاعا قارسى شىققانمەن مۇراتتارىنا جەتە المايتىندارىن اڭگىمە ەتتى. ەلدىگىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن بۇكىل قازاق باس قوسىپ، ءبىر تۋدى كوتەرۋ اق پاتشاعا بەرىلگەن سۇلتاندارمەن شايقاسىپ كەلگەن قاسىم تورە بالالارىنان شىعۋ كەرەك دەگەن توقتامعا كەلدى. وسى تىلەكتى ءبىلدىرۋ ءۇشىن سوناۋ سىر بويىنداعى قاسىم تورە اۋلىنا ازىرگە سوقا باس، سودىر تاياق قۇدايمەندى باتىردىڭ ساپار شەگۋىن ءجون تاپتى.
وسىلاي ۋادەلەسكەن يمان باتىر قىپشاق رۋىنىڭ باسىن قوسىپ اق پاتشاعا قارسى دايىنداۋ ءۇشىن، مۇعاجار تاۋىندا باس ساۋعالاپ جۇرمەي، ەندى ساربازدارىمەن ءوز ەلىنە قايتپاق بولدى.
ازىرگە جاۋ بەتىن تويتارعان تابىن رۋى بيىلدىققا وسى ەلەك بويىنىڭ جوعارعى جاعىن قىستاپ شىقسىن دەلىندى. ەگەر تاعى دا سولدات شىعىپ، كۇرەسۋگە دارمەنى جەتپەيتىندەي حالگە ۇشىراسا، تورعاي، ءىرعىز وزەندەرىنىڭ كۇنشىعىس وڭىرىنە قىپشاق جەرىنە كوشەتىن بوپ ۋادەلەستى.
يمان باتىر قىپشاق جەرىنە قاراي تابىن قوزعالسا، قۇشاق جايىپ قارسى الاتىنىن ايتتى.
ءۇش باتىر وسىلاي سەرتتەسىپ ايىرىلدى. ءبىراق ءار رۋى وزىنە ءبىر تايپى ەل سانالعان، جەرگە توگىلگەن بيدايداي شاشىراعان قالىڭ قازاق، ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالا ما، جينالماي ما، بۇعان ۇشەۋى دە كۇپتى ەدى.
ءىىى
شىم دۋالدى، كۇيگەن كىرپىش مەشىتتى، قالىڭ جەمىس اعاشىنا بولەنگەن تاشكەنت شاھارى بۇگىن دە ادەتتەگىدەي ىستىق. اقىرعان ەسەك، شيقىلداعان شاڭىراقتاي قوس دوڭگەلەكتى اربا، شاڭ-شاڭ كەشەلەردى قۋالاي اققان لاي سۋلى ارىقتار دا كۇندەگىدەي. ناۋان بازارى دا ەجەلگى قالپىندا. قاتار-قاتار تىزىلگەن كۇركە ءتارىزدى كىشكەنتاي دۇكەندەردىڭ الدىنا جايىپ قويعان قىزىل-جاسىلدى جىبەكتەن، كوك الا، سارى الا، توگىلدىرە سان ءتۇرلى گۇلمەن، ورنەكپەن اشەكەيلەنگەن ماتادان كوز تۇنادى. تاۋ-تاۋ بولىپ ۇيىلگەن، ساتۋعا ارنالعان ورىك، مەيىز، حيۋا ماۋەسى، فەرعانا الماسى، جۇڭگو جاڭعاعى... ەرتە پىسكەن اڭگەلەك، قارا كوك كۇلابى، سارى الا بۇقار قاۋىندارىنان اياق الىپ جۇرگىسىز. كۇمىس جۇزىك، التىن بىلەزىك سوققان ۇستا، قولىندا ءتاسپىسى، الدىندا توسەلگەن جاينامازىنا توگىلگەن جەمىس ءتارىزدى سۇيەك قۇمالاقتارى بار قوجا-مولدالار. وتقا كۇيگەن سەمىز ەتتىڭ ءيىسى مۇڭكىگەن مانعال جانىندا بۇك تۇسكەن ناشار كيىمدى ءدارۋىش پەن كالەندار. تەك وسىلاردىڭ عانا جۇزدەرى سولعىن. ال وزگە الا شاپان كيىپ، اق سالدە وراعان وزبەكتىڭ قايسىسىنىڭ يشان ەكەنىن، قايسىسىنىڭ ديقان ەكەنىن ايىرىپ بولار ەمەس. كىمنىڭ ساتۋشى، كىمنىڭ الۋشى ەكەنىن دە اجىراتۋ قيىن. مۇندا ءبارى دە ساتىلادى، بايدىڭ ارى دا، جارلىنىڭ مالى دا...
بۇل قالادا ءبارى دە ادەتتەگىدەي، اناۋ بودەنە سوعىستىرعان توپ تا، انە، اناۋ قورقور تارتىپ، گەدجاك تىڭداپ وتىرعان مىرزالار دا... ءبارى دە كۇندەگى سالتىندا. ناۋان بازارى دا گۋ-گۋ، تاشكەنت كوشەسى دە شاڭ-شاڭ، اسپان اينالىپ جەرگە تۇسەردەي كۇن دە ىستىق، كۇيىپ تۇر.
تەك مامەت ءالىم ورنىنا بولعان تاشكەنت قۇشبەگى بەگدەربەك راباتىندا عانا بۇگىن ءبىر عاجايىپ وزگەرىس بار سەكىلدى. ءبىراق، قۇشبەگىنىڭ بۇلبۇلدارى سايراعان، جۇپار ءيىسى اڭقىعان باۋ-باقشاسىندا، ەسىك پەن تورىنە دەيىن يراننىڭ جىبەك كىلەمى توسەلگەن، نەمەسە قابىرعالارى بۇقاردىڭ گ ۇلى توگىلگەن سارعىلت جىبەگىمەن كومكەرىلگەن سالتاناتتى سارايلارىندا ەشقانداي وزگەرىس جوق.
قولدان جاساعان كۇمىس كولدەرىندە دە سۇڭقىلداپ ءۇن قوسقان اققۋ. شىق مونشاقتى جاسىل توككەن باقشالارىندا دا سايراعان بۇلبۇلدار. ءمولدىر فونتان سۋلارىندا دا جۋىنعان القىزىل قىرمىزى گۇلدەر...
مۇنداعى وزگەرىس تەك سالتانات سارايىنداعى ءمۇريت، سوفى، ءۋازىر، نايب بەكزادالاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىستارىندا، سويلەگەن سوزدەرىندە...
جوق، بۇلار سويلەمەيدى — سىبىرلايدى، جۇرمەيدى — قىبىرلايدى، اياقتارىنىڭ ۇشىمەن باسىپ ءۇنسىز قوزعالادى. جۇزدەرىندە قوبالجۋدان كورى قورقىنىش، بىر-بىرىنە اشىق تىلدەسۋدەن گورى، سىر ساقتاۋ باسىم. ونسىز دا قۇپياعا تولى قوناق سارايى — راباتى بۇگىن بۇرىنعىسىنان تىلسىم جۇمباق قاپاسقا اينالعان. ءبىر ءسات جاڭبىر الدىندا تۇنەرە تۇسكەن جايتكە ۇقسايدى. قوناق سارايىنىڭ مۇنداي كۇيگە تۇسۋىنە سەبەپ بولعان نە ەكەن؟
بۇگىن تۇندە اي بويى ءار كۇنى ايداي سوزىلىپ، ابدەن سارى جامباس بولىپ قۇشبەگىنىڭ رابات سارايىندا كۇتىپ جاتقان قاسىم تورەنىڭ بالالارى ەسەنگەلدى، سارجان مەن شۇبىرتپالى اعىباي باستاعان جيىرما جىگىتتىڭ تاعدىرى شەشىلمەك...
جانە بۇگىن قوقان دارۋعاسى لاشكاردىڭ اقىلى بويىنشا قۇشبەگىنىڭ ارناۋلى شاقىرۋىمەن ءۇش اق پىلگە شاتىر تىگىپ، كىلەڭ قارا كوك ارعىماق مىنگەن، قاسىندا ءبىر توپ ەشىك — اعا، ءمۋادزين، نايب، گەدجاعى بار قوقان حانى مادەلىحان (مۇعامەت ءالىم) كەلگەن. بۇلار قالاعا كىرگەن كەزدە جۇرت شىرت ۇيقىدا ەدى. سىز بەرىپ كەلە جاتقان تاڭمەن بىرگە ۇرىلعان دۋتار، ءىشىن تارتا بارىلداي شىققان زۋرنا، تانبۋر ۇندەرى بۇكىل تاشكەنتتى ازان-قازان ەتتى. جۇرت جاۋ كەلىپ قالعان ەكەن دەپ توسەكتەرىنەن اتىپ تۇردى. كەلگەن قوقان حانى ەكەنىن بىلگەندە جاۋ شاباردان بەتەر جانتالاسا ەسىكتەرىن تارس بەكىتىپ ۇيدى-ۇيىندە ءۇنسىز جاتتى.
كۇن شىعا قالانىڭ مادەلىحان كىرگەن شەتىنەن ءسال قيىستاۋ قاقپادان ەكىنشى كوش كورىندى. بۇندا دا تاماشا سالتانات بار. جابىق كۇيمەلى پاۋەسكەگە كەسەم سالىپ ءۇش اقبوز جەككەن، الدى-ارتىندا نايزا ۇستاعان سەگىز سالت اتتى نوكەرى بار كورىكتى كەرۋەن. بۇ دا تاشكەنت قۇشبەگىنىڭ ارناۋلى قوناعى. ۇراتوبە كەنتىندە تۇراتىن وم ارحاننان ون التى جاسىندا قالعان، ءقازىر وتىزعا كەلگەن، بۇكىل ورتا ازياعا اتى شىققان، التىن ايداي تولىقسىعان سۇلۋ جەسىر حانشا حانپادشايىم، مادەلىحاننىڭ وگەي شەشەسى.
تاشكەنت ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، بەلگىلى ءاپتۋار شايقىنىڭ كەزىندە ۇلكەن شاھارعا اينالعان. مۇندا جىبەك توقۋ، التىن-كۇمىس زەرلەۋ، بىلعارى يلەۋ، تەمىر قورىتۋ، اراق-شاراپ قايناتۋ ءتارىزدى كاسىپتەر گۇلدەنىپ، قالا بۇكىل ورتا ازيانىڭ روسسيا يمپەرياسىمەن، قاشقاريا، ينديامەن قارىم-قاتىناس ساۋدا جاسايتىن كىندىگى بولعان.
تاشكەنت كەنتىنىڭ گۇلدەۋىمەن قاتار ونى وزىنە باعىندىرعىسى كەلگەندەر دە كوبەيەدى. اسىرەسە وعان كوزىن تىگەتىندەر بۇحار، حيۋا، ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ باسىندا پايدا بولعان قوقان حاندارى ەدى. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ باسىندا ومارحاننىڭ اعاسى قانىشەر ءالىمحان، ءاپتۋار شايقىنىڭ ۇرپاعى ءجۇسىپ قوجانى سوعىسىپ جەڭىپ الادى. سودان باستاپ تاشكەنت قوقان حاندىعىنىڭ باعىنىشتى ءبىر ءۋالاياتى بولىپ قالادى، ءبىراق باعىنىشتى دەگەن اتى بولماسا ونى ەشكىم باسا-كوكتەپ بيلەمەيدى. قوقان حاندىعىنا جاتاتىن ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىر بولەك ەلى مەن سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنداعى شۋ، سارىسۋ وزەندەرىنىڭ بويىنداعى قازاق جەرىنە سالىنعان اقمەشىت، جاڭاقورعان، جەلەك، قامىسقورعان، شىمقورعان، قوسقورعان سەكىلدى بەكىنىس شاھارلاردىڭ ءبارى تاشكەنت قۇشبەگىنىڭ قاراماعىندا قالادى. تەك تاشكەنت قۇشبەگى قوقان حانىنا جىلىنا ەكى ءجۇز مىڭ تەڭگە سالىق تولەپ تۇرادى.
بۇل سالىقتى تاشكەنت قۇشبەگى بولعان تاجىك مامەت ءالىم، وزبەك لاشكار، بەگدەربەك، قىپشاق نۇرمۇحامەد وزدەرىنە باعىنىشتى قازاقتاردان ون ەسە ارتىق ەتىپ ءوندىرىپ الىپ تۇردى. بۇل جاعىنا كەلگەندە اسىرەسە وسى كەزدەگى قۇشبەگى بەگدەربەكتەن اسقان زۇلىمى از-اق. اقمەشىت حاكىمى جاقىپبەك ارقىلى قوقان حاندىعىنا باعىنىشتى قازاق اۋىلدارىنىڭ قاققاندا قانىن، سىققانعا ءسولىن الدى.
ەسەنگەلدى مەن سارجان سۇلتاندار تاشكەنتكە كەلگەن شاقتا ونىڭ مادەلىحان مەن حانپادشايىم توقالدى شاقىرۋىندا دا ۇلكەن كاپ بار. ءبىراق مۇنى ءازىر وزىنەن بوتەن ەشكىم بىلمەيدى.
قۇشبەگى سىر ساقتاي الاتىن ادام. سوندىقتان دا رابات، ديۋان سارايلارى قۇپياعا، ىزعارى سۋىق سىرعا تولى ەدى.
وسى قۇپيا سىر بۇگىن ەڭ بيىك شەگىنە جەتكەندەي. سارجانداردىڭ كەلگەنىنە اي بولسا دا قۇشبەگى كۇندە ءبىر سىلتاۋمەن ولاردى قابىلدامادى. بىرەسە اڭعا كەتەدى. بىرەسە ۇكىم قۇرادى. بىرەسە سىرقاتتانىپ قالادى. مۇنداي قورلىققا نارازى قاسىم تورە بالالارى قولدى ءبىر سىلتەپ قايتىپ كەتەيىن دەسە، اڭدىعان كوز اياقتارىن تىپىر ەتكىزەر ەمەس. بۇلاردىڭ مۇندا ورىك، مەيىز جەپ جاتقان جاتىستارى، قوناقتان كورى تۇتقىن سالتىنا جاقىن، قازاق سۇلتاندارى دا اڭ-تاڭ... دوس بۇيتپەسە كەرەك ەدى، ال سوندا بەگدەربەك قاس پا؟ ولاي بولسا، وتكەن جولعى ۋادە، بەرگەن سەرتتەرى قايدا؟ قاس دەۋگە قيىن. سوندا بۇلاردى ءبۇيتىپ ۇستاۋعا قانداي سەبەپ بار؟ وسىلاي جۇمباققا شەشىم تابا الماي ابىرجىعان، قوبالجىعان قىر بەكزادالارى قۇشبەگىنىڭ ءبىر ۋازىرىنەن جاقىندا عانا جاعدايدى ءبىلدى. قۇشبەگى قوقان حانىنىڭ كەلۋىن كۇتۋدە ەكەن، بار شارۋانى ءتورت كوزدەرى تۇگەل وتىرىپ سويلەسپەك كورىنەدى... سول كۇتكەن مادەلىحان دا بۇگىن كەلىپ جەتتى. قوقاننان الىسقا شىعىپ ۇيرەنبەگەن حان، جول سوعىپ ابدەن قالجىراپ قالعان ەكەن، ءقازىر اشەكەيلى ديۋان سارايىنىڭ نە ءبىر سالتاناتتى بولمەسىندە دەم الىپ جاتىر. كەشكە قۇشبەگىمەن ديدارلاسپاق. سوندىقتان دا حان تىنىشتىعىن بۇزبايىق دەپ دەمدەرىن ىشىنە جۇتىپ جۇرگەن ءبىر جۇرت... قۇشبەگى سارايىندا ۇشقان شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلەردەي تىنىشتىق. ءارى ءقاۋىپتى، قاتەرلى تىنىشتىق. ال بەگدەربەك ءوزى كىسى قابىلدايتىن شاتىرىندا. حانمەن ديدارلاسار الدىندا قاسىم تەرە بالالارىنىڭ دا وي-پىكىرلەرىن ءبىلۋ كەرەك. بۇلارعا دەگەن شەشىمى ەسەنگەلدى مەن سارجاندى شاقىرماستان بۇرىن وزىنە ايگىلى بولعانمەن، ءقازىر ءوزىن ءوزى باسقاشا ۇستاۋدا. قايتكەنمەن دە سۇلتاندار ءازىر ەشتەڭەنى سەزبەگەنى ءجون...
سوندىقتان دا بەگدەربەك كۇلە قاراپ، جىميا سويلەيدى. ءقازىر ول سۇپىگە جابىلعان جىبەك تۇگى ءبىر ەلى، قۇس مامىعىنداي جۇمساق، قىرمىزى قىزىل بۇحار كىلەمىنىڭ ۇستىنە توسەلگەن التى قابات شايى كورپەدە، اققۋدىڭ ءتۇبىت جۇنىنەن جاسالعان قوس مامىق جاستىقتى شىنتاقتاي جاتىر. شەتى جىبەك كۇلتەلى مول داستارقاننىڭ ءۇستى تولعان تاعام، شاراپ، ءشاربات...
بەگدەربەك الپىسقا تاياپ قالعان ات جاقتى، اققۇبا كەلگەن ۇزىن بويلى كىسى. ءقان-سولسىز ەرىندەرى جۇقالاڭ، قالىڭ قاباقتارى تۇتاسىپ بىتكەن، ساقالىنىڭ اعى باسىم. سۇزىلە قارايتىن سۇرعىلت كوزدەرى ىسىلداعان جىلان ىسپەتتەس ءبىر سۋىقتىق تانىتادى. بەتى كۇلسە دە، كوزى كۇلمەيدى. الپىستى القىمداعانمەن بەتىندە ءاجىم جوق، تىپ-تىك تاياق جۇتقانداي سۇڭعاق دەنەلى. جۇڭگو جىبەگىنە مالىنا كيىنگەن. تەك يىعىندا وزبەكتىڭ كوك الا ءشايى شاپانى، باسىندا اق مارجانمەن كەستەلەگەن قارا بارقىت الا تاقياسى. اق جىبەك كويلەگىنىڭ اشىق ومىراۋىنان كەۋدەسىنىڭ كوك بۋىرىل تۇگى شىعىپ ءتۇر. ۇزىن اق ساۋساقتارى جىرتقىش قۇستىڭ تىرناقتارىنداي ءالسىن-السىن ءبىر بۇرىسە جۇمىلىپ، ءبىر جازىلىپ تۇرادى. بىلەكتەرى دە ءجۇن-جۇن... قول الۋەتى ءبىر ءتۇرلى سۇستى. وڭ ساۋساعىنا سالعان قىزىل التىن سوم جۇزىگىنىڭ ۇستىندەگى جالپيتا ورناتقان جىلان باسىنداي قىزىل لاعىل تاسى ۇيىعان ادام قانىنا ۇقسايدى. اياق جاعىندا تۇكتى بالتىرلارىن سيپاپ ۋىزداي اپپاق، قارا كوزدى ون ءبىر-ون ەكى جاسار پاتشا بالا وتىر. بۇل دا جىبەككە مالىنا كيىنگەن. قارسى، داستارقاننىڭ بەرگى جاعىندا، مالداستارىن قۇرىپ، قۇشبەگىنە قاراي قالعان ەسەنگەلدى مەن سارجان.
ەسەنگەلدى ەتجەڭدى كەلگەن، دوڭگەلەك، قارا تورى ءجۇزدى، قوي كوزدى ادام. شيىرىلعان سۇلۋ مۇرتتى. سارجان سۇڭعاق بويلى، قىزعىلت سارى، وتكىر كوزدى، بايگەگە جاراعان جىلقى ءتارىزدى، قاتىپ قالعان، شاپشاڭ قيمىلدى كىسى. ەكەۋى دە ەلۋدى القىمداپ تاستاعان. ەسەنگەلدى بىرەر جاس قانا ۇلكەن ءتارىزدى. ەكەۋىنىڭ باسىندا دا ءۇستىن ءتورت سالالى كوگىلدىر بارقىتپەن ادىپتەگەن، قىردىڭ قىزىل تۇلكىسىنىڭ تەرىسىمەن كومكەرىلگەن، قانداي تۇرگە بولسا دا كورىك بەرەر ارقانىن، سۇلۋ بوركى. ۇستەرىندە — جاعالارىنا قارا بارقىت ۇستاعان، ءجىبىن جىڭىشكە ەتىپ يىرگەن اپپاق تۇيە ءجۇن شەكپەن، اياقتارىندا — جارعاق ءماسى، بۇتتارىندا — سالا قۇلاش بالاقتارى ويۋلانعان كەك بارقىت شالبار. بەلدەرىندە—التىن جالاتقان قارىس سۇيەم كىسەلى، قاقتاعان كۇمىس بەلبەۋ. سارجاننىڭ بەلىندەگى جەز ساقينالى كۇمىس قىندا سابى سارى مۇيىزدەن سوعىلعان سەگىز قارىس اق سەمسەر. ەسەنگەلدىنىڭ بەلبەۋىندە كىشكەنتاي عانا كۇمىس كەزدىك، اي ءمۇيىز، التىنمەن زەرلەگەن ارقار شاقشا... جانىنداعى اعاسى ەسەنگەلدىگە قاراعاندا سارجاننىڭ جاۋىنگەر جان ەكەنى بىردەن بىلىنەدى. ەكەۋىنىڭ دە كوزىنەن قۇشبەگىن سىناي قاراعان ۇشقىن سونەر ەمەس. وتىرعاندارىنا اجەپتاۋىر مەزگىل بولسا دا قويىلعان تاعامنان ءالى تاتىپ العان جوق.
كىسى سىرىنا اككى بولعان بەگدەربەك تە سۇلتانداردىڭ بۇل سىڭايىن بايقاپ وتىر.
— الىڭىزدار، الىڭىزدار، — دەدى ول ەزۋ تارتىپ كۇلگەن بولىپ، انا ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا تۇرعان شىنى تۇرعاۋىشتاعى قىز ەمشەكتەنىپ سۇيىرلەنە پىسكەن ءجۇزىمدى مەڭزەي.— وزبەكتىڭ ءجۇزىمى سىي-قۇرمەتتىڭ باسى.
— راقمەت...— سارجان ەرنىن جىبىرلاتتى دا قويدى.
سازارىپ وتىرعان قوناقتارىنىڭ كوڭىلىن كوتەرگىسى كەلگەندەي قۇشبەگى تاعى دا ەزۋ تارتتى.
— بۇل ءجۇزىم تۋرالى قازاق پەن وزبەكتىڭ اراسىنداعى قالجىڭدى ەستىگەن بولارسىڭدار.
— ج... جوق.— بۇ جولى ەسەنگەلدى ەرنىن جىبىرلاتتى.
— ەستىمەسەڭدەر ايتىپ بەرەيىن،— بەگدەربەك الدەكىمدى مىسقىلداي كۇلدى،— ءبىر قازاق پەن ءبىر وزبەك دوس بولىپتى. اۋلىنا كەلگەن وزبەكتى قازاق قويىن سويىپ، قىمىزىن توسىپ ابدەن سىيلاپتى. جولى ءتۇسىپ، قازاق شاھارعا كەلسە، وزبەك دوسى سىي-قۇرمەت كورسەتىپ الدىنا ءبىر تەگەنە ءجۇزىم قويىپتى. بۇرىن جەمىستى جەمەگەن قازاق تاڭسىق كورىپ اساي باستاپتى. قوماعاي قازاققا نە شىداسىن، ءجۇزىمنىڭ تاۋسىلىپ بارا جاتقانىن اڭعارعان ساراڭ وزبەك:
— الدىڭىزداعىنىڭ اتىن ءيۋزىم دەيدى، ونى ءبۇيتىپ بىر-بىرلەپ ءۇزىپ جەيدى،— دەپ ازداپ جەۋدىڭ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتەدى.
سوندا قازاق:
— ءيا، مۇنى بىزدە ءجۇزىم دەيدى، ءبىر جەگەندە ءجۇزىن جەيدى،— دەپ ساۋساقتارىن سالا ءتۇسىپتى.
اڭگىمە ۇناعان ەسەنگەلدى مەن سارجان سىپايىلىق كورسەتىپ ەزۋ تارتتى.
قوناقتارىمنىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ بولدىم عوي دەگەندەي بەگدەربەك كەنەت قاباعىن ءسال تۇكسيتتى دە، ءسوزىنىڭ بەتىن بىردەن بۇرىپ اكەتتى.
— ءيا، اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەر... دەگەندەي، ەندى بىتىم-كەلىسىمگە كىرىسكەن ءجون بولار... انەۋگىدەن بەرى سىزدەردى قابىلداماي جاتقانىمىزدىڭ سەبەبىن ەستىگەن شىعارسىزدار. حانزادانى كۇتىپ ەدىك... ول كىسى بۇگىن كەلدى، ءقازىر ساۋحات ەتىپ، دەم الىپ جاتىر... كەشكە مەنىمەن سويلەسپەك... قۇرمەتتى مادەلىحانعا بارار الدىندا سىزدەردىڭ دە تىلەكتەرىڭىزدى بىلگىم كەلىپ ەدى.
— ءبىزدىڭ تىلەگىمىز مادەلىحاندا ەمەس، وزىڭىزدە عوي،— دەدى ەسەنگەلدى بايسالدى ۇنمەنەن.
— ءيا، سىزدەردىڭ تىلەكتەرىڭىز مەندە، ال مەنىڭ تىلەگىم قوقان حانىندا، سوندا نە بولعانى؟ — قۇشبەگى اپپاق تىستەرىن كورسەتە كۇلدى.— اللاتاعالا، دۇنيەنى دومبىرانىڭ پەرنەسىندەي، ءبىر ءۇندى ءبىر ۇنمەن بايلانىستىرا جاراتسا امال نە؟ الديار تاقسىردىڭ نە ايتاتىنىن كىم بىلەدى؟
سارجان قاباعىن شىتتى.
— بۇل — ءبىر ساندىقتىڭ ىشىندە ءبىر ساندىق، ونىڭ ىشىندە كۇيساندىقتىڭ كوبى عوي...
— ءيا، سول كۇي ساندىقتىڭ كىلتى قوقان حانىنىڭ قولىندا ەمەس پە؟— بەگدەربەك تە قاباعىن شىتتى. ونىڭ قالىڭ قاباعى جابىلىپ، قايتا اشىلدى.— قىسىر ءسوزدى قايتەمىز، ودان دا نە تىلەيتىنىڭىزدى ايتىڭدار.
— كىمنەن.
— مادەلىحاننان مەنەن.
— ءبىزدىڭ تىلەك وزىڭىزدە، الديار تاقسىر قۇشبەگى،— دەدى سارجان تىكەلەي،— تىلەك بىرەۋ-اق: سىزدەردىڭ بەرگەن جاۋىنگەرلەرىڭىزدىڭ قانداي ەرلىك ىسكە بارا الاتىنىن ءبىز انا جىلى ءوز كوزىمىزبەن كوردىك قوي. ارينە ايدالادا جاتقان قازاق ەلى ءۇشىن وزبەك اعايىنعا جان قيۋ وڭاي ەمەس. سوندىقتان قاراماعىڭىزداعى سىر بويىن، قاراتاۋ، سايرام، شۋ بويىن جايلاعان قىپشاق، قوڭىرات، شىمىر، ىستى، سيقىم، سىبان، جانىس اۋىلدارىنان سارباز جيناپ ەلىمىزدى، جەرىمىزدى قورعاۋعا مۇمكىندىك بەرىڭىز.
جىلقى جىلعى ارقاعا مامەت ءالىم قۇشبەگى قالىڭ اسكەردى باستاپ بارىپ، ار جاعىنان پاتشا سولداتتارى شىققاندا تاشكەنتكە قاراي قاشقانىن سارجاننىڭ ءسوز ەتىپ تۇرعانى قۇشبەگىنە ۇنامادى. سول سەبەپتەن ول قالىڭ قاباعىن قارىس جاۋىپ سارجانعا ءتۇيىلىپ وتىر.
— سوندا ول كۇش كىمگە قارسى شىعادى؟
— اق پاتشاعا، الديار تاقسىر قۇشبەگى.
— جالعىز عانا اق پاتشاعا ما؟
«جوق، مۇنداي كۇش جينالسا قازاقتار ەڭ الدىمەن قوقان حاندىعىنا قارسى شىعادى. ونى بەگدەربەك جاقسى بىلەدى. ويتكەنى روسسيا يمپەرياسىنان گورى بۇلارعا ءقازىر قوقان، حيۋا حاندىقتارىنىڭ تەگەۋىرىنى باتىپ وتىر. قۇشبەگى مۇنى دا بىلەدى. ءيا، روسسيا يمپەرياسى ازىرگە قازاق جەرىنە بەكىنىستەرىن سالىپ، وكىرىكتەر ارقىلى بىرتىندەپ ءوز ىقپالىن تاراتىپ جاتىر. ال سوڭىنان بۇكىل قازاق جەرىن ءبىرجولاتا باسىپ الماق. ءتۇبى ءوزىنىڭ مەنشىگىنە تيەتىن ەل بولعان سوڭ، ءقازىر بىردەن سالىق جاعىنان دا قان قاقساتىپ وتىرعان جوق. ول سوندىقتان دا ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز جيىرما ەكىنشى جىلعى ۋستاۆى بويىنشا ورتا ءجۇز وكىرىكتەرىنەن الاتىن مال سالىقتارىن دا جيناۋدى كەشىكتىرىپ كەلدى. ال قوقان، حيۋا حاندىقتارى بولسا، ولار قازاققا قانداي قيانات جاسامادى دەسەڭشى! ءبىر عانا شىمكەنت ءۋالاياتىنان ءوزى وتكەن جىلى سەكسەن مىڭ سوم كۇمىس اقشامەن زەكەت العان جوق پا. ال حاراج سالىعىنان كەلەتىن پايدانى قايدا قوياسىڭ؟ ون بەس، جيىرما تاقيپ جەر ءبىر قوش بولادى. ءبىر قوشتان جىلىنا ورتا ەسەپپەن ەلۋ بەس پۇت بيداي حاراج الىنادى. سوندا ءار ءۋالاياتتان ەڭ كەم دەگەندە قىرىق مىڭ كۇمىس اقشاداي پايدا تۇسەدى. بۇل — بۇل ما، مۇحامبەت پايعامباردىڭ ءدىنى بويىنشا ءار قىرىق قويدان ءبىر قوي ساداقا الىناتىن بولسا، ءبىز ءار ۇيدەن جىلىنا التى قوي ساداقا المايمىز با؟ ال شوپتەن، كەمىردەن، سەكسەۋىلدەن الىناتىن حاراجداردى قايدا قوياسىڭ! حاراج بەن زەكەتتەن باسقا دا پايدا از با؟ ولار بەكىنىستەردىڭ قابىرعالارىن، قاقپالارىن جوندەۋلەرى كەرەك. قوقان بەكتەرىنىڭ باۋ-باقشاسىن، سالعان قاۋىن-قاربىزدارىن قاراپ، ال سوعىس بولا قالسا، وزدەرىنىڭ ات-كولىگىمەن، قارۋ-جاراعىمەن تولەۋسىز-قۇنسىز قىزمەت ىستەۋگە مىندەتتى.
وسى سالماقتىڭ ءبارىن دە قاراماعىمىزداعى قازاق اۋىلدارى كوتەرىپ كەلە جاتقان جوق پا؟ ءيا، كوتەرىپ كەلەدى... ءبىراق ءۇنىن شىعارماي ءجۇر مە؟
بۇعان:
كەلى ءتۇبىم دەپ الادى،
كەۋسەنىم دەپ الادى.
ۇتىرا زەكەت دەپ الادى،
قوشاق زەكەت دەپ الادى.
ارقادان كەلگەن سور نايمان
اڭ-تاڭ بولىپ قالادى،—
دەپ جانكىسى جىراۋدىڭ قوقان حانى الىمگە ايتقانى ايعاق ەمەس پە؟..
وسىلاردىڭ ءبارىن سارجان دا، بەگدەربەك تە بىلەدى. سونداي قورلىقتى باستان كەشكەن قازاق اسكەر جيناپ باسى قوسىلار جاعداي تۋسا ەڭ الدىمەن اۋىزدى قوقانعا سالماعاندا كىمگە سالادى؟ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن شىداپ كەلسە، ونىسى قوقان روسسيا پاتشاسىنا قارسى جاردەم بەرەر دەپ سەنىپ كەلگەنى. ءتۇبى ەڭ كۇشتى جاۋى روسسيا پاتشاسى ەكەنىن قاسىم تورە بالالارى بىلەدى. ەگەر ونىڭ وتارلىعىنان قۇتىلا السا، قوقان حاندىعىنان قۇتىلۋدى وڭاي دەپ ويلايدى بۇلار. سوندىقتان دا جاردەم كۇتەدى. ال قوقان حاندىعىنىڭ بەرگەن جاردەمى انا جىلعى... مۇنداي جاردەمنەن قازاققا كەلەر پايدا جوق. ەندى بۇلار ءبىزسىز باستارىن قوسپاق. جوق، باسىن بىرىكتىرە العان دۇشپانىڭ قايرالعان قىلىشپەن تەڭ، ابايلاپ ۇستاماساڭ قولىڭدى الىپ تۇسەدى. ىشتەگى شۇبار جىلاندى اسىراۋدىڭ قاجەتى جوق، ودان دەر كەزىندە ارىلعان ءجون».
سارجان سۇراققا قارسى سۇراق قايتاردى.
— الدە ءسىز ءبىزدىڭ روسسيا پاتشالىعىمەن ۇرىسقانىمىزدى ۇناتپايسىز با؟
— بەكەر ۇيدەيسىز،— دەدى ءسوزىن سوزا قۇشبەگى.— ەگەر مىناۋ اق ساقالىم ورىستىڭ قانىمەن بويالسا ارمانىم جوق. ءبىراق ءقازىر ماسەلە وندا ەمەس...
— ەندى نەدە؟
بەگدەربەك سارجانعا كۇلىمسىرەي قارادى.
— قازاقتا ماقال بار ەمەس پە... «ءوزىم اسىراعان كۇشىگىم ءوزىمدى قاپتى» دەگەن؟
سارجان تۇنجىراپ كەتتى.
— قاي كۇشىك قاي كۇشىكتى اسىراعانىن انىقتاساق نەتتى.
قۇشبەگى بۇرىنعىسىنان دا كۇلىمسىرەي ءتۇستى.
— قازاقتا تاعى دا ءبىر ماقال بار ەمەس پە، داستارقان قاسىندا وتىرىپ قوناق اياعىن الشاق كوسىلمەس بولار دەگەن؟
— ءيا، ءسوزىڭىز دۇرىس، كەي قوناق اياعى سوناۋ سوزاق، سايرام، اقمەشىتكە دەيىن كوسىلىپ جاتقان جوق پا؟ ونداي ماسىل قوناق، ماسىل اعايىنعا اياعىڭدى تارت دەيتىن، اتتەڭ دۇنيە-اي، كۇشتىڭ جوعى-اي!..
بەگدەربەك سارجاندى سوزىنەن ۇستادى.
— باس قوسىپ، كۇش جيناۋ دەگەندەگى ماقساتىڭ سول ەكەن عوي.
قىزۋ قاندى سارجان ابايسىزدا وت باسىپ العانىن ءتۇسىندى. ايتىلعان ءسوز، اتىلعان وقپەن تەڭ، قايتىپ الار دارمەن قايسى. وسى اعاتتىعىنان ىشتەي ىزالانىپ، سازاردى دا قالدى. ال بەگدەربەك بولسا جاۋىنىڭ تۇپكى سىرىن وڭاي اشقانىنا ءماز بولىپ، ەندى شىنداپ كۇلىمسىرەدى. «باس قوسىپ كۇش السا، وزىڭە تارپا باس سالايىن دەپ تۇرعان جاۋدى قالاي بوساتىپ جىبەرۋگە بولادى؟ جوق، كەشىرىلگەن جاۋ — ەڭ ءقاۋىپتى جاۋ».
— الديار تاقسىر،— دەدى ەندى ەسەنگەلدى سوزگە كىرىسىپ،— جەردى شۇقىلاي بەرسەڭ شۇڭقىر بولادى، دەنەڭدى شۇقىلاي بەرسەڭ جارا تۇسەدى... ەلىمىزدەن، جەرىمىزدەن ايىرىلىپ جۇرگەندە نە ەتەسىز ءبىزدىڭ جانىمىزعا جارا سالىپ؟ روسسيا پاتشاسىنا قارسى شىعامىز دەپ سىزبەن بىرگە ءبىر قايىققا ءمىنىپ ەدىك، سول قايىقتىڭ ءبىر جاعاعا جەتۋى كەرەك تە ەدى. ايران سۇراي كەلىپ، شەلەگىڭدى جاسىرما دەگەندەي، شىن ويىمىزدى ايتايىق. تاشكەنتتىك وزبەك اعايىنعا سوناۋ سارىارقانىڭ جەرىن قورعا دەۋ قيىن، ال اق پاتشادان تارتىپ اپەر دەۋ ءتىپتى ورىنسىز. سىبىرلاپ سويلەگەندى قۇداي ەستىمەي مە، ورىس سولداتىن جەڭەتىن قوقاندا دا كۇش جوعى وزىڭىزگە ايان. سوندىقتان ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىز...
— جاڭاعى سارجان مىرزا ايتقان عوي؟
— ءيا، مال اشۋى — جان اشۋى، جەر اشۋى — ەل اشۋى. قازاق ەل بولىپ باس قوسسا، كىم بىلەدى، ءبىر كەمەرگە جەتىپ تە قالار ما ەدى، قايتەر ەدى... الديار تاقسىر، جارالى جولبارىس جاراسىز جولبارىستان ەر كەلەدى. ءبىز ءقازىر جارالى جولبارىسپىز. جاۋىمىزعا اياماي شابۋىمىز زاڭدى.
«ءيا، مەن دە سەندەردىڭ جارالى جولبارىستاي پيعىلدارىڭنان قورقامىن،— دەدى ىشىنەن بەگدەربەك،— سوندىقتان دا سەندەردى تەمىر شىنجىردا ۇستاۋ ەڭ ءتيىمدى ءادىس».
ءبىراق ەسەنگەلدىگە وزگەشە سۇراق بەردى.
— جارايدى، قاراتاۋ، شۋ، سىر بويىنىڭ قازاقتارىنىڭ باسىن قوسۋعا ءبىز رۇقسات بەرەيىك دەلىك. سوندا قولدارىڭنان نە كەلەدى؟ ول كۇش تىم جەتكىلىكسىز ەمەس پە؟
ورتا سىر، شۋ، سارىسۋ قازاقتارىنىڭ باسىن قوسۋعا سىزدەر مۇمكىندىك بەرسەڭىزدەر، اياق سىر، ارال تەڭىزى، ءۇستىرت، ماڭعىستاۋ قازاقتارىنىڭ بىزبەن بىرىگۋىنە حيۋا حانى قارسى بولماس دەگەن ءۇمىتىمىز بار. حيۋا حاندىعىنىڭ روسسيا يمپەرياسىنان قورعانىس ەتەتىن الدىڭعى شەبى قازاقتىڭ جەرى ەمەس پە؟
ون توعىزىنشى عاسىردىڭ باس كەزىندە، مۇحامەد راحىم حاننىڭ تۇسىندا حيۋا حاندىعى ۇلكەن مەملەكەتكە اينالعان. سولتۇستىكتە سىرداريانىڭ ارالعا قۇياتىن ساعاسىنان باستاپ وڭتۇستىكتەگى اۋعانستان شەكاراسىنا دەيىن وسى حاندىققا باعىنىشتى بولاتىن. بۇعان مۇحامەد راحىم مەن ونىڭ اكەسى ەلتەزەر قازاقتىڭ الاۋىزدىعىن پايدالانىپ، سىرداريانىڭ ارالعا قۇياتىن ساعاسىن، ارال تەڭىزىنىڭ ماڭايىن، ءۇستىرت، ماڭعىستاۋدى، سول جەرلەردە پانالايتىن كىشى ءجۇزدىڭ ءبىراز رۋىن وزىنە باعىندىرىپ العان. حيۋا حانىنىڭ قاراماعىنداعى قازاقتاردىڭ كورگەن كۇنى، قوقان حاندىعىنداعى قازاقتاردىكىنەن دە سوراقى ەدى. قيت ەتسە قىرىپ-جويىپ، بايلاپ-ماتاپ اۋعانستانعا اپارىپ، قاتىنىن كۇڭدىككە، ەركەگىن قۇلدىققا ساتاتىن. ءبىر عانا مىڭ سەگىز ءجۇز جيىرماسىنشى ۇلۋ جىلى حيۋا حانىنىڭ اسكەرى قازاق اۋىلدارىن شاۋىپ، جۇزدەگەن ادامدارىن ءولتىرىپ، الپىس بەس مىڭ قويىن ون بەس مىڭ تۇيەسىن، جەتى مىڭ جىلقىسىن، مىڭعا جۋىق سۇلۋ دەگەن قىز-كەلىنشەكتەرىن تارتىپ الىپ كەتكەن. كىشى ءجۇز اۋىلدارى حيۋا حاندىعىنا قارسى تالاي رەت باس كوتەرگەن. ءبىراق جىگەرى قۇم بولىپ، دەگەندەرىنە جەتە الماعان.
ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز جيىرما بەسىنشى، تاۋىق جىلى مۇحامەد راحىم ولگەننەن كەيىن حيۋا حانىنىڭ تاعىنا ونىڭ ۇلكەن بالاسى اللاقۇل وتىردى. تابىندى باسقارىپ كەلگەن ايشۋاق ۇلى سەرعازى سۇلتان وسى اللاقۇلعا جالعىز قىزىن بەرىپ، حيۋانىڭ قول استىنا كىرىپ، سونىڭ ارقاسىندا كىشى ءجۇزدىڭ حانى اتالعان.
ءبىراق بۇل كەزدە روسسيا پاتشالىعى حيۋاعا دا كوزىن تىگە باستاپ ەدى. ءوز حاندىعىنا ءقاۋىپ تونگەنىن سەزگەن اللاقۇل ەكى مەملەكەتتىڭ ورتاسىندا جاتقان ءۇستىرت، ماڭعىستاۋ، ارال تەڭىزى، سىرداريانىڭ اياق شەنىن جايلاعان قازاق اۋىلدارىن روسسيا پاتشالىعىنا قارسى قويىپ، وزىنە قالقان ەتۋدى كوزدەگەن.
ەسەنگەلدىنىڭ ايتىپ وتىرعانى وسى ەكەنىن قۇشبەگى دە تۇسىنەدى. سويتسە دە سۇلتانداردىڭ تۇپكى سىرىن اشا تۇسەيىن دەگەن ويمەن:
— جارايدى، قوقان حانى مەن حيۋا حانى قازاق اعايىننىڭ پايداسىن جوقتاپ ۇلى ءجۇز بەن كىشى جۇزگە ءوز باستارىن قوسىپ جاساق جيناۋعا مۇمكىندىك بەرسىن دەلىك. ءبىراق بۇ دا از كۇش قوي. قازاقتا سان جاعىنان ورتا ءجۇز باسىم. ءبىزدىڭ ەسەبىمىزدە قاراوتكەل، سەمەي، تورعاي، جايىقتىڭ سولتۇستىك پەن كۇنشىعىس شەبىندە، ازداعان كىشى ءجۇزدىڭ رۋلارىن قوسقاندا ءبىر ميلليون سەگىز ءجۇز مىڭ جان بار. تەگىس ورتا ءجۇز دەسەڭىزدەر بولادى. ال سول ورتا ءجۇز قايدا قالادى؟
— كىشى ءجۇز بەن ۇلى ءجۇز باسىن بىرىكتىرسە ورتا ءجۇز ورتا جولدا قالمايدى.— ەسەنگەلدى شىن ويىن ايتتى،— ابىلاي اتامىزدىڭ ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، اق تۋىن تىككەن جەر ەمەس پە، كۇرەسكە دايىن تۇر.
قۇشبەگى جىميا ەزۋ تارتتى.
«دامەلەرىڭ الىستا ەكەن! ارينە بار قازاقتىڭ باسىن قوستىرىپ قويساق سەندەرگە قوقان دا، حيۋا دا توتەپ بەرە الماس. روسسيا ايداھارى دا وڭايلىقپەن جۇتا الماس. جوق، قىمباتتى سۇلتاندارىم، ءبىز سەندەر ويلاعانداي اقىماق ەمەسپىز. روسسيا دا، قوقان دا، حيۋا دا سەندەردى مايشەلپەك ەتىپ اساي بەرگىسى كەلەدى. وعان قازاقتىڭ مالى دا، جەرى دە جەتەدى. بىزگە سەندەردىڭ ءبىر بولعانىڭنان الاۋىز بولعانىڭ ءتيىمدى».
الاياق بەگدەربەك بۇل ويىن تاعى دا جاسىرىپ، كۇلىمسىرەگەن ۇستىنە كۇلىمسىرەي ءتۇستى.
— بۇعان سەرعازى حان قالاي قارايدى؟ ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ ارتىق دەمەي مە؟ بۇكىل قازاقتى بىرىكتىرگەننەن گورى كىشى ءجۇزدى ءوزىنىڭ باۋىرىنا باسىپ وتىرعانىن جاقسى كورسە قايتەسىڭدەر؟ وندا اللاقۇل حان قايىن اتاسىنىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاي الا ما؟— قۇشبەگى قيقىلداي وتىرىك كۇلدى.— ءوزى جاس توقالىن جاقسى كورەدى دەيدى عوي. كەيدە ويماقتاي دۇنيەنىڭ التىن ايماقتان دا ارتىق قۇنى بولاتىن ادەتى...
— سەرعازى كىشى ءجۇزدىڭ حانى ەمەس. اللاقۇل وعان ونداي ات بەرگەنمەن سەرعازىعا تەك تابىن مەن شەكتى رۋلارى عانا باعىنادى. بۇنىڭ ءوزى ەكى ۇشتى ءجايت. تابىن رۋىنىڭ كوپشىلىگى ءقازىر جولامان سۇلتاننىڭ سوڭىندا...
«باسە، ءوزىم دە ويلاپ ەم، ءوزى قازاق بولا تۇرا ءبىر تايپى ەل قالاي ءبىر حانعا باعىنىپ ءجۇر دەپ... جولامان دەگەندەرى دە، وسى قاسىم تورە بالالارى سەكىلدى، ءوز الدىمىزعا ەل بولامىز، حان بولامىز دەپ كوكسەگەن بىرەۋ شىعار».
ءبىراق قۇشبەگى جولامان جايىن تەز ۇمىتتى. ول ءسوزدى كەنەت كۇلكى-سىقاق ارناعا بۇردى.
— اكەسىن ءبىر تايپا ەلگە حان ەتەردەي سەرعازى مىرزانىڭ قىزى قانداي ەدى؟ باسى التىن، ارتى كۇمىس پە ەكەن؟
مۇنداي سۇراققا جاۋاپ بەرۋدى ار كورىپ ەسەنگەلدى دە، سارجان دا ۇندەمەدى. بۇلاردىڭ رەنجىپ قالعانىن اڭعارماعانداي قۇشبەگى كۇلىمسىرەگەن قالپىندا:
— قازاق سۇلتاندارى حان بولۋدىڭ جەڭىل ءادىسىن تاپقان ەكەن،— دەپ قالجىڭداي ءتۇستى.— مۇمكىن قاسىم تورەنىڭ دە سۇلۋ...
سارجان قولىن سەمسەر سابىنا قالاي اپارعانىن اڭعارماي قالدى. ەسەنگەلدى سابىرلى قيمىلمەن سارجاننىڭ قارىن قىستى. بەگدەربەك سۇرلانىپ كەتسە دە، ەشتەڭە سەزبەگەندەي كۇلىمسىرەپ ءسوزدى بوتەن جاققا بۇردى.— مۇمكىن قاسىم تورەنىڭ سەرعازى سەكىلدى حانداردى جاقتىرماۋىنىڭ بوتەن دە سەبەبى بار شىعار. قىزىن بەرىپ، حاندىقتى ساتىپ الۋ — سۇلتاندارعا ۇناسىمدى ءىس ەمەس قوي.
«جوق، جوق، دەدى ءبىراق، ول ىشىنەن، كەنەت بويىن الىپ كەتكەن ءدىرىلىن ازەر باسىپ، بۇلاردىڭ كوزىن تەز قۇرتۋ كەرەك... ياپىرماي، كىسى قابىلدايتىن ۇيگە قارۋلى ادامدى كىرگىزدىرمەۋدى بۇرىن قالاي ويلاماعانمىن؟ بۇنى بۇدان بىلاي قاراي قاتتى ەسكە الۋ كەرەك ەكەن. كىم بىلەدى، اشۋ ۇستىندە سارجان سەكىلدى ءبىر نوقاي...»
قۇشبەگى ءوزىنىڭ اعات سويلەپ قالعانىن بىردەن اڭعاردى. نامىسقوي سارجاننىڭ وقىس قيمىلىنان ىشتەي جامان شوشىدى. ەندى ول بۇدان ءارى سۇلتاندارمەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ەش قاجەتى جوق دەپ تاپتى. ءبارى دە ايقىن بولدى. تەك سۇلتاندار سەس الىپ كەتپەسىن دەپ بۇرىنعىسىنان دا بەتەر كۇلىمسىرەي ءتۇستى.
— ەل قامىن ويلاعان ەر ازاماتتاردىڭ اشۋىن دا، وكپەسىن دە تۇسىنە الماساق قالاي جۇرت بيلەي الامىز؟— دەدى ول انا ەكەۋىنىڭ بەتىنە اشىق جۇزبەن قاراپ،— سارجان مىرزا، ءسىزدىڭ كۇيىگىڭىزگە دە تۇسىنەم، سول سەبەپتى كەيبىر قىزبا سوزدەرىڭىزدى دە كەشىرەم. وزبەك قازاققا دوس ەل. دوس بولماسا مامەت ءالىم قۇشبەگى التى مىڭ اسكەرىن ەرتىپ ارقاعا بارا ما؟— ول ەندى ۇيالعانداي جەرگە قارادى،— قولىنان كەلمەگەن ىسكە ول ايىپتى ەمەس. مامەت ءالىمنىڭ كۇناسىن كەشىرىڭدەر. ال سىزدەردىڭ تىلەكتەرىڭىزدى بۇگىن كەشكە حان يەمە جەتكىزەم.
— ەگەر حانزاداسىز شەشىلمەيتىن بولسا،— دەدى ابايلاپ سويلەپ ەسەنگەلدى،— ءبىز ءوزىمىز دە و كىسىمەن ديدارلاسامىز با، قايتەمىز؟ ارينە، ءسىز رۇقسات ەتسەڭىز...
بۇل سوزگە بەگدەربەك قۋانىپ قالعانداي يشارات كورسەتتى. «وزدەرىنىڭ تىلەگىن پايدالانۋ كەرەك. قايتكەنمەن دە بۇلاردىڭ تاعدىرىن بۇگىن تۇندە شەشكەن ءجون».
ال سۇلتاندارعا:
— بۇلارىڭ تابىلعان اقىل،— دەدى.— حان يەمە سىزدەردى قابىلداتۋدى ءوز مىندەتىمە الايىن. تەك و كىسى ەرتەڭ قوقانعا قايتا ءجۇرىپ كەتەدى. سوندىقتان بۇگىن جولىعىپ قالعاندارىڭ ءجون. مۇمكىن حان يەم سىزدەردى كەش شاقىرىپ قالار، جىگىتتەرىڭىز جاتا بەرسىن، ال وزدەرىڭىز ۇيىقتاماي مەنەن حابار كۇتىڭىزدەر...
تاشكەنت قۇشبەگىنىڭ دۋان سارايى قوناقتار جاتاتىن راباتتان اجەپتاۋىر قاشىق بولاتىن. بۇل ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا سىڭسىعان جەمىس اعاشى، گۇلدەر الاڭى تىنباي اققان لايلى سۋلى اتجال جاتىر.
ەسەنگەلدى مەن سارجان بەگدەربەكپەن ازىرگە قوش ايتىسىپ ديۋان سارايدان شىعىپ، قۇشبەگىنىڭ ىشكى، سىرتقى ەسىكتەردەگى كۇزەتتەرىنەن ءوتىپ، وزدەرى جاتقان راباتىنا بەتتەي بەرىپ ەدى، ولاردى ءبىر تەرەكتىڭ جانىندا شۇبىرتپالى اعىباي باتىر مەن سارجاننىڭ ون توعىز جاسار ۇلى ەرجان كۇتىپ تۇر ەكەن. ەرجان اكەسىنە تارتقان ات جاقتى، اقسارى، تالدىرماش كەلگەن بالا جىگىت. اكەسىنەن گورى كوزى شەگىرلەۋ، بويى شاعىنداۋ. ارقا سالدارىنشا كيىنگەن. باسىندا ۇكىلى قۇندىز بورىك، ۇستىندە جىبەك بەلبەۋمەن قىنالعان وقالى مول جەڭدى بارقىت شاپان مەن جارعاق شالبار، اياعىندا كۇمىس زەرلى بيىك وكشە ەتىك.
شۇبىرتپالى اعىباي قاسىم تورە بالالارىنىڭ سوڭىنان ەرگەن، كەدەيدەن شىققان باتىر. بيىل وتىز تورتتە، زور دەنەلى، تۇكتى قاباق، قارا سۇر، شۇڭىرەك كوز كىسى. قولدارى باقانداي ۇزىن، ساۋساقتارى اناۋ-مىناۋ ادامدى ماڭدايىنان ءبىر شەرتكەندە ءۇنسىز قاتىراتىنداي سالالى، جۇپ-جۋان. ساقال-مۇرتتان ادا دەرلىك، تەك يەك استىندا سەلدىر عانا ساقالسىماق بىردەڭە بار. قۇرداسى كەنەسارىدان باستاپ ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىنىڭ ءبارى ونى «كوسە» دەپ اتايدى. سىرت بەينەسى ىزبارلى، ءبىر كورگەننەن-اق كۇش يەسى ەكەنى تانىلادى.
ۇستىندە مول تىگىلگەن قارا شەكپەن. باسىندا دا تۇيە ءجۇن قارا دالباعاي، بۇتىندا قارا قۇلىن تەرىسىنەن يلەنگەن جارعاق شالبار. اياعىندا كەڭ قونىش ساپتاما ەتىك. بەلىندە تىزەسىنە تيەتىن قايقى قارا قىلىش پەن قاپ-قارا بولات سەمسەر. تەك ارقاسىنا ۇنەمى تاڭۋلى جۇرەتىن بولات قالقانى عانا بوزعىلت.
اعىبايدىڭ ەڭ سۇيىكتى قارۋى توعىز بۋىندى، جەز ساقينالى جۋان قايىڭ نايزا. اتقا مىنگەندە قۇلان تەرىسىنەن بۇزاۋ ءتىس ەتىپ ورىلگەن قايىسپەن قانجىعاسىنا بايلاپ الادى. ال جاي جۇرگەندە قولىنا ۇستايدى. بۇل نايزاسىن اعىبايدىڭ جاقسى كورەتىنى سونشالىق، ول كۇندىز قولىنان ءبىر تۇسىرمەيدى، تۇندە باسىنا جاستانىپ جاتادى. باتىردىڭ دەنەلىلىگى سونشالىق، بيىكتىگى كىشى-گىرىم تۇيەدەي، اتاقتى اقىلاعىنا مىنگەندە، ەسەككە مىنگەن وزبەكتەي، تىزەسى اتىنىڭ قولتىق تۇسىن سوعىپ تۇرادى.
ءۇستى-باسى قارا قوڭىر، تەمىر تور ساۋىتتى اعىبايدىڭ ءتۇسى وراسان سۋىق، سوناۋ شۇڭەت كوزدەر قايتپاس قايسارلىق، تاۋسىلماس قايرات وتىنداي جانادى. قانداي جۇرەكتى جان بولسا دا، اعىبايدى العاش كورگەنىندە الپامساداي ىزبارلى تۇرىنەن سەسكەنبەي قالعان ەمەس. ال الدەقالاي تۇندە كەزدەسكەن ادام، ەرتەگىنىڭ ءداۋىن كورگەندەي جۇرەگى جارىلىپ كەتە جازدايتىن. ونىڭ ەسىندە باتىر ءتۇن ۇيقىسىنان شوشىپ وياتار ءبىر قۇبىجىق سەكىلدى ءومىرباقي قالاتىن.
قارقارالىدان شىققان اعىبايدىڭ اكەسى ولجاباي باتىرعا ءبىر بوتالى تۇيە، جاۋعا مىنەر ءبىر ات، بالالارىنا ءسۇت بولار جالعىز سيىردان بوتەن مال ءبىتىپ كورگەن ەمەس. ال شەشەسى ەسىل بويىنداعى تاراقتى رۋىنىڭ قىزى ەدى. بۇ دا ادۋىندى، باتىر مىنەزدى ايەل بولاتىن. ولجاباي بالالارى ەر جەتپەي دۇنيە سالدى. شەشەسى دامەتكەن اعىباي، ماناباي، تاناباي، مىڭباي اتتى ءتورت بالامەن جەسىر قالدى. ەڭ ۇلكەنى اعىباي ول كەزدە ونعا جاڭا جەتكەن. بالالارىنىڭ اتتارى كىلەڭ «بايمەن» بىتسە دە ولجاباي دۇنيە سالعاندا بۇلاردىڭ بار مالى بوتالى جالعىز قارا ىنگەن بولدى. جوقشىلىقتان بوتەن سەرىگى جوق قايراتتى دامەتكەن، ءتورت بالانىڭ قامى ءۇشىن، اعايىننىڭ بەرمەسىن كۇشپەن تارتىپ الۋعا كىرىستى. قولىنا سويىل ۇستاپ وزىندەي كەدەي ادامدارىمەن بىرىگىپ قاراڭعى تۇندە باي اۋىلداردىڭ سويار سوعىمىن بارىمتا ەتتى.
بالاپان ۇيادا نە كورسە ۇشقاندا سونى ىلەدى، وسىنداي وجەت انانىڭ باۋلۋىندا قاناتتانعان اعىباي دا باتىر بولىپ ءوستى. ون سەگىز جاسىنان قاسىم تورە بالالارىنىڭ سوڭىنان ەردى. وتىز تورتكە كەلگەنشە باسىنان تالاي ايقاستى وتكىزدى. ءقازىر اعىبايدىڭ سۋارىلعان كوك تەمىردەي ابدەن ءپىسىپ، مەيلىنشە قايرالعان كەزى.
ەسەنگەلدى مەن سارجان اسىقپاي اياڭداپ وزدەرىن قوبالجي كۇتىپ تۇرعان اعىباي مەن ەرجاننىڭ قاسىنا كەلدى. اعىباي گۇل باقشانىڭ ورتاسىنا الدەقالاي تۇرا قالعان قارا جارتاس ءتارىزدى. اناندايدان دوڭكيە كوزگە تۇسەدى. سارجاندار كەلە جاتقان جاققا تەسىلە كوز تاستاۋىنا قاراعاندا قوبالجىپ تۇرعانى ايقىن. ءبىراق سىرىم سىرتىنا شىعارماي، ءۇن-تۇنسىز قاتىپ قالعان. بۇلار جاقىنداعان كەزدە ەرجان ەسەنگەلدىگە قاراپ:
— كوكە، سويلەسە الدىڭدار ما؟— دەدى.
ەسەنگەلدى جۇرە جاۋاپ بەردى.
— سويلەستىك، قالقام... ەندى مادەلىحاننىڭ وزىمەن ديدارلاسپاقپىز...
بۇدان ارتىقتى سۇراۋعا بولمايدى. «مادەلىحاننىڭ وزىمەن ديدارلاسپاقپىز» دەۋلەرىنە قاراعاندا قۇشبەگىمەن ءجوندى ءباتۋاعا كەلمەگەن عوي دەدى دە قويدى ەرجان ىشىنەن...
راباتقا كەلگەننەن كەيىن، وزدەرىنىڭ جاتار بولمەلەرىنە كىرىپ الىپ، ءاعالى-ىنىلى ەكى سۇلتان ۇزاق كەڭەستى. قۇشبەگى قانشا جىلى سويلەپ شىعارىپ سالعانىنا قاراماستان، ەكەۋى دە ءبىر سۇمدىقتى سەزگەن-دى. كەڭەسە كەلىپ، «ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ» دەگەن اقىلدى ەسكە الىپ، مادەلىحانمەن سويلەسكەننەن كەيىن، ءبىر ءسات تە كەشىكپەي ەلگە ءجۇرىپ كەتۋدى ۇيعاردى. جان الايىن دەپ تۇرسا دا ءىشى-باۋىرىڭا كىرىپ جىلى سويلەيتىن وزبەك بەكتەرىنىڭ سايقال ۇستامدىلىعى بۇلارعا دا ايان. بەگدەربەك جايىلىپ توسەك جازىلىپ جاستىق بولعان سايىن، اعايىندى سۇلتاندار سەسكەنە ءتۇستى. ءبىراق وزگەلەردى شوشىتپايىق دەپ وزدەرىنىڭ كۇدىكتەرىن قاستارىنا ەرگەن تولەڭگىتتەرىنە اشپادى. تەك اعىبايدى عانا شاقىرىپ اپ:
— باتىر،— دەدى سارجان نەگە ەكەنى بەلگىسىز كەنەت تولقىپ كەتىپ،— ءبىز مادەلىحاننان ورالعانشا ەرجاندى قاسىڭنان تاستاما. جانە اتتارىڭا ساق بول، وزبەك باقتاشىلارى بوتەن جاققا اكەتىپ جۇرمەسىن.
جىگىتتەر ءمىنىپ كەلگەن اتتار كورشىلەس كەرۋەن سارايدىڭ اۋلاسىنا قويىلعان-دى، ال ەر-توقىمدارى وسى راباتتىڭ شىعا بەرىسىندەگى ءبىر بولمەگە ۇيىلگەن. باعۋشىلار وزبەك ادامدارى، تەك تولەڭگىتتەر اندا-ساندا بارىپ قاراپ تۇراتىن.
اعىباي سارجاننىڭ نەگە ءبۇي دەگەنىن سارالاپ سۇرامادى. جالعىز-اق ىشىنەن ءبىر سىردى ءتۇيدى دە:
— قۇپ بولادى،— دەپ شىعىپ كەتتى.
كۇن بەسىنگە تاياپ قالعان. بوسقا سارىلىپ وتىرمايىن دەپ ەسەنگەلدى قالىڭ ويعا شوما، قالتاسىنان ءتاسپيعىن شىعارىپ، سىرتىلداتىپ تارتا باستادى. ال سارجان انانداي جەردە جاتقان كىلەم بوقشانتايىنان قول باسىنداي قايراعىن الىپ، بەلىن شەشتى دە، قىنابىنان اق سەمسەرىن سۋىرىپ، قاندى ايقاس الدىنداعىداي ادەتىمەن وتكىرلەپ قايراۋعا كىرىستى.
...ەسەنگەلدى مەن سارجان كەتكەننەن كەيىن قۇشبەگى ۇزاق ۋاقىت ءۇن-تۇنسىز وتىردى. قانشا ويلانبايىن دەسە دە بولماي-اق قويدى. سارجاننىڭ باعاناعى سەمسەرىنە قولىن سالعان قيمىلى كوز الدىنا ەلەستەي بەردى. ءتىپتى كەنەت سول اق سەمسەر قىنابىنان جارق ەتىپ سۋىرىلىپ كوكىرەگىنە قادالا تۇسكەلى تۇرعان تارىزدەنىپ كەتەدى. قانىشەر ادامنىڭ تەگى قورقاق كەلەدى. بەگدەربەك قانىشەر دە، قورقاق تا ەدى. وسى گۇلدەنە تۇسكەن داۋلەتتى كەنتكە قولى جەتىسىمەن بەگدەربەك اقمەشىتتىڭ حاكىمى جاقىپبەكپەن تىزە قوسىپ، ەڭ الدىمەن سىر، سوزاق، شۋ بويىنداعى قازاق اۋىلدارىن بۇرىنعىدان دا بەتەر قىسىمنىڭ استىنا الدى. ءوزىنىڭ تاس جۇرەكتىگىمەن مادەلىحانعا ۇناپ، قوقان حانىنىڭ باس قولباسشىسى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلمەك ويى بار. بۇگىنگى قيمىلدارى سول كوتەرىلۋدىڭ العاشقى ساتىلارى.
ال بۇل — بۇحار حانىنىڭ دا تاشكەنگە كوزىن تىككەن كەزى ەدى. بەگدەربەك بولسا بۇحار ەلىنەن قاتىن العان. ونىڭ ۇستىنە بولاشاق — جەر استىنان جىك شىعارىپ، ەكى قۇلاعى تىك شىققان قوقاندا ەمەس، ەجەلگى كونە بۇحار امىرلىگىندە ءتارىزدى. بەگدەربەك مۇنى دا ەسكە الدى. سوندىقتان سۇم قۇشبەگى مادەلىحاندى جار باسىنا يتەرە سالۋعا دايىن، ويتكەنى قوقان حانىنىڭ ءبىراز مىنەزى وعان ايان... اسىرەسە قىزبا، ءناپسى قۇمارلىق قاسيەتتەرى. ال حانپادشايىم — ايەل جىنىستىسىنىڭ كۇن مەن ايى. ونى كورسە پەرىشتەنىڭ دە اق جولىنان تايۋى ىقتيمال. ادام اتانىڭ جۇماقتان قۋىلۋىنا سەبەپكەر بولعان حاۋانانىڭ كوركى دە وسىنداي-اق شىعار. ءبىر كورگەن ادامنىڭ حانپادشايىمعا قىزىقپاۋى ەكىتالاي. اپپاق قارداي اقشىل بەتىن اۋدارىپ، توستاعانداي قاراقات كوزىن كۇلىمدەتىپ ءبىر قاراعاندا، كوڭىلدەگى قايعىسىن ۇمىتپاس بىردە-بىر ەركەك دۇنيەدەن تابىلماس.
بەگدەربەك وسى حانپادشايىمنىڭ مادەلىحانعا توقال شەشە ەكەنىن دە ەسكە الدى. بار گاپتىڭ ءوزى وسىندا ەدى. ءناپسىقۇمار مادەلىحان وسى سۇلۋ توقال شەشەسىمەن ءتىل تاپسا، ەكەۋ ارا كۇلكى-قۋانىشى جاراسسا... ارينە، ولاردىڭ سىرىن جاسىرار تاس قابىرعالار بار. ءبىراق وسى تاس قابىرعالار قۇشبەگىنىڭ ارقاسىندا بولعان وقيعانى بۇحار امىرىنە جەتكىزسە... قۇشبەگىنىڭ بار ارمانىنىڭ ءوزى سول ەمەس پە! ءىسلام ءدىنىن اياققا باسىپ، ءوز اكەسىنىڭ توقالىمەن كوڭىل قوسقان كۇنالىنى كىم قورعاي الادى؟ مۇحامەد پايعامباردىڭ سالعان جولى قاتاڭ. مۇنداي حانعا بۇكىل ءىسلام اۋلەتى قارسى تۇرادى ەمەس پە؟ ارينە قارسى تۇرادى... ءسويتىپ، بەگدەربەك بۇحاراعا قوقاندى جىعىپ بەرمەي مە؟ جىعىپ بەرەدى. وسى ەڭبەگى ءۇشىن بۇحار ءامىرى دە ونى ۇمىتپاس. مۇمكىن بۇكىل قوقاندى بيلەتەر؟..
بەگدەربەكتىڭ مادەلىحاننىڭ كەلۋىن اسىعا كۇتكەن تارى دا ءبىر سەبەبى بار. ول قاسىم بالالارىنىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستى. ارينە قوقان حانىنىڭ بۇعان تىكەلەي قاتىناسى جوق. ءبىراق بولعالى تۇرعان قاندى ۋاقيعانى سونىڭ ءامىرى ەتىپ كورسەتسە قايتەر ەدى؟ ساقتىقتا قورلىق جوق، ەگەر بۇل ءىستىڭ وزىنەن شىققانىن ابىلايدىڭ كوكجال ۇرپاعى ءبىلىپ قالسا، اڭگىمەنىڭ اياعى نەگە بارىپ سوعارىن كىم بىلەدى؟ ەسەنگەلدى مەن سارجانعا قادالار اق سەمسەر وزىنە قادالماسىنا كىم كەپىل؟ ابىلايدىڭ وتىز ءبىر ۇل، قىرىق قىزىنان تاراعان بىقىپ جاتقان بۇكىل ۇرپاعىنىڭ قاھارىنان قالاي قۇتىلىپ كەتە الاسىڭ؟ كوپتەن كىم شىقپايدى، ولاردان دا ءبىر بەگدەربەكتىڭ شىقپاسىنا كىم كۋا؟ ال ەگەر كۇنانى مادەلىحانعا اۋدارسا، وعان نە ىستەيدى؟ تاشكەنت قۇشبەگىندەي ىرگەلەس ەل ەمەس، توعىز تاۋدىڭ ار جاعىنداعى ءداۋ ءۇيى ءتارىزدى، قوقان حانىنىڭ سالتانات سارايىنىڭ توعىز ەسىگىنەن ءوتىپ مادەلىگە جەتكەنشە كىم بار، كىم جوق...
...بەگدەربەك كۇلىمسىرەدى. ونىڭ ەسىنە باعانا مادەلىحان مەن حانپادشايىمعا ارناپ بەرگەن تاڭەرتەڭگى قوناقاسى ءتۇستى. حان مەن توقال شەشەسى قۇشبەگىنىڭ جومارت داستارقانىنىڭ ەكى جاعىنان قاراما-قارسى ورىن العان.
شايدى بەگدەربەك ءوزى قۇيعان. قۇشبەگى ۇسىنعان كوگىلدىر فارفور كەسەنى الىپ حانپادشايىم سىڭعىرلاي كۇلدى.
— مۇحامەد ءالىم ەركەم، ءسىز قوقانعا حان بولعانمەن ماعان بالاسىز عوي،— دەدى ول،— پارەنجەمدى الىپ وتىرسام سوكەت كورمەيسىز بە؟..
حان جاۋابىن كۇتپەي حانپادشايىم بەتىنەن پارەنجەسىن الدى. قارا بۇلتتىڭ استىنان جارقىراپ كۇن شىققانداي، ەل اۋزىندا ەرتەگىگە اينالعان حانپادشايىمنىڭ كوركەم اق ءجۇزى كورىندى. توقال شەشەسىنىڭ سۇلۋلىعىنا تاڭ قالعان مادەلىحاننىڭ قولىنان كەسەسى ءتۇسىپ كەتتى.
— بايقا، تەنتەگىم،— دەدى حانپادشايىم مادەلىحاندى ەركەلەتە كۇلىپ،— مۇباراك ساۋساقتارىڭىزدى كۇيدىرىپ الماڭىز...
بۇدان كەيىن مادەلىحان شاي ءىشىپ وتىر ما، ۋ ءىشىپ وتىر ما اڭعارمايتىن كۇيگە جەتكەن، ەكى كوزىن الماي توقال شەشەسىنە قاراي بەرگەن.
شاي قۇيىپ وتىرعان قۇشبەگى قايداعى جوق بىردەڭەنى سىلتاۋ ەتىپ، دالاعا شىعىپ كەتىپ، قايتا ورالعانىندا وڭاشادا قالعان وگەي بالاسى مەن توقال شەشەسىنىڭ اراسىنداعى تەك قىراعى كوز عانا سەزەتىن، ءبىر ءتىلسىز شاتتىقتىڭ پايدا بولعانىن اڭعارعان...
بەگدەربەك تاعى كۇلىمسىرەدى. ءوزى قۇرعان دۇزاققا ەكى كوگارشىننىڭ بىردەي وپ-وڭاي تۇسكەلى تۇرعانىنا ول ىشتەي ماز-مەيرام. «باسە، اقىلدى ادام قاشان دا بولسا اقىماقتان قۇتىلۋ جولىن وڭاي تاپپاس پا! بۇحار ءامىرى بۇعان بۇكىل قوقاندى بيلەتپەگەن كۇندە دە ۇپايىن تۇگەل ەتپەي مە! قوقان حانىنا جىلىنا تولەيتىن جيىرما مىڭ كۇمىس تەڭگەنى، ءوز پايداسىنا قالدىرسا مۇرتىن بالتا كەسە مە؟ جيىرما مىڭ جيىرما سوم ەمەس قوي، التى ۇلىنا جاڭادان التى شاھار سالماي ما...»
بۇل كەزدە كۇن دە باتىپ كەتتى. قۇشبەگى جاسىل باقشاسىندا شاقىرعان كوكەك ءۇنى ەستىلدى. بايعۇس قۇس باتقان كۇنمەن بىرگە بىرەۋدىڭ وشكەلى تۇرعان باعىن جوقتاعانداي تىلسىم بىلمەي ۇزاق شاقىردى.
قۇشبەگى كارى بەلىن ۋقالاۋعا اياق جاعىندا وتىرعان پاشا بالاعا ءتۇن ورتاسى اۋا كەلۋىن ءامىر ەتتى دە، مادەلىحاننىڭ دەم الىپ جاتقان بولمەسىنە قاراي اياندادى.
مادەلىحان ابدەن تىنىعىپ قاپتى. كەلە جاتقان تۇنمەن بىرگە ءوزىن زور قۋانىش كۇتىپ تۇرعانداي ەكى كوزى كۇلىم-كۇلىم ەتەدى. قۇشبەگىنى شاقىرعالى وتىر ەكەن، بۇل كەلىسىمەن-اق ەكەۋى قۇپيا اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتتى.
— تەنتەك تورە باستاعان ەرەۋىلدەن كەيىن قازاق اۋىلدارى ءۇنىن وشىرگەن ءتارىزدى ەدى،— دەدى بەگدەربەك ءوز قاراماعىنا جاتاتىن قازاقتاردىڭ جالپى جاعدايىن سويلەي كەلىپ،— ال ءقازىر تاشكەنت ءۋالاياتىن تاعى ءبىر ءقاۋىپتى قارا بۇلت قورشاعالى تۇر. بۇل بۇلىكتى باسقارۋعا دايىندالىپ جاتقان — قاسىم تورەنىڭ بالالارى. قانداي كەسىم ايتاسىز؟
مادەلىحاننىڭ اكەسى ومارحان كەزىندە دە اۋىر سالىق، ورىنسىز قياناتقا كونگىسى كەلمەگەن سىر، سارىسۋ، شۋ بويىنىڭ قازاقتارى سان رەت باس كوتەرىپ ەرەۋىلگە شىققان. سونىڭ ەڭ ۇلكەنى تەنتەك تورە اتتى كىسى باسقارعان كوتەرىلىس بولدى. ول ون ەكى مىڭ اتتى سارباز جيناپ الىپ، قوقان حانىنىڭ قاراماعىنا ەنەتىن بىرنەشە قالالاردى العان. تەنتەك تورە سايرامدى بوساتىپ، سول جەرگە تۋىن تىككەن. سايرامعا شىمكەنت، اۋليەاتا قالالارى قوسىلعان. بۇلارعا قارسى ومارحان قالىڭ قول شىعارعان. تەنتەك تورە اسكەرىن ەكىگە ءبولىپ، سايرام مەن شىمكەنتكە بەكىنىپ الىپ، ۇزاق سوعىسقان. اقىرىندا ازىق-تۇلىكتەرى تاۋسىلىپ، امالسىز قارسىلاسۋلارىن دوعارعان. ومارحان لاشكەرلەرى جەڭىلگەن ەلدى قانعا بوياپ، مال-مۇلىكتەرىن تالاپ ويىنا كەلگەندەرىن ىستەپ، ەكى جۇزگە تاياۋ ادامدى دارعا تارتقان. سايرام جەرىن قان ساسىتقان.
— حان يەم، اۋرۋىن جاسىرعان ادام ولەدى. شىققالى تۇرعان بۇلىك جايلى اشىق ايتقانىمدى كەشىرىڭىز،— دەدى قۇشبەگى، حاننىڭ ۇندەمەي قالعانىنا رەنجىسە دە سىر بەرمەي.— وسى بۇلىكتەن قۇتىلۋدىڭ ءبىر-اق جولى بار. ول — كۇنى بۇرىن قيمىلداپ، ۇشقىن ورتكە اينالماي تۇرعاندا باسۋ. جانە اياماي باسۋ. ءسىزدىڭ قۇرمەتتى اكەڭىز ومارحان تەنتەك تورەنى قالاي ۇيرەتسە، ءبىز دە قاسىم تورەنىڭ تەنتەك سويىل بالالارىن سولاي ۇيرەتۋىمىز كەرەك.
بەگدەربەكتىڭ كوز الدىنا سارجاننىڭ باعاناعى سەمسەرگە ۇمتىلعان وقىس قيمىلى تاعى ەلەستەپ كەتتى. ەندى ول سول سەمسەر سۋىرىلماي تۇرىپ قيمىلداپ قالايىن دەگەندەي تىم ءجىتى سويلەدى.
— ەسەنگەلدى مەن سارجاننىڭ باسىن الۋ ءوز قولىمنان دا كەلەدى. ءبىراق ءسىزدىڭ رۇقساتىڭىزسىز ارەكەت ىستەۋگە ءداتىم بارمادى. بۇزىق بولعانمەن ولار دا ءسىزدىڭ حاندىعىڭىزعا جاتادى عوي.
حان ۇندەمەدى.
جوق، حان جاۋاپ قايىرۋدان قورقىپ وتىرعان جوق، ونىڭ ويى باسقادا. قۇلاعى اندا-ساندا شالىپ قالعان تەنتەك تورە، قاسىم تورە... ەسەنگەلدى، سارجان دەگەن سوزدەر ءتىپتى ميىنا كىرىپ تە وتىرعان جوق. «ول تورەلەردە مەنىڭ قانداي شارۋام بار؟ ءبارىنىڭ قۇنىن قۇشبەگى جىلدا بەرەتىن جيىرما مىڭ تەڭگە كۇمىس اقشامەن كۇنى بۇرىن تولەپ قويعان جوق پا؟ مەيلى نە ىستەسە و ىستەسىن، ءتىپتى سول تورەلەردى ءپىسىرىپ جەسىن، قىڭق دەسەم قۇداي سوقسىن»... ءقازىر مادەلىحاننىڭ قيالى دا، ويى دا باسقادا. ونىڭ بار ارمانى، بار كوڭىلى سوناۋ جاس توقال، بەدەۋ شەشە حانپادشايىمدا!.. «دەنەسى دە اق جۇزىندەي اپپاق پا ەكەن؟ قوس انارى دا قولعا قاتتى، كەۋدەگە جۇمساق پا ەكەن؟ ءيا، سولاي شىعار. بالا تاپپاعان ايەل عوي، ءالى ەڭ قىمباتتى جەرىنىڭ تاڭى ايىرىلماعانى، اناۋ اق ءشايى كويلەك جاسىرا الماي تۇرعان جۇمىر ساندارىنان-اق اڭعارىلماي ما؟ ياپىرماي، تۋعان اكەمنىڭ كەشەگى جاس توقالى تۋرالى بىلاي ويلاۋىم كۇنا ەمەس پە؟ جوق جۇرت كورمەگەن نارسە كۇنا ەمەس. جۇرت كورمەيدى دەيمىن-اۋ، قۇشبەگى شە؟ بۇل سۇم بارىندە سەزىپ وتىرعان جوق پا؟ ءيا، سەزىپ وتىر. ءبىراق مەنى وسى ءۇشىن شاقىردى عوي؟ سوندا قانداي قۋلىعى بار؟ توقال شەشەمە ىستەگەلى تۇرعان كۇنام ارقىلى ەسەنگەلدى، سارجان سۇلتانداردىڭ قانىن ساتىپ الماق پا؟ مەيلى. جانىڭدى ورتەگەن ءلاززاتقا قاراعاندا ايدالاداعى تۇيە ءجۇن شەكپەن كيگەن قازاقتاردىڭ باسى نەگە تۇرادى؟ ءبارىبىر مەن دە ولەمىن. ەسەنگەلدى مەن سارجان دا ولەدى. ءولىم تۋرالى ەمەس، ءومىر تۋرالى ويلاعان ءجون. ال حانپادشايىم شىن ءومىر، شىن ارمان...»
بۇلار سويلەسكەلى ءبىرتالاي بولعان. ءتۇن ورتاسى دا تاياۋ. مادەلىحان بىرەسە بەگدەربەك ءسوزىن تىڭدايدى، بىرەسە ءتاتتى قيالعا كەتىپ ۇندەمەي ۇزاق وتىرادى.
— حان يەم، قانداي شەشىم ايتاسىز؟— دەدى قۇشبەگى مادەلىحاننىڭ ءتاتتى ويىن بۇزعىسى كەلمەگەندەي جادىگويلەنە كۇلىمسىرەي سويلەپ.
«قانداي شەشىم؟ ءيا، مادەلىحان قانداي شەشىمگە توقتاۋى كەرەك؟ جوق، مادەلىحان و دۇنيەنىڭ كۇناسىن بۇ دۇنيەنىڭ قىزىعىنا ايىرباستاۋعا مىندەتتى. جۇرەك سونى اڭسايدى. توقال شەشەنىڭ اق دەنەسىن بۇگىن تۇندە قۇشۋ كەرەك. كۇيىپ-جانىپ بارا جاتقان ءناپسى تەك سونى تىلەيدى... ال تاڭەرتەڭ قوقانعا قايتقانى دۇرىس. ەكى تۇنگە قالۋعا بولمايدى. سەزىلىپ قالۋى مۇمكىن. حانپادشايىم قۇشاعى قانشا قىمبات بولعانمەن، حان تاعى ودان دا قىمبات. ارينە جۇرەگىڭدى ورتەپ بارا جاتقان سۋسىنىڭدى توقال شەشە قاندىرسا، ونىڭ كوڭىلىن مىقتاپ ريزا ەتكەن ءجون. دوسى بار، دۇشپانى بار، تاشكەنتكە كەلگەن بوس پاۋەسكەسىن سىي-قۇرمەت، تارتۋ-تارالعىعا تيەپ جىبەرۋ دۇرىس. ءبىراق ساراڭ قۇشبەگى قانشا مۇلىك بەرەر دەيسىڭ؟» كەنەت مادەلىحاننىڭ كوزى كۇلىمدەپ كەتتى. «ارقا سۇلتاندارى قاشان دا بولسا جومارت كەلەدى. مەنىمەن جولىعۋعا ارناپ شىققان بولسا، اكەلگەن سىي-قۇرمەتتەرى دە بار شىعار. سونىڭ بارىن حانپادشايىمعا بەرگەن ءجون. حان تەك قۇشاقتاۋعا عانا قۇمار ەمەس ەكەنىن ءبىلسىن!» وسى ويعا بەكىنگەن مادەلىحان ەندى بەگدەربەككە قارادى.
— قاسىم تورەنىڭ بالالارى قوقان حانىنا باستارىن سىي عىپ تارتۋ ءۇشىن عانا كەلدى مە؟— دەدى.
ەسەنگەلدى مەن سارجان قازاق ەلىنىڭ ءداستۇرى بويىنشا تاشكەنت قۇشبەگىنە ەر-توقىمى، جۇگەن-قۇيىسقانى كۇمىس، جال-قۇيرىعى توگىلگەن، ارقادان كەلگەن توعىز قارا جورعا، توعىز بوز جورعا، ءار ەر باسىنا بايلانعان توعىز قارا قۇندىز، توعىز قوڭىر بۇلعىن اكەلگەن. ارقانىڭ اڭقاۋ باتىرلارى قىزىل تاستاپ ءيتتى الداعانداي، وسى ءبىر كادەلى سىي-قۇرمەتتەرىمەن وزدەرىنىڭ تۇپكى ويىن وتكىزىپ كەتپەك بولعان. بۇلارى اق مايدى باۋىر قوسىپ اساتتىرعاندارى. ءبىراق اككى تازى قىزىل تۇلكىنىڭ قۋلىعىن الىستان سەزەدى، سۇم قۇشبەگى تارتۋ-تارالعىنى قۋانا العانمەن، ولارعا تەرەڭ وردى قازا بەردى. سول ويمەن حاننان سۇلتانداردىڭ اكەلگەن جورعالارىن جاسىرىپ قالدى.
— قاسىم تورە بالالارى سىي-قۇرمەت كورسەتپەك تۇرماق، قوقان حانىنىڭ باسىن ولجا ەتۋدەن ءۇمىتى بولماسىن.
توقال شەشەگە ارقا سۇلتاندارىنىڭ سىيلىعىنان ەشتەڭە تارتا المايتىنىنا رەنجىپ قالعان حان قولىن ءبىر-اق سىلتەدى.
— وزدەرىنىڭ باستارىن باعالاي بىلمەگەن سۇلتانداردىڭ قۇنى جوق نە ىستەسەڭ سونى ىستە، مەنەن رۇقسات.
— بۇيرىعىڭىزعا باس يەم، الديار حانىم.
مادەلىحان ەندى ەسىنەي كەرىلدى.
— ءتۇن ورتاسى اۋىپ بارا ما، قالاي؟..— ول الدىندا تۇرعان تاعامنان شۇقىلاپ بىرەر ءتۇيىر جەدى دە، كوگىلدىر ءجۇزىم ءشارباتىنان ءبىر كەسەسىن جۇتىپ سالدى،— بۇگىنگى اڭگىمەمىز وسىمەن ءبىتسىن...
— قۇپ، تاقسىر،— حان بەتىنە بەگدەربەك بۇگىندىككە العاشقى رەت تىكەلەي قارادى.— حان يەم، حانپادشايىمنىڭ قوناق بولمەسى قاسىڭىزدا... ەكى ەسىك ءبىر ادىزدا... كۇزەتتى ەكى ەسىككە دە قويايىن با، الدە تەك ادىزدىڭ سىرتقى جاعىنا عانا قويايىن با؟
حان وعان سىناي قارادى.
— ءوزىڭىز قاي جاعىنا قويعىڭىز كەلىپ ەدى؟
قۇشبەگى كۇلىمسىرەپ تومەن قارادى.
— تەك سىرتىنا عانا...
حان دا كۇلىمسىرەدى.
— وندا... ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز بولسىن.
قۇشبەگى ەندى باسىن تومەن ءيدى.
— سەنىمىڭىزگە راقمەت.
مادەلىحان ەندى ءوزىن ۇستاي المادى. قۇشبەگىمەن كەلىسكەننەن كەيىن، بۇدان ارعى ساقتىقتىڭ قاجەتى جوق دەپ تاپتى. ول بىردەن حانپادشايىم بولمەسىنە قاراي بەتتەدى.
سۇلۋ توقال شەشەسىن كورگەنشە اسىققان مادەلىحان بۇل ساتتە ءوز نيەتىن اقىل ەلەگىنەن وتكىزبەدى. بۇل جەلىك التى جىل وتكەن سوڭ قانداي قاندى ۋاقيعاعا اپارىپ سوعارىن ويلامادى.
اياعىن اسىعا باسىپ سىرلى ەسىككە قالاي تاياپ قالعانىن بىلمەدى.
ال بەگدەربەك بولسا مادەلىحان كەتىسىمەن، بوتەن ادىز ارقىلى جەسىر توقال جاتقان بولمەنىڭ تۇسىنا كەلدى. تەك ءوزى عانا بىلەتىن جاسىرىن تەسىك كوزدەن اق مامىق توسەكتەن اق قايران سانىن جارق ەتكىزىپ اتىپ تۇرىپ حانپادشايىمنىڭ كىرىپ كەلگەن مادەلىحانعا قۇشاعىن جايا قارسى جۇرگەنىن، ەكەۋىنىڭ ۇمار-جۇمار بولا كەتكەنىن كوردى دە، تەسىكتى قايتا جاپتى.
ول ءدال وسى ساتتە ەسەنگەلدى مەن سارجاننىڭ ءولىمىن مادەلىحانعا جاۋىپ، ءوزىن قاسىم تورەنىڭ الدىندا ايىپسىز ەتىپ كورسەتە الاتىنىنا سەندى. ءبىراق بۇل قاندى وقيعا وسى تۇنمەن عانا بىتپەدى. لاشكار مەن بەگدەربەك قۇشبەگى: «سەنىڭ بالالارىڭنىڭ اجالىنا ءبىز ايىپتى ەمەسپىز، مادەلىحان ايىپتى، كەل ءوزارا كەلىسەيىك» دەپ قاسىم تورەنى الداپ شاقىردى. سوزاقتاعى تەلىكول جاعاسىندا لاشكار ءوز قولىمەن باسىن كەسىپ تاشكەنتكە الىپ كەلدى. بۇل قان توگىس ءبىر جىلدان كەيىن بولدى. ال ءقازىر... مادەلىحان مەن قاسىم تورەنىڭ بالالارىنىڭ بىردەي قاقپانىنا ىلىككەلى تۇرعانىنا قۇشبەگى مەيلىنشە شاتتاندى. ول دىم كورمەگەن ادامداي اياعىن اسىقپاي باسىپ قوناق قابىلدايتىن ۇيگە قايتىپ كەلدى. بەگدەربەك ءوزىن كۇتىپ وتىرعان جەندەتتەرگە:
— ەسەنگەلدى مەن سارجان مىرزالاردى حان شاقىرىپ جاتىر دەپ ەرتىپ كەلىڭدەر،— دەپ ءامىر ەتتى.— ءبىراق سارجاننىڭ بەلىندەگى سەمسەردى كۇنى بۇرىن الىڭدار. حانمەن كەزدەسەردە قارۋ تاعىپ كىرۋگە بولمايدى دەڭدەر.
جەندەتتەر كەلگەندە ەسەنگەلدى، سارجان، اعىباي، ەرجان تورتەۋىنەن بوتەن جىگىتتەردىڭ ءبارى وزدەرىنە بەرىلگەن بولمەلەرىندە ۇيىقتاپ قالعان-دى. حان ءامىرىن ەستىپ، ەسەنگەلدى مەن سارجان كيىنە باستادى. بەلبەۋىنە سەمسەرىن تاعىپ جاتقان سارجانعا اق سالدەلى، قاتقان قارا ەشىك-اعا:
— حانزاداعا قارۋمەن كىرۋگە بولمايدى. سونداي ءتارتىپ بار،— دەدى جايباراقات،—تاستاپ كەتىڭىز... قايتىپ كەلگەن سوڭ تاعارسىز.
ەشىك-اعانىڭ «قايتىپ كەلگەن سوڭ...» دەگەن سوزىنەن سارجاننىڭ كوڭىلى ءسال ورنىقسا دا، ىشتەي، سەمسەرىن شاپانىنىڭ استىنان باعانا بايلاي الماعانىنا جامان وكىندى. سۇلتانداردى ارينە ەشكىم دە تىنتپەيتىن ەدى عوي، ال الدا-جالدا ءقاۋىپ تۋىپ قالعانداي كەز بولسا، قاندى ءجۇزدى الماس سەمسەر ەڭ جاقىن سەرىك ەمەس يە...
سارجان سەمسەرىن بالاسىنا ۇسىنىپ:
— بەلىڭە تاعىپ ال...— دەدى دە بىردەڭە ايتۋعا وقتالىپ بارىپ كىلت توقتادى.
بۇلار دالاعا شىقسا، اۋلادا تاعى التى ادام تۇر ەكەن. ءبارى دە قارۋلى. باعانادان بەرى — ءۇن-تۇنسىز جۇرگەن اعىباي كەنەت بىردەمەدەن سەسكەنگەندەي بولدى. جاۋ تيەتىنىن جىلقى ىشىندەگى جورىققا مىنەتىن ات ەڭ الدىمەن سەزەدى دەيدى قازاق، ۇنەمى ايقاستا وسكەن اعىباي بىردەمەدەن سەسكەندى مە، كەتىپ بارا جاتقان سۇلتاندارعا:
— ءبىز دە ەرىپ بارايىق،—دەپ سوڭدارىنان جۇرە ءتۇستى.
ءبىراق، ەشىك-اعا الدىن كەس-كەستەپ:
— حان يەم، تەك ەسەنگەلدى مەن سارجان مىرزالاردى عانا قابىلدايدى،— دەدى تاعى دا جايباراقات ۇنمەن،— وزگەلەرىڭ ۇيىقتاي بەرىڭدەر.
— ءاي، سەن ءوزىڭ...— دەپ اعىباي انانى قولىمەن كەيىن سىرعىتىپ تاستاپ، سۇلتانداردىڭ سوڭىنان جۇرە بەرەم دەگەندە، ەرجان قارىنان ۇستاي الدى دا:
— حان بۇيرىعى سولاي بولسا، جامانداسىپ قايتەسىز، اعىباي اعا،— دەدى قوبالجىپ تۇرعاندارىن جەندەتتەرگە سەزدىرگىسى كەلمەي،— ودان دا ات جاقتى شولىپ قايتالىق.
اعىباي بوگەلىپ قالدى. انالار ۇزاپ كەتە باردى. باتىر ءتىسىن قايراپ تۇر. نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، ءبىر مەزەت اناۋ ەسەنگەلدى مەن سارجان مىرزالاردى قورشاپ كەتىپ بارا جاتقان اق سالدەلى، قانجار اسىنعان ادامداردى قۋىپ جەتىپ، سەمسەرىن وڭدى-سولدى سىلتەپ، باستارىن قاعىپ العىسى كەلدى.
زاتى مومىن اعىبايعا مۇنداي اشۋ قايدان پايدا بولدى، ءوزى دە بىلمەيدى. كەنەت كوز الدىنا باياعىدا وتكەن ءبىر الىس ۋاقيعا ەلەستەدى.
اكەسى ولگەن جىلى قىس قاتتى بولدى. ءتورت بالامەن قالعان دامەتكەننىڭ بار كۇن كورەرى ءسۇتى بۇلاقتاي بوتالى ىنگەن. ءبىر كۇنى، ۇسكىرىك سوعىپ تۇرعاندا، ول كەزدەگى قارقارالى اعا سۋلتانى تاۋكە ۇلى جامانتايدىڭ شابارماندارى كەلىپ، ولجاباي ءۇش جىلدان بەرى اق پاتشاعا شاڭىراق سالىعىن تولەمەپتى دەپ جالعىز ىنگەندى بوتاسىنان ايىرىپ تال تۇستە الىپ كەتتى. دالاداعى ۇسكىرىكتەن دە جامان اقىرعان، قىلىش اسىنعان كىلەڭ قانىپەزەرلەرگە جەسىر ايەلمەن ءتورت جەتىم بالا نە ىستەي الادى، جىلاي-سىقتاي قالا بەرگەن.
ومىردە اعىبايعا دەگەن ەڭ اۋىر سىن سودان كەيىن باستالعان. ەنەسىنەن ايىرىلعان جاس بوتا بوزداسا، ەڭ ۇلكەنى سەگىزگە كەلگەن ماناباي، تاناباي، مىڭباي ۇشەۋى بوتانىڭ جانىنا بارىپ قوسا بوزدايدى.
ءتورت بەيشارانىڭ داۋسىنان اعىبايدىڭ ساي-سۇيەگى سىرقىرايدى. سولاردىڭ كوز جاسىن كورمەيىن دەپ ۇيدەن دالاعا قاشادى.
مۇندايدا ازاپقا شىداي الماعان دامەتكەن ءبىر كۇنى اعىبايعا:
— قالقام، مىنا تورتەۋىن ءبۇيتىپ ەڭىرەتىپ قويمايىق،— دەدى.— بوتانى سويىپ الايىق، بالالارعا از كۇن قورەك بولسىن، كۇزگى جالعىز تايىنشانىڭ ەتى تاۋسىلۋعا اينالدى.
ءۇش كىشكەنتاي بالاسى ۇيىقتاعان كەزدە، دامەتكەن اۋىز ۇيگە بوتانى جىعىپ، ءتورت اياعىن بايلاپ، اعىبايدىڭ قولىنا ۇلكەن لەك پىشاقتى بەرىن:
— قۇلىنىم، وبالى اق پاتشا مەن جامانتايعا باۋىزداي عوي،— دەپ، ءوز قولىمەن باۋىزداتقان بوتانىڭ اجالىن كورگىسى كەلمەي ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
اعىباي پىشاقتى الىپ بوتانىڭ جانىنا باردى. ءبىراق بوتانىڭ مولدىرەگەن كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ال كانى باۋىزداۋعا قولى بارسايشى!
الدەن ۋاقىتتا «باۋىزدادىڭ با، قۇلىنىم!» دەپ ۇيگە كىرگەن شەشەسىنە ول:
— اپا، ەرتەڭ سويايىقشى، بەيشارا ءبىر كۇن بولسا دا جۇرە تۇرسىن،— دەدى.
— جارايدى، قالقام،— دەپ دامەتكەن كوزىنە كەلىپ قالعان جاسىن قولىنىڭ سىرتىمەن ءسۇرتتى.
اعىباي بوتانى ەرتەڭىندە دە باۋىزداي المادى.
سويتكەن اعىباي، ءتىپتى بەيتانىس، جازىقتارى بارى-جوعىن بىلمەيتىن، سوناۋ كەتىپ بارا جاتقان جاساۋىل جىگىتتەردىڭ باستارىن شاۋىپ تاستاماق. بۇل قايدان كەلگەن قانقۇمارلىق، جاۋىزدىق؟
جوق، اعىباي تابيعاتىنان مۇنداي بولىپ جاراتىلماعان. ونى جاۋدى اياماستىققا دا، ەرلىككە دە ۇيرەتكەن وزىنە ىستەگەن قيانات.
سول جالعىز تۇيەلەرىن الىپ كەتكەن كۇننەن باستاپ «شاڭىراق سالىعىن» سالعان اق پاتشا مەن سول «شاڭىراق سالىعى» ءۇشىن جالعىز تۇيەلەرىن شابارماندارىنا الدىرتىپ، جاس بوتاسىن بوزداتقان جامانتاي سۇلتانعا دەگەن وشپەندىلىك ون ءۇش جاسار بالا جىگىتتىڭ جۇرەگىنە قارا قان بوپ قاتقان. سول وشپەندىلىك جامانتاي مەن اق پاتشاعا قارسى سارجان توبىنا اكەپ قوستى مۇنى. سول وشپەندىلىك سانسىز ايقاستارعا ارالاستىرىپ جاۋىنا راقىمسىز بولۋدى ۇيرەتتى. مىنە ءبىر كەزدە جاس بوتانى باۋىزداۋعا قولى كوتەرىلمەگەن اعىباي، ءقازىر سوناۋ توپ ادامدى قىرىپ سالۋعا بار. ولار ءوز ەلىنىڭ جاۋى. ال ەلگە جاۋ اعىبايعا دا جاۋ. وندايلاردى باۋىزداۋعا شۇبىرتپالىدان شىققان تاس جۇرەك باتىردىڭ قولى دىرىلدەمەيدى.
ەرجان ويعا بەرىلىپ كەتكەن اعىبايدىڭ جەڭىنەن اقىرىن تارتىپ:
— اعىباي اعا، اتتاردى ءبىر شولىپ قايتايىق،— دەدى.
بۇلار جىلقى جاققا بۇرىلعان كەزدە، سەگىز جەندەتتىڭ قاماۋىنداعى ەسەنگەلدى مەن سارجان قوناق قابىلدايتىن بولمەگە كىرە بەردى. توردە ءتاسپى تارتىپ تۇرعان قۇشبەگىنە باستارىن يە سالەم بەردى. ءدال وسى ساتتە سۇلتانداردىڭ ەكى جاعىندا تۇرعان ەكى جەندەتتىڭ جالاڭاش وتكىر قىلىشتارى جارق ەتىپ جوعارى كوتەرىلدى دە، سىر ەتىپ تومەن اقتى. تومەن يىلگەن ەكى باس كوتەرىلمەستەن دومالاپ جەرگە ءتۇستى. باستارىنان ايىرىلعان ەكى دەنە ەكى-ۇش اتتاپ بارىپ سىلق قۇلادى. ەكى-ۇش اتتاپ بارىپ اۋناقشىپ بارىپ تىندى.
— ەل بولىپ باس قوسۋدى كوكسەپ جۇرگەندەرىڭدە، ءوز باستارىڭنان ايىرىلدىڭدار ما، سابازدارىم،— دەپ قۇشبەگى كەكەتە كۇلدى. ءسويتتى دە جەردە جاتقان ەسەنگەلدى مەن سارجاننىڭ باستارى مەن دەنەلەرىن كورسەتىپ: — بىر-ەكەۋىن مىنالارىن زىندانعا اپارىپ تاستاڭدار! ال قالعاندارىڭ ۇيىقتاپ جاتقان جىگىتتەرىن جايعاستىرىڭدار،— دەدى.
توپ جەندەت ءار بولمەدە التى ادامنان جاتقان ءۇش بولمەنىڭ بىرىنەن سوڭ بىرىنە كىرىپ ون سەگىز جىگىتتى قويشا باۋىزداپ شىقتى. تەك اعىباي مەن ەرجان امان قالدى. ولاردىڭ باعىنا جەندەتتەر ات قورا جاعىنا بارمادى. ەشىك-اعا سىرتقى ەسىكتى كۇزەتىپ تۇرعان موسقالداۋ كەلگەن جاساۋىلدى شاقىرىپ الىپ:
— سەن بارىپ الگى ەكەۋىنە «سۇلتاندار كەلدى» دەپ حابار بەر دەدى.
وزدەرى ەسىك الدىندا كۇتىپ قالدى. قارۋلى اعىبايمەن كەڭ اۋلادا كەزدەسۋگە جۇرەكسىندى.
موسقال ادام ەرتە كەزدە قازاق اراسىنان قوقان حاندىعىنا ساتىلىپ كەلگەن قۇل بولاتىن. اعىبايدى باۋىر تارتىپ، جاسىرىن بىر-ەكى رەت تىلدەسىپ تە قالعان. ول كورشى اۋلاعا بارىسىمەن اعىبايعا بولعان ۋاقيعانىڭ ءبارىن ايتتى. «الىسقانمەن قۇر قازا بولاسىڭدار، تەز اتتارىڭا ءمىنىپ قاشىڭدار» دەدى. ەندىگى ايقاستىڭ ورىنسىز ەكەنىن تۇسىنگەن باتىر جەندەتتەرمەن ۇرىسپاق بوپ قىلىشىن سۋىرىپ الىپ جۇلقىنعان ەرجاندى ەركىنە قويماي سوڭىنان ەرتىپ، اتتارعا جايداق مىنە ساپ اۋلادان شىعا بەردى.. ۇيقىسىنان شوشىپ ويانىپ، شىلبىرىنا جابىسقان كۇزەتشى جىگىتتى، تومارداي اياعىمەن تەۋىپ جىبەرىپ، شالقاسىنان ءتۇسىردى.
IV
كۇنشىعىس جاقتى سىنىق تاعاداي قورشاي كومكەرگەن كارى قاراتاۋ الىستان قاراقوشقىلدانىپ كورىنەدى. كەي تۇستارى ات جالدى، تۇيە وركەشتەنىپ يرەلەندەپ جاتىر. سەلدىر بۋ، جەڭىل تۇماننان ادا، اشىق اسپانمەن ايمالاسقان قاتپار تاستى قىرقا، ادىر ءۇستى كوگىلدىر تارتادى. كەشكى زاۋال شاق. اقىرعى ساۋلەسىن جارتاس باسىندا ويناتىپ، كۇن دە باتىپ بارادى. قاراتاۋدىڭ باتىس جاق ەڭىسىندە ءيىن تىرەسكەن قالىڭ اۋىل وتىر. ارالارى، ۇرىس كەزىندەگىدەي، جاقىن. قىز ەمشەكتەنىپ قاتار كەلگەن جاقپار تاستى قوس ادىردىڭ قويناۋىنان بۇلقىپ اتىپ ءمولدىر سۋلى جىڭىشكە وزەن اعىپ جاتىر. وسى وزەننىڭ ساعاسىن قۇلديلاي القاقوتان قونعان اۋىلدىڭ ۇستىنەن بىقسي جانعان شالا تەزەكتىڭ ءتۇتىنى كوككە كوتەرىلەدى. كول جاعاسىنا ولەڭ قۋا قونعان كوپ اۋىلدىڭ بىرەۋى عانا كىلەڭ اق ۇيدەن. وزگەلەرىنىڭ دەنى كونەتوز بوزعىلت، قاراشا ءۇي، توزىعى جەتكەن لاشىق، كۇركەلەر... سىرت كورىنىستەرىنە قاراپ بالەندەي باي دەپ ايتۋ دا قيىن. كەشكى جايىلىستارى بىرىمەن ءبىرى قوسىلىپ كەتكەن ءار اۋىلدىڭ تۇسىندا ويدىم-ويدىم تۇيە، قارا مال. تەك كوگىلدىر دالاعا بۇراڭ-بۇراڭ شيماي سالىپ اققان جىڭىشكە وزەن بويىندا سوناۋ تومەندەگى جالتىراعان كەل جاعاسىندا شاشىراعان تاس ءتارىزدى جامىراتىپ جىبەرگەن قوزىلارمەن بىرگە ءبىرتالاي قوي-ەشكى كورىنەدى. ودان ءارى قاراتاۋ قويناۋىنا قاراي بوزاڭ، قىلاڭ ءتۇستى ءۇيىر-ۇيىر جىلقى الا-قۇلا بولىپ ەرىپ بارادى. كوبى جاراۋ، قۇلىندى جىلقى از. شاماسى ولار الىستاعى جايىلىمدا ءتارىزدى. ال مىناۋ قۇلىن-تايلارى اۋىق-اۋىق بۇيىردەن بولىنە شاپقان شاعىن جىلقى ساۋىنعا ارناي اۋىل ماڭىنا ۇستالعان ءتارىزدى. سويىل، قۇرىق ۇستاعان ون شاقتى جىلقىشىنىڭ اندا-ساندا قۇر-قۇرلاعان ايقايى تىنىق كەشتە سامپىلداپ ەستىلەدى.
بۇل ەكى جىل بۇرىن اتا-مەكەن قاراتاۋ قويناۋىنا، وسى جاقتا قالعان قوڭىرات، قىپشاق رۋلارى مەن بەستاڭبالى جەرىنە كوشىپ كەلگەن قاسىم تورە مەن التى، توقا، التاي، ۋاق اۋىلدارى ەدى. سوناۋ ورتاداعى بوزاڭىنان اقشىلى باسىم ەلۋ ءۇي قاسىم تورەنىڭ اۋلى. ابىلايحاننىڭ بەل بالاسىنىڭ ءبىرى بولعانىمەن قاسىم تورە اسقان شونجار ەمەس، سوندىقتان بۇل ماڭدا ورگەن مالدىڭ دا قاراسى وڭاي-اق كوزگە تۇسەدى. ۋاق، توقا، التى دا ارعىننىڭ وزگە رۋلارىنا قاراعاندا شاعىن اۋقاتتى رۋلار. ونىڭ ۇستىنە ارقانىڭ كوك شالعىنىنا ۇيرەنگەن مال، قاراتاۋدىڭ شي مەن كوكپەك ارالاسقان بوزاڭىن جەرسىنبەي، بالەندەي ءوربىپ، ءوسىپ كەتە الماعان.
وسى اۋىلداردىڭ قازىقۇرت جاعىنداعى ءبىر بيىك توبە باسىندا ءبىر ادام تۇر. قوي-قوزىسى ماڭىراپ، بالالارى جىلاپ ازان-قازان بولىپ جاتقان ىلديداعى جۇرتتان قاشىپ شىققانداي.
سوناۋ كوز ۇشىندا نوقاتتاي بولىپ كورىنگەن كوك تۇيعىنداي قيالى الدەقايدا الىستاپ كەتكەن.
بۇل — ورتا بويلى، كەڭ جاۋرىن، ارىقتاۋ تارامىس دەنەلى، جاتاعان كەلگەن ات جاقتى سارى سۇر كىسى. ءسال قىزعىلت تارتقان قىران كەزدى، جۋان بالۋان مويىندى. اشىق جۇزىنە جاراسا بىتكەن ءسال كەلتەلەۋ قىر مۇرنىنىڭ استىندا شاعىن عانا مۇرتى بار. قويۋ شوقشا ساقالى ءسۇپ-سۇيىر. ساقال-مۇرتى كۇڭگىرت سارى. باسىندا جارعاق تىستى قۇندىز تىماق، قارا ماقپال جەڭىل قۇندىز ىشىگىنىڭ سىرتىنان بوزعىلت تۇيە ءجۇن شەكپەن جامىلعان. اياعىندا اتقا مىنۋگە ىڭعايلانىپ تىگىلگەن ورتا قونىش كوك سالمەن ورنەكتەلگەن ساپتاما ەتىك. وتىرعان وتىرىسىندا، تۇرعان تۇرىسىندا ءىلتيپاتتىق پەن تاكاپپارلىق قاتار اڭعارىلادى. ءسال شەگىر تارتقان وتكىر قىراعى كوزى قاراعاندا ادامنىڭ تۋ سىرتىنان وتكەندەي. ساراڭ قيمىلى، جۇمىلا بىتكەن جىڭىشكە ەرىندەرى، از سويلەپ، كوپ تىڭدايتىن ادامدى سەزدىرەدى. ەگەر تۇلعاسىنا، كوڭىل رايىنا قاراساڭ ىشىندە تۇنىپ جاتقان ۇلكەن اقىل، بۇلقىنىپ سىرتقا شىققىسى كەلگەن جىگەر بارىن ۇعاسىڭ.
بۇل ابىلايحاننىڭ نەمەرەسى، قاسىم تورەنىڭ ورتانشى ۇلى كەنەسارى ەدى.
كەنەسارى وسى توبەگە شىققالى ەداۋىر مەزگىل وتكەن. ول ءقازىر قالىڭ ويدا. ەسىنە كەشەگى نىسانباي جىرشىنىڭ ءسوزى تۇسە بەردى. ەل ارالاعان ءارى سىنشى، ءارى جىرشى نىسانباي اقىن، اق كيگىزگە مالداسىن قۇرىپ وتىرىپ اپ، قاسىم تورەنىڭ الدىندا شىڭعىس شەجىرەسىنىڭ ءبىراز جەرىن قيسسا ەتىپ ايتىپ بەرگەن.
ول مونعولدارمەن ىرگەلەس كەرولەڭ، ونون وزەندەرىنىڭ بويىندا كەشىپ جۇرگەن كەرەي رۋىنىڭ قالايشا شىڭعىسحاننىڭ العاشقى جەمى بولعانىن كۇڭىرەنە جىر ەتتى. ءبىر مەزەت ورحون، وم، ەرتىس وزەندەرىنىڭ جاعاسىنداعى نايمان، ودان تومەن، وسى كۇنگى سارىارقانىڭ سولتۇستىگى مەن باتىس ءوڭىرىن جايلاعان الشىن، قىپشاق رۋلارىنىڭ شىڭعىسحانعا قالاي باعىنعانىن جەلدىرتە ءوتتى. سودان كەيىن ارعىن، نايمان، كەرەي، قىپشاق، قوڭىرات، الشىن سياقتى بەلدى رۋلاردىڭ شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن بالاسى جوشىنىڭ ۇلىسىنا باعىنىپ، باتۋحاننىڭ التىن ورداسىنىڭ نەگىزىن قالاسقانىن، سارىارقا مەن ەدىل، جايىق بويىن ەركىن جايلاعانىن ءبىر شولىپ كەتتى. جەتىسۋداعى ءۇيسىن، دۋلات، جالايىر رۋلارىنىڭ جاعاتاي ۇرپاقتارىنىڭ يەلىگىنە قالعانىم دا جىر ەتىپ ءوتتى.
ەندى نىسانباي جىرشى قاراعايلى كارى دومبىراسىن ەكپىندەتە ۇرىپ جاعاتاي مەن جوشى ۇرپاقتارى نەشەمە ءجۇز جىل بويى وسى ۇشى-قيىرى جوق كەڭ دالانى بيلەگەنىن ماقتان ەتتى. الايدا بىرىمەن ءبىرى حاندىققا، باققا، جەرگە تالاسىپ ءراسۋا بوپ، التىن وردا ىدىراعاننان سوڭ جوشىدان شىققان كەرەي، جانىبەك سۇلتاندار شۋ بويىندا ءالىمساقتان بەرى كەلە جاتقان ارعىن، قىپشاق، ءۇيسىن ءتارىزدى، كونە تايپالارعا بىرتە-بىرتە ۋاق، تاراقتى، كەرەي، نايمان، قوڭىرات، دۋلات، جالايىر، بەستاڭبالى سەكىلدى تۇركى تىلدەس رۋلاردى قوسىپ قازاق حاندىعىن قۇرعانىن ماداق ەتتى. سودان كەيىن جانىبەكتىڭ بالاسى قاسىم حاننىڭ كەزىندە قازاقتىڭ ايبىندى ەل بولعانىن ءبىر ماقتانىش ەتىپ بەرگەن. نىسانباي جىرشى ءسال دەم الىپ شەجىرەگە قايتا كوشكەن. بۇل جولى قاسىم حاننان سوڭ قازاقتار از ۋاق تاعى دا بىج-تىج بولىپ كەلىپ، تەك حاقنازار كەزىندە عانا قايتادان باس قوسىپ، ىرگەلى ەل بولعانىن، تاۋەكەل، ەسىم، ءاز تاۋكە حانداردىڭ تۇسىندا تاسى ورگە دومالاعان، سىرت دۇشپاندار شەنىمە كەلە الماعان ايبىندى مەملەكەتكە اينالعانىن كوزى وت شاشا وتىرىپ جىرعا قوستى. كەڭ بايتاق جەردى الىپ جاتقان ءۇش جۇزدەن قۇرالعان ەلدىڭ اۋىزبىرلىگى كۇشتى بولعانىن، ۇنەمى ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ وتىرعانىن دارىپتەي كەلە:
ارعىن بولساڭ التاي بول،
نايمان بولساڭ ماتاي بول،
الشىن بولساڭ اداي بول،
بۇل ۇشەۋى بولماساڭ،
قايسىسى بولساڭ، سونىسى بول،
مەيلىڭ قۇداي بول!—
دەپ قازاق ەلىنىڭ ەڭ جاۋىنگەر رۋلارىن شاشپاۋلارىن كوككە كوتەرە ءبىر شىرقاپ، وسى بىرلەستىك تاۋكە حان ولىسىمەن تاعى بۇزىلعانىن، ءار تايپا سۇلتاندارى حاندىققا تالاسىپ ەلدىڭ شىرقىن كەتىرگەنىن ايتىپ بەردى.
سودان كەيىن نىسانباي جىرشى قاراعايلى كارى دومبىراسىن ەڭكىلدەتە جىلاتىپ، ىلە-شالا قاراتاۋ مەن شۋ، سارىسۋ مەن سىر بويىن جايلاعان قالىڭ قازاقتى قالاي جوڭعار حانى سىبان راپتان شاۋىپ، «اقتابان شۇبىرىندى— القا كول سۇلاماعا» ۇشىراعانىن ماقام ەتتى.
ۇلى ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ كوپ اۋىلدارىنىڭ ارال مەن اتىراۋ تەڭىزىنىڭ جاعاسىنا، ال ورتا ءجۇزدىڭ ەسىل، نۇرا، توبىل وزەندەرىنىڭ جوعارعى سالاسىنا كوشكەنىن ادەيى توقتاي ايتىپ كەتتى. الدىمەن كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلحايىردىڭ، ءبىر جىلدان كەيىن ورتا ءجۇزدىڭ حانى سامەكەنىڭ روسسيا پاتشاسىنا باعىنعانىن، سونان «اقتابان شۇبىرىندىدان» وتىز ءۇش جىل وتكەننەن كەيىن جۇڭگو پاتشاسى ءبىر ميلليونعا تاياۋ قالماقتى قىرىپ جوڭعار حاندىعىن قۇرتقانىن ءبىر ءمالىم ەتتى. وسى شاقتا نايمان، كەرەي رۋلارى بۇرىنعى ءوزىنىڭ اتا-مەكەن جەرى تارباعاتاي تاۋى مەن قارا ەرتىس بويىنا كوشىپ كەتكەنىن ماقۇم اۋەنىنە سالا زارلانا قالدى.
وسىدان سوڭ نىسانباي جىرشى ءار ءجۇزدىڭ ايگىلى حاندارى ابىلمامبەت، باراق، نۇرالىلارعا قىسقا-قىسقا ءسوز تاستاپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسۋ جولىندا كۇرەسكەن، كەيىن ابىلاي دەگەن اتپەن حان بولعان ءابىلمانسۇرعا توقتاعان.
ءابىلمانسۇرعا كەلگەندە نىسانباي جىرشىنىڭ ەكى كوزى وتتاي جايناپ، كۇرە تامىرى بىلەۋدەي بوپ، كەڭ تاماعى تورعاي جۇتقان قۋراي جىلاننىڭ كومەيىندەي ءىسىنىپ كەتتى. دومبىراسىن بايگە اتىنا شاپقانداي سابالاي ۇرىپ، جىر شۋماعىن قۇشاق-قۇشاق لاقتىردى. ەندى نىسانباي دومبىراسىن لاقتىرا ويناتىپ، ابىلايدىڭ قوقانعا قارسى شىققانىن، سايرام، ازىرەت، شىمكەنت، سوزاق سەكىلدى جەتى قالاسىن الىپ، تاشكەنتتى قالاي باعىندىرعانىن، وزىنە سەس كورسەتكەن قىرعىزدىڭ قالىڭ قولدى ماناپتارىن قىزىلسۋ، ءشامسى وزەندەرىنىڭ شۋعا قۇياتىن ساعاسىندا كەزدەسىپ، «ءجايىل قىرعىنى» دەپ اتالاتىن ۇرىستا قالاي جەڭگەنىن ايتقاندا ەكى كوزى قانتالاپ، قويانعا تۇسكەن بۇركىتتەي شاڭقىلداي سەرپىپ، ءتىپتى دولدانىپ كەتتى. ابىلمامبەت سۇلتاننىڭ ەسىگىندە جۇرگەننەن باستاپ، تورعاۋىتقا كورسەتكەن ەرلىگى مەن ەل باسقارار اقىلدىلىعى ارقاسىندا ورتا جۇزگە حان اتاعىنا يە بولعانىن جىر ەتكەنىندە شابار بۋراداي ءتىپتى قۇتىرىنىپ الدى. اقىن ەندى الپىسقا كەلگەن ابىلايدى ءۇش جۇزدەن شىققان وڭشەڭ قاسقا مەن جايساڭدارىنىڭ شەشىمى بويىنشا تەلىكولدىڭ جاعاسىندا جۇرت اق كيىزگە كوتەرىپ ۇلكەن حان سايلاعانىن تولعاعاندا توبەسى كوككە تيگەندەي ەكى كوزى جايناپ كەتتى. ءبىراق روسسيا قاتىن پاتشاسى قازاق ەلىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋدىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن ويلاپ تەك ولەرىنەن ەكى جىل بۇرىن عانا ونى ورتا جۇزگە حان ەتىپ ۋكاز بەرگەنىنە ءبىر توقتاپ، سول ابىلايدىڭ جەتپىسكە كەلگەنشە ىڭعايىنا قاراي بىرەسە روسسيا پاتشاسىنا، بىرەسە جۇڭگو بوگداحانىنا يكەم كورسەتىپ، تۇركىستاننان باستاپ ەسىل، نۇرا بويىنا دەيىن كوشكەن قالىڭ قازاقتىڭ ەركىندىلىگىن جوعالتتىرماي ەل عىپ ساقتاپ وتكەنىن تاعى دا ءبىر الۋان جىر عىپ شىرقاتتى.
بايگەگە شاپقان جۇيرىكتەي، جىر جەلىسىنەن ماڭداي تەرى بۇرشاقتاپ اققان نىسانباي اقىن، ءبىر مەزەت ابىلايعا اتىعاي — قاراۋىل رۋلارى التى قىزىن بەرىپ، ونىڭ ۇستىنە ابىلاي قاراقالپاقتان ءبىر، قالماقتان ءبىر قىز الىپ، ولاردان وتىز ءبىر ۇل، قىرىق قىز كورگەنىن اسا ءبىر اسقان جىر ەتىپ تولعاتتى.
داۋسى قارلىعىپ بولدىرۋعا اينالعان نىسانباي تەك ەل جاتاردا عانا ابىلايدىڭ قاراقالپاق ايەلىنەن تۋعان ءۋاليدىڭ روسسياعا قول شوقپار بولىپ كەتكەنىن، قالماق قاتىنىنان تۋعان قاسىم تورەنىڭ اكە جولىن قۋىپ، قازاقتىڭ باسىن قوسامىن دەپ بايەك بولىپ جۇرگەنىن ماداقتاي كەلىپ، كەنەت وقشاۋ وتىرعان كەنەسارىعا قاراي:
ابىلاي جولى اۋىر جول:
باتىر كەنە، ءبىلىپ قوي،
ابىلايداي بەرىك بول،
الام دەسەڭ ابىروي، -
دەپ ۇزاق جىرىن بىتىرگەن.
ۇيدەگى جۇرت جەتپىسكە جۋىقتاعان قاسىم تورەنىڭ بەتىنە قاراپ تىنا قالعان. ويتكەنى مۇنداي ءسوز تورە بار جەردە ءداستۇر بويىنشا تەك قولباسشىعا عانا ايتىلاتىن. ال قاسىم تورەنىڭ سوڭىنان ەرگەن اسكەردىڭ قولباسشىسى سارجان سۇلتان، كەنەسارىنىڭ ەرلىگى مەن ايلاكەرلىگى جۇرتقا قانشا ايان بولسا دا، داڭقىمەن ازىرگە و تەك باتىر دەگەن اتقا عانا يە ەدى. الدىندا اعالارى بولعاندىقتان ءوزى دە «قولدى مەن باسقارايىن» دەگەن ويدان اۋلاق-تى. نىسانباي جۇرتتان اسقان سىنشى. بۇنى وسى وتىرعانداردىڭ ءبارى دە بىلەدى. نىسانباي قاسيەتى قاسىمعا دا ايان...
قاسىم تورە جولدى ازىرگە سارجان مەن ەسەنگەلدىگە بەرگەنمەن ءتۇبى ابىلاي جولىن الىپ جۇرەر ورتانشى ۋلى كەنەسارى مەن كىشى بالاسى ناۋرىزباي بولار دەپ تە ۇمىتتەنەتىن. نىسانباي ءسوزىنىڭ ءوز ويىنان شىققانىنا ول ىشتەي «قاتەلەسپەگەن ەكەم، مەن اڭعارعاندى سىنشى اقىن دا اڭعارعان ەكەن» دەپ ويلادى. ءبىراق وزىنە سامساي قاراعان كوزدى بايقاماعانداي، دومبىراسىن قاسىنا قويىپ تەرىن ءسۇرتىپ جاتقان نىسانبايعا:
— كوپ جاسا، اقساڭداق جۇيرىگىم،— دەدى،— كوڭىلىمىزدى ءبىر كوتەرىپ تاستادىڭ عوي.
قاسىم تورە ەسەنگەلدى مەنەن سارجاننان ءبىر ايدان بەرى حابار الا الماي ءىشى بىتەۋ جاراعا تولى ەدى. سۋىق حابار سۋماڭداپ اپ-ساتتە-اق تارايدى عوي. ەش جاماناتتىڭ ەستىلمەۋى سارجان مەن ەسەنگەلدى cay دەگەندەي جۇبانىش بەرەتىن.
قاسىم تورەنىڭ وقىس اتالعان كەنەسارىنىڭ اتىن حوش كورگەندەي بولۋى ورتانشى ۇلىنا ۇلكەن سەنىم ارتاتىنىن تانىتتى. جۇرت تا مۇنى اڭعارسا كەرەك.
ءقازىر كەنەسارى وسى جايلاردى ءالسىن-السىن تارازىعا سالۋدا. ارينە، ءقازىر اتاسى ابىلاي حاننىڭ زامانى ەمەس. ول كەزدە روسسيا پاتشاسىنىڭ اسكەرى دە اق جايىقتىڭ ارعى بەتىندە بولاتىن. قارت قوجاق شەجىرەشىنىڭ بالا كۇنىندە، ابىلاي اتاڭ حان بولار جىلى قىزىلجار قورعانى، ودان جيىرما بەس جىل بۇرىن ەسكى سەمەي، سول جىلدارى قاراوتكەل، باياناۋىل، قارقارالى بەكىنىستەرى سالىندى دەپ وتىراتىنى ءالى ەسىندە.
كەنەسارى باتىر قازاقتاردىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى —«ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ ارتىق» دەپ قارايتىن ەل اعالارىنىڭ اۋىز بىرلىگى جوقتىعىنان دەپ بىلەتىن. سول قازاقتىڭ باسىن قوسۋعا بولا ما؟ دەگەن سۇراققا ءوزى دە جاۋاپ بەرە المايتىن.
تەك سوڭعى كەزدە عانا ءبىر جاۋاپتىڭ ۇشىعىن تاپقان ءتارىزدى.
ول ۇشىق ابىلاي اتاسىنىڭ زامانى مەن قازىرگى ەل جاعدايىندا جاتقان سەكىلدى.
ابىلايدىڭ تۇسىندا روسسيا پاتشاسى سارىارقانى توڭىرەكتەپ بەكىنىس سالعانى بولماسا، بالەندەي ىشىنە كىرە قويماعان-دى. سوندىقتان اتاسى ابىلاي بىرەسە روسسيانى ەمىندىرىپ، بىرەسە قىتايدى داملەندىرىپ ەكى ورتادا بوستاندىعىن ساقتاپ جۇرە بەرگەن. ال ءقازىر قازاقتا ونداي مۇمكىنشىلىك جوق. ءبىر جاعىنان ابدەن ورىن تەۋىپ العان پاتشا اسكەرى بولسا، ەكىنشى جاعىنان قازاق جەرىنىن بۇكىل وڭتۇستىگى مەن سىر بويىن باسىپ العان قوقان مەن اتىراۋ، ارال تۇسىنان ءۇستىرت، ماڭعىستاۋعا دەيىن وكىمىن جۇرگىزگەن حيۋا حاندىقتارى تۇر. ابىلاي كەزىندەگىدەن ءقازىر قازاق ەلىنىڭ باسىن قوسۋدىڭ قيىندىعى دا، جەڭىلدىگى دە وسىندا دەپ تۇسىنەدى كەنەسارى.
اشىنعان جولبارىس اجالدان شوشىنبايدى. ءقازىر قازاقتىڭ قالىڭ بۇقاراسى وسى اشىنعان جولبارىس ءتارىزدى. ءۇش جاقتان بىردەي قادالعان نايزا، قازاقتى دا وياتقانداي. كەشە سوناۋ ۇلىتاۋدان قۇدايمەندى باتىر كەلگەن. ول جولامان مەن يمان باتىردىڭ سالەمدەمەسىن اكەلىپ، ءقازىر سارىارقانىڭ قاي قيىرىندا بولسا دا اق پاتشاعا قارسى شىعاتىن جۇرتتىڭ كوپ ەكەنىن ايتقان. باستايتىن جان بولسا ەرەتىن جۇرت بار دەگەن. ال سارىسۋ، شۋ، سىر بويى قازاقتارىنىڭ دا كۇيى بەلگىلى، ۇران سالىپ، تۋ كوتەرسەڭ سوڭىڭنان ەرۋگە دايىن. حيۋا حانىنىڭ قياناتىنا شىداماعان اداي، تاما، تابىن، شومەكەي، جاپپاس، شەكتى رۋلارى نايزالارىن جالاڭداتىپ، قام جۇتىپ ول وتىر.
ءقازىر باس كوتەرۋگە ەڭ ءبىر قولايلى كەز. قيانات جانىن جەگەن بۇقارا قۋراعان ءشوپ ءتارىزدى، وت تيسە بولدى-اق لاپ ەتىپ بۇكىل سارىارقانى، سىر بويىن، جايىق، ماڭعىستاۋ، ءۇستىرت دالاسىن الىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس.
ابىلاي حاننىڭ قاي قاتىنىنان تاراعان ۇرپاعىن الساڭ دا، تاستاي بەرىك، ۇيىمشىل. اسىرەسە قاسىم تورە ۇلى-قىزى: ەسەنگەلدى، سارجان، كۇشىك، مۇسا، كەنەسارى، ناۋرىزباي، ءابىلعازى، كەنەسارىنىڭ اپاسى باتىر بوپاي، ولاردىڭ بالالارى قۇدايمەندى، ەرجان، يسا، قوشقارباي، ابىلپەيىز. قاسىمنىڭ ءىنىسى دايىردىڭ بالالارى ءتاتى، ءاتى، ساتىبالدى، ونىڭ بالاسى قالدىباي، ءبارى وزەن قايدا قۇيسا، تامشى دا سوندا قۇيادى دەگەندەي، ۇلكەنى قايدا باستاسا، وزگەسى سوڭىنان ەرۋگە بار. ناعىز ءبىر ۇيالى كوكجال قاسقىرلار توبى دەرسىڭ. تەك اتالاس كۇشىك قانا بوزوكپەلەۋ. اكەسىنىڭ ايتقانىنا تەك قاتىگەز باۋىرلارىنان قورىققانىنان عانا كونەتىندەي. ءبىر بيەدەن الا دا تۋادى، قۇلا دا تۋادى، ءبىر شىرىگەن جۇمىرتقا كىمدى بۇلدىرەر دەيسىڭ دەيدى ىشىنەن كەنەسارى.
اعا الدىنا ءتۇسۋ قاسىم تەرە بالالارىنىڭ اراسىنداعى ءداستۇر ەمەس، سويتسە دە اعالارى سارجان مەن ەسەنگەلدىنىڭ قىلىعىنا كەنەسارى تۇسىنبەيدى. «نەسىنە تاشكەنت قۇشبەگىسىنىڭ الدىنا بارىپ تىزە بۇكپەك؟ قاس دۇشپاننان تىلەنىپ نە تابادى ولار؟ قاستىڭ اتى قاس، سەنىڭ دوس ەمەس ەكەنىڭدى تاشكەنت قۇشبەگى بىلمەي مە، باسىڭدى يمە. ودان دا ءوز كەرەگىڭدى ءوزىڭ كوك نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن تارتىپ ال. سوندا عانا جاۋىڭ سەنىمەنەن ساناسادى، ال قولىڭدى جايىپ، تىزە بۇكسەڭ، سەنى ول قۇل سانايدى. قۇلدىڭ تىلەگىن كىم ورىنداعان؟ جوق، بيلىك وزىمە تيەر بولسا، بۇنىڭ ءبىرىن دە ىستەمەيمىن. نە بولسا دا دۇشپاندارىممەن الىسىپ ولەمىن. اعالارىما دا سونى ايتام... تەك وزدەرى cay قايتسا ەكەن!»
كەنەسارى تاعى دا ويعا شومدى.
«ابىلايدىڭ جولىن قۋۋ — بۇكىل قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، ءۇش ءجۇزدى بيلەۋ دەگەن ءسوز.
ءۇش ءجۇزدى بيلەۋ — سۇلتان اتاۋلىنى اياعىنا جىعىلتىپ، ءابىلحايىر، سامەكە، نۇرالى، بوكەي، سەرعازى، ءۋالي ۇرپاقتارىن وزىنە تابىندىرىپ، بارلىق قازاقتى اۋزىڭا قاراتۋ. ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىن قويداي ورگىزىپ، قوزىداي كوگەندەۋ. سوندا عانا ابىلاي حاننىڭ قالماق ايەلى حوچادان وربىگەن ۇرپاقتارىنىڭ ەجەلگى ارمانى ورىندالادى. قازاق ەلىنىڭ جاۋدان جەرىن، ەركىندىگىن قورعاۋ مەن ءۇش جۇزگە قاسىم تورە بالالارىنىڭ ۇكىمىن جۇرگىزۋ — ءقازىر ءبىر تىلەك، ءبىر ماقسات. ال وسى تىلەك، وسى ماقساتتىڭ ورىندالۋىنا ەڭ قولايلى كەزەڭ بۇگىنگى كەزەڭ. ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋعا كوتەرىلگەلى تۇرعان حالىق، ەگەر باستاي بىلسەڭ حاندىقتى، ءۇش ءجۇزدى بيلەۋدى ساعان ەزى الىپ بەرگەلى تۇرعان جوق پا؟!»
«بۇدان بىلاي قاراي مۇنداي ءساتتى كەزەڭ تۋماۋى مۇمكىن. روسسيا پاتشاسى، قوقان، حيۋا حاندىقتارى ءتارىزدى جاۋلارىمىز حالىقتىڭ ەڭسەسىن مىقتاپ تۇرىپ ءبىر ءتۇسىرىپ تاستاسا، قىزبا قاندى قازاق قايتادان باس كوتەرە المايدى.
جوق، بۇگىنگى كۇن — ەڭ قولايلى كۇن. تاۋەكەل نە بولسا دا ايقاستى باستاۋ كەرەك! ءبىراق ايقاستى قاي تۇستان باستاعان ءجون؟! ءۇش دۇشپاننىڭ قايسىسىنىڭ بىزگە سالعالى تۇرعان شىرعىسى بەرىك، ەڭ الدىمەن سونى ءۇزۋ كەرەك!»
كەنەسارى ەندى قاباعى قارس جابىلىپ، ەزىنىڭ قويعان سۇراعىنا شەشىم ىزدەپ وي تەڭىزىنە ءبىرجولاتا سۇڭگىدى. «قوقان مەن حيۋا حاندارى مەيلىنشە تاس جۇرەك، جەڭىلسەڭ قانعا بويايدى، قاراماعىنداعى ازعانتاي قازاقتى تۇگەلىمەن قىرىپ تاستاۋدان تايىنبايدى. ال روسسيا پاتشاسى ونداي ەمەس. كەيبىر قانىشەر شەنەۋنەكتەرى بولماسا، قالىڭ بۇقارانى ءاتى-جونى جوق قىرا بەرمەيدى. وققا بايلاپ، ءسىبىر ايداسا تەك بەتكە شىعار جاقسىلارىن عانا ايدايدى. ۇلكەن جۇرت ءسويتىپ قاشان دا كەڭ پەيىلىن تانىتپاي قالمايدى. ال قوقان، حيۋا حاندىقتارى شە؟ بۇلار قورقاۋ قاسقىر ءتارىزدى. جان كەتىپ ولەكسەگە اينالساڭ، ولەكسەڭدى دە تالاي بەرەدى. تەك قورىققاندارىن عانا سىيلايدى. ولارعا بوي كوتەرىپ، كۇش جيناعاندا عانا ءتيىسۋ كەرەك. ەگەر الدەقالاي ونداي كۇن تۋسا ايانىپ قالۋعا بولمايدى. قوقان مەن حيۋا وزدەرى قىرعان ون مىڭداي ەر ازامات ءۇشىن جاۋاپ بەرسىن. اۋعانستانعا، پەرسياعا كۇڭدىككە ساتقان قازاقتىڭ قىز-قاتىندارىنىڭ قارعىسىنىڭ ازابىن تارتسىن.
كەنەسارىنىڭ سوعىستى ەڭ الدىمەن روسسيا پاتشالىعىمەن باستاۋدى قالاپ الۋىنا باسقا دا سەبەپتەرى جوق ەمەس. پاتشا سولداتتارىنىڭ بەكىنىس، زەڭبىرەك، كارابين شتۋسەرلەرى بولسا، قازاقتىڭ داليعان جالپاق دالاسى بار. ەگەر تىعىلار جىڭعىل، جىقپىل سايى كوپ بولسا، قىر قويانىن ارلان تازى دا ۇستاي المايدى. ارقانىڭ جەرى مول، ءبىر شەتى قارقارالىدان اق جايىققا، ەكىنشى شەتى قىزىلجاردان بەتپاقدالاعا دەيىن سوزىلىپ جاتىر. قالاي ويىسساڭ دا جەر جەتەدى، تەك ۇزەڭگىڭ بەرىك، قايتپاس قاجىرىڭ بولسىن. ال زەڭبىرەك سۇيرەتكەن پاتشا اسكەرىنىڭ مۇنداي مۇمكىنشىلىگى جوق. ونىڭ ۇستىنە ورتا ءجۇز كوپ ەل. ءبارىن بىردەي كوتەرە الماساڭ دا، سوڭىڭنان ەرەتىندەر تابىلادى. ءالىن جەتپەي قۋعىنعا تۇسەر كۇن تۋسا، باتىرلىقتى قۇرمەت تۇتا بىلەتىن قازاق، كەيبىر ىشىندەگى ءازازىلى بولماسا، كورەر كەزگە ۇستاپ بەرمەيدى. ەن، بولماسا ابىلاي حاننىڭ ارۋاعىن سىيلايدى. ال قوقان مەن حيۋا جەرىندە بۇنداي جاعداي جوق. سىر بويى، ءۇستىرت، ماڭعىستاۋ، ارال ماڭىنداعى كوشىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ شىنتۋايتقا كەلگەندە باسىن قوسۋ وڭاي ءىس ەمەس. قوقان، حيۋا حاندارىن جەڭۋ ءۇشىن جەتىسۋ، الاتاۋ، قاراقالپاق وڭىرىندەگى اعايىنداردىڭ دا باس كوتەرۋى كەرەك. وعان سەنۋ قيىن. ءۇيسىن، دۋلات، الاتاۋدى جايلاعان كوپ قىرعىز، ارال بويىن مەكەن ەتكەن قاراقالپاق سەنىڭ ءسوزىڭدى سويلەپ، جوعىڭدى جوقتاي ما؟ ءوز وشاعىنىڭ باسى امان بولسا، سەنىڭ قان توككەنىڭدە نەسى بار. قوقان، حيۋا حاندارىنىڭ دا كۇشتىلىگى وسىندا جاتقان جوق پا، ولار كىمنىڭ جۇرەگىنىڭ قالاي سوعاتىنىن بىلەدى. قىرعىز، قازاق، قاراقالپاق بىرىگىپ باس قوسپايتىنىن سەزەدى. بۇكىل جەتىسۋدى الىپ جاتقان ءۇيسىن، دۋلات تا دۇشپانىڭمەن شىن بەلدەسىپ قالعانىڭدا سەنەن ءبولىنىپ جاۋعا تاستاپ كەتۋى دە مۇمكىن...
جوق، ولارعا سەنۋگە بولمايدى. ءۇيسىن، دۋلات، قىرعىز، قاراقالپاق ءوز باسىنا ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ اۋىر جاعدايى تۇسسە عانا اتقا قونادى. ال ونىڭ بەر جاعىندا ولاردان نە ءۇمىت، نە قايىر!
كەنەسارىنىڭ ارقاعا ورالعىسى كەلۋىنە تاعى دا ءبىر سەبەپ بار. ول — كەك. سامەكە، بوكەي، ءۋالي تۇقىمدارىنان شىققان اعا سۇلتانداردى قاسىم بالالارى ورتەپ جىبەرۋگە بار. بۇل ەسكىدەن كەلە جاتقان ەسكى ەگەس، ەل بيلىگىنە تالاسۋدان شىققان باقاستىق. اسىرەسە قاسىم بالالارىنىڭ ءوشى قۇدايمەندىنىڭ قوڭىرقۇلجاسىندا، ءۋاليدىڭ بالاسى شىڭعىس پەن ونىڭ شەشەسى ايعانىمدا، بوكەي تۇقىمىنان شىققان تاۋكەنىڭ جامانتاي، قۇسبەگى مەن جانتورەنىڭ احمەتى مەن ارىستانىندا. بۇل اعا سۇلتاندار كەنەسارىنىڭ دا ەڭ اياماس جاۋلارى. بالىق باسىنان ءشىريدى، قازاق جەرىن اق پاتشاعا بەرىپ وتىرعان وسى اعا سۇلتاندار دەپ كەكتەنەدى كەنەسارى.
ەگەر ارقاعا بارسا، ەڭ الدىمەن وسىلاردىڭ اۋىلىن شاۋىپ، ەجەلدەن كەلە جاتقان ەرەگەستىڭ ءبىر ءتۇيىنىن شەشپەك. قىزىن كۇڭ، بالاسىن قۇل قىلىپ، تابانىنا ءبىر سالماق. ونسىز ابدەن قانسىراپ العان كوڭىل جۇبانار ەمەس.
ءبىراق ولار كەنەسارىعا وڭايلىقپەن بوي بەرە مە؟ ولاردىڭ دا سوڭىنان ەرگەن قىرۋار ەل بار. قولدارىندا قارۋ-جاراقتى جۇزدەگەن جاساعى، ساربازدارى تۇر. ونىڭ ۇستىنە قول ۇستاسقان اق پاتشا اسكەرلەرى دە قاستارىندا، كەنەسارىنىڭ ءبىر تىرەلگەنى ەڭ الدىمەن وسى اعا سۇلتاندار مەن پاتشا اسكەرىنىڭ اراسىنا شي جۇگىرتىپ كورۋ.
شاماسى كەلسە ءسىبىر مەن ورىنبور گۋبەرناتورلارىن وزىمەن ساناساتىن ەتىپ الۋ.
ول ءۇشىن كەنەسارى بارىسىمەن سوعىس اشپايدى. الدىمەن گۋبەرناتورلارمەن ءتىل تابۋ جولىن ىزدەيدى. ءوزىنىڭ بىرنەشە تىلەگىن قاعاز جۇزىندە الدارىنا قويادى. ەگەر گۋبەرناتورلار سول تىلەكتەردى قابىلداسا، قوڭىرقۇلجا، احمەت، جامانتايلاردىڭ سوڭىنان ەرگەن جۇرت تا بۇنىمەن ساناساتىن بولادى. ونداي جاعدايدا، التى باستى ايداھار بولسا دا قوڭىرقۇلجا، احمەتتەردەن ءوش الۋ وڭايعا تۇسەدى.
ارينە، ونىمەن كەنەسارى سۇيەك تيگەن توبەتتەي ۇپايىم تۇگەل دەپ ءوز بەتىنە كەتپەيدى. ابىلاي اتاسىنىڭ جولىن قۋىپ ءۇش ءجۇزدىڭ حانى اتانباي توقتامايدى. ەڭ بولماعان كۇندە اتا تاعىن الىپ، ورتا ءجۇزدى بيلەيدى. سوندىقتان ءبىر تىلەكتەن كەيىن ءبىر تىلەك تالاپ ەتىلەدى، ءبارىبىر ءوز دەگەنىنە جەتپەي قويمايدى.
ال گەنەرال-گۋبەرناتورلار العاشقى قويعان تىلەكتەرىن قابىل ەتپەسە نە ىستەيدى؟ وندا شەشىنگەن سۋدان تايىنبايدى، سوعىس اشادى. جانە ول سوعىستى ەڭ قاس جاۋى قوڭىرقۇلجانىڭ اۋىلىن شابۋدان، قوڭىرقۇلجا پريكازى قاراوتكەل بەكىنىسىن الۋدان باستايدى.
ابىلايدىڭ الدىندا عانا ورتا ءجۇز حان كوتەرگەن قىرىق مىڭ جىلقى ايداعان سامەكەنىڭ ۇرپاقتارى قۇدايمەندى بالالارى دەسە، كەنەسارى ۇيقىسىنان شوشىپ ويانادى. اعا سۇلتان قوڭىرقۇلجا مەن كەنەسارى اراسىندا تەك قانا ەجەلدەن كەلە جاتقان ەل بيلەۋ، قونىس تەبۋدەن تۋعان اتا داۋى ەمەس، باستارى كورگە كىرگەنشە كەشىرىلمەيتىن ۋىتى قانعا سىڭگەن وشپەندىك بار. سول وشپەندىك، كەشىرىلمەس قاستىقتىڭ ەندى اق پاتشا مەن قازاق ەلىنىڭ اراسىنداعى ۇلكەن ساياساتقا دا ىقپالى تيمەك. كەنەسارى ورنىنان تۇرەگەلىپ، ءسال ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردى دە، قايتادان وي شۋماعىن تىزە بەردى.
«حاندىققا تالاسۋدىڭ ەكى جولى بار. ونى سان ايقاستان وتكەن كەنەسارى جاقسى بىلەدى. ءبىرى ساعان حان بيلىگىن اپەرەم دەگەن حالىقتىڭ ارتىندا تۇرىپ باسقارا ءبىلۋ. ەكىنشىسى سوڭىنان ەرگەن قولدىڭ الدىندا ءجۇرىپ ەرلىگىڭمەن وزىڭە تارتىپ الۋ.
حاندىققا ءجۇز بەن ءجۇز، رۋ مەن رۋ تالاسسا، جۇرتتىڭ ارت جاعىندا تۇرىپ ەلدى قىرعىنعا ايداپ سالىپ، اقىل-ايلامەن، زۇلىمدىق-جاۋىزدىقپەن مۇراتقا جەتۋگە بولادى. ال بۇگىنگى تالاستاي، قالىڭ بۇقارانىڭ تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋ ارمانى مەن سەنىڭ جۇرت بيلىگىن قولعا الام دەگەن كوكەيكەستى تىلەگىڭ ۇشتاسىپ جاتقاندا، سوڭىڭنان ەرگەن قولدىڭ ارتىندا ەمەس، الدىنا شىعۋ قاجەت. سوندا عانا ساعان قارا حالىق سەنەدى، سوڭىڭنان ەرەدى. بۇقارا ءوز باسىڭنىڭ قامى ءۇشىن ەمەس، حالقىڭ ءۇشىن الىسىپ جۇرگەنىڭدى كوزبەن كورگەنى ءجون. سويتكەن كۇندە عانا، ارمانىڭا جەتەسىڭ. حالىق ءوزى ارمانىڭا جەتكىزەدى».
وسىنداي شەشىمگە كەلگەن كەنەسارى، كەنەت تىزەسىن بۇگىپ بەلىندەگى يسفاعان شەبەرى سوققان ناركەسكەنىن سۋىرىپ الىپ، قىلشىلداعان سۋىق جۇزىنەن ءسۇيدى.
— انادان قورقاق بولىپ تۋماپ ەدىم،— دەدى كەنەت داۋسى دىرىلدەپ كەتىپ،— ارمانىما جەتكەنشە قورقاقتىق بىلدىرسەم ءوز قانىمدى ءوزىم ىشەيىن، وسى سەرتىمە، ءتۇسى سۋىق ناركەسكەن، سەن كۋا بول!
ول ناركەسكەنىن قىنىنا سالىپ، ەندى كوتەرىلە بەرەم دەگەندە، ارت جاعىنان سىڭعىرلاي شىققان ايەل داۋسى ەستىلدى.
— تورەم-اۋ، ناماز وقىپ جاتىرسىڭ با؟
بايبىشەسى كۇنىمجان ەكەنىن كەنەسارى قاراماستان تانىدى. تۇرەگەلىپ، تىزەسىن قاقتى دا، قارسى ءجۇردى.
— ءجاي اشەيىن، سەمسەردى تاسقا سالىپ ءدۇزىن سىناپ جاتىر ەدىم.
— قاس بولاتتى جاۋ جۇرەگىنە سالىپ سىناماس پا؟
— ونىڭ دا ءجون.
كەنەسارى ايەلىنىڭ سوزىنە ريزا بولىپ قالدى.
كۇنىمجان بيىل جيىرما التىعا شىققان. ويماق اۋىز، قۇماي كوز، قارا تورىنىڭ سۇلۋى. ەكى بالا تاپقانىنا قاراماستان، سۇڭعاق بويىنا جاراسقان تىپ-تىك قوس جۇمىرىقتاي قوس انارى التىن جامبىلى القاسىن تىرسىلداتا كەرىپ، اش بەلى ءۇزىلىپ كەتەردەي تالىپ، مىقىنىنان تومەنگى بۋرا ساندى بوكسەسىن مەيلىنشە ايقىنداپ تۇر. ۇستىندە شىتىرما اق جىبەك كويلەك، كوگىلدىر تورقا وقالى قامزول، ونىڭ سىرتىنان شەتىن قۇندىزبەن ادىپتەگەن ءدۇريا قىزىل شاپان، باسىندا اق مەرۋەرت ورگەن، التىن تەڭگەلەرى كوزىنە تۇسە سالبىراعان قىزىل بارقىت ساۋكەلە. سىرتىنان اق تورعىن ءشالىنى كومىلدىرە جامىلعان. قۇلاعىنا تاققان ءۇش بۋىندى سىرعالارى مەن ارقاسىنا توگىلە تۇسكەن توقپاقتاي قالىڭ شاشىنىڭ ۇشىنداعى ءتورت قاتار شولپىسى پاتشانىڭ، كىلەڭ ءبىر سومدىق التىن اقشاسىنان قيىستىرىلعان. باتىردىڭ الدىندا ءوزىن-وزى قىمسىنباي ۇستاۋى، بىلق-سىلق باسىپ قاسىنا بۇرالا كەلۋى، ەركە بايبىشە ەكەنىن اڭعارتادى.
راسىندا دا «جازىعى قاتىن دەمەسەڭ، قىزدان ارتىق سالدىعى» دەپ ءجۇسىپ قوجا اقىن ايتقانداي. كۇنىمجان كەنەسارىعا اقىلىمەن دە، سۇلۋلىعىمەن دە ابدەن ۇناعان ايەلى. شىققان توركىنى دە قاسىم تورەدەن سالتاناتى مەن بايلىعى كەم ەمەس، ارعىننىڭ شونجارلارىنىڭ ءبىرى الكە بايدالى تۇقىمى.
مىناۋ ۇستىندەگى تورقا، ءدۇريا كيىمدەرى مەن التىن بىلەزىك، التىن شولپى، التىن جۇزىكتىڭ ءبارى دە كەلىنشەك بوپ تۇسكەندە وسى توركىن بەرگەن جاساۋى.
كەنەسارى مەن قوڭىرقۇلجانىڭ بىتىسپەس قاس-جاۋ بولۋلارىنىڭ دا ءبىر سەبەبى وسى كۇنىمجاندا...
كەنەسارىنىڭ باتىر اتانىپ، اتاعى سارىارقاعا جاڭا جايىلا باستاعان كەزى ەدى. ۇلىتاۋدى جايلاعان جىرىق رۋىنىڭ بايى ساندىبايدىڭ ەردەنى وسى وڭىرگە پراۆيتەل بولىپ تاعايىندالىپ، ات شاپتىرىلىپ، بالۋان بەلدەسكەن ۇلكەن توي بولعان. وسى تويعا ءبىر توپ جىگىتپەن كەنەسارى دا كەلگەن. ونداعىسى تار جول تايعاق كۇن تۋىپ، كوكشەتاۋدا بەكىنىس سالىنىپ، كوڭىل قوبالجي باستاعان سوڭ، ۇلىتاۋ ماڭىن ءبىر شولىپ قايتۋ ەدى. التى الاشتىڭ العاشقى باسىن قوسقان حاندارىنىڭ ءبىرى الاشاحان دا وسى جەردە قايتىس بولعان. ۇلى جوشى حان دا وسى تۇسقا قويىلعان، ۇلىتاۋمەن ىرگەلەس كىشىتاۋدىڭ باسىندا ەدىگە باتىردىڭ دا ءقابىرى بار، اقمەشىت اۋليە دە وسى ارادا جاتىر. ۇلىتاۋ قازاق ەلىنىڭ اتامەكەن كىندىگى. بۇنى كورۋدى كەنەسارى دا وزىنە پارىز سانايتىن. بايگەدە سويىلعا ات جىعىلىپ، كوكپاردا كىسى ولگەن ۇلان-اسىر وسى تويدان قايتىپ كەلە جاتىپ، ارعىننىڭ التاي، تورتۋىل رۋلارى جايلاپ وتىرعان تەرىساققان وزەنىنە كەلىپ، ازىراق ات شالدىرۋعا اتتارىنان تۇسە-تۇسە قالعان. استىنداعى سايگۇلىك جۇيرىگىن اتقوسشىسىنا بەرىپ، كەنەسارى قالىڭ تالدى جاعاعا بارعان. تاڭ الدىندا عانا جاڭبىر جاۋىپ وتكەن-دى. سىڭسىعان تال اراسى تىمىرسىق بۇك ەكەن. كەنەسارى پىسىناپ كەتىپ، ازىراق سالقىنداپ الايىن دەپ سىلدىراپ جاتقان سۋعا تاياعانىندا شاعىن كەلگەن تەرىساققاننىڭ بەرگى اعىمىندا كوك تولقىنمەن ويناپ ءجۇزىپ جۇرگەن ەكى قىزدى كوردى. اۋىل كوشىپ جاتقان كەز، ءسىرا كوشجونەكەي شومىلىپ العىسى كەلگەن ءتارىزدى، كيىمدەرى مەن شىدەرلەپ قاڭتارىپ قويعان اتتارى ارعى بەتتە. كەنەسارى العاشقىدا ايدالادا پايدا بولعان بۇلار پەرىنىڭ قىزدارى شىعار دەپ ويلاپ قالعان. اسىرەسە الدىڭعى قىز ءبىر ادامنىڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىعانداي سۇلۋ كورىنگەن. قامشىنىڭ تىلىندەي ەتىپ ورىلگەن قوس بۇرىمى كوك تولقىنمەن ويناپ جىلانداي يرەڭدەپ، سىمباتتى دەنەسى، سۋ استىندا اق سازانداي بۇلىقسىپ، ەرىكسىز كوزىن تارتىپ اكەتكەن. تەك ارعى بەتتەگى اتتارى مەن ءۇيۋلى تۇرعان كيىمدەرىن كورگەندە عانا كەنەسارى ەسىن جيناي باستاعان.
— ارسىڭدار ما، ارۋلار؟— دەگەن ول قىزداردىڭ ارعى جاعاعا قاراي بۇرىلعانىن كورىپ، كەتىپ قالادى ەكەن دەپ قورقىپ.
الدىڭعى تانا كوز جاپالاق سارى قىز «ويباي، كوتەك!»—دەپ داۋىستاپ جىبەرىپ، سۋدى ەكى اياعىمەن سابالاي ارعى بەتكە قاراي جۇزە جونەلدى دە، سوڭعى قارا تورىسى موينىن بۇرىپ كەيىن قاراپ، جاعادا تۇرعان كەنەسارىنى كورىپ توقتاپ قالعان. تۇرەگەلىپ ءجۇزىپ، تەك سۋدان باسىن شىعارىپ:
— بار بولارسىز، مىرزا،— دەپ سالەم بەرگەن.
سويتكەنشە جاعاعا كەنەسارىنىڭ جولداستارى دا كەلگەن. ادەتتەگى ءقالجىڭ-ازىل باستالعان. اش دەنەسىن جىگىتتەرگە كورسەتىپ سۋدان شىعۋعا ۇيالىپ تۇرعان قىزدار، جاعاداعى كەنەسارى ەكەنىن ەستىپ، نە قىلارىن بىلمەي ساسقان. كەنەسارى توبى ءازىل-قالجىڭى ارالاس، ەگەر تىلەگىمىزدى ورىنداماساڭدار، ءقازىر ارعى بەتكە ءوتىپ، كيىم-كەشەكتەرىڭدى الىپ كەتەمىز دەپ قورقىتقان.
قىزدار «اعاتايلاپ» كەتۋلەرىن سۇراپ جالىنعان. قالجىڭ قۇمار جەلوكپە جىگىتتەر وزدەرىنىڭ تىلەگىن ورىنداماي كەتپەيتىندەرىن ايتىپ تۇرىپ العان. سۋ سورىپ ابدەن جاۋراعان قىزدار، بۇلاردىڭ كەتپەيتىنىنە ابدەن كوزدەرى جەتكەن سوڭ، جىگىتتەردىڭ نە تىلەيتىندەرىن بىلگىسى كەلگەن. قارا تورى سۇلۋى كەنەسارىعا قاراپ:
— مىرزا، سوندا ءسىز مەنەن نە قالايسىز؟—دەگەن.
— قالاعانىم كيىن بولسا دا سوزىڭدە تۇراسىڭ با، قارىنداس؟
— سوزىمدە تۇرمايتىن قاتىن ەمەسپىن، ايتا بەر.
قىز اۋزىنان شىققان «قاتىن ەمەسپىن» دەگەن ءسوزدى كەنەسارى ءوز ماعىناسىندا ءتۇسىندى. كەنەت جۇرەگى الىپ-ۇشىپ، كولعا تۇسكەن تورعايداي تىپىرشي جونەلدى...
— قاتىن بولماساڭ... جارايدى، ءبىز كەتەيىك. تەك سوڭىمىزدان قۋىپ جەتىڭدەر. قالاۋىمدى سوسىن ايتايىن. ۋادە مە؟
— ۋادە!
كەنەسارى توبى وزەن جاعالاي كەتە بارعان. ازدان كەيىن قىزدار بۇلاردى قۋىپ جەتكەن. ون التى - ون جەتى جاسار ۋىزداي ەكى جاس قىزدىڭ سۋىق ءجۇرىستى بەيتانىس توپ جىگىتتىڭ قاستارىنا قورىقپاي كەلگەندەرىنە كەنەسارى تاڭ قالعان. جانە بەرگەن ۋادەلەرىندە تۇرىپ الداپ كەتپەگەندەرىنە رازى بولعان. وسى كەزدەسۋدەن باستاپ كەنەسارى مەن كۇنىمجان ءبىرىن-بىرى قاتتى ۇناتقان. جاڭا تۋعان ايداي تولىقسىعان ارقانىڭ جاس سۇلۋى كەنەسارىعا بىردەن قۇلاپ تۇسكەن. شولمەك كۇندە سىنبايدى، ءبىر-اق سىنادى. سول تۇندە ءبىر شولمەك سىندى. جۇرتتان اۋلاق دوڭگەلەنگەن قاراعان تۇبىندە دالانىڭ وجەت قىزى باتىردىڭ ءبىر تىلەگىن ورىندادى.
كۇنىمجان وكىنبەدى، ويتكەنى وسىدان ەكى جىل بۇرىن قوس قاتىنىنىڭ ۇستىنە توقالدىققا الماق بوپ ساسىق قۇرت، بۇزاۋ تۇمسىق قوڭىرقۇلجا قۇدا ءتۇسىپ، ءۇش ءۇيىر قارا كوك جورعانى قالىڭ مالىنا تولەپ كەتكەن. ونىڭ ۇستىنە قاراقويىن قاشىرلىعا ەل جايلاۋعا شىققان شاقتا ۇرىن كەلەم دەپ جاقىندا حابار بەرگەن.
تاڭەرتەڭىنە تەرىساققاننىڭ ويپاتتاۋ جاعاسىنا قونعان بايبولات اقساقالدىڭ اۋىلىنا كۇنىمجان مەن جاپالاق سارى قىزدى ەرتكەن كەنەسارى نوكەرلەرىمەن كەلىپ ءتۇستى. كۇنىمجاننىڭ وسى تۇندە كەنەسارى باتىرمەن كوڭىل قوسىپ شىققانىن ەڭ الدىمەن جەڭگەلەرى، ودان شەشەسى ەستىپ، سۋىق حابار بىرتە-بىرتە جىلانداي جىلجىپ بايبولات اقساقالدىڭ وزىنە بارىپ جەتكەن. ابىلايدىڭ ارۋاعىنان قاسىم تورەنىڭ قاھارىنان سەسكەنىپ، نە ىستەۋدى بىلمەي، ونىڭ ۇستىنە ابىرويى ايرانداي توگىلگەن قىزىنىڭ كۇيىگى دە ارقاسىنا ايازداي باتىپ وتىرعان بايبولات اقساقالعا كەنەسارى كوپ كەشىكپەي «كۇنىمجاندى ماعان بەرسىن» دەپ كىسى سالعان.
بايبولات اقساقال بۇل تىلەكتى شۇعىل اقىلعا ساپ، قولما-قول شەشىمىن ايتقان:
— ءۇش جۇزگە حان بولعان ابىلاي اتاسىنا ارعىننىڭ قاراۋىل، اتىعاي رۋلارى التى قىزىن بەرگەندە، سول ابىلايدىڭ باتىر نەمەرەسىنە ءبىزدىڭ جالعىز قىزدى قيماعانىمىز بولماس، السىن،— دەگەن.
ءبىر اپتا وتكەننەن كەيىن الكە بايدالى، اققوشقار سايدالى بوپ ءۇش بوزدى كوسەم جەككەن كۇمىستەگەن قارا پاۋەسكەمەن، جاساۋ ارتقان توعىز ناردى ءبىر كوش ەتىپ كۇنىمجاندى ىرعالتىپ-جىرعالتىپ كوكشەتاۋداعى قاسىم تورەنىڭ اۋلىنا ۇزاتقان.
مۇنى ەستىگەن قوڭىرقۇلجا نامىستانىپ بۇلقان-تالقان بولعان. جاساق جىبەرىپ بايبولات اۋىلىن شاۋىپ الۋعا دا وقتالعان. ايتسە دە، بايلىعى وزىنەن ارتىق ارعىننىڭ شونجار رۋى الكە بايدالىمەن جانجالداسۋعا باتپاعان. و باستا كۇنىمجاندى توقالدىققا سۇراعاندا دا قوڭىرقۇلجا تەك قاتىن سانىن كوبەيتپەك ەمەس، ارقانىڭ وسى شىنجىر بالاق شۇبار ءتوس رۋىمەن جاقىنداسپاق ويى دا بولاتىن، ال سول ويدىڭ بۇزىلعانىنا قاتتى قىنجىلسا دا، تايپا رۋلى ەلدى وزىنە جاۋ ەتۋدىڭ قاتەرلى ەكەنىن ۇقتى. سوندىقتان بايبولاتقا بەرگەن قالىڭ مالىنا ءۇش توعىز ايىبىن قوسىپ الدى دا، ۇپايىم تۇگەل دەگەندەي، كوكىرەكتەگى ىزانى ىشكە ءتۇيىپ قالا بەردى.
ءبىراق قوڭىرقۇلجا ەندى قاسىم بالالارىنا ابدەن وشىگىپ الدى. ەبىن تاۋىپ، ەزۋىن قالاي جىرام دەپ جۇرگەندە كوكشەدەن جابايى وزەنىنىڭ ساعاسىندا وتىرعان تاراقتى ەلىنە ۇزاتىلىپ بارا جاتقان سارجاننىڭ ۇلكەن قىزى كۇنىكەيگە جاساعىمەن كەزدەسىپ، ونى ءبىر ءتۇن يەمدەنىپ قويا بەرگەن. اعا سۇلتان قوڭىرقۇلجا مەن قاسىم تورە بالالارىنىڭ اراسىنداعى وسى ءبىر نامىس ىزاسى ەندى بىر-بىرىنە ماڭگى كەشپەس قاندى كەككە اينالعان. ب ا ق تالاسى، جەر تالاسى، رۋ تالاسى، ار تالاسى، قاتىن تالاسى ءبارى كەلىپ، ابدەن شيەلەنىسكەن قىل ءتۇيىن بولىپ قاتىپ قالعان.
مۇنى تەك الماس سەمسەر، وتكىر قىلىش قانا كەسىپ بەرە الاتىنىن ەكى جاق تا جاقسى ءبىلۋشى ەدى.
وسى تالاستىڭ باس سەبەپكەرى كۇنىمجان سۇلۋ شىققان جەرى دە، تۇسكەن جەرى دە مىقتى بولعان سوڭ ءوزىن-وزى تىم ەركىن ۇستايتىن. كۇيەۋىنە دە ايتقانىن ىستەتەتىن، مەيلىنشە ەركە...
كۇنىمجان قازاق ايەلدەرىنىڭ سالتى بويىنشا كەنەسارىنى كۇيەۋىم، ەرىم دەمەي تەك «تورەم» دەپ قانا اتايدى. بۇنىسى ءبىر جاعى كۇيەۋىنىڭ تورە تۇقىمىنان ەكەنىن دارىپتەۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان «تورەم» دەپ وزىنە بيلىگىنىڭ مول ەكەنىن ەسكەرتىپ ەركەلەتۋى ەدى. سول ادەتى بويىنشا ول:
— تورەم، سەن قۇدايمەندى باتىردىڭ اتاما ەستىرتكەن سۇمدىعىنان حاباردارسىڭ با؟— دەدى ءسال جۇدەي.
— جوق، قانداي سۇمدىق؟..
— ازنابايدىڭ بالالارىن بىلەسىڭ عوي...
— قاي ازناباي؟ باياناۋىلداعى قارجاس ازناباي ما، الدە ءوزىمىزدىڭ كوكشەدەگى اقسارى ازناباي ما؟..
— قارجاس ازناباي. ءبىز ارقادان كەشپەي تۇرىپ تايجان دەگەن بالاسىن پاتشاعا قارسى شىقتىڭ دەپ ومبىدا اتىپ ءولتىرىپ ەدى عوي، سونىڭ اعاسى سەيتەن باتىردى دا ءولتىرىپتى...
— توپىراعى تورقا بولسىن. ەسىل ەر ەرتە كەتكەن ەكەن! مەنىڭ اجالىم قوڭىرقۇلجادان كەلەدى دەۋشى ەدى. سول ءيتتىڭ وشپەندىلىگىنەن مەرت بولدى ما ەكەن؟..
— ءيا، سولاي كورىنەدى. ازناباي اۋلىمەن بالقاشقا قاراي كوشىپ كەلە جاتقاندا، مىڭ ارال توڭىرەگىندە قوڭىرقۇلجانىڭ الگى شوقىنعان كىشى بالاسى جول كورسەتىپ اكەلگەن اسكەر قارسى شىعىپ ۇستاپتى...
كەنەسارىنىڭ كۇلگىندەنگەن سارعىش ءتۇسى قارا قوڭىرلانىپ كەتتى.
— قىرىلعاندارى كوپ پە ەكەن؟
— قارسىلاسۋعا مۇمكىندىكتەرى بولماپتى. ويدا-جوقتا قولعا تۇسكەن كورىنەدى. بىر-ەكى جىگىت سويىلعا جىعىلىپتى.
— توپىراقتارىڭ تورقا بولسىن، ەسىل ازاماتتار. ارقاعا ورالار كۇن تۋسا الارمىز ءالى وشتەرىن.
— سەيتەنمەن بىرگە قۋبەتتىڭ وجارىن دا ۇستاپتى. ول سول ومبىدا اباقتىدا جاتقان كورىنەدى.
— قاي وجار؟ انا قوڭىرقۇلجانىڭ شابارمانى وجار ما؟ ول ازناباي اۋلىنان ات قۇيرىعىن كەسكەندەي ەدى عوي؟
— قوڭىرقۇلجامەن كەلىسە الماي، قاراوتكەلدەن قايتىپ ءوز ەلىنە بارىپتى. قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن دەگەندەي، قانىنا تارتقان عوي. جەر-سۋىنان ايىرىلعان قارجاستىڭ قايعىسى جەڭىپ سەيتەنگە قايتا قوسىلعان ەكەن.
— ءبىر كورگەم... قايسار، يىلىمگە كەلمەيتىن جىگىت ءتارىزدى ەدى. قيانات ونى دا دۇرىس جولعا سالعان ەكەن. اتتەگەنە-اي، ول بەيشارانى دا يتجەككەنگە ايدايدى عوي.
ءدال وسى كەزدە بۇلاردىڭ جانىنا ناۋرىزباي كەلدى. بۇل جيىرما ەكىگە جاڭا شىققان كەلبەتتى جىگىت. ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋسا دا، ءبىتىمى كەنەسارىعا مۇلدە ۇقسامايدى. سۇڭعاق بويلى، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي قۇلاش جاۋرىن، تىپ-تىك كەلگەن، ات جاقتى، ەكى بەتىنەن قانى تامعان اققۇبا ءتۇستى. مۇرىن، كوز، قاس-قاباقتارى قازاق جىگىتتەرىنىكىنەن كورى مول پىشىلگەن، تاناداي جالتىراعان سوپاقتاۋ كەلگەن ۇلكەن قوڭىر كوزدەرى ادامعا ىلتيپاتپەن قارايدى. قىزىلدى-جاسىلدى مەرۋەرت ورىلگەن ايدارى ساماي تۇسىنان سالبىراپ ءتۇسىپ تۇر. جاڭا تەبىندەگى كەلە جاتقان قوڭىر مۇرتتى. باسىندا قىزىل بارقىتپەن تىستاعان قۇندىز بوركى، ۇستىندە قۇيىرشىقتارى مەن تىرناقتى اياقتارى سالبىراعان قارا قاسقا كۇزەن ىشىك. ىشىگىنىڭ جاعاسىنا، جەڭىنە، شەتىنە قارا قوڭىر قۇندىز ۇستاعان. بەلىندەگى كۇمىس بەلبەۋىنە بىلعارى قىندى سەلەبە تاققان.
ناۋرىزباي ۇرىسقا دا وسى كيىمىمەن شىعاتىن. بىلەگىنە دەيىن سىبانىپ ءتۇرىپ العان وڭ قولىندا باۋىرى قورعاسىن، بەس باتپان زىلدەي اۋىر قارا نايزاسىن تۋداي كوتەرە ۇستاپ، استىنداعى سارعىلت قىلشىقتى اقبوز اتىن ويناقتاتا «ابىلايلاپ!» شاپقاندا، جان قارسى كەلە المايتىن. جانە زىلدەي قارا نايزامەن ەشكىمدى قوس قولداپ شانشىپ كورگەن ەمەس. وڭ قولىندا ءتورت جىگىتتىڭ كۇشى بار دەيتىن جۇرت. ناۋرىزباي اسقان نايزاگەر، زامانىندا بۇل سوعىس قارۋىنان وزىنە پارا-پار كەلەتىن جان كەزدەستىرمەگەن. جانە جاۋعا شاپقاندا قاباعى قارس جابىلىپ، جۇزىندە ەرەكشە قاھار پايدا بولاتىن. ال جايشىلىقتا ناۋرىزبايدان اق جارقىن جان جوق. ول مۇندايدا ءارى ءانشى، ءارى ءازىلقوي. ال ءقازىر ناۋرىزبايدىڭ قالىڭ قاباعىنان قىنجىلعان رەڭ بايقالادى. كوزى تەرەڭدەي، قاس-قاباعى كىرتيە قالعان.
وعان سەبەبى دە بار ەدى.
ناۋرىزباي سوڭعى كەزدە ءوزى تۋىپ وسكەن كوكشەتاۋ تۋرالى كوپ ويلايتىن بولعان. مۇنداي كەزدەرىندە ارقانىڭ جاسىل شالعىندى، كوك مايسالى دالاسى، جاقپار-جاقپار قۇز تاستى، ءون بويى ءوربي بىتكەن قالىڭ قاراعاي باسقان تۇيە وركەش شاعىن تاۋلارى، كوك تولقىنى جار كەمەرىن تىنباي سوعىپ جاتقان شالقار كولدەرى، مول سۋلى وزەندەرى ونىڭ كوز الدىندا ەلەستەيتىن. كەنەت بۋرابايدىڭ كوز جاسىنداي كوگىلدىر تولقىنى شۋلاعانداي، كەرەگە قانات قىران بۇركىت قالىقتاي ۇشقان وقجەتپەستىڭ باسىندا ويناعان ەركە جەل جىلاعانداي، دىمقىل ءيىسى اڭقىعان كەنەسارى ۇڭگىرى كۇڭىرەنگەندەي قۇلاعىنا ءبىر قايعىلى ءۇن كەلەتىن. سول ءۇن ءوزىن شاقىرعانداي بولاتىن. ناۋرىزباي مۇنداي كەزىندە كوكتەم ءسانىن، جۇبايى ءانىن اڭساعان جىل قۇسىنداي، ءىشى-باۋىرى ەلجىرەي، تۋىپ-وسكەن كوكشەتاۋىن ساعىناتىن. ويتكەنى اسىر سالعان بالالىق شاعى، جىگىت بولىپ ماحاببات دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلگەن العاشقى باقىتتى ءتۇنى، ءبارى دە وسى كوكشەنىڭ كوگىلدىر قۇشاعىندا وتكەن. ناۋرىزبايعا كوكشە دەگەن قۇر عانا تۋعان جەر ەمەس. ول كەيدە ءوزىنىڭ جىل قۇسى بولىپ جاراتىلماعانىنا وكىنەتىن. ەگەر جىل قۇسى بولسا سول كوكشەنى ءار كوكتەمدە ءبىر شارلاپ ۇشپاس پا ەدى! مۇندايدا ناۋرىزبايدىڭ جۇرەگى ۋداي اشىپ، جانىن قويارعا جەر تابا المايدى. سول باقىتتان، سول قۋانىشىنان ايىرعان سوناۋ تەمىر كيگەن دۇشپاندارىمەن الىسا تۇسكىسى كەلەدى. اتتەڭ نە كەرەك، ناۋرىزباي دا ءبىر، تۇعىردا تۇرعان بالا بۇركىت تە ءبىر، ۇشارعا قاناتى بار، ءبىراق اياعىنداعى جىبەك باۋ جىبەرمەيدى، قۇر قايرات مەزەپ شاڭق-شاڭق شاقىرۋعا عانا دارمەنى كەلەدى.
قاراتاۋدىڭ جىڭعىلى مەن بايالىشى كوكشەنىڭ توبىلعىسى مەن قاراعانىنا جەتپەس، بوزى مەنەن كودەسى، جۇپار اڭقىعان كوك شالعىنىنا پارا-پار كەلمەس. سوندا نەگە ءجۇر بۇلار سىردىڭ سۇرعىلت دالاسىندا؟ جان ساقتاۋ ما، الدە حاندىق پا كوكسەگەندەرى؟ ەگەر جەر كەگى بولسا، تالاسپاي ما سول جەر ءۇشىن سول تۋعان جەردىڭ وزىندە؟ سىردا ءجۇرىپ ارقانى قالاي الماق؟ ناۋرىزباي وسى جايتتەردى ويلاسا، ەشتەڭەگە تۇسىنبەيدى. اكەسى قاسىم تورە، اعالارى ەسەنگەلدى، سارجاننىڭ بۇل جونىندە ۇستاعان جولى وعان جۇمباق.
ناۋرىزبايعا مىڭ قوقان حاندىعىنان سارىارقاسىنىڭ ءبىر جايلاۋى ارتىق. وسى قايعى كەشە قۇدايمەندى باتىر كەلگەننەن بەرى ءتىپتى ۇدەي ءتۇستى. قازىرگى قاباعىنىڭ قاتۋىنا دا سەبەپ وسى. اعا، جەڭگەسىنىڭ توبە ۇستىندە وڭاشا تۇرعانىن كورىپ، سويلەسۋگە ادەيى كەلگەن. ناۋرىزبايدىڭ رەڭىنەن كوڭىلىنىڭ قاپالى ەكەنىن اڭعارعان كۇنىمجان وعان كۇلە قاراپ:
— كىشى تورەم، نەدەن جۇدەي قالعانسىڭ؟— دەدى،— ءبىر جەرىڭ اۋىرعاننان ساۋمىسىڭ؟
ناۋرىزباي قاپالانا جاۋاپ قايىردى.
— اۋرۋ ەكەنىم راس، جەڭەشە... جانىم اۋىرادى، كوكىرەگىم اۋىرادى، جۇرەگىم اۋىرادى...
ءىنىسىنىڭ نەمەن دەرتتى ەكەنىن كوپتەن بەرى سەزەتىن كەنەسارى ۇندەگەن جوق. كۇنىمجان ەندى جىگەر بەرە سويلەدى.
— قارا بۇلتتان كۇن دە شىعار، بۇل اۋرۋلاردان ايىعار زامانىڭ دا كەلەر.
— قاشان؟!
— ونى جۇيرىك اتتىڭ شابىسى، ەر جىگىتتىڭ نامىسى بىلەدى.
— نامىسقا شابار الىسىمىز بولىپ تۇر ما؟ ءبىز ءقازىر اپان-اپانعا كەلىپ تىعىلعان ءبورى ءتارىزدىمىز. قانشا ءبارى بولساڭ دا، تىعىلعان جەرىڭ قۇر تۇكپىر...
كەنەسارى كەنەت ىنىسىنە قارادى.
— اپاننان اتىلعان ءبورى جاۋىنا ءقاۋىپتى ەكەنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭ؟ قول-اياعىڭدى باۋىرىڭا جيناپ اتىلۋعا دايىندالا بەر، ناۋانجان...
— جوق، كەنە اعا، اپانىنان ءبورى تەك اجالىنا عانا اتىلادى.
— كەيدە جاۋىن دا مەرت ەتپەي مە؟
— ماعان ونداي يت-جىعىستىڭ كەرەگى جوق،— ناۋرىزباي اعاسىنا كىشىلىك مىنەز كورسەتە اقىرىن سويلەدى،— ماعان جاۋىمدى اڭدىپ باسار كوكشەنىڭ ىڭعىل-جىڭعىل جارتاسى، سوڭىمنان جەل دە قۋىپ جەتە الماس ۇشى-قيىرى جوق ارقانىڭ كەڭ دالاسى كەرەك.
كەنەسارى ءىنىسىنىڭ وزىمەن پىكىرلەس ەكەنىن بۇرىن دا بىلەتىن، بۇ جولى دا ويلاعان جەرىنەن شىققان سوڭ ىشتەي قۋانىپ قالدى. سويتسە دە قاتتى مىنەزىنە سالىپ:
— ۇياسىنان ەرتە ۇشقان قىران تەز قارتايادى،— دەدى،— الدىندا اعالارىڭ باردا جول تاڭداماي تۇرا تۇر.
ناۋرىزباي كەنەسارىنى وزگە اعالارىنان ارتىق سىيلايتىن، سوندىقتان قارسى سوزگە كەلمەي:
— قۇبا-قۇپ،— دەپ تومەن قارادى.
ءدال وسى كەزدە كۇنشىعىس تۇستاعى بەلەستەن ويداعى اۋىلعا قاراي كوتەرىلگەن شاڭ كورىندى. ارى-بەرىدەن سوڭ تاۋ ىشىنەن ەكى سالت اتتى سىتىلىپ شىقتى.
قىراعى كوز كەنەسارى تەسىلە قارادى دا:
— ويپىرماي، مىناۋ اعىباي بولماسا ەتتى،— دەدى كەنەت قوبالجي،— استىنداعىسى اقىلاق ءتارىزدى...
ناۋرىزباي دا تەسىلە قارادى.
— يە، اعىباي كوكەم! ال جانىنداعىسى كىم؟ ات جالىنا جابىسقان ءتۇرى ەرجانعا ۇقسايدى.
— ءيا، سولار.
سويتكەنشە قۇيىنداتا شاپقان ەكى اتتى جەتىپ تە قالدى. ەندى ولاردىڭ «وي باۋىرىمداعان» ايقايى دا ەستىلدى.
كەنەسارى سازارعان قالپىنان قوزعالعان جوق. ناۋرىزباي مەن كۇنىمجان شىداي الماي كەلە جاتقاندارعا قارسى جۇگىردى.
اعىباي پۇشپاعىنا دەيىن تەرگە باتقان اتىنان قارعىپ ءتۇسىپ، بەلبەۋىن موينىنا سالىپ، قازاقتىڭ جاماندىقتى ەستىرتەتىن كونە ءداستۇرى بويىنشا، ەكى قولىن كوككە كوتەرە، تىزەرلەي وتىرىپ اعىل-تەگىل جىلاعان قالپى سۋىق حاباردى ەستىرتتى.
— باتىر كەنە، قوس بوزداعىمىزدان ايىرىلدىق، ون سەگىز اسىلدان ايىرىلدىق. تاشكەنت قۇشبەگى قولىنان ەسەنگەلدى، سارجان اعالارىڭ قازا تاپتى. قىرشىن جىگىتتەرىمىزدى دە تەگىس باۋىزدادى.
كەنەسارىنىڭ ءتۇرى كۇرەڭىتىپ، ەرنى بوزارىپ كەتتى.
— قاشان؟ قالايشا؟
اعىباي بەتىنەن سورعالاعان جاسىن سۇرتپەستەن، اۋىزى كەمسەڭدەي:
— وسىدان ەكى كۇن بۇرىن. جاۋىز قۇشبەگى ءبىزدى الداپ شاقىرعان ەكەن، مادەلىحان كەلگەن كۇنى تۇندە ەسەنگەلدى مەن سارجان سۇلتاندى ديۋان سارايىنا شاقىرتىپ الدى. سەندەردىڭ قوقان حاندىعىنا قارسى شىعاتىن ويلارىڭ بار ەكەن دەپ باستارىن الدىرتىپتى. ەرجان ەكەۋمىز تورەلەردىڭ جارلىعى بويىنشا كەرۋەن ساراي اۋلاسىنداعى اتتاردى قاراۋعا كەتكەنىمىزدە راباتتا ۇيىقتاپ جاتقان وزگە جىگىتتەردى جەندەتتەرى كەلىپ باۋىزداپتى. ءبىز ازەر قۇتىلدىق.
السىرەپ قالعان ەرجاندى ناۋرىزباي مەن كۇنىمجان سۇيەپ تۇرعان. سۋىق حاباردى ەستىسىمەن كۇنىمجان باسىنداعى ۇكىلى ساۋكەلەسى مەن كۇلگىن تورعىن ءشالىسىن جۇلىپ الىپ، قارا شاشىن جايا، ەكى بەلىن تايانىپ جوقتاۋ ايتا جونەلدى.
قاپىدا كەتتى قوس ارلان،
جاۋ سوزىنە بوس نانىپ.
ايامادى قاس دۇشپان
باتىرىپ قانعا كەك الىپ...
جاماندىق حابار سوققان جەلمەن بىردەي، ىپ-لەزدە بۇل سۇمدىقتى بارلىق اۋىلدار دا ەستىدى. شاشتارىن جۇلىپ، بەتتەرىن تىرناپ بوزداعان انا، ەگىل-تەگىل ەڭىرەگەن بالا، ءۇي-ۇيدىڭ قاسىندا جوقتاۋ ايتىپ توپتانعان قاتىن-قالاش، كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ كۇرسىنگەن شالدار، اشۋلى كوزدەرى وتتاي جايناپ كىجىنگەن جىگىتتەر. ويپاتتا وتىرعان بار اۋىل كول ۇستىندە تىپ-تىنىش ءجۇزىپ جۇرگەن قاز-ۇيرەككە يتەلگى تيگەندەي اپ-ساتتە ازان-قازان بولدى دا قالدى.
قاندى ۋاقيعا ابىگەرى تەك ەرتەڭىنە تاڭ اتىپ كەلە جاتقاندا عانا باسىلدى. اعىبايدان ەسەنگەلدى، سارجان قالاي قازا تاپقانىن تولىق ەستىگەن قاسىم تورە ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە ۋ ىشكەندەي بوپ جۇدەپ شىقتى. ۇلكەن مۇرىندى سارعىلت ءجۇزى كوگىلدىر تارتىپ، قويۋ قىزعىلت ساقالى قىراۋ باسقانداي بوزارىپ، جايشىلىقتا قاندى بالاق قاسقىردىڭ كوزىندەي بىلەۋلەنە قىزارىپ تۇراتىن شەگىر كوزدەرى كەنەت جاسىپ اعارا تۇسكەن. جەتپىسكە كەلسە دە، تىپ-تىك قاپساعاي دەنەسى ايدالادا جەل وتىندە وسكەن جالعىز اعاشتاي تەز-اق بۇكىرەيە قالعان. بۇل كەيىن «ناۋباي — حانشايىم» قيسساسىندا:
قاسىم حان وزگەلەردەن اسىپ تۋعان،
كوڭىلىن دۇشپانداردىڭ باسىپ تۋعان.
قارنىندا اناسىنىڭ قان شەڭگەلدەپ،
قىزارعان ەكى كوزىن اشىپ تۋعان، —
دەپ بەسىگىنەن قانقۇمارلىعى، اياۋسىزدىعى دارىپتەلگەن، اۋزىنان جالىنى شىققان سوتقار، ۇردا-جىق، قاتىگەز قاسىم تورە ەمەس. يلەنگەن تەرىدەي جۇمسارىپ، ۇستىندەگى ءجۇنى ۋىس-ۋىس ءتۇسىپ قىزىل شاقا بولعان كوتەرەم قويداي ءالسىز كارى-قۇرتاڭ شال. تەك كوزىندە عانا ىزا، اشۋ قالدىعى بار.
ول ساسكە كوتەرىلە كەنەسارى، ناۋرىزباي، اعىبايدى جانە اۋلىندا قونىپ جاتقان قۇدايمەندى باتىردى شاقىرىپ الدى.
از ۋاقىت ۇندەمەي وتىرىپ باسىن كوتەردى.
— جاس كەزىمدە، ەسەر كەزىمدە كوكشەتاۋدى مەكەندەگەن تاعى اق بۋرانى ساداقپەن اتىپ ءولتىرىپ ەدىم. بۇل قىلىعىمدى ەستىگەن اۋزى دۋالى اقساقالدار «شىراعىم، ابىلايدىڭ اق بۋراسى كوكشەتاۋدىڭ يەسى ەدى، كيەسى ۇرىپ جۇرمەسە نەتسىن!»— دەپ ەدى. كوكشەتاۋىمنان ايىرىلعانىمدى سول قىلىعىمنان كورۋشى ەدىم. ەسەنگەلدىم مەن سارجانىمدى دا سول اق بۋرانىڭ كيەسى اتتى ما؟ ولاي بولسا اللا تاعالا جولىڭا اقسارباس ايتىپ، موينىما بۇرشاق سالىپ تىلەيمىن: قاھارىڭدى، وزگە بالالارىمنان اۋلاق ەت!..
قاسىم تورە كوككە كوتەرگەن قولىن تومەن ءتۇسىرىپ ۇزاق ۋاقىت وتىرىپ الدى. وزگە جۇرتتا دا ءۇن جوق. تەك «اقسارباس! اقسارباس!» دەپ ىشتەرىنەن كۇبىرلەيدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ قاسىم تورە باسىن قايتا كەتەردى. كەنەت كوزىندە ءسونىپ بارا جاتقان وتتىڭ قىزىلىنداي ءبىر ءالسىز ۇشقىن پايدا بولدى.
— قىران قارتايىپ ولمەيدى، قايعىرىپ ولەدى،— دەيتىن ەدى بۇقار جىراۋ. سول كۇي ماعان دا جەتكەن ەكەن. نە بولسا سونى ايتىپ كەتتىم بىلەم.— كەنەت ول بويىن جيناپ الدى.— ەندىگى كەزەك سەنىكى،— دەدى ول كەنەسارىعا قاراپ، سودان سوڭ الاقانىن جايىپ باتاسىن بەردى،— ءاۋمين!
قاسىم تورە تۇرەگەلىپ، كۇمىس قىندى ساپىسىن بەلىنەن شەشىپ كەنەسارىنىڭ الدىنا قويدى دا، كەرەگەگە سۇيەۋلى تۇرعان كيىك ءمۇيىز موسىسى بار، بىلتەلى قۇلدىر ماماي تۇركە مىلتىقتى الىپ:
— بەس ءجۇز قادامنان جاڭىلماي تيەتىن اكەم ابىلاي حاننان قالعان مۇرا ەدى. وزگە اعاڭا بەرمەي كەلىپ ەدىم، ەندى ساعان بەردىم. يە بول،—دەدى.
قاسىم تورەنىڭ بۇنىسى ەندىگى بيلىك سەندە، قولدى، كەنەسارى، سەن باسقار دەگەنى ەدى.
كەنەسارى مىلتىقتى جانىندا تۇرعان ناۋرىزبايعا بەرىپ، ءبىر تىزەرلەدى دە، قىنىنان قىلشىلداعان ساپىنى سۋىرىپ الىپ ماڭدايىنا تيگىزدى.
— وسى ساپىنىڭ الماس جۇزىندەي دۇشپاندارىمدى اياماسقا انت ەتەمىن.
قاسىم تورە تاعى دا ءبىر تىلەگىن ايتتى.
— ەكى اعاڭ مەن ون سەگىز تولەڭگىتتىڭ كەگىن قايتار. بۇكىل قوقان حاندىعىنا شاماڭ كەلمەگەنمەن، تاشكەنتتى الۋعا كۇشىڭ جەتەدى. ەرتەڭ ساربازدارىڭدى جينا. ارعى اتاڭ تاۋەكەل حانداي تاشكەنتتىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىر. سوندا مەن ريزا!
كەنەسارى باسىن تومەن ءيدى.
— تاشكەنتتەن الاتىن كەكتى تاشكەنتتەن باستاۋ كەرەك پە، الدە بوتەن جولى بار ما، اقىلعا ساپ ەرتەڭ جاۋابىن بەرەيىك.
— مەيلىڭ.
كەنەسارى سول كۇنى ءوزىنىڭ ون ەكى قانات اق ورداسىنا اعىباي، ناۋرىزباي، قۇدايمەندى باتىرلار مەن نىسانباي جىرشىنى شاقىرىپ الىپ ۇزاق كەڭەستى. ەرتەڭىنە جانىنا ءۇش باتىردى ەرتىپ قاسىم تورەگە كەلدى.
«تاشكەنتتى شاپ» دەپ اشۋ ۇستىندە ايتىپ قالدىم با، ەگەر سىر، شۋ، سارىسۋ بويىنىڭ ەر ازاماتتارى ەرمەسە، از عانا التاي، توقا، الشىن، ۋاق رۋلارىنىڭ تاشكەنتتى الۋعا كۇشى جەتە مە دەپ، قاسىم تورە دە اق مامىق توسەگىنىڭ ۇستىندە ءتۇنى بويى كىرپىك قاقپاي دوڭبەكشىپ شىققان. كەنەسارىلاردىڭ كەلگەنىن ەستىپ، بۇك ءتۇسىپ جاتقان جەرىنەن باسىن كوتەردى.
— كوكە،— دەدى كەنەسارى اكەسىنىڭ الدىنا تىزەسىن بۇگىپ، باسىن ءيىپ،—«كوپپەن كەڭەسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس» دەگەندەي ءبىز اقىلعا سالىپ، تاشكەنتتى شابۋعا ءالى ەرتە دەپ تاپتىق.
— سوندا نە ىستەمەكسىڭدەر؟
— كۇز تۇسپەي كوكشەتاۋعا كوشكەندى ءجون كوردىك.
قاسىم «كوكشەتاۋعا نەگە كوشەسىڭدەر؟» دەپ سۇرامادى. باسىن شايقاپ ۇندەمەي ۇزاق وتىردى دا، الدەن ۋاقىتتا بارىپ:
— بولتىرىكتەرىن قالدىرعان قاسقىردىڭ اپانىنا اڭشىلار ءاردايىم قاقپان قۇرادى. كوكشەتاۋدا ءبىزدى كۇتكەن ۇلكەن قاتەر بار، ول ارا ەندى سەندەرگە قونىس بولمايدى،— دەدى،— ارقاعا كەشكەن ءجون، وندا دا ۇلىتاۋعا... ءۇش ءجۇزدىڭ قاق ورتاسى، ءبىرى بولماسا بىرىنە يەك ارتۋعا قولايلى.
— ۇلىتاۋ—باعانالى جەرى. پاتشادان شەن العان ساندىبايدىڭ ەردەن، دۇزەنى قونىس بەرمەسە قايتەمىز؟ كەلمەي جاتىپ تاعى دا سويىل، شوقپار قاقتىعىستىرامىز با؟
— ءيا، ءوزىڭ ءبۇلىنىپ كەلە جاتىپ، تىنىش جاتقان ەلگە بۇلىك سالساڭ، سەنى جۇرت بۇيىدەن كەم كورمەيدى،— قاسىم اۋىر كۇرسىندى.— سوندا ابىلايدىڭ اق تۋىن كوتەرگەن سارىارقادان ەندى بىزگە بارار تاۋ، باسار جەر قالماعانى ما؟
ۇيگە كىرگەننەن بەرى ۇندەمەي وتىرعان قۇدايمەندى باتىر تىزەسىن بۇكتى.
— ساندىباي تۇقىمىنان جاقسىلىق كۇتۋگە بولمايدى،— دەدى ول — ەگەر كوشسە تەرىساققان بويىنا، قاراقويىن قاشىرلىعا كوشكەن ءجون. بىزگە ەرگەن وي التاي ازاماتتارى بولسا، ول ارا جانايدار، تولەباي باتىرلار شىققان قىر التايىنىڭ جەرى. تۋىس تۋىستى تابادى. جانە ارعىننىڭ ارداگەر رۋى ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعىنا ءبىر قىسقا قونىس بەرۋى كۇمانسىز. ال جاز شىعا ۇلىتاۋ توڭىرەگىنەن ورىن تەپكەن كەلىسىمدى. ساندىبايدىڭ قوس ءبورىسى ەردەن، دۇزەنىنەن ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ ماڭىن، قاراكەڭگىر، سارىكەڭگىر بويىن بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان، التى قارىس ازۋلارىن كوك قۇرىشپەن تىلگىلەپ وتىرىپ تارتىپ الۋ كەرەك.
— بۇل تابىلعان اقىل،— دەدى قاسىم،— تەرىساققاننان كۇنىمجان كەلىنىنىڭ توركىن جۇرتى دا الىس ەمەس.
— وندا قاراقويىن قاشىرلىعا كۇنى بۇرىن شابارمان جىبەرىپ حابارلاسقان ءجون بولار،— دەدى كەنەسارى.
قاسىم يەك قاقتى.
— بۇ دا تابىلعان اقىل.
قاراقويىن قاشىرلىنى جايلاعان قىر التايى ەلىمەن سويلەسۋگە قوس اتپەن قۇدايمەندى باتىردىڭ ءوزى جۇرمەك بولدى. قالعان جۇرت تاشكەنت قۇشبەگىنىڭ قولىنان قازا تاپقان ۇلدارىنىڭ جەتىسىن بەرىسىمەن ارقاعا قاراي كوشۋدى ۋادەلەستى. ەر ازاماتتار، شال-كەمپىر، بالا-شاعا تۋىپ وسكەن cap دالاسىن ساعىنىپ-اق قالعان ەكەن. بۇل حابارلاردى قۋانا ماقۇلدادى. كەشەدەن بەرى ەلەگىزىپ جۇرگەن جاستار ەندى بەلدەرىن بەكەم بۋىپ، ات قۇيرىعىن ءتۇيىپ الىس ساپارعا دايىندالا باستادى. قورامساقتارىنان ەكى قىرلى وتكىر ۇشتى ساۋىت بۇزار، ءتورت قىرلى قوزىجاۋىرىن جەبەلەرىن الىپ، تارتىلار جەرىنە جاڭادان كۇشىگەننىڭ قويلىق ءجۇنى، تازقارانىڭ تايلاق ءجۇنى دەپ اتالاتىن كۇشىگەن مەن تازقارانىڭ قاۋىرسىندارىن قوندىردى. ال كەيبىرەۋلەرى بولات ۇشتى قوس قۇلاش قايىڭ نايزالارىنىڭ ۇشتارىن وتكىر قايراپ، ات قۇيرىعىنان جاسالعان شاشاق تاعىپ جاتىر. باعزى بىرەۋلەر بەلىندەگى سۇيەك ساپتى بۇيدا پىشاقتارىن قىلشىلداتا قايراپ، بوتەن قارۋلارى بولماعاندىقتان جۋاندىعى بىلەكتەي ساي بويىنا بىتكەن تاپال قاراعايدىڭ تۇزۋلەرىن تاۋىپ الىپ، جۇمىر تۇبىرىمەن سۋىرىپ، كەسپەلتەك شوقپار جاساۋعا كىرىسكەن. ارقا جەرىنە قايتقانمەن دە تىنىشتىق بولمايدى دەگەندەي جاۋعا ارنالىپ جوندەلگەن قارۋ-جاراق، الىس جولعا دەپ دايىندالعان ەر-توقىم، جۇگەن-قۇيىسقان مىنەر ات...
قاراتاۋ قويناۋىنداعى اۋىل بىتكەن قازا بولعان سۇلتانداردىڭ جەتىسىن بەرىسىمەن بىردەن كوتەرىلدى. قايتقان قازداي تىركەلىپ، سىڭسىپ كوشىپ بارا جاتقان جۇرتتىڭ تۋ سىرتىنان قاراپ ءدوڭ باسىندا كەنەسارى تۇر. ءبىر تىلەگىنىڭ ورىندالعانىنا ىشتەي قۋانسا دا، الدىمىزدا قانداي كۇن بار دەپ قوبالجىعانداي...
قالىڭ ەل ەكى اپتادان كەيىن بەتپاقدالانى كوكتەي ءوتىپ، سارىسۋدىڭ قۇمعا ءسىڭىپ جوق بولار ەتەگىندەگى قىزىل جىڭعىلدا وتىرعان باتەش اۋىلىنا جەتكەن كەزدە الدارىنان التايدىڭ جۇرەك جۇتقان باتىرى، اتالارى سەڭگىرباي، جانۇزاق ابىلايدىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى بولعان. سوڭىنان جەكە باتىر اتانعان، تولەباي قارسى شىقتى. قاستارىندا ەل بيلەۋشى ەكى-ۇش اقساقالى مەن ون شاقتى سويىل كوتەرگەن جىگىتتەرى بار. استارىنداعى جۇپىنى اتتارى مەن ۇستەرىندەگى ەلتىرى تىماق، تۇيە شەكپەن، ءسىرى ەتىك، بۇلاردىڭ كەدەي اۋىلدان ەكەنىن اڭعارتادى. تولەباي باتىردىڭ دا كيگەنى بالەندەي ءماز ەمەس، ايتسە دە ول ەرەكشە كوزگە تۇسەدى.
تولەباي كولدەنەڭى مەن ۇزىندىعى بىردەي ءتورتپاق كەلگەن، قويۋ قارا مۇرتى قۇلاعىنا دەيىن جەتكەن ۇلكەن قارا كوزدى، قارا سۇر ادام. تاقىمىنداعى بۇزاۋ ءتىس شوقپارى دا وزىندەي شومبال، استىنداعى مىنگەن قارا كوك اتى دا ۇزاق شابىستى، وشاق تۇياق، ءتورت تاعان، قۇلاش كەۋدەلى، جالپاق جايالى مىقتى قازاقى جىلقى.
تولەباي باتىر كەنەسارى توبىمەن كوشتەن ۇرىن كەزدەسىپ، ارقاعا قايتقان اعايىندى قۇشاق جايا قارسى الاتىندارىن ءبىلدىردى.
كوش قوزعالعالى كوڭىلى قوبالجىپ كەلە جاتقان كەنەسارىنىڭ ەندى ەڭسەسى كوتەرىلە باستادى.
ەكIنشI ءبولIم
ءى
كۇن ساۋلەسى تۇندىكتەن توگىلە تۇسسە دە، قاراوتكەلدىڭ اعا سۇلتانى قوڭىرقۇلجا ءالى تۇرعان جوق. اق مامىق قۇس توسەكتىڭ ۇستىندە قوس جاستىققا كومىلىپ قالىڭ ويعا كەتكەلى كوپ بولعان. ءبىر مەزەت قوڭىرقۇلجا اۋناپ ءتۇسىپ شالقاسىنان جاتتى. ەندى مويىلداي قاپ-قارا كىشكەنتاي كوزدەرى ءدال تۇسىنداعى سىرلى ۋىققا قادالىپ، مىسىقتىڭ مۇرتىنداي تۇكسيگەن سيرەك قاسى ەدىرەيە قالدى. قامشىنىڭ الاقانىنداي جالپاق كەلتە مۇرنى پىسىلداپ، كەبەجەدەي جۋان قارنى دەم العان سايىن كوتەرىلە ءتۇسىپ ىرق-ىرق ەتەدى. سالپى ەرىندى اۋزىن قيساڭداتا شايناعاندا سارشۇناقتىڭ قۇيرىعىنداي جىڭىشكە ۇزىن مۇرتى ەدىرەڭ-ەدىرەڭ ەتە قالادى. بۇل جاتقانى كىشى توقالى زەينەپتىڭ جەتى قانات اق وتاۋى. ءۇي ءىشى سالتاناتتى: جەرگە توگىلدىرە توسەلگەن قىرمىزى قىزىل تۇكتى كىلەم، توردە قىزىلدى-جاسىلدى قاڭىلتىرمەن ورنەكتەلگەن اشەكەيلى قوس ساندىقتىڭ ۇستىنە كەرەگەنى سىرەستىرە جيناعان ءشايى كورپە، قۇس جاستىق... ەسىككە تامان ويۋلى سىرلى كەبەجە، ەكى جاق بوساعادا ساندىك ءۇشىن ءىلىپ قويعان توعىز قارا قۇندىز، توعىز قارا تۇلكى. تابالدىرىقتا قارا قىلشىقتى ەكى قاسقىر تەرىسى جاتىر...
اعا سۇلتان ءقازىر كويلەك-دامبالشاڭ. دامبالىنىڭ كەڭ بالاعى تىزەسىنە دەيىن تۇرىلگەن. ىشقىرى مەن كويلەگىنىڭ سالپىلداعان ەتەگىنىڭ ءار جەرىندە كەۋىپ قالعان قان كورىنەدى. وعان قىمسىنار قوڭىرقۇلجا جوق، تىشقان كوزىن كەيدە جۇمىپ، كەيدە اشىپ قالىڭ ويعا شومۋدا.
اعا سۇلتاننىڭ اياق جانىندا ونىڭ بۇيەندەي جۋان ءجۇندى جۇپ-جۇمىر بالتىرىن سيپاپ، بىلتىر عانا تۇسكەن، تورقا مەن جىبەككە مالىنعان بۇلدىرشىندەي جاپ-جاس، بوكسەلى، تىعىرشىق كەۋدەلى، كىشى توقالى زەينەپ وتىر.
ول كۇمىس جۇزىك، التىن ساقينا سالعان مىرتىقتاۋ ساۋساقتارىمەن بايىنىڭ بورپىل بۇلشىق ەتتى بالتىرىن شىمشي ۋقالايدى. شىمشيدى دەگەن قۇر اتى، ءبىر جەرىن اۋىرتىپ المايىن دەگەندەي ءجاي اشەيىن بۇراي سيپايدى. بەتىندە نە قۋانىش، نە رەنىش بەلگىسى جوق، ءبىر تامىرى بۇلك ەتپەي تۇنجىراپ قالعان. تەك نايزاداي ءسۇيىر ۇزىن كىرپىكتەرىن كوتەرىپ، قوڭىر تورەنىڭ ەتەگى مەن ىشقىرىنداعى قانعا كوگەن كوزى ءتۇسىپ كەتكەندە عانا، بارقىت قاباعى ءسال شىتىناپ، پىسكەن بۇلدىرگەندەي تومپيعان ەرىندەرى بۇرتيا قالادى. ءبىراق جاس توقالىنىڭ قانداي كۇيدە وتىرعانىنا كوڭىل اۋدارار قوڭىرقۇلجا جوق، شىتىرمان ويعا شومىپ كەتكەن.
«ابىلاي ۇرپاقتارىنان مەنىڭ نەم كەم، دەيدى ول ىشىنەن، اتاعىم با، باعىم با، داۋلەتىم بە؟ ولار سياقتى مەن دە شىڭعىس حاننىڭ اۋلەتىمىن. ۇلى بابام ورتا ءجۇزدىڭ حانى سامەكەگە قىرىق مىڭ جىلقى بىتكەن. بۇدان ءجۇز جىل استام بۇرىن كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلحايىر روسسيا پاتشاسىنا باعىنام دەپ حات جازعاندا سول جىلى ورتا ءجۇزدىڭ حانى مەنىڭ اتام سامەكە دە حات جازعان. تەك پاتشانىڭ قاراماعىما الدىم دەگەن ۋكازى شىققانشا دۇنيە سالدى... ورتا ءجۇز سودان كەيىن بارىپ تۇركىستاننان كەلگەن سابالاققا — ءابىلمانسۇرعا اۋعان جوق پا؟ ءوز اكەم قۇدايمەندى سۇلتانعا دا وتىز مىڭ قارا كوك پەن كۇرەڭ ءبىتتى ەمەس پە... ابىلمانسۇرمەن حاندىققا تالاسۋعا قۋاتى جەتپەسە وعان ول ايىپتى ما؟ مەنىڭ اكەم قۇدايمەندى قابىلان بولسا، ءابىلمانسۇر — ابىلاي ايداھار ەدى. ايداھاردىڭ قابىلاندى جەڭۋى عاجاپ پا؟ ءبىراق ابىلاي ايداھار بولسا دا قۇدايمەندى قابىلاندى جۇتا المادى. سامەكە حاننىڭ ۇرپاعى دەپ ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورى ۇنەمى اراشا ءتۇستى. سونىڭ ارقاسىندا اتا مەكەن جەرىمىزدى دە، قاراماعىنداعى قالىڭ ارعىندى دا قۇدايمەندى ەشكىمگە بەرگەن ەمەس-تى.
ب ا ق دەگەن كۇيكەنتاي قۇسپەن پارا-پار، قاي جەردە جەم بولسا، سوعان قونادى. اكەمە بىتپەگەن دارەجە ماعان ءبىتتى. بۇكىل قاراوتكەلگە اعا سۇلتان بوپ ابىلايدىڭ بالالارى ەمەس، مىنا مەن، قۇدايمەندىنىڭ قوڭىرقۇلجاسى سايلاندىم! ال داۋلەت دەسەڭ، مەنىڭ داۋلەتىم كىمنەن كەم؟ جيىرما مىڭ قىلاڭ مەن بارانىم بار. تەك سالىقتى از تولەۋ ءۇشىن قاعازعا ون ەكى مىڭ دەپ كورسەتكەم. سەگىز مىڭ جىلقىمدى جاسىرىپ قالدىم. بۇكىل روسسيانىڭ قازىناسىن يەمدەنگەن پاتشا اعزامعا سەگىز مىڭنان تۇسەر پايدا ماقتاعاندا ءبىر كۇنگى سالتاناتتى قوناعاسىنا جەتەر. ال ماعان... سەكسەن جىلقى سەگىز اۋىلدىڭ يگى جاقسىسىن ساتىپ الۋعا جارايدى».
«اڭگىمە سەكسەن جىلقىدا ەمەس، ەلدى بيلەي بىلۋدە عوي.
مەنىڭ قىزمەتىمە اق پاتشا دا، ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورى دا ريزا. ال حالىق شە؟ حالىق دەگەن ءبىر كەششە جاس بالا، ونى الداي الساڭ بولعانى، سوڭىڭنان ەرە بەرەدى... مەنىڭ سول قاسيەتىم عوي، وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇرتتى ۋىسىمنان شىعارماي كەلگەنىم؟»
قوڭىرقۇلجا بۇقارا الدىندا ءوزىنىڭ ءقادىرىن كوتەرەتىن ىستەرىن ويىنا تۇسىرگەلى سىقسيتا جۇمعان كوزىن اشىپ الدى. جۇزىندە تاكاپپارلىق پايدا بولدى. كەنەت كوزى اياق جاعىندا وتىرعان توقالىنا ءتۇسىپ كەتتى. «قالاي قىزىقپاسسىڭ، دەدى ول ىشىنەن، ابدەن پىسكەن بۇلدىرگەندەي عوي مىنا توقالدىڭ ءتۇرى... بالا تاپپاعاندىقتان با ەكەن، دەنە ءبىتىمى ءالى بىلتىرعى جاڭا تۇسكەن قالپىنداعىسىنداي. تەك بوكسەسى شىعىڭقىراپ، كەۋدەسى كوتەرىلىڭكىرەگەن بە، قالاي... تۇندە مەنىڭ كەتىپ قالعانىما وكپەلەگەندەي دە كەيىپ بار عوي وزىندە... وي، ءتايىرى، قاتىن وكپەسى بيە ساۋىمعا جەتە مە، باۋىرىڭا باسىپ، ءبىر ۋماشتاساڭ... الدە سونى كۇتىپ وتىر ما؟.. وندا...» قوڭىرقۇلجانىڭ بويىندا قىزۋ سەزىم كەنەت جارق ەتە ءتۇستى دە، اپ-ساتتە سونە قالدى. «ءيا-يا، دەدى ول تاعى دا ىشىنەن، مەن جۇرتقا از جاقسىلىق ىستەدىم بە؟ 1834، جىلقى جىلى مامىر ايىنىڭ ون توعىزىندا-اق پاتشادان بۇزاۋ تەرىسىنە ءمور باستىرىپ، قازاقتان سولدات المايمىن دەگەن انت قاعازىن اكەلگەنىمدى بىلاي قويعاندا، پاتشا اعزامنىڭ مەنىڭ ءوتىنىشىم بويىنشا بيىلعى تاۋىق جىلى كوكەك ايىنىڭ بەسىندە جىبەرگەن ۋكازىنىڭ ءوزى نە تۇرادى؟!»
وتكەن مەشىن جىلعى قىس قاتتى بولىپ، بالقاشتىڭ ارعى بەتىندە مالىن ايداۋعا كوشىپ كەلە جاتقان كەنەسارىدان جاسقانىپ، ارقادا تەبىنگە قالعان اقمولا وكىرىگىنىڭ ءجۇز قىرىق مىڭداي قاراسى ءشوپ جەتپەي جۇتقا ۇشىراعان. ونىڭ ۇستىنە اقپان — قاڭتاردا تاشكەنت قۇشبەگىسىنىڭ قاراقشىلارى جۇدەپ وتىرعان ءبىراز اۋىلدى شاۋىپ، ەسىل، نۇرا قازاقتارىنىڭ شارۋاشىلىعى ابدەن كۇيزەلگەن.
جاڭا ۋستاۆ بويىنشا اقمولا وكىرىگى قازاقتارى وسى بيىلعى تاۋىق جىلىنان باستاپ جاساق تولەۋگە ءتيىستى بولاتىن. جۇرتتىڭ كۇيىن كورگەن قوڭىرقۇلجا، سالىق جيناۋ قيىندىعىنان قاشىپ، بار حالىقتىڭ اتىنان سالىقتى كوكشەتاۋ، قارقارالى وكىرىكتەرىمەن قاتارلاسا، ەكى جىلدان كەيىن تولەۋدى ءوتىنىپ قاعاز جازعان. بۇل قاعازبەن قوسا كەشكى سەرۋەنىنە ءمىنسىن دەپ ءبىرىنشى نيكولاي پاتشانىڭ وزىنە ارناپ موينى قۋداي يىلگەن التى اقبوز ارعىماق جىبەرگەن.
ارعىماقتىڭ سۇلۋلىعىنا ريزا بولعان پاتشا، اقمولا وكىرىگىنىڭ قازاقتارى قىرقىنشى جىلعا دەيىن سالىقتان بوساتىلسىن دەگەن ارناۋلى ۋكازىن شىعارعان. بۇل ۋكاز جۇدەپ قالعان جۇرتتىڭ كوڭىلىن كوتەرۋمەن قاتار اعا سۇلتان قوڭىرقۇلجاعا وزگە سۇلتان، بيلەردىڭ الدىندا ۇلكەن ابىروي اپەرگەن. قوڭىرقۇلجانىڭ وسال كىسى ەمەس ەكەنىن وزگە جۇرت تا تۇسىنگەن. بۇرىن قىڭىر قاراپ جۇرگەن كەيبىر اۋىلدار ەندى قارا سۋىقتان ىقتاعان كوتەرەم قوزى-لاقتاي قوڭىرقۇلجانىڭ قولتىعىنا كىرە تۇسكەن. اعا سۇلتاننىڭ مىندەت ەتىپ وتىرعانى وسى جايت.
«ياپىرماي، دەدى تاعى دا ىشىنەن قوڭىرقۇلجا، وتكەن جىلعى قىستىڭ وراسان قاتتى بولعانى ەسىنە ءتۇسىپ، قىستىڭ وسىنداي بولارىن ەسەپشى جارقۇلاق قارت ايتقاندا نەگە قۇلاق قويمادىم؟ قارا مالدى الىسقا ايداي الماعانمەن، جىلقىنى باياناۋىل جاعىنا وتكىزىپ جىبەرۋگە بولاتىن ەدى عوي. ەسەپشى جارقۇلاق قارت الدىنا مالتا ءتارىزدى وزەن جاعاسىنىڭ جىلتىر سۇر تاستارىن ءجايىپ قويىپ: «مىنە كوردىڭىز بە، اعا سۇلتان دەپ ەدى عوي، ەگەر دە ماۋسىم مەن قاراشا ايلارىندا مەرگەن قاۋىس جۇلدىزى مەن ەگىز زاۋزا جۇلدىزى قاتارلاسا كورىنسە قىس اۋىر بولادى. ءقازىر قاراشا، ماۋسىمدا مەرگەن مەن ەگىز قاتار كورىنىپ وتىر. سەن تۇياقتىڭ قىزى قاينىسانى الار جىلى دا وسىنداي بولعان. ول جىلى جىلان ەدى عوي، ءقازىر مەشىن... مۇنداي اۋىر قاتاڭ قىس وتىز جىلدا ءبىر سوعادى. قاپى قالما دەگەن ەدى عوي. ارتىنان جاۋىرىنشى داكىر بىلگىر دە مەڭسىز قارا قويدىڭ وتقا كۇيدىرگەن قۋ جاۋىرىنىنىڭ سىزىقتارىنا قاراي وتىرىپ، «جەتى حالىقتىڭ تاعدىرىن، سول جەتى حالىقتى باسقاراتىن جەتى پاتشانىڭ اجالىن، كۇنى بۇرىن بولجاي الاتىن قارا باستى قارا قويدىڭ قۋ جاۋىرىنى ايتۋىنا قاراعاندا بيىلعى جىل مەشىن جىلى، مەشىن جىلى كۇنى قاھارعان، بورانى اقىرعان اۋىر جىل، — بيىل جۇت جىلى بولار» دەگەن.
قوڭىرقۇلجا مۇرتىنان كۇلدى. «جارقۇلاق ەسەپشى مەن داكىر جاۋىرىنشىنىڭ ءتىلىن الماعانىم قانداي دۇرىس بولدى. ولاردىڭ دەگەنىن ىستەپ، جىلقىنى تاۋ تاسالاعان شىعىستاعى ەلگە ايداعانىمدا، ەل مۇنداي اپاتقا ۇشىراپ، پاتشا ۋكازى شىعىپ، ابىرويىم كوتەرىلمەس ەدى عوي. جاراتقان اللا بۇنىڭا دا شۇكىر، ءجۇز قىرىق مىڭ مال قىرىلسا، بيىلعى جىلى ءجۇز قىرىق مىڭ ءتول تۋار. ال جۇرت كوزىنشە ءقادىرىمدى كوتەرەتىن مۇنداي پاتشا اعزام ۋكازى ءار جىلدا شىعا بەرمەس. بۇل اتاق — مەنىڭ ابىرويىما تاعىلعان ءبىر جاڭا التىن تەڭگە ەمەس پە».
قوڭىرقۇلجانىڭ قاباعى كەنەت تىكىرەيە قالدى. «اپات دەمەكشى، اپات كەلە جاتقان ءتارىزدى عوي، ايلاكەر بولساڭ، قۇتىلىپ كورشى ەندى وسى اپاتتان؟!»
«ءيا، شەشەلەرىنىڭ جاتىرىنان نايزا ۇستاپ تۋعان، ابىلايدىڭ قاندى بالاق ۇرپاقتارى ءبىر جاعىنان باستارى الىنىپ جاتسا دا، تاۋبە ەتەر ەمەس.
بەگدەربەك قۇشبەگى بىلتىر ەسەنگەلدى مەن سارجاندى ولتىرسە، بيىل لاشكار پارۋانشى الداپ شاقىرىپ قاسىم تورەنىڭ ءوزىنىڭ باسىن الدى. ال ءبىراق بۇدان كەيىن توقتاعان قايسى بار؟ جارالانعان قاسقىرداي قاسىمنىڭ كەنەسارى، ناۋرىزبايى ءتىپتى دولدانىپ العان جوق پا؟ بىلتىر بەس ءجۇز ءۇي بولىپ ەل شەتىنە كەلگەننەن بەرى كەڭ دالانى كۇڭىرەنتىپ جاتىر. بۇلاردىڭ جەتكەنى وزگە ەلگە قىرسىق بولىپ ءتيدى-اق قوي. پاتشاعا قارسى شىعۋدى وسى جۇرت قاسىم بالالارىنان ۇيرەنەدى، وسى ۋاقىتقا دەيىن كەيبىر قوقان-لوقىسى بولماسا، نەگىزىندە تىنىش جاتقان قالىڭ ارعىننىڭ اراسىنا دا ىرىتكى مىقتاپ تۇسكەن سەكىلدى. ءوزى دە شىعۋعا تاياۋ تۇرعان كوز ەدى دەگەندەي، كەنەسارىنىڭ قايتقانى كەسىر بولدى. ءقازىردىڭ وزىندە اقمولا وكىرىگىنىڭ بايدالى، قويلىباي — شاعىر، جاناي — قالقامان، تەمەش، تىنالى بولىستارى باس كوتەرىپ وتىرعان جوق پا؟ وعان سوناۋ ازناباي بالالارى شوق سالىپ كەتكەن قارجاس رۋىن، بەكتاستىڭ تايماسى جەل بەرىپ وتىرعان ءتورتقارا اۋىلدارىن، قارقارالى وكىرىگىنىڭ اتقا قونا باستاعان جەڭباي — شاڭشاق، قارا — اقتىمبەت، قورسىن — كەرنەي، قويانشى — تاعاي بولىستارىن، التى ءجۇز وتىز بەس ءۇي قىرعىزدى، بىلتىردان بەرى ەرەۋىلدەپ اتقا مىنگەن كىشى ءجۇزدىڭ تابىن، تاما، جاعالبايلى، الشىن، جاپپاس، شەكتى، ءتورتقارا رۋلارىن، دۋلاتتىڭ يمانى جەلىكتىرىپ وتىرعان تورعاي بويىنىڭ قالىڭ قىپشاعىن قوسساڭ نە بولدى؟ روسسيا پاتشالىعىمەن شەكتەسكەن جەردىڭ ءبارى ءقازىر لاپىلداپ جانعان ءورت ءتارىزدى. بۇعان اقمولا وكىرىگىنىڭ قىپشاعى مەن كەرەيى دە قوسىلادى دەگەن سىبىس بار. سوندا بۇ جۇرت قايدا بارماق؟ بۇكىل ارقانى قالىڭ ورتكە اينالدىرماق پا؟ سول ءورتتىڭ كورىگى بيىل ۇلىتاۋ ماڭىنا، قاراقويىن، قاشىرلىعا كوشىپ كەلگەن كەنەسارى. جەر داۋىن، سالىق داۋىن پايدالانىپ قالىڭ قازاقتى پاتشاعا قارسى وشىكتىرە تۇسپەي. جۇرتتىڭ وشىگۋى اسىرەسە مىنا اقتاۋ بەكىنىسى سالىنا باستاعاننان بەرى تىم ءورشي تۇسكەن ءتارىزدى. اقتاۋ بەكىنىسىنىڭ سالىنۋىن دا كەنەسارى ءوز پايداسىنا جاراتپاق، وعان مۇمكىندىگى دە بار: اقتاۋ، قارقارالى، اقمولا، اياگوز وكىرىكتەرىنىڭ توعىسقان جەرىندە تۇر. جانە ونىڭ بولاشاقتا اتقارار بورىشى دا زور...»
اقتاۋ بەكىنىسىنىڭ نەگە سالىنىپ جاتقانىن ەسىنە تۇسىرەيىن دەگەندەي قوڭىرقۇلجا باس جاعىنداعى كىلەم بوقشانتايىنا قولىن سوزىپ قىزىل سافيان مۇقابادان قالىڭدىعى ءبىر ەلى، ەكى باستى سامۇرىق قۇستىڭ سۋرەتى سالىنعان قاعاز الدى. بۇل وسى جىلى ون بەسىنشى ماۋسىم كۇنى ءبىرىنشى نيكولاي پاتشا قول قويعان اقتاۋ بەكىنىسىن سالۋ جونىندەگى جارلىق ەدى. قوڭىرقۇلجا كوز جۇگىرتىپ وقي باستادى:
«ومبى وبلىسىنا جاتاتىن سىرت وكرۋگتەردىڭ اقتاۋ دەگەن جەرىندە بەكىنىس سالىنسىن. بۇل بەكىنىستىڭ باستىعى-كومەندانتى ەتىلىپ پولكوۆنيك نە پودپولكوۆنيك شەنىندەگى ادام تاعايىندالسىن. كومەندانت مىنانداي مىندەتتەر اتقارسىن:
اقمولا، قارقارالى، اياگوز وكرۋگتەرىنىڭ ىشكى تىنىشتىعىن باقىلاسىن.
وسى ءۇش وكرۋگ اۋىلدارى وڭتۇستىكتەگى بەتپاقدالاعا دەيىن كوشكەنىندە، سولاردىڭ قورعانشىسى بولسىن.
شەكارانى ۇنەمى باقىلاپ تۇرسىن. قازاقتاردى شەكارادان ءارى قاراي بوتەن جاققا وتكىزبەسىن. باسقا جۇرتتى دا شەكارادان بەرى قاراي كىرگىزبەسىن.
وسى ءۇش وكرۋگتىڭ جەرىمەن كوشكەن كەرۋەندى ۇرى-قارىدان، شاپقىنشىلاردان قورعاسىن.
وسى ءتورت مىندەتتى ورىنداۋ ءۇشىن جوعارعى اتى اتالعان ءۇش وكرۋگتىڭ اسكەرلەرى اقتاۋ كومەندانتىنا باعىناتىن بولسىن. جانە كومەندانتقا ءبىزدىڭ بەكىنىستەرىمىزگە، نە قولاستىمىزداعى قازاق اۋىلدارىنا شابۋىل جاسايتىن قاستار تابىلسا، ونى شۋ وزەنىنىڭ بويىنا دەيىن قۋىپ، قارۋ قولدانىپ تىيىم سالۋعا رۇقسات ەتىلسىن».
قوڭىرقۇلجا ۋكازدى وقىپ شىعىپ، ونىڭ ماڭىزىنا جەتە تۇسىنەيىن دەگەندەي ءسال ۇندەمەي جاتتى. ازدان كەيىن عانا بارىپ تاعى دا ءسال كۇلىمسىرەدى «اسىقپاڭدار. تەك وسى اقتاۋ بەكىنىسى سالىنىپ بولسىن. سوندا كورەرمىز قايسىڭنىڭ قالاي تىرپ ەتكەندەرىڭدى!»
جانىندا وتىرعان توقالىن قوڭىرقۇلجا ادامعا سانار ەمەس، ۋكازعا ريزا بولىپ كەتىپ، قوس باستى سامۇرىق قۇس سالىنعان جەرىن ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ الدى دا ورنىنا قويدى. ەندى وسى ۋكازبەن بىرگە ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورىنا جازعان پاتشانىڭ ەكىنشى جارلىعىن وقۋعا كىرىستى. «اقتاۋ بەكىنىسىنە شىركەۋ سالىنسىن. شىركەۋدە ءبىر پوپ، ەكى دياكون، ءبىر كۇزەتشى ۇستاۋعا رۇقسات ەتىلسىن. پوپتىڭ جىلدىق جالاقىسى مىڭ سوم بولسىن، مۇريتتەرگە، دياكوندارعا الپىس سومنان، كۇزەتشىگە — توعىز سوم ەلۋ تيىن جىلىنا جالاقى بەرىلسىن. ال پوپقا، اقمولا، قارقارالى، اياگوز پريكازدارى بويىنشا جولعا شىققانىندا، زاڭعا سايكەس جول قۇنى تولەنسىن جانە ودان بوتەن اراق-شاراپ سەكىلدى كەرەكتەرىنە جىلىنا تاعى ەكى ءجۇز ەلۋ سوم اقشا قوسىلسىن».
قوڭىرقۇلجانىڭ مۇرتى ۇيقىدان ويانىپ كەرىلگەن مىسىقتىڭ قۇيرىعىنداي تىكىرەيە قالدى. «بۇل قالاي، دەدى ول تاعى دا ىشىنەن، ابىلايحان قالدان سەرەننىڭ شارشا دەگەن بالاسىن ءولتىرىپ، ەندى ورىس پاتشالىعىنا باعىنام دەپ تۇعىم دەگەن بالاسىن جىبەرگەنىندە، قاتىن پاتشا وعان حاندىق قۇرمەت قاعازىمەن، جىلىنا ءۇش ءجۇز سوم اقشا، ەكى ءجۇز پۇت ۇن تولەنىپ تۇرسىن دەگەن جارلىق بەرگەن ەدى عوي، ال مىنا پوپقا... ءيا، سوندا قالاي بولعانى؟ پاتشا اعزامنىڭ ءقازىر بايىعانى ما، الدە ءۇش ءجۇزدىڭ حانى سانالعان ابىلايعا جىلىنا ءۇش ءجۇز سوم تولەپ كوڭىلىن وزىنە اۋدارماق بولعاندا، بار قازاقتىڭ بوستاندىعىن ءبىر پوپتىڭ جالاقىسى قۇرلى كورمەگەنى مە؟»...
قوڭىرقۇلجا ءوز ويىنان ءوزى شوشىپ كەتتى. «ءتۇفا، ءتۇفا» دەدى پاتشا اعزام ءۇش ءجۇز سوم تۇگىل، بۇكىل قازاقتى بوسقا نەگە المايدى؟ قىڭق دەسەم جانىم شىقسىن. تەك قۇدايمەندى تۇقىمىن كولەڭكەسىمەن قورعاي جۇرسە بولعانى! ءيا، ءيا، كولەڭكەڭنەن اينالايىن اق پاتشا، سەنىڭ جاقسىلىعىڭ از ءتيدى مە؟ مەن دە سول جاقسىلىعىڭدى اقتاپ جۇرگەن جوقپىن با؟ قولىمنان كەلگەنىن اياعان جەرىم بار ما؟ ومبى وبلىسىنىڭ باستىعى گەنەرال تالىزيننىڭ بۇيرىعى بويىنشا، كەنەسارى جاعىنا شىقپاق بولعان رۋلارعا قاسىما ءۇش سۇلتان ەرتىپ ءوزىم باردىم، كوشپەڭدەر دەدىم. تالىزيننىڭ جۇرتتى قورقىتقان، ۇركىتكەن، ماڭدايىنان سيپاپ الداعان قاعازدارىن دا تاراتتىم، ءتىپتى بولماعان سوڭ ەرەۋىلدى ەلگە ومبى وبلىسىنىڭ مۇسىلمان مەشىتىنىڭ باسى گابدىراحمان ۇعلى مۇحاممەد شاريف يمامدى دا شاقىرتتىم، ءبىراق كوتەرىلىستى باسۋ مەنىڭ ماڭدايىما جازىلماسا نە ىستەيمىن. اق پاتشاعا قارسى جەلىككەن قازاق ناۋرىزداعى شابىنعان بۋرا ءتارىزدى، ماۋقىن باسپاي، بەتىنەن قايتپايدى. قوي دەسەڭ وزىڭە قارسى ۇمتىلادى. كەنەسارى وتىرعان ەلدىڭ ورتاسىنا بارۋعا، ماعان دا جان كەرەك، بالەلى تەسىككە بارماعىمدى تىعىپ نە جىنىم بار، بار قولدان كەلگەنىم سول بولدى.
ال كەنەسارى دەگەنىڭىز كەكىلىكتى ىلۋگە اككى بولعان كەزقۇيرىق ءتارىزدى، سوتقار اكەسى مەن تەنتەك اعالارىنىڭ سوڭىنان ءجۇرىپ ابدەن شىنىعىپ العان، ۇرىسقا بىردەن كىرىپ كەتپەي، چيريكوۆ ەساۋل سەكىلدىلەر باسقارعان كىشكەنتاي جاساقتاردى قاعىپ تاستاپ، كۇش جيناۋدا...
ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورىنا «ەسىل، نۇرا، اقتاۋ، ورتاۋ، قارقارالى، قازىلىق، جارقايىڭ، وباعان، توبىل، قۇسمۇرىن، قارقارالىدان جايىققا دەيىن اتا-بابامىزدىڭ جەرى ەدى، سەندەر سولاردى تارتىپ الىپ، بەكىنىس سالىپ جاتىرسىڭدار. مال باعىپ، كۇن كورەتىن بىزگە دە جەر كەرەك»،— دەپ ءالسىن-السىن حات جازىپ، جۇرتتى دۇرلىكتىرە تۇسۋدە. اقتاۋ بەكىنىسى سالىنادى دەگەننەن بەرى ءتىپتى وشىگىپ الدى. قان توگىسپەيىك، اقتاۋ بەكىنىسىن سالماڭدار دەيدى. ال اتامەكەن كوكشەتاۋى مەن قاراوتكەلدىڭ اراسىنا ورناتىلعان بەكەتتەرگە مازا بەرۋدى قويدى...
ءبىراق اق پاتشاعا كەنەسارى كىم؟ اي دالادا ۇلىعان ءبىر اش قاسقىر. جازعان حاتتارىنا جاۋاپ قايتارماق تۇگىل وسى حاتتى اكەلگەن ادامداردىڭ ءوزىن ۇستاپ الىپ شەتىنەن سىبىرگە ايداۋدا. ال سوندا كەنەسارى نە ىستەمەك؟ بىزدە جازىق جوق، وتىندىك، قۇلاققا ىلمەدى، ال ەندى اتقا قونايىق دەپ قالىڭ بۇقارانى كوتەرمەك... سوندىقتان دا جەرىنەن ايىرىلىپ اق پاتشادان تۇڭىلگەن جۇرت كەنەسارىعا قوسىلۋدا. ومبى گەنەرالدارى مۇنى نەگە تۇسىنبەيدى؟ كوكتەمدە كوتەرىلگەن داريا تۇگىل كىشكەنتاي وزەن دە ءبىر كۇنى شەڭبەرىنەن شىعىپ تاسيدى. ال ومبى باستىقتارى قالىڭ قول شىعارىپ، كەنەسارى كۇشەيمەي تۇرعاندا، قىرىپ سالۋدىڭ ورنىنا، ءبىزدىڭ وزىمىزگە ەرەۋىلدى توقتات، نەمەسە تىڭ تىڭدا دەپ بۇيرىق بەرۋدەن باسقانى بىلمەيدى».
قوڭىرقۇلجا كىلەم بوقشانتايعا تاعى دا قولىن سوزدى. ءبىر قاعازدى الىپ تەسىلە وقىدى. بۇل پولكوۆنيك تالىزيننىڭ ەڭ سوڭعى جارلىعى ەدى. «وسى جارلىقتى الىسىمەن كوتەرىلگەن اۋىلداردىڭ ماقساتىن ءبىلۋ قاجەت، رايلارىنان قايتپاسا، قان جۇتقىزىپ باسۋ ءۇشىن جيىرما ءتورت ساعاتتىڭ ىشىندە سول اۋىلدارعا ءوزىڭنىڭ بالالارىڭدى جىبەرۋىڭىزدى اقىرعى رەت بۇيىرامىن. بۇل جارلىقتى ءسىز بۇلجىتپاي ورىنداۋعا ءتيىستىسىز»،— دەگەن ءسوزدى وقىپ شىقتى.
قوڭىرقۇلجانىڭ ونسىز دا قارا قوڭىر ءجۇزى ەندى ءتىپتى قوشقىلدانىپ كەتتى. قاراوتكەل بەكىنىسىندەگى بايبىشەسى قاينيسانىڭ ۇيىنەن ادەيىلەپ ارناپ توقالىنىڭ اۋلىنا دا وسى جارلىقتىڭ الەگىمەن كەلگەن. اعا سۇلتاننىڭ ومبىداعى كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەن ءجانادىل، شىڭعىس دەگەن ەكى بالاسى بار. قوڭىرقۇلجا بۇلاردى پاتشا قىزمەتى ءۇشىن قاۋىپ-قاتەرلى كەنەسارى اۋىلدارىنا جىبەرمەك تۇگىل، اجداھانىڭ اپانىنا دا جۇمساۋعا شىمىرىكپەيدى، تەك... بالالارى ايتقانىن ورىنداي ما، گاپ سوندا. ءجانادىل ۇلكەن بايبىشەسى قاينيسادان، شىڭعىس ەكىنشى ايەلى، ءۋاليحاننىڭ نەمەرەسى اققاعازدان تۋعان. ءجانادىل ىنجىق، قورقاق، بىردەڭەگە بەرىلسە تەز ات قۇيرىعىن كەسە المايتىن بوساڭ. ال شىڭعىس شاش ال دەسە باس الاتىن قاتال، ءارى وجەت، ءارى باتىل. ءجانادىل سالپى اۋىز قارا. شىڭعىس ناعاشى جۇرتىنا تارتقان اقسارى، شەگىر كوز. تورە تۇقىمىنىڭ جانجالشىل، ۇر دا جىق مىنەزىنىڭ ءبارى دە بويىنا بىتكەن. جاستىعىنا قاراماستان ەل اراسىنداعى داۋ-جانجالعا دا ارالاسا باستاعان. بىلتىر ەساۋل لەبەديەۆ بالقاش كولىنىڭ تۇسىندا كوشىپ بارا جاتقان سەيتەندى قولعا تۇسىرگەندە ءتىلماش بولىپ بارعان دا وسى شىڭعىس. ال جانادىلدە بۇل جىگەردىڭ ءبىرى دە جوق. ءبىر بيەدەن الا دا، قۇلا دا تۋادى دەگەن مىنە وسى. اعا سۇلتان ەكى بالاسىن دا جەك كورەدى. ءوز قولىمەن اجالعا ايداپ سالۋعا بار، ءبىراق توركىندەرى مىقتى، ادۋىندى ايەلدەرىنەن عانا يمەنىپ ءجۇر...
قوڭىرقۇلجانىڭ كوزى قايتادان جاس توقالىنا ءتۇستى. بۇل جولى باعاناعىداي ەمەس، شۇڭىرەيگەن كىشكەنتاي كوزىنىڭ تۇبىندە ءبىر قياپات اشۋ ويناي جونەلدى. جاس توقالىنىڭ بەتىنە تەسىلە قاراپ، ىشىپ-جەپ بارادى. «مىناۋ تىعىرشىق ءتوس، بولەك بوكسە كىمدى بولسا دا قىزىقتىرار... وسى سۇلۋ توقالى بالاسى شىڭعىسپەن كوڭىلدەس دەگەندى بايبىشەسى قاينيسا كوپتەن بەرى قۇلاق-قاعىس ەتەتىن. اق قاعازدى جەك كورەتىن، كۇندەس قاتىننىڭ شەرى عوي دەپ قوڭىرقۇلجا بۇل سوزگە بالەندەي كوڭىل قويمايتىن. الايدا توقالىنىڭ قاسىنا ءبىر جانسىزىن تىڭعا قويعان. سول جانسىزى جاقىندا مۇنىڭ وسەك ەمەس، شىن ەكەنىن ايتقان. بۇل سۋىق حاباردى ەستىگەن شاقتا قانشا بۇلقان-تالقان بولىپ اشۋلانعانمەن، ءوش الۋعا كەلگەندە ايلاقور، ۇندەمەي باس سالاتىن سابىرلى اعا سۇلتان تاباندا شۋ شىعارماي «تۇرا تۇر بالەم!» دەپ ىشتەن تىنعان دا قويعان. ءسويتىپ ىزاعا ءۇنسىز جانىپ جۇرگەنىندە ەكىنشى ءبىر سۇمدىقتى تاعى ەستىگەن. ۇلكەن بالاسى ءجانادىل وسى كىشى توقالىنىڭ اۋلىنداعى ءبىر تولەڭگىتتىڭ قىزىنا عاشىق ەكەن. قىز دا مۇنى جاقسى كورەدى-مىس. «ەگەر اكەم ايتتىرىپ بەرمەسە، وسى قىزدى ناعاشىم اۋلىنا نەمەسە ومبىعا الىپ قاشام»،— دەيتىن كورىنەدى ءجانادىل...
بۇل حاباردى ەستىگەندە قوڭىرقۇلجا ءتىپتى كۇيىپ كەتتى. اعا سۇلتاننىڭ بالاسى قاراشىنىڭ قىزىن الماق دەگەن نە سۇمدىق! قوڭىرقۇلجا كىشى شەشەسىنىڭ قوينىنا بارىپ جۇرگەن شىڭعىسقا دا مۇنداي اشۋلانىپ كورگەن جوق، ال بۇل جولى... ءجانادىلدى جەدەل شاقىرتىپ الدىرتتى دا:
— سەنىڭ قاراشىنىڭ قىزى، ءابدىۋاقيت تولەڭگىتتىڭ كۇمىسىن الام دەگەنىڭ راس پا؟— دەدى ەكى كوزى قانتالاپ.
جايشىلىقتاعى ىنجىق، قورقاق ءجانادىل ءسىرا كۇمىستى شىن جاقسى كورەتىن بولۋى كەرەك، كۇتپەگەن جەردەن تاباندىلىق كورسەتتى. اكەسىنە تىكە قاراي الماسا دا، قىزعا بەرگەن ۋادەسىنەن تايمادى.
— راس.
— ال سەن بۇكىل ۇلىتاۋ، قارا كەڭگىر، سارى كەڭگىردىڭ قوجاسى ەردەننىڭ كىشى قىزىن ساعان ايتتىرعانىمدى بىلمەيسىڭ بە؟
— بىلەمىن. ول قىزدى شىڭعىس السىن...
— ەي، نە مالتاڭدى ەزىپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟ «شىڭعىس السىنىڭ» قالاي؟! قاتىندى ساعان ايتتىرامىن دا، الاتىن شىڭعىس بولعانى ما؟
ءجانادىل تومەن قاراپ مىڭگىرلەدى.
— اكەسىنىڭ جاس توقالىنا بارعاندا، اعاسىنىڭ قالىڭدىعىن الا الماي ما؟.. السىن. مەن كۇمىستەن بوتەن ەشكىمدى المايمىن. الدىرماساڭ باۋىزدالىپ ولەمىن.
قوڭىرقۇلجا كۇيىپ كەتتى. ءجانادىلدى باس سالىپ تەپكىلەيىن دەسە، زەينەپ پەن شىڭعىستىڭ اراسىن جۇرتقا جايار دەپ قورىقتى. اشۋدان ءوزىن ءوزى ازەر ۇستاپ:
— شىق ۇيدەن!—دەۋگە عانا مۇرشاسى جەتتى.
وسىدان كەيىن توسەك تارتىپ ءۇش كۇن جاتىپ الدى. قالىڭ ويعا شومدى. شەشىمگە دە كەلدى. «زەينەپ پەن شىڭعىستىڭ اراسى جۇرتقا تاراماسىن. اعايىن-تۋعان ەستىسە ابىرويىمنىڭ ايرانداي توگىلگەنى. بۇل ەكەۋىنىڭ تارتار جازاسىن تەك ءوزىم عانا ءبىلۋىم كەرەك. ال ءجانادىلدى قاراشىنىڭ قىزى كۇمىستەن الىستاتقان اقىل. ساندىبايدىڭ ەردەنى وزىممەن تەرەزەسى تەڭ شونجار. ونىمەن قۇداندال بولۋ — ون ەكى قانات اق ورداما تاعى دا ءبىر جاڭا تىرەۋ قوسىلدى دەگەن ءسوز. ناعاشىسى تۇياقباي قارادان شىققان قىڭىر ەدى، كوردىڭ بە جيەنىنىڭ قالاي قاراي تارتقانىن؟ قايتكەن كۇندە دە كۇمىستەن اجىراتۋ ءادىسىن تابۋ قاجەت، ناعاشىسى سەكىلدى توڭ مويىن يت ايتقانعا كونبەسە...»
بۇكىل قاراوتكەلدى ءبىر شىبىقپەن ايداعان قوڭىرقۇلجا ءوز باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتان وسىلاي كۇبىدەي ءىسىنىپ، نە ىستەرىن بىلمەي جۇرگەنىندە، تالىزيننىڭ الگى حاتى كەلگەن.
قوڭىرقۇلجا قۋانىپ قالدى. «اۋ، تۋعان بالالارىڭدى كورەر كوزگە اجالعا ايداعانىڭ با، دەگەن ىشتەي سۇراققا:—ءۇش ءجۇز بىردەي ماداقتاعان ابىلاي ءوزىن حيۋا حانىنىڭ قۇلدىعىنان الىپ قاشىپ، ەلىنە امان-ەسەن اكەلگەن وراز قۇلدى ەر جەتكەن كەزىندە «باسىمنان وتكەن قاشقىندىق، قۇلدىق قارالى كۇنىمنىڭ كۋاسى بولادى»،— دەپ ءوز قولىمەن باۋىزداعان جوق پا ەدى؟! جاماندىق ءىسىڭنىڭ ايعاعى بولار ادام ءتىرى جۇرۋگە ءتيىستى ەمەس. بۇل سالتتى ابىلاي بالالارى بەرىك ۇستاعاندا سامەكە حاننىڭ ۇرپاعى نەگە قاشادى؟ اعا سۇلتان قوڭىرقۇلجا ءوزىنىڭ توقال شەشەسىنىڭ قوينىنا بارعان بالاسى شىڭعىستى ەرلىك كورسەتەر سىن ساپارعا جۇمساۋى كۇنا ما؟»—دەپ مىرس-مىرس كۇلگەن.
ەندى وسى شەشىمىن ايتپاق بوپ ىزدەتكەنىندە، ومبى كادەت كورپۋسىنان جازعى دەمالىستارىنا كەلگەن ءجانادىل دە، شىڭعىس تا اۋلىندا بولماي شىققان. كەنەت بويىن قىزعانشاقتىق اشۋ بيلەگەن قوڭىرقۇلجا ولاردى ىزدەتىپ شاقىرتىپ الۋعا شىداي الماي، قاسىنا ون بەس باسكەسەر نوكەرىن ەرتىپ، ءوزىنىڭ ءالى تۇنەيتىن كەزەگى جەتپەگەن جاس توقالىنىڭ اۋلىنا ءتۇسىپ كەتكەن. ءبىراق ءجانادىل مەن شىڭعىس مۇندا دا بولماي شىققان. ءسىرا اكەلەرىنىڭ كەلە جاتقانىن ەستىپ، كورشى اۋىلعا كەتىپ قالعان ءتارىزدى. ءبىر نوكەرىنە «تاۋىپ اكەلىڭدەر» دەپ بۇيىرىپ، ءوزى توقالىنىڭ ۇيىنە تۇسكەن. مەزگىلسىز كەلگەن بايىنىڭ تۇكسيگەن قاباعىنان زەينەپ سەسكەنە قالسا دا سىر بەرمەگەن. سۇلۋ دەنەسىنىڭ ەركەكتەرگە الدىمەن كوزگە تۇسەتىن ەرەكشە جەرلەرىن كۇزگى سەمىرگەن توقتى قويداي ادەيى بۇلتىلداتا، كوزىن جەردەن ءبىر الماي، اياعىن ۇشىنان باسىپ قىزمەت ىستەگەن. جاس باعلاننىڭ تەز پىسكەن ەتىن تۇتاسىمەن ءبىر ءوزى جەپ، ءبىر شارا قىمىز ءىشىپ ىقىلىق اتا باستاعان قوڭىرقۇلجا قىرمىزى قىزىل تۇلكىدەي قۇلپىرىپ وزىنەن الدەنەنى دامەتىپ مونتيىپ وتىرعان توقالعا سوندا عانا قاراعان. جەگەن ەتى مەن ىشكەن قىمىزى بويعا تاراپ، دەنەسىن كەنەت ءبىر الۋان قىزۋ سەزىم بيلەي جونەلسە دە، «توقالىم، سەنىڭ كوڭىلىڭدى سوڭىنان تابارمىن» دەپ دالاعا شىققان. ەل جاتا باستاعان كەز ەدى. ءجانادىل مەن شىڭعىس ءالى كەلمەگەن ەكەن. قوڭىرقۇلجانى بوتەن وي بيلەگەن.
— ءابدىۋاقيت تولەڭگىتتىڭ ءۇيى قايسى؟— دەدى ول قاسىندا تۇرعان نوكەرىنە.
— مىناۋ شەتكى قاراشا ءۇي.
قوڭىرقۇلجا ەشكىمگە ءتىل قاتپاي سول ۇيگە قاراي جۇرە بەرگەن. اعا سۇلتاننىڭ ءىزىن باسىپ ونى كۇزەتىپ جۇرگەن توپ نوكەرى دە سوڭىنان ەرگەن.
قوڭىرقۇلجا «اسسالاۋماعالايكۇم» دەپ كىرىپ كەلگەندە، ەڭ الدىمەن قاراشا ءۇيدىڭ ءدال ورتاسىندا قىپ-قىزىل بوپ جايناعان توبىلعى شوعىن كەردى. ودان كەيىن قارا كولەڭكە ءۇيدىڭ وڭ جاعىندا قۇراما كورپەنىڭ ۇستىندە شاشىنىڭ ۇشىن ەرىپ وتىرعان بوي جەتە باستاعان جاس قىزعا كوزى ءتۇستى. بوتەن جان جوق. بەيساۋات كەلگەن اعا سۇلتاندى تانىپ قىز نە ىستەرىن بىلمەي تىپىرلاعان دا قالعان.
— ءابدىۋاقيت قايدا؟— دەدى اعا سۇلتان، قىز بەتىنە سۇيسىنە قاراپ.
قىز بۇرىنعىدان دا ساسا تۇسكەن.
— الگى كورشى اۋىلداعى ناعاشىم ءۇيى شاقىرىپ ەدى... كىشى بالاسىن سۇندەتتەتەدى ەكەن. اپام ەكەۋى سوعان كەتكەن... كوپ كەشىكپەي كەلىپ قالار...
— ءا-ا... اتىڭ كىم؟
— كۇمىس...
شەشىم تاباندا كەلگەن. قوڭىرقۇلجا مىنەزىنە اككى بولعان نوكەرلەر ۇيدەن شىعىپ كەتكەن.
اعا سۇلتان قىزعا قايتا قاراعان. كۇمىس دەسە كۇمىس ەكەن. ماڭدايى قاقتاعان كۇمىستەي كەڭ، ءوزى جۇمىرتقاداي اپپاق، سازدى جەرگە بىتكەن سارى اعاشتاي سۇڭعاق بويلى، ۋىلجىعان ءبىر كەرەمەت. «ءجانادىل دە تەككە قۇمارتىپ جۇرگەن جوق ەكەن!»— دەدى ىشىنەن كەنەت بويى بالقىپ كەتكەن قوڭىرقۇلجا، ءسويتتى دە سىرتىنا جامىلا سالعان قارا پۇشپاق ىشىگىن يىعىنان سىلكىپ ءتۇسىرىپ، كويلەكشەڭ قالدى دا، ساباداي كەڭ جارعاق شالبارىنىڭ اۋىن شەشىپ جاتىپ، كۇمىسكە قاراپ:
— بالام، انا ءبىر كەسەدەگى سۋسىندى بەرى اكەلشى،— دەدى.
اڭشى قۋىپ جەتكەن ەلىكتىڭ لاعىنداي زارەسى ۇشىپ، توستاعانداي كوزى شاراسىنان شىعا جازداي جاۋتاڭداعان كۇمىس ءبىر ساتتە دالاعا قاشا جونەلگىسى دە كەلدى، ءبىراق سىرتىنان ەسىكتى ۇستاپ تۇرعان جىگىتتەردى اڭعارىپ، «ەشتەڭە ەتە قويماس. سۋسىن سۇراپ وتىر عوي...»—دەپ دىرىلدەگەن بۋىنىن ازەر باسىپ، مايىسا تۇرەگەلىپ اياق جاعىندا تۇرعان ساۋمال قۇيىلعان، قاڭىلتىر سىممەن شاندىعان ەسكى كەسەنى ۇستاپ، ارباعان جىلانعا تاياعان تورعايداي، قوڭىرقۇلجاعا جاقىنداي بەردى.
— مىنەكەيىڭىز...
سول-اق ەكەن قوڭىرقۇلجا كۇمىستىڭ اق بىلەگىنەن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى دا، وزىنە تارتىپ الدى. قىزدىڭ تەك «ويباي» دەگەن داۋسى عانا شىقتى. ار جاعىندا جاعالتايدى ىلگەن قارا بۇركىتتەي قوڭىرقۇلجا كۇمىستى قوزعالتپاستان بالدىرعان جاس دەنەسىن شوككەن بۋراشا الپامساداي كەڭ باۋىرىنىڭ استىنا الىپ، ءالى ابدەن قاتپاعان قابىرعاسىن سىندىرارداي قىسا، ۋماشتاي جونەلدى...
قانشا بۇلقىنعانمەن اۋزىن كەۋدەسىمەن تۇنشىقتىرعان الىپ كۇش قويا ما، ازدان كەيىن كۇمىس تالىقسىپ كەتتى. ءبىراق اعا سۇلتان وعان قاراعان جوق. ەلۋگە كەلسە دە، ءالى كۇشى قايتپاعان، باعلان قوزى ەتى مەن ۋىز قىمىزعا تويىنعان قوڭىرقۇلجا ەندى جاس كۇمىستىڭ ابىرويىن قىزىل قان ەتىپ اعىزدى.
قوڭىرقۇلجا ماۋقىن باسىپ، ماڭداي تەرىن ءسۇرتىپ جاتقان كەزىندە سىرتتان:
— سۇلتان، قايتەسىز قىزۋلانىپ، سىزگە كىرۋگە بولمايدى، وندا اعا سۇلتاننىڭ ءوزى بار،— دەگەن باس نوكەرىنىڭ داۋسىن ەسىتتى. قوڭىرقۇلجا بالاسى ءجانادىلدىڭ كەلگەنىن ءبىلدى.
دۇلەي كۇشكە قارسى تۇرا الماي اق ءجۇزىن ءمولدىر جاسى جۋىپ تالماۋسىراپ جاتقان «جاس ءيىستى» تاعى دا بيە ساۋىم مەزگىل اۋرەلەي، اعا سۇلتان الدەن ۋاقىتتا ورنىنان تۇردى.
— اكەسى قاتىن قىلعان قىزعا ۇيلەنسىن ەندى ءجانادىل!— دەپ ەسىنەي كۇلدى دە، ىشىگىن يىعىنا ءىلىپ، جارعاق شالبارىن قولتىقتاي ۇيدەن شىعىپ كەتكەن.
توقالىنىڭ وتاۋىنا جاقىنداي بەرىپ، انانداي جەردە، كوگەن قاسىندا ەكى بەتىن قولىمەن باسىپ، ەكى يىعى ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر ءتۇسىپ ءۇنسىز جىلاپ وتىرعان ءجانادىلدى كوردى. قايىرىلىپ قاراعان دا جوق. «اكەڭنىڭ توقالىنا ءىنىڭنىڭ بارعانىن بەتىمە سالىق ەتەتىن سابازسىڭ عوي، ال ەندى نە ايتار ەكەنسىڭ؟»— دەدى ول كۇبىرلەپ، ءوزىنىڭ تۋعان بالاسىن تابالاي، ءسويتتى دە اق وتاۋعا بەتتەي بەرگەن.
ءبىر نوكەرى سوڭىنان اسىعا قۋىپ كەلىپ:
— الديار اعا سۇلتان، اكە-شەشەسىن قايتەمىز، كورشى اۋىلدان كەلە جاتقان بەتىندە قول-اياقتارىن بايلاپ سايدا ۇستاپ تۇرمىز؟—دەپ ەدى، قوڭىرقۇلجا:
— قويا بەرىڭدەر،— دەدى دە اق وتاۋعا كىرىپ جوق بولعان.
قوڭىرقۇلجا شاڭىراقتان تۇسكەن كۇن ساۋلەسىنەن بەتىن ءسال ارىرەك قوزعادى دا، قايتادان توقالىنا قارادى. ودان بەتىن اۋدارىپ بوساعاعا كوز تاستادى. بوساعادا كەرەگەگە جىبەك بۇلدىرگىسىنەن ىلىنگەن سەگىز قارىس، ءورىمى قوس ساۋساقتى ىرعاي ساپتى قامشى تۇر.
ءوز بالاڭمەن ويناس بولاتىن پاتشاعارسىڭ عوي، السام قايتەر ەدى انا قامشىنىڭ استىنا، دەپ ويلادى ول ءبىر ساتتە. ءبىراق ول ويىنان تەز قايتتى. زەينەپ وسال جەردىڭ قىزى ەمەس. قارقارالى اعا سۋلتانى جامانتايدىڭ كەنجە قارىنداسى. بۇ دا تاۋكە سۇلتاننىڭ قىزى. سۇلتان قىزىن ۇرۋعا ءداستۇر جوق. ۇناماسا، نەمەسە ءدام-تۇزدارى جاراسپاستاي كەكتەسسە سۇلتاندار عۇرىپ بويىنشا ونداي ايەلدى ۇزاتىپ اكەلگەنىندەي، ءبىر كوش ەتىپ ىرعالتىپ-جىرعالتىپ توركىنىنە اپارىپ سالۋى كەرەك. كۇناسىن ءوز اكەسى تارتقىزادى. «ءيا، بۇل قامشى ساعان ەمەس، بوتەندەرگە ارنالعان، اناۋ قورعاسىن سىمدى ءتورت تاسپا، وسى قوڭىرقۇلجانىڭ ءوز قولىمەن-اق تالاي قۇل مەن كۇڭنىڭ ارقاسىندا ويناعان».
اعا سۇلتان قايتادان توقالىنىڭ بەتىنە كوز تاستادى. تاڭ اتا قوڭىرقۇلجا ۇيگە كىرگەنىندە زەينەپ، ۇيىقتاماي كۇتىپ جاتىر ەكەن. توقالعا ءناپسىقۇمار سەزىممەن كوڭىل قوسقان جۇيرىك دونەندەي شىڭعىستان گورى ازبان جىلقىداي اۋىر دەنەلى قوڭىرقۇلجانىڭ ءجونى بولەك ءتارىزدى. اعا سۇلتان تورگە كەلىپ جانتايىپ كوزى ىلەگىپ كەتكەنشە، زەينەپ بولىسكەي كەرەۋەتتى ساقىرلاتىپ، «جانىما كەلسەيشى» دەپ شاقىرعانداي ءالسىن-السىن دوڭبەكشي بەرگەن. ءبىر شاپسا ۇزاق شاباتىن ابدەن قالجىراعان كارى ماستەك، جاس بايتالدىڭ ويناعىسى كەلگەنىن بىلسە دە، شارشاعاندىقتان جاستىققا باسى تيىسىمەن قور ەتە قالعان. سودان ساسكە كەزىندە كوزىن اشسا، اياق جاعىندا توقالى وتىر ەكەن. ىزالى جاستان بۇلاۋلانعان ەكى كوزى كۇمىستىڭ ابىرويى قان بوپ قاتقان قوڭىرقۇلجا كويلەگىنىڭ ەتەگىنە قادالعان....
قوڭىرقۇلجا قىمسىنار ەمەس. «ءوزىڭنىڭ كوپ ىستەگەنىڭنىڭ ءبىرى عوي مەنىڭ تۇندەگى بوزبالاشىلىعىم»،— دەپ قاندى ەتەگىنەن يمەنبەستەن ءجۇندى بالتىرلى اياعىن سوزىپ:
— ۋقالا،— دەگەن. سودان قايتىپ ءتىل قاتقان جوق. ال زەينەپ سول ساسكەدەن كۇن كوتەرىلىپ، تۇسكە تاياعانعا دەيىن ءالى قوزعالماي وتىر. ۇزىن جىبەك كىرپىكتەرىن اندا-ساندا ءبىر كوتەرىپ، قارا كوزدەرىن قوڭىرقۇلجانىڭ كىندىك تۇسىنان تومەن ءبىر قاداپ قويادى دا، قاباعىن ءسال شىتا كويلەگىنىڭ ەتەگىنە اۋدارادى. اقىرىن عانا كۇرسىنگەندەي بوپ دەمىن الادى دا بايىنىڭ ءجۇندى جۋان بالتىرىن قايتادان ۋقالاي تۇسەدى.
قوڭىرقۇلجا تىنىعىپ قالعان ەكەن. ءالى دە بولسا بىردەمەنى دامەتىپ ءموليىپ وتىرعان توقالدى كەنەت اياپ كەتتى.
— قامزولىڭدى شەشىپ، انا ەسىكتىڭ تيەگىن سالىپ كەل،— دەدى قوڭىرقۇلجا ءوزى ىڭعايلانا بەرىپ. قۋانىپ كەتكەن جاس توقال ورنىنان اسىعا تۇرىپ ىرعالا باسىپ بارىپ ەسىكتىڭ تيەگىن سالدى. ءدال وسى كەزدە سىرت جاقتان بىرەۋ ەسىكتى تارتتى. زەينەپ بوساعادان سىعالاپ جىبەردى دە:
— سۇلتانىم، شىڭعىس پەن ءجانادىل،— دەدى،—اشايىن با؟
— جاندارى شىعىپ كەتپەس، كۇتە تۇرار، ءوزىڭ بەرى كەل...
توقالدىڭ ۇپايى تۇگەندەلىپ بولعاننان كەيىن، الدەن ۋاقىتتا بارىپ، ەسىك اشىلىپ، ۇيگە شىڭعىس پەن ءجانادىل كىردى. تۇستەرى سولعىن. اسىرەسە ءجانادىل. ەكى ۇرتى سۋالىپ، كوزى كىرتيىپ، ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە سۇزەكتەن تۇرعانداي ءىلميىپ قالعان. كۇنانى اكەسى ەمەس، ءوزى ىستەگەندەي، قوڭىرقۇلجانىڭ بەتىنە قاراي المادى، باسى تومەن سالبىراپ كەتكەن. «باسە، ناعاشىڭا تارتقان بوز وكپە بولارسىڭ دەۋشى ەدىم، داۋىس كوتەرۋگە جارار ءتۇرىڭ جوق قوي. كۇمىستىڭ دە ەندى ماڭايىنان جۇرمەسسىڭ»،— دەدى ىشىنەن اعا سۇلتان. ءجانادىل راسىندا دا اكەسىنىڭ ايتقانىنداي بوز وكپە، بوساڭ بەل، جىگەرسىز جىگىت ەدى. بار ماحابباتىن تۇندە جىلاپ تاۋىسقانداي كۇمىستەن دە كۇدەر ۇزگەن، اكەگە دە قارسى ءسوز ايتار دارمەنى جوق، قازىرگى تۇرىسى قاجىرسىز، سالى سۋعا كەتكەن ادامنىڭ كەيپى ەدى.
ال شىڭعىس بولسا سۋسىنى قانا ۋماشتالعان توقال شەشەسىنىڭ جايراڭداعان ءتۇرىن كورىپ، جانجالدىڭ جەڭىل بىتكەنىن ءتۇسىندى. «تاتۋلاسقان ەكەنسىڭدەر. باسە، قارا نيەتتى كارى قورقاۋ، جۇزگە ىستەگەن قياناتىنىڭ وزىنە قايتارىلعان ءبىرىن كەشىرسە كەرەك ەتتى. ەندى اكەدەن كەلەر ءقاۋىپ جوق».
اكەسىنىڭ سىرىن وسى كۇنگە دەيىن انىق تۇسىنبەگەن شىڭعىس، ونىڭ بالاسىنا ولمەي كەشپەس كەك ساقتاپ قالعانىن قايدان ءبىلسىن!
قوڭىرقۇلجا بوقشانتايىنان تالىزيننىڭ بۇيرىعىن قايتا الىپ، بالالارىنا وقىپ بەردى دە:
— سەندەر اق پاتشانىڭ وفيسەرلەرىسىڭدەر. بۇيرىقتى ورىنداۋ — بورىشتارىڭ. ءارقايسىڭ ءجۇز سىپايدان الىپ، ەرەۋىل كوتەرگەن ەلدەرگە جۇرىڭدەر. ايتقاندارىڭا كونسە كوشكەن جۇرتتى كەيىن قايتارىڭدار، كونبەسە باستارىنا اقىر زامان ورناتىڭدار،— دەدى.
— ەگەر كۇشىمىز جەتپەسە قايتەمىز؟— دەدى اكەسىنىڭ ءسوز توركىنىن اڭعارىپ قالعان شىڭعىس،— كەنەسارى سۇلتان وسال جاۋ ەمەس.
— اق پاتشا وفيسەرىنىڭ ءسوزى ەمەس ايتىپ تۇرعانىڭ، قارعام. قۇدايمەندى ۇرپاعىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەڭدەر!—دەدى اعا سۇلتان كەلتە قايىرىپ.
كورەر كوزگە ولىمگە ايداپ سالعانىنان شىڭعىس قاتىگەز اكەنىڭ ءوز كۇناسىن كەشپەگەنىن ۇقتى. اعا سۇلتانعا ەندى ءسوز قايتارماي ەكى بالاسى ءۇن-تۇنسىز ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
ازدان كەيىن ولاردىڭ قاراوتكەل بەكىنىسىنە قاراي شاۋىپ بارا جاتقان ءدۇبىرى ەستىلدى.
قوڭىرقۇلجا ءسال تىڭداپ تۇردى دا:
— قاشانعى توقال شەشەسىنىڭ ەتەگىنە جابىسا بەرەدى، شىڭعىسقا دا ءوزىن كورسەتەر مەزگىل جەتتى،— دەدى.
زەينەپتىڭ جۇرەگى مۇزداي بوپ كەتتى. «ءبارىن دە بىلەدى ەكەن. مەزگىلسىز كەلگەنىنىڭ دە سەبەبى سول بولدى. اناۋ ەتەگىنە جابىسقان قان دا سونىڭ ەسەبى ەكەن. قاراماعىندا كىسى جوقتاي، تۋعان بالالارىن ولىمگە ايداپ سالۋى دا سونىڭ ءوشى. كوكجال بولساڭ وسىنداي بول».
كارى تارلان قوڭىرقۇلجاعا زەينەپ سۇيسىنە قارادى. ايىپتى ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ، اياعىنا جىعىلىپ كەشىرىم سۇراعىسى دا كەلدى. ءبىراق ونى ىستەمەدى، ايەل بولسا دا ءتۇبى بوكەيحاننىڭ ۇرپاعى ەكەنىن ۇمىتپادى. سول سازارعان قالپىندا:
— ال ءجانادىلدىڭ جازىعى نە؟— دەپ سۇرادى.
— جازىعى بالاسى مەن شەشەسىنىڭ قىلمىسىن بىلەدى. جانە سۇلتان باسىن قاراشىنىڭ قىزىنا قور ەتپەك بولدى.
— بارىنە دە ءتۇسىندىم. ەندى مەنى توركىنىمە قاشان اپارىپ تاستايسىڭ؟
— بالانى ءوزىم تاپتىردىم، ءوزىم جازالايمىن. ال قاتىندى قىرىق توعىز تولەپ ساتىپ العام، قالىڭ مالىمنىڭ قۇنى قايتپاي بوستان-بوسقا نەگە اپارىپ سالامىن؟— دەدى قاباعىن تۇكسيتە، ءسويتتى دە ءسال ءجىبىپ،— قىمىزىڭ بولسا اكەلشى، شولدەپ كەتتىم،— دەپ تەرىس بۇرىلدى.
«ارام قولدان قالاي ادال قىمىز ىشۋگە ءداتى بارادى»،— دەپ زەينەپ ءسال تاڭ قالىپ تۇردى دا، ءوزىن-وزى جۇباتتى: «جارايدى، حان تۇقىمىندا بۇدان دا سوراقى كۇنالار بولعان. ءوزى كەشسە، ماعان نە سور؟»
ول ەندى جورعالاي باسىپ، بوساعادا تۇرعان كۇمىس پىسپەكتى قارا ساباعا قاراي بەتتەدى.
وسى كەزدە ۇيگە بىرەۋ كىردى.
— اسسالاۋماعالەيكۇم.
قوڭىرقۇلجا سالەم بەرگەن ادامنىڭ بەتىنە بۇرىلا قارادى دا، كەنەت ءجۇزى جىلىپ سالا بەردى.
— اۋ، وجار سابازسىڭ با؟
— ءيا، اعا سۇلتان، ءوزىمىن.
— جارقىنىم-اۋ، ءتىرىمىسىڭ، قايدان ءجۇرسىڭ؟ جوعارى شىق.
— ومبىدان. جانە جالعىز ەمەسپىن،— دەدى وجار تورگە تامان وتىرىپ جاتىپ.
— قاسىڭدا كىم بار؟
— قاتىنىم.
— كىمنىڭ قىزى؟
— تايجاننىڭ.
— قاي تايجان؟ الگى پاتشاعا قارسى شىعىپ اتىلعان... ازنابايدىڭ تايجانى ەمەس پە؟
— ءيا، سول كىسىنىڭ قىزى...
— وندا قىز بار ما ەدى؟
— ءوزى ۇستالعاندا... التىنشاش دەگەن قىزى قالعان ەكەن. تايجاننىڭ ءۇي-ىشىن تۋرينگە ايداعاندا ومبىنىڭ ءبىر باي ساۋداگەرى سول التىنشاشتى ساتىپ الىپ، گەنەرال فوندەرسونعا تارتۋ ەتىپتى... بيىل ون التىعا شىقتى.
— اڭگىمە سەندە ەكەن عوي!.. ءيا، سەن وعان قالاي ۇيلەنىپ ءجۇرسىڭ؟.. ءوزى قايدا... ۇيگە نەگە كىر دەمەيسىڭ...
— كورشى اۋىلدا... قالاي ۇيلەنگەنىم ۇزاق جىر...
وجار قىمىز ساپىرىپ جاتقان زەينەپ جاققا كوز تاستادى دا، ءسوزىن تىيا قويدى. اعا سۇلتان بىردەن ءتۇسىنىپ ايەلىنە:
— توقال-اي، سىرتقا شىعىپ قوناققا شاي قويعىز، قوي سويدىر...— دەدى.
زەينەپ: «مەنەن جاسىراسىڭدار عوي سىرلارىڭدى»،— دەگەندەي كەكەتە ەزۋ تارتتى دا ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
وجار سەيتەنمەن قالاي سەرىك بولعانىن، ونى قالاي ۇستاپ بەرگەنىن، ءوزىنىڭ تۇتقىن بولىپ نەگە بىرگە جۇرگەنىن باستان-اياق بايانداپ بەردى دە:
— ومبىعا بارعان سوڭ دا ەكى جەتىدەي اباقتىدا جاتۋعا تۋرا كەلدى.— سەيتەندى بولەك، مەنى بولەك «سوتتاماق» بولدى،— دەپ كۇلدى.— ءبىر كۇنى فوندەرسوننىڭ ەزى كەلدى. گەنەرال دەگەندى جاقىن جەردەن بۇرىن كىم كورگەن، سارى الا تۇيمەلى، قايقيعان جيرەن مۇرتتى، ءتۇسى سۋىق كىسى ەكەن. سەيتەن مەن تايجاندى ۇستاپ بەرگەنىمە راقمەت ايتىپ، نە تىلەگىڭ بار، سۇرا دەدى... ومبىعا بىلتىر ءبىر جارمەڭكەگە كەلگەنىمدە التىنشاشتى كورگەنىم بار... سوندا اۋزىمنان سىلەكەيىم اعىپ قۇمار بوپ كەتكەم. تاۋەكەل دەپ گەنەرالعا: «ماعان قاتىندىققا ەسىگىندە جۇرگەن قىرعىز قىزىن بەرسەڭ بولادى»،—دەدىم.
— جيىرما بەسىنشى جىلعى زاڭ بويىنشا قىزدىڭ كىمگە تيەم دەسە دە ءوز ەركى. ءبىزدىڭ زورلاۋعا حاقىمىز جوق،— دەدى گەنەرال.— قىز كونسە...
«بايقايمىن گەنەرالدىڭ التىنشاشتى ماعان بەرەر ءتۇرى كورىنبەيدى. زاڭدى وزدەرى قولدان جاساپ الىپ جۇرگەن جوق پا... تەمىر تورلى اباقتىسى بار قالا تۇگىل، جالپاق جاتقان قازاق جەرىنىڭ وزىندە دە قىزدىڭ ەركىن كىم سۇراعان. ايتسە دە مەن:
— قىزدى كوندىرۋدىڭ مىندەتىن ءوزىم الايىن،— دەدىم.
گەنەرالدىڭ كوزى شاراداي بولىپ كەتتى.
— اكەسىن ۇستاپ بەرگەن ادامعا ول قالاي كونەدى؟— دەدى.
— و جاعىن وزىمە جىبەرىڭىز،— دەدىم.
گەنەرال ايتقان ءسوزىن قايتىپ الا المادى. «جارايدى» دەدى.
بۇرىن بىزدە كۇزەتتە جۇرگەن ءبىر شوقىندى تاتار ۋريادنيگىنەن ەستىگەم: «فوندەرسون ۇيىندەگى مالاي قىز ءسىزدى ەكى-ۇش رەت سۇرادى. ەگەر تاماق بەرسەم تاپسىراسىڭ با؟»— دەيدى دەگەن.
ارينە، اكەسىنىڭ اعاسىمەن بىرگە اباقتىعا تۇسكەن سوڭ مەنى سولاردىڭ ادامى ەكەن دەپ ويلاپ جۇرگەنىن بىردەن ۇقتىم. جەمىن سەزسە جيىرىلعان كىرپى باۋىرىن جازادى، ازىراق اقشا بەرىپ، الگى ۋريادنيكتەن مەنى قىزبەن ءبىر جولىقتىرۋىن سۇرادىم. ءوز ءدىنىن ساتقان ۋريادنيك، پاتشا قىزمەتىن دە ساتتى، ءبىر كەزەكتە تۇرعان كۇنى التىنشاشتى ماعان اكەپ جولىقتىردى. قىز كىسەندەۋلى سەيتەن ەكەۋمىزدى گەنەرال ءۇيىنىڭ جانىنان اباقتىعا ايداپ اپارا جاتقاندا كورگەن ەكەن. جانى اشىپ تۇنىمەن جىلاپ شىعىپتى. بايقايمىن، شەت جاقتا وسكەنمەن، ءوز تۋمالاستارى دەسە ءۇزىپ جانىن بەرەتىن ءتۇرى بار. ونىڭ ۇستىنە مەن وعان ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن ءبىر باتىر جىگىت بوپ كورىنگەن ءتارىزدىمىن. قىسقاسى، ءبىز شۋ دەگەننەن ءتىل تاپتىق. ءسويتىپ، بىر-ەكى كەزدەسكەننەن كەيىن، ەكەۋمىز قول ۇستاسىپ ەلگە قاشپاق بولدىق.
«ءبىزدىڭ وسىلاي ۋادەلەسكەنىمىزدى فوندەرسونعا ايتىپ ەدىم، ول شۋ دەگەندە جامان اشۋلاندى. بولتىرىكتى قانشا اسىراساڭ دا توعايىن اڭسايدى» دەگەن وسى دەپ ءبىر ساتتە التىنشاشتى جازالاماق تا بولدى. دەگەنمەن اقىلدى ادام عوي، ازدان كەيىن ساباسىنا ءتۇسىپ «سەنىڭ مۇنىڭ دۇرىس ەكەن. التىنشاشتى الىپ ەلىڭە جەت... حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن كىسىنىڭ قىزىن الىپ قاشىپ كەلسەڭ، ساعان جۇرتىڭ ءسوزسىز سەنىم كورسەتەدى. ال بىزگە قازاق اراسىندا، اسىرەسە كەنەسارى جىگىتتەرىنىڭ اراسىندا سەندەي جانسىز كوز-قۇلاعىمىز بولعانى وتە قاجەت»،— دەدى. ءسويتىپ مەن ءقازىر التىنشاشتى قاتىن ەتىپ الىپ، كەنەسارىنىڭ اۋلىنا بارا جاتىرمىن،— دەدى ءسوزىن اياقتاپ وجار.
قوڭىرقۇلجا ريزا بولىپ قارق-قارق كۇلدى.
— جىگىت بولساڭ مىنە وسىنداي بول! قوي دا امان، قاسقىر دا توق، قاتىن دا بار.
وجار تومەن قاراپ كۇلىمسىرەگەندەي ەزۋ تارتتى.
— زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال دەگەن عوي بىزدىكى.
— دەگەنمەن ەكى كەمەنىڭ قۇيرىعىن ۇستاعان سۋعا كەتەدى، ساق بول. اسىرەسە كەنەسارى اۋلىندا... سۇلتاننىڭ كوزى قىراعى، قاتە باسساڭ بىردەن سەزەدى. جانە ول اۋىلدا جالعىز عانا كەنەسارى ەمەس قوي.
— قاسىمنىڭ ۇرپاعىنان باسقا قاسىندا تاعى كىمدەر بار ەكەن، حاباردارسىز با؟..
— ءقازىر كوپ جۇرت سولاي قاراي بەت بۇرۋدا عوي. جاقىندا سول جاقتان بەرى وتكەن ءبىر ءمالىش ساۋدەگەرىنەن ەستىدىم، اتاقتى باتىرلاردان بۇگىن تاڭدا شۇبىرتپالى اعىباي، التاي تولەباي، بەستاڭبالى بۇقارباي، باعانالى قۇدايمەندى، قىپشاق يمان بار كورىنەدى، ال تابىن رۋىنىڭ باتىرى تىلەنشىنىڭ جولامانى ءبىز دە سەندەرمەن بىرگەمىز دەپ جاقىندا بايتابىن دەگەن جاس باتىرى مەن سەرعازى حان توقالدىققا الايىن دەپ جۇرگەن اقبوكەن اتتى باتىر قىزدى جىبەرىپتى...
— قاتىن قۇتىرعان زامان بولدى عوي وسى كەز... سىرىمبەت قىرقاسىنان بايىن، مالىن تاستاپ التى بالاسىمەن كەنەسارىنىڭ قارىنداسى بوپاي دا بارىپ قوسىلدى دەگەن دە راس پا؟
— راس. قاسىمنىڭ ۇلدارى ارلان قاسقىر بولسا، قىزدارى قانشىق ءبارى ەمەس پە. بوپاي ءقازىر قولىنا نايزا الىپ ءبىر توپ جىگىتتەردى باسقارادى دەسەدى. كۇيەۋ جۇرتى، ءۋالي حاننىڭ اۋىلىن شابامىن دەپ ءتىسىن قايراپ جۇرگەن كورىنەدى.
— بوپاي كەلىپ اعاسىنىڭ توبىنا قوسىلسا جانايدار باتىر دا سو جەردە دەسەڭىزشى...
— نەگە؟
— جانايدار مەن بوپاي جاس كەزدەرىندە قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋداي بولعان جوق پا ەدى؟ تەك قاسىم تورە جانايداردى قارا قازاق دەپ بوپايدى وعان بەرمەگەن. التى بالا تاپسا دا بوپاي جانايدار دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى دەگەن وسەك بار. ەكەۋىنىڭ باسى كەنەسارى ورداسىندا قوسىلعان بولار.
ءوزىڭ انا جىلى بايگوبەكتىڭ اسىندا كورگەنىم بار، اعاسى ءتارىزدى كوزىنەن قاھار شاشقان اق سارى قاتىن ەكەن. استىنا بوز جورعا ءمىنىپ الىپ سايىسقا ءتۇستى. بىردە-بىر ەركەك شىداتپاپ ەدى...— وجار بىردەمە ويىنا تۇسكەندەي قوڭىرقۇلجاعا بۇرىلا قارادى،— جاڭاعى ايتقان باتىرلارىڭىزدىڭ ءبارى، جولامان سۇلتاننان وزگەسى، كىلەڭ اشىق كەۋدە، جالاڭ ءتوس كەدەي ساربازدار ەكەن... ەل بيلەگەن باي، ماناپتان ەشكىمنىڭ اتى ەستىلمەي مە؟
— مالىمدى شاۋىپ الار دەپ قورىققان ءجۇز-جۇز ەلۋ شاڭىراقتى شورماننىڭ مۇساسى، جاقىپتىڭ ەلەمەسى، اسىلعازىنىڭ باباتايى سەكىلدى مىڭدى ايداعان ازعانتاي بايلار بولماسا، ەل اعالارى «ءتۇبى قالاي بولادى» دەپ ارتىن كۇتىپ وتىرعان ءتارىزدى عوي. ازىرگە قوسىلعاندار قارقارالى وكىرىگىنەن قازىنىڭ قۇدايمەندىسى مەن باياناۋىل وكىرىگىنەن بەكتاستىڭ تايماسى. قازىنىڭ قۇدايمەندىسى پاتشا ۇكىمەتىنە بۇرىننان نارازى. انا جىلى ونى بولىستىقتان تۇسىرگەن. ال بەكتاستىڭ تايماسى...
— بەكتاستىڭ تايماسى دەيسىز بە؟— دەدى وجار ءسال قوبالجي.— ياپىرماي...
— نەگە شوشىدىڭ؟ قاستاسقان جەرىڭ بار ما ەدى؟
— جوق... دەگەنمەن...— وجار سىرىن ايتار-ايتپاسىن بىلمەي ءسال وتىردى دا، ءسوزىن قايتادان باستادى.— تايماستىڭ كەنەسارى قاسىندا بولۋى... ماعان ءقاۋىپ تۋعىزىپ وتىر،— دەدى ول كۇبىرلەي،— بىلتىر سەيتەن ەكەۋمىزدى ۇستاپ ومبىعا اپارا جاتقاندا ءبىزدىڭ توقتاعان اۋىلىمىز تەك وسى تايماس اۋلى عانا بولدى. بىردەمەمدى سەزىپ قالدى ما دەپ كۇدىكتەنەتىن ەدىم...
— باسقادان كۇدىگىڭ بولماسا تايماستان ازىرگە قورىقپاي-اق قوي... ول وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن جولامان مەن يمان اۋىلدارىنا ءجۇرىپ كەتىپتى. جۇرت ىڭعايىنا قاراي ىرعىز بەن تورعايدان دا ءارى بارادى دەسەدى. شاماسى كەنەسارى ەرەۋىلىنە اق جايىق، ور بويىنىڭ اۋىلدارىن دا قوسپاق نيەتتەرى بار ءتارىزدى. تايماس و جاقتان كۇزسىز قايتا المايدى. بالتا كوتەرىلگەنشە، اعاش جال تابادى دەگەندەي، سەن دە ءتىرى جانسىڭ عوي، وعان دەيىن سەنىمگە كىرەرسىڭ.— قوڭىرقۇلجا ىرقىلداي كۇلدى.— تاقا بولماي بارا جاتسا «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ» دەپ قاتىنىڭدى الدىڭا تارتىپ، موينىڭدى ۇسىنا بەرەرسىڭ. ءوزى ۇسىنعان مويىندى قىلىش كەسپەيدى.
— تايماس الىستا بولسا... ءجون ەكەن. بوتەن بالەندەي قاۋىپتەنەرىم جوق. ومبىعا جەتكەننەن كەيىن، سەيتەندى اتقانعا شەيىن ءتىرى جانعا جولىقتىرعان جوق. ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى سىردى ول وزىمەن و دۇنيەگە بىرگە الىپ كەتتى. وعان مەنىڭ كوزىم كامىل جەتەدى.— وجاردىڭ قايتادان ەڭسەسى كوتەرىلدى،— ازىرگە كەنەسارىنىڭ قاسىنا تەك اق پاتشا جەرىن تارتىپ العان رۋلار عانا شوعىرلانىپ جاتقانداي عوي. مۇنداي جاعدايدا استىنداعى وتى كۇشتى بولسا، قازان تەز قايناعانمەن تەز سۋالاتىن ەدى...
— ءاي، بىلمەيمىن،— دەدى قوڭىرقۇلجا،— بۇ جولعى كوتەرىلىس وزگە ۋاقىتتاعىداي لاپ ەتىپ جانىپ، سونە قالاتىن جالىنعا ۇقسامايدى. كەنەسارىنىڭ وسىنشاما قول جيناپ ۇندەمەۋىنەن سەسكەنەم. جانە قاسىندا جالعىز قازاق ەمەس، باسقا ۇلتتان شىققان اقىلشىلارى دا بار دەيدى جۇرت. بۇ دا ەسكە الاتىن ءجايت.
— قويىڭىزشى؟
— ءيا، جيىرما شاقتى ورىس پەن باشقۇرت جىگىتتەرى ءبىر توپ دەسەدى. ىشتەرىندە زەڭبىرەك اتا بىلەتىندەرى، ءوق-دارى جاساي الاتىندارى دا بار كورىنەدى... باس اقىلشىلارىنىڭ ءبىرى دەپ بۇقاراعا سىيماعان سيداق قوجا مەن ءوز ەلىندە ەرەۋىل ىستەپ ايدالىپ كەلگەن بولىسكەي وفيسەر ءجۇسىپ دەگەن بىرەۋدى ايتادى تىڭشىلار. كىلەڭ قاراقشى باس قوسقان ءتارىزدى.
— ياپىرماي ءا... جاقسى،— دەدى كەنەت وجار ءبىر شەشىمگە كەلگەنىن ءبىلدىرىپ،— نە بولسا دا بارعان سوڭ كورەرمىن... ال ەندى جۇمىس ءتارتىبىن سويلەسەيىك. ومبى سىزگە كەنەسارى ورداسىندا نە بولىپ جاتقانىن حابارلاپ تۇرۋدى تاپسىردى.
— حاباردى قالاي بەرمەكسىڭ؟
— سەيتەندى ۇستاسقان سامەن، جاقىپ، ساقىپ دەگەن سەنىمدى ەكى-ۇش جىگىتىم بار. ولار ءقازىر كەنەسارى جاساعىندا. حابار سولار ارقىلى بولادى.
— كەلگەن جىگىتتەردىڭ سەنىكى ەكەنىن قايدان بىلەم؟— قوڭىرقۇلجا تاعى ىرقىلداي كۇلدى،— كوپ قويدىڭ ىشىندەگى تارتىلعان قوشقار سەكىلدى كوزگە تۇسەتىن ءبىر بەلگىسى بولا ما؟
— بەلگى بىرەۋ-اق، سىزگە كەلگەندە مىنا بەلبەۋدىڭ وڭ جاعىندا تۇراتىن قۇتى، وقشانتاي، قىنى سول جاعىندا تۇرادى.
— كىسەسى شە؟
— بەلبەۋلەرىندە كىسە بولمايدى. جاس جىگىتتەرگە كەلىسپەيدى. بىرەۋ بولماسا بىرەۋ سەزىپ قالۋى مۇمكىن.
— ويپىرماي، ءوزىڭ مۇنداي ىسكە ابدەن جورعا بولىپ العان ەكەنسىڭ. جاڭاعىلارىڭ ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتىن بەلگىلەر عوي. ۇمىتىپ قالىپ جۇرمەسەم نەتسىن...
— كەنەكەڭ ءتىرى تۇرسا، ۇمىتتىرا قويماس،— وجار كۇلىمسىرەدى دە سالدەن سوڭ ورنىنان تۇرەگەلدى،— ال كورىسكەنشە بار بولىڭىز.
— Ac ءىشىپ كەتپەيسىڭ بە؟
— جۇرت كوزىنە كوپ تۇسۋگە بولمايدى. قاتىنىما وسى اۋىلداعى ءبىر قاراشىعا جولىعاتىن شارۋام بار دەپ كەتىپ ەدىم، ەندى ورالعانىم ءجون بولار...
— وندا جولىڭ بولسىن.
قوڭىرقۇلجا ءتورت كۇن ەمىن-ەركىن جاس توقالىن جايلاپ، بويى سەرگىپ اقمولا بەكىنىسىندەگى بايبىشەلەرىنىڭ ۇيىنە قايتتى. بۇل كەلگەندە قورعان قاقپاسىنىڭ الاڭىندا جاساقتارىمەن جاڭا عانا ورالعان شىڭعىس پەن ءجانادىل وتىر ەكەن. تالىزيننىڭ جارلىعىن ورىندايمىز دەپ بۇلار ەرەۋىلگە كوتەرىلگەن تىنالى، قارپىق، تەمەش بولىستارىنا دەيىن بارىپتى، بۇندا ات قۇيرىعىن شارت ءتۇيىپ، قولىنا تۇكىرىپ وتىرعان قالىڭ جۇرتتى كورىپ، ءارى قاراي جۇرۋگە قاۋىپتەنىپ كەيىن قايتىپتى.
قوڭىرقۇلجا بالالارىن كورگەندە، مىستان كەمپىردىڭ الدىنداعى التىن ساقاسىن قوتىر تايىمەن الىپ كەلگەن تازشا بالا وگەي شەشەسىنەن كەم رەنجىگەن جوق. اسىرەسە كەنەسارىعا قاراعان ەلدەن شىڭعىسىنىڭ ساۋ قايتقانىن كەشەر ەمەس. ەكى بەتى دوربالانا كۇرەڭىتىپ، قامشىسىمەن جىلتىر ەتىگىنىڭ قونىشىن سابالاي، ءۇن-تۇنسىز وتىرعان ەكى بالاسىنىڭ الدىندا ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى. بۇلاردى تاعى قانداي «بارسا كەلمەسكە» جىبەرۋدى ويلاپ ىشتەي الەم-تاپىرىق.
ءدال وسى كەزدە بەكىنىستىڭ كۇزەت مۇناراسىندا تۇرعان سولدات:
— ءبىر سالت اتتى كورىنەدى. ءجۇرىسى تىم اسىعىس، قاقپانى اشايىن با؟—دەپ داۋىستادى.
قوڭىرقۇلجا بۇرىلماستان جاۋاپ بەردى.
— اش!
اشىلعان قاقپادان، قارا تەرگە مالىنعان كەر توبەل قازاقى اتتان، كويلەگىنىڭ وڭ يىعى جاۋىرىنىنا دەيىن قان بوپ قاتقان، ۇزىن سارى سولدات «بەدا! بەدا!» دەپ قۇلاي-مۇلاي جەرگە ءتۇستى. جاقىن تۇرعان كازارمانىڭ ەسىگىنەن قىلىشىن سۇيرەتە، قازاق اتاۋلىسى «قاراپۇشىق يۆان» دەپ اتايتىن، كەلتە مۇرىن، دەڭبەلتەك قارا، كوك كوز، وسى قاراوتكەل بەكىنىسىنىڭ كومەندانتى ۆويسكوۆوي ستارشينا يۆان كاربىشيەۆ جۇگىرە شىقتى.
— نە بولىپ قالدى؟— دەدى ول سولداتقا تۇيىلە.
— بەدا، ۆويسكوۆوي ستارشينا،— دەپ سولدات اۋىرعان يىعىن ءبىر قولىمەن باسا، ىڭقىلداي سويلەدى،— ءبىز حورۋنجيي كوتوۆتىڭ باسقارۋىمەن ەلۋ سولدات، ون ۋريادنيك پەتروپاۆلدان تاشكەنتكە بارا جاتقان ستروگانوۆ كۋپەستىڭ كەرۋەنىن شەكاراعا دەيىن اپارىپ سالماق بوپ شىعىپ ەدىك. سالىنىپ جاتقان اقتاۋ بەكىنىسىنەن وتە بەرگەنىمىزدە كىلەڭ سويىل، نايزا ۇستاعان كەنەسارى جىگىتتەرىنە كەزدەستىك. سولداتتاردىڭ بايلانىسپايىق دەگەنىنە قاراماي، حورۋنجيي كوتوۆتىڭ بۇيرىعى بويىنشا ەكى-ۇش ەسەرسوق مىلتىق اتىپ، بىر-ەكى ادامىن وققا ۇشىرىپ ەدى، ىلعي جۇيرىك مىنگەن جىگىتتەر لاپ قويىپ وتريادتىڭ بىت-شىتىن شىعارىپ، تەگىس سويىلعا جىقتى. استىنداعى جۇيرىك اتىم قۋعاندارعا جەتكىزبەي تەك مەن عانا قۇتىلدىم...
بۇل كەزدە سولداتتار دا جينالىپ قالعان-دى، ءبارىنىڭ دە جۇزىندە قوبالجۋ، قورقۋ...
— وزدەرى قانشا؟
— بەس ءجۇز ادامداي.
— كەنەسارىنىڭ ءوزى مە باسقارىپ جۇرگەن؟
— جوق، ءىنىسى ناۋرىزباي. مەن ونى بۇرىن كوكشەتاۋدا كورگەم.
— سولداتتاردىڭ قانشاسى ءتىرى قالدى؟
— بىلمەيمىن... قولعا تۇسكەن سولداتتاردى جانە كەرۋەندى بار مۇلكىمەن وزدەرىمەن بىرگە الىپ كەتتى. قايتا ورالىپ كەپ، سايدان كوردىم...
— بەتتەرى قالاي؟ بىزگە بۇرىلعان جوق پا؟
— جوق. ءارى قاراي كۇنباتىسقا كەتتى.
سولداتتىڭ جاراسىن قاراپ بولعان جاس فەلدشەر وعان:
— اعاي، لازارەتكە ءجۇرىڭىز،— دەدى ءوزى جارالى بولعانداي ايانشاقتاپ.
جارالىنى قورشاعان سولداتتار ەندى گۋىلدەي سويلەپ كەتتى.
— وسىلاي ايدالادا ءجۇرىپ قىرىلامىز دا ءبىر كۇنى!
— ايدالاڭ نە؟ بۇ دا روسسيا جەرى عوي...
— ءيا، ساعان وسى داليعان «روسسيا دالاسىنان» ولگەنىڭدە عانا ەكى مەتر جەر بۇيىرار:
— وندا دا تەرەڭدىگى ءبىر قۇلاش...
— ءبىزدى وسى جاققا قانداي سور ايداپ اكەلدى.
— ءوزى كەلگەندەي سويلەۋىن قاراشى! مەنىڭ ەركىمە سالسا، بۇل جەلى ازىناعان قۋ دالانى و دۇنيەدە دە كورمەس ەدىم.
— قىسقارتىڭدار ءسوزدى!— دەدى كەنەت اقىرىپ جىبەرىپ كاربىشيەۆ،— كەنەسارى قاراقشىلارى بىزگە سوقپاي كەتپەيدى. ەرتەڭنەن باستاپ، بەكىنىستىڭ بار سولداتى، جۇمىسقا جارايتىن ەركەك-ايەلدەرى ور قازۋعا شىعادى! تاڭ سارىدەن!
راسىندا كەنەسارى ەرەۋىلشىلەرى قاراوتكەل بەكىنىسىنە سوقپاي كەتۋى مۇمكىن ەمەس ەدى، ويتكەنى قازاق دالاسىنا روسسيا پاتشاسىنىڭ وتارشىلىق ساياساتىن جۇرگىزۋىندە اقمولا بەكىنىس قالاسى ەرەكشە قىزمەت اتقارعان.
بۇل ءتۇنى قوڭىرقۇلجا ۇيىقتاماي شىقتى. كەنەسارى اسكەرى بەكىنىستى السا، ەڭ الدىمەن ات قۇيرىعىنا اعا سۇلتاندى بايلايدى. ەجەلدەن الا الماي جۇرگەن كەگى بار. «ال كەنەسارىنىڭ قاراوتكەلگە كەلۋى ءسوزسىز. مىناۋ اقتاۋ توڭىرەگىن شارلاۋى — قاراوتكەل بەكىنىسى ەسىگىنىڭ قالاي جابۋلى ەكەنىن بىلگىسى كەلىپ تارتىپ كورۋى... الدە كەنەسارىعا كىسى سالسام قايتەر ەدى؟ ءبارىمىز دە شىڭعىستىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىدان تارادىق قوي، مۇمكىن رايىنان قايتار؟.. جوق، جوق، ويتۋگە بولمايدى. ول وزگەنى كەشكەنمەن مەنى كەشپەيدى، قاسىم بالالارىنىڭ اتادان بالاعا ميراس بوپ كەلە جاتقان كەگى بار. نە بولسا دا تابان تىرەپ ۇرىسىپ كورۋ كەرەك. ەندىگى مەنىڭ سيىنار قۇدايىم دا، تابىنار ارۋاعىم دا ومبى... سودان جاردەم سۇرايىن، قورعا دەيىن. ال مىنا قارا پۇشىق يۆاننان نە قايىر، نە ءۇمىت، ءوزى ماعان الا كوزدەۋ، مەنى جاۋ قولىنا بەرىپ، بەكىنىستى تاستاي قاشۋدان دا تايىنباس.
قوڭىرقۇلجا تاڭ سارىدەن تۇرەگەلىپ تالىزينگە حات جازدى. حاتىن: «قاسىم ۇلى كەنەسارى روسسيا يمپەرياسىنا بەرىلگەنىمدى كەك ساناپ مەنى ايايتىن ءتۇرى جوق. الدىمەن مەنىڭ باسىمدى الىپ، بۇكىل بالا-شاعامدى، تۋعان-تۋىسقانىمدى قۇرتپاق. كەنەسارىنىڭ بۇل ويىن ماعان قاس وزگە رۋلار دا قولداۋدا. سوندىقتان وسىنداي تار كەزەڭدە قول ۇشىن جالعاپ، تەزىرەك اقمولا بەكىنىسىنە ەرەۋىلشىلەرگە توتەپ بەرە الاتىن اسكەر جىبەرۋىڭىزدى وتىنەم»،— دەپ ءبىتىردى.
حاتتى جازىپ بولىپ، تەز ومبىعا جەتكىزۋىن كاربىشيەۆقا تاپسىردى دا، ءوزىنىڭ باسقا شارۋاسىنا كىرىستى. ەڭ الدىمەن بەكىنىس سىرتىنا كوكورايلى ەسىل جاعاسىندا وتىرعان ەكى ايەلىنىڭ اۋىلىن كوشىرىپ الماقشى بولدى. بۇل ءىستى ورىنداۋدى ءجانادىل مەن شىڭعىسقا تاپسىرايىن دەپ شاقىرتسا، تاعى دا ەكەۋى بىردەي بەكىنىستە بولماي شىقتى. تەرىسىنە سىيماي اشۋلانعان قوڭىرقۇلجاعا بايبىشەسىنىڭ «جازعى دەمالىستارى بىتۋگە اينالدى. ومبىعا قايتار الدىندا ەل قىدىرىپ، بوي كوتەرەيىن دەگەندەرى شىعار، نەسىنە رەنجيسىڭ»،— دەگەن ءسوزى اۋرۋ جاراسىنىڭ اۋزىن تىرناپ العانداي اسەر ەتتى. «قانداي بوي كوتەرۋ ەكەنىن بىلمەيمىن بە؟ ءتۇنى بويى كوزىمدى ىلىندىرە الماي شىققانىمدا، وڭباعان يت شىڭعىس جاتقان عوي زەينەپتىڭ تورسىقتاي قوس انارىن قۇشىپ!»
ابدەن اشۋىنا مىنگەن قوڭىرقۇلجا توقالىنىڭ اۋىلىنا نوكەرلەرىمەن ءوزى بارماق بولىپ، شارت كيىنىپ الدى. قولىنا توبىلعى ساپتى قامشىسىن ۇستاي دالاعا شىقتى. ءدال وسى ساتتە ونىڭ كوزى بەكىنىس قاقپاسىنا ويناقتاي كىرگەن قارا جورعاسىنا ءتۇستى. موينىندا دوربا سەكىلدى سالاقتاعان بىردەمەسى بار. قارا جورعا جەمگە ۇيرەنگەن مال. بەكىنىس ىشىندەگى قۇدىقتاردان سۋ ىشپەيدى. كوك ەسىلدىڭ كوك تولقىنىن ءجۇزىپ ءجۇرىپ سۋسىنداۋدى ادەت ەتكەن. قورعان سىرتىنداعى وزەنگە ءوزى بارىپ، ءوزى كەلەدى. قوڭىرقۇلجادان بوتەن جانعا ۇستاتپايدى. ول بەكىنىس قاقپاسىنا وقىرانا كىرىپ، داعدىلى جەم جەيتىن استاۋىنا قاراي ءتورت اياعىن شالىس تاستاپ، ىرعالا اعىپ كەلە جاتىر. مىنە اعا سۇلتان ەسىگىنىڭ الدىنداعى جەم استاۋعا كەلىپ تۇرا قالدى. «مويىنداعىسى نە سۇمدىق» دەپ قوڭىرقۇلجا اۋىر دەنەسىن ىركىلدەتە قوزعاپ، قارا جورعانىڭ جانىنا جەتىپ باردى. كەنەت ءون بويى دىرىلدەپ كەتتى. اتىنىڭ موينىنداعى ۇلكەن كەنەپ دوربانىڭ ىشىندە قاربىز سەكىلدى دومالانعان بىردەمە بار، قانى سىرتىنان سورعالاپ جەرگە تامىپ تۇر...
قوڭىرقۇلجا بەلىندەگى لوكەت پىشاعىن سۋىرىپ الىپ، دوربانىڭ ءجىبىن كەسىپ جىبەردى. دوربا جەرگە گۇرس ەتتى. دەنەسى دىرىلدەپ كەتكەن قوڭىرقۇلجا دوربانىڭ ءبىر بۇرىشىنان ۇستاپ سىلكىپ جىبەردى. توپ ەتىپ ودان ادامنىڭ باسى ءتۇستى. كوزى شاراسىنان شىعا الارىپ، تىستەرى اقسيا قالعان. ءبىر ۇرتىنان قاپ-قارا بولىپ كەتكەن ءتىلىنىڭ ۇشى كورىنەدى. ءسىرا بالتامەن شاپقان بولۋ كەرەك، مويىن ومىرتقاسى شورت ۇزىلگەن. قىزىل قان ءار جەردە بەتىن الىپ، جاڭا تۋعان قوزىنىڭ ەلتىرىسىندەي قارا قوشقىل بۇپ-بۇيرا شاشىنا ۇيىسا جابىسقان... قوڭىرقۇلجا اڭ-تاڭ بوپ تەسىلە قاراپ ەدى، تاني كەتتى، بالاسى شىڭعىستىڭ باسى ەكەن.
بولعان ۋاقيعاعا ەندى عانا تۇسىنگەن قوڭىرقۇلجا كوزى قاراۋىتىپ قۇلاپ بارا جاتىپ:
— تۇرا تۇر، كەنەسارى، سەنىڭ سىزدىعىڭنىڭ باسىن ءدال وسىلاي الدىڭا تارتپاسام، اتىم قوڭىرقۇلجا بولماسىن!—دەۋگە عانا ءتىلى كەلدى.
جوق، شىڭعىستىڭ باسىن كەسكەن كەنەسارى دا ەمەس، ونىڭ ساربازدارى دا ەمەس، كۇمىستىڭ اكەسى ءابدىۋاقيت شال ەدى. قوڭىرقۇلجا جالعىز قىزىن قور ەتكەن ءتۇنى، بار شوقپىتىن قارا لاشىعىنىڭ ورتاسىنا ءۇيىپ، استىنان وت قويدى دا، تاڭ اتا كۇمىسى مەن ايەلى ەكەۋىنىڭ قولىنان ۇستاپ اۋىلدان بەتى اۋعان جاققا قاشىپ شىققان. ءىس بۇلاي بەت الار دەپ كۇتپەگەن قوڭىرقۇلجا نوكەرلەرى سوڭدارىنان قۋعانشا بۇلار قامىستى كول جاعاسىنا جەتىپ، تاپتىرماي كەتكەن. ءابدىۋاقيت ايەلى مەن قىزىن كەنەسارى جاساعىنا كوشىپ بارا جاتقان ءبىر شاعىن اۋىلعا قوسىپ جىبەرىپ، ءوزى كەيىن قايتقان. جۇرەگىن ۋداي اشىتقان اشۋ، ىزا، قورلانۋ كوزىن قاراۋىتتىرىپ، دەنەسىن وتتاي ورتەگەن. اقىل-ويىن، بار سەزىمىن تەك «كەك! «كەك الۋ!» دەگەن ارمان عانا بيلەگەن. شەرمەندە جان وسىدان بوتەن شەشىم تابا المادى. ىزا ۇستىندە وعاش بۇدان ارتىق ادىلەتتى، دۇرىس شەشىم جوق تارىزدەندى. قوڭىرقۇلجانى ءولتىرىپ، ءوشىن السا ارمانىنان شىعاتىنداي بولدى. وسىنداي تاۋەكەلگە بەل بۇعان ءابدىۋاقيت يتىنە شەيىن وزىنە تانىس زەينەپ توقالدىڭ اۋلى سىرتىن تورلاي باستادى. ءبىراق كۇزەتى مىقتى توقال ۇيىنە تاياي الماعان. بەسىنشى كۇنى، كۇزەت كەتكەن ءتۇنى — تاعى اڭدىعان. ويدا جوقتا اۋىل سىرتىندا ەكى سالت اتتى پايدا بولعان. بىرەۋى شىڭعىس ەدى. ءابدىۋاقيت بىردەن تانىدى. جانىنداعى سەرىگىن زەينەپتىڭ وتاۋىنا جىبەرىپ، شىڭعىس ءوزى حابار كۇتىپ، ساي تۇبىندە جاتىپ قالدى. ءسىرا، اكەسى كەتىسىمەن توقالدىڭ ۇيىنە تىكەلەي بارۋعا جۇرەكسىنگەن بولۋى كەرەك... بۇنىڭ ءبارىن ءابدىۋاقيت كورىپ وتىردى. بەس كۇننەن بەرى قولىنان دىم كەلمەي، ىزادان ابدەن كوزى قاراۋىتقان، اكەسى مەن بالاسىنىڭ بالاسى مەن توقال شەشەسىنىڭ اراسىنداعى كاپتى بىلمەيتىن سورلى، «قوڭىرقۇلجانىڭ بالاسى مەنىڭ بالامنان ارتىق پا، ول مەنىڭ بالامدى قان قىلعاندا مەن ونىڭ بالاسىن نەگە ايايمىن» دەپ، كوزى ءىلىنىپ كەتكەن شىڭعىستىڭ قاسىنا سىبدىرىن شىعارماي كەلىپ ايبالتامەن مويىن تۇسىنان قوس قولداپ كەپ ۇرعان.
سول كۇنى تاڭەرتەڭ ەنەسىنەن جەتىم قالىپ، قۇلىنىنان ءوزى ەمىزدىكپەن اسىراعان قارا جورعانى ەسىلدەن س ۋ ىشۋگە كەلگەن كەزىندە ەپپەن قۇر-قۇرلاپ ۇستاپ الىپ، شىڭعىستىڭ باسى سالىنعان دوربانى موينىنا تاعىپ قويا بەرگەن. ءوزى كەنەسارى ەلىنە قاراي اسىعا جونەلگەن.
قوڭىرقۇلجا ءۇش كۇن جەر قۇشىپ جاتىپ، بالاسىنىڭ دەنەسىن ەل-جۇرتى بوپ قابىرلەگەننەن كەيىن ءبىر-اق تۇردى. ايتسە دە شىڭعىستاعى ءوشىن جاۋىنىڭ الىپ بەرگەنىنە ول ىشتەي ريزا ەدى، ءبىراق اعايىن-تۋعانعا سىر بەرمەي، قارا جامىلىپ قايعى تارتقانداي جەتىسىن بەردى دە، كەنەسارى قولىمەن كەزدەسۋ ارەكەتىنە كىرىسىپ كەتتى.
II
كەنەسارى ءبىر قيىن ماسەلەنى شەشەردە قالىڭ قاباعىن قارس جاۋىپ، ءبىر قولىمەن يسفاعان سەمسەرىنىڭ سابىنان ۇستاپ، تەمىر تورعا قامالعان جولبارىستاي اق وردانىڭ ءىشىن كەزىپ، ەرسىلى-قارسى جۇرە، كوپ ويلاناتىن. مۇنداي كەزىندە سۇلتاننىڭ سىرت بەينەسى شىنىندا دا، جولبارىسقا ۇقساس قاھارلى بولاتىن، جەلكەسى كۇدىرەيىن، وتكىر كوزدەرى ادەتتەگىسىنەن گورى قىزارا ءتۇسىپ، ءتىرى جانعا ءتىل قاتپاي، سۇستانا قالاتىن: وسىنداي اشۋلى-ويلى شاعىندا ونىڭ ۇستىنە ەشكىم باتىپ كىرە المايتىن، ويتكەنى ول بۇل كەزدە جايشىلىقتاعىداي ەمەس، ادام كوڭىلىنە قارامايتىن قاتال كەلەتىن...
كەنەسارى بۇگىن دە وسىنداي جاعدايدا ەدى. پولكوۆنيكتىڭ پوگونى تاعىلعان وقالى كوگىلدىر ماۋىتى شاپانىن جەلبەگەي جامىلا سالىپ، ەكى ساعاتتان بەرى اق وردانىڭ ءىشىن ادىمداي ەرسىلى-قارسىلى كەزىپ ءجۇر.
كەشە سىر بويىنان حابارشى كەلگەن. ول «مادەلىحان ءوزى وگەي شەشەسى حانپادشايىممەن كوڭىلدەس ەكەن، وسىدان ءبىر بالە تۋماسا نەتسىن» دەگەن. جانە بەگدەربەكتىڭ اۋليەاتاعا اۋىسىپ، ۋاقىتشا تاشكەنت قۇشبەگى بوپ لاشكاردىڭ ءوزى تاعايىندالعاننان بەرى، و جاقتاعى قازاقتاردىڭ كۇيىنىڭ بۇرىنعىدان دا ناشارلانىپ كەتكەنىن ايتقان. كەنەسارىنى تولقىتقان وسى حابارلار ما؟ جوق، ولار ەمەس. بۇل حابارلار سۇلتاندى قانشا ولەڭدەتكەنمەن، ازىرگە تەك شىعىپ كەلە جاتقان شيقان ءتارىزدى. جارىلاتىن كەزىن شىداي كۇتۋگە بار. ونىڭ بار ويى وسى ارادا، ءوزىنىڭ بۇگىن شەشەتىن ماسەلەسىندە. ەگەر ونى دۇرىس شەشسە، باعىنىڭ جانعانى، ابىرويى كوتەرىلگەنى. ءقازىر سوڭىنان ەرگەن ەلۋ مىڭ شاڭىراقتىڭ ۇستىنە، ەرتەڭ تاعى ەلۋ مىڭ ءتىپتى ءجۇز، ءجۇز ەلۋ مىڭ شاڭىراقتىڭ قوسىلۋى كامىل... ال دۇرىس شەشە الماسا بىلتىردان بەpi جانىن سالىپ جيناعان جۇرتىنىڭ كوز الدىندا ءۇمىتىن اقتاماعانى... وندا ەرتەڭنەن باستاپ، سوڭىنان ەرگەن ەلدىڭ تاراي باستاماسىنا كىم كەپىل؟ قازاق توپىرلاپ شاۋىپ كەلە جاتقان جىلقى ءتارىزدى، ەگەر جاۋ الدىنان شىعىپ ۇركىتە قالسا كەيىن قاراي لاپ بەرۋدەن تايىنبايدى. وندا ونى اقىل دا، سويىل دا توقتاتا المايدى...
سوندىقتان سوڭىنان ەرگەن جۇرتتى ونداي كۇيگە ۇشىراتپاۋ كەرەك، ايقاي ساپ دەلەبەسىن قوزدىرىپ، شاپقان ۇستىنە شاپقىزىپ، كەزدەسكەن ور، ويپاتتان سەكىرتىپ وتكىزىپ، قارسى كەلگەن جاۋدى جاپىرتىپ كەتكىزۋ كەرەك.
كەنەسارى جىگىتتەرى وسى ۋاقىتقا دەيىن، تاشكەنت پەن قاراوتكەل، قىزىلجار اراسىنداعى كەرۋەندەردى تالاپ، ىرقىنا كونبەگەن كەيبىر سۇلتانداردىڭ اۋلىن شاۋىپ، چيريكوۆ پەن كارپوۆتىڭ جاساقتارى سەكىلدى پاتشا اسكەرلەرىنىڭ شاعىن توپتارىمەن عانا قاعىسىپ كەلدى. ال ەرتەڭنەن باستاپ ۇلكەن ايقاسقا شىقپاق پاتشا اسكەرلەرى مەن روسسياعا بەرىلگەن قازاق سۇلتاندارىنا قارسى مايدان اشپاق. ول سويتۋگە مىندەتتى، ويتكەنى سوڭىنان ەرگەن جۇرتتىڭ كوكەيكەستى ارمانىن، مۇددەسىن ەسكە الاتىن مەزگىل جەتتى، ايتپەسە جەر-سۋىمىزدى، ەركىندىگىمىزدى قورعايمىز دەپ ماڭىنا توپتالعان بۇقارا ەلدىڭ كوڭىلى سۋي باستاۋى مۇمكىن. قارا قازاقتىڭ بۇدان كۇتكەنى ەل شابۋ، كەرۋەن توناۋ ەمەس، ۇلكەن ءىس، حالىقتىق ءىس.
كەنەسارى بۇل مايداندى اشپاستان بۇرىن، پاتشا اسكەرىمەن تالاستى سوعىسسىز شەشپەك بوپ قولدان كەلگەن امالىن اياعان جوق. ماڭايىنا اق پاتشادان زابىرلىك جەگەن جۇرتتى جيناۋمەن قاتار، مۇمكىن، كۇننەن-كۇنگە كوبەيىپ جاتقانىمىزدى كورىپ بىزبەن ساناسار دەگەن ۇمىتتە دە بولدى. ومبى باستىقتارىنا حات ۇستىنە حات جولدادى.
ەڭ اقىرعى حاتىن ول شۋ مەن سارىسۋدى قىستاپ شىعىپ، سارىارقانىڭ بەل ورتاسى قاراقويىن قاشىرلىعا كوشىپ كەلگەن سوڭ باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گورچاكوۆ كنيازعا 1838، ياعني قازاقشا يت جىلى، مامىر ايىنىڭ باسىندا جازعان. ونى توقتىنىڭ تابىلدىسى مەن قازانعاپتىڭ كوشىنبايى دەگەن ءوزىنىڭ ەكى سەنىمدى ادامى ارقىلى جولداعان، حاتتىڭ مازمۇنى مىناداي ەدى:
«مارتەبەلى ۇلۋع گوسپودين جانارال-گۋبەرناتور ءحازراتلارىنا.3
ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى كەنەسارى قاسىم ۇعىلىنان عارىزناما.
ءسىزدىڭ اعزام ءحازراتلارىڭىزعا ماعلۇم قىلامىز، شۋنكي مەنىڭ تىلەگىم ەكى پاتشالىقتىڭ حالقى دا تىنىشتىقتا ءومىر ءسۇرۋ ەدى، ءبىراق تا ءسىزدىڭ ادامدارىڭىزدى ءوز جاعىما شىعارىپ الدى دەپ ءسىز ماعاچ كۇمانداناتىن كورىنەسىز. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم مىناۋ: ءبىزدىڭ بابامىز حان ابىلايعا ءتيىستى جەرلەردە ءسىز دۋان سالدىردىڭىز جانە قازاق حالقىنان الىم-سالىق الاسىز، ءسويتىپ ءبىزدى قىسپاققا سالىپ وتىرسىز. ءبىز بۇعان ريزا ەمەسپىز جانە الىم-سالىق تولەپ ءسىزدىڭ قاراۋىڭىزدا تۇرا المايمىن، ءبىزدىڭ باسىمىزعا تۋعان كۇن رەسەيدىڭ باسىنا تۋسا سەندەر قانداي كۇيدە بولار ەدىڭدەر؟ سوندىقتان ءبىزدىڭ جاي-كۇيىمىزبەن ساناسۋلارىڭ كەرەك.
ارينە، مەن باياناۋىل، قارقارالى ءھام اقمولا قازاقتارىن وزىمە قوسىپ الدىم، ءالى دە بولسا حالقىمدى ءوز جاعىما قوسا بەرەم دەگەن نيەتىم بار؛ الايدا قازاق حالقى بۇرىنعىشا ءوز الدىنا ەل بولىپ ءومىر سۇرسە ءتىپتى جاقسى بولار ەدى، سوندا عانا ءسىز دە، ءبىز دە تىنىش ءومىر سۇرە الار ەدىك.
مەنىڭ ەستۋىمشە، سىزدەر ءبىزدى قوقان ءھام بۇقار حاندىعىنان ايىرۋدى كوزدەيتىن كورىنەسىزدەر. ءبىراق ولار مۇسىلمان زاڭى بويىنشا ءبىزدى قورعاۋعا مىندەتتى.
ەكى ەل تىنىشى، بەيبىت ءومىر سۇرسە بارىنەن دە سول جاقسى بولار ەدى. ءبىراق دۋانباسىلارى ەل ارالاعان كەزىندە سيازعا دەپ سىلتاۋراتىپ قازاقتىڭ جاقسى ات، جاقسى كيىم-كەشەكتەرىن الاتىن كورىنەدى. ءبىزدىڭ مۇلكىمىزدى تالان-تاراجعا سالۋعا تىيىم بولسىن دەگەن پاتشا اعزامنىڭ زاڭى بولا تۇرسا دا، دۋانباسىلارى قازاقتاردىڭ ايتقان ارىزىن قۇلاعىنا دا ىلمەيدى. جۋىردا عانا تورتۋىل بولىسىنىڭ قازاعى ازناباي مىرزانىڭ ايەلىن، ەكى كەلىنىن، قىزىن ءھام ءبىر جەسىر ايەلدى جاۋلاپ الىپ كەتتى. بۇلاردىڭ قايدا ەكەنى ءالى بەلگىسىز.
سىزبەن ءارقاشاندا دوستىق قاتىناستا تۇرۋدى كوزدەپ مەن مىنا تومەندەگىلەردى تالاپ ەتەمىن:
1) اقتاۋ قورعانىسى جويىلسىن؛
2) اقمولا دۋانى جويىلسىن؛
3) ءبىزدىڭ جەرىمىزگە سالىنعان سونداي مەكەمە ورىندارى تەگىس جويىلسىن؛
4) قاماۋعا الىنعان ءبىزدىڭ ادامدار ءھام قوڭىرقۇلجا سۇلتانعا جىبەرىلگەن ەكى ادام بوساتىلسىن.
ۇشپۋنى يلاندىرماق ءۇشىن مەن سۇلتان
كەنەسارى قاسىم ۇعلى ءمورىمدى باستىم».
بۇل حاتتا كەنەسارى قوقان، بۇحار حاندىعىمەن ەش ۋاقىتتا دا بىرىكپەيتىنىن بىلە تۇرسا دا، گەنەرال-گۋبەرناتورعا سۇس كورسەتۋ ءۇشىن ولار جاردەم بەرەدى دەگەن ءسوزدى ادەيى كورسەتكەن.
بۇل حاتىنا دا كەنەسارى ءۇش اي بويى ەش جاۋاپ الا المادى. حاتتى اپارا جاتقان تابىلدى مەن كوشىنبايدى قوڭىرقۇلجا جاعىنداعى كوشەننىڭ بالالارى ۇستاپ الىپ، ومبىعا جاياۋ ايداپ جەتكىزەدى. كوپ كەشىكپەي ولاردى سوتتاپ سىبىرگە جۇرگىزەدى-مىس دەگەن حابار كەنەسارىعا دا كەلەدى.
ءوزىنىڭ بىرنەشە حاتىنا جاۋاپ الا الماعان كەنەسارى ەندى ابدەن ىزالانادى. دۇشپاندارىنىڭ قارۋلى ايقاسسىز تەڭدىك بەرمەيتىنىنە كوزى جەتەدى. «ەندى ماعان قالعان جول — نە پاتشا ۇكىمەتىنە، قوڭىرقۇلجا، ءۋالي بالالارىنا باس ءيىپ باعىنىپ، قالىڭ قولدى تاراتۋ. نە مايدان اشىپ ايقاسىپ، كۇشپەن ءوز ايتقانىما كوندىرۋ»،— دەپ ويلايدى ول. وسىنىڭ ەكىنشىسىن قالاعان كەنەسارى بۇل ايقاستى قازاق دالاسىن وزىنە باعىندىرۋدا سولتۇستىك پەن شىعىستاعى روسسيا يمپەرياسىنىڭ ەڭ مىقتى كىندىگى بولعان اقمولا بەكىنىسىن الۋدان، ونىمەن قاتار اتا جاۋى ءۋاليحاننىڭ قاتىنى ايعانىمنىڭ سىرىمبەت سالاسىنداعى ورداسىن شابۋدان باستاماق بولدى. كەي باتىرلارىنىڭ «شابۋىلدى كوكشەتاۋدان باستاساق» دەگەنىنە سۇلتان كونبەدى. ويتكەنى كوكشە جەرى ات باۋرىن جازىپ شابا الاتىن جازىق ەمەس جانە ار جاعىندا ومبى جاقىن، پاتشا اسكەرى تەز جەتۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە اكەسى قاسىم كوكشەنىڭ كيەسى اق بۋرانى اتقان دەگەن لاقاپ بار، كەنەسارى ەل قارعىسىنان دا سەسكەنەدى.
ال اقمولا بەكىنىسىن الىپ ءوزىنىڭ مىقتىلىعىن كورسەتسە، ابىرويىنىڭ ورشىگەنى. بىرەۋدى ماقتاسا ايىن اسپانعا شىعارىپ، جەر-كوككە سىيعىزباي كوتەرمەلەيتىن قازاق كەنەسارىنىڭ داڭقىن التى الاشقا تاراتادى. سەركەگە ەرگەن قويداي سوڭىنان ەرەدى. وسىلاي بولاتىنىنا سۇلتان كامىل سەنەدى. وعان تاعى ءبىر سەبەبى بار. كەشە عانا حابار العان. وسى بۇگىن-ەرتەڭدەر ارقا وكىرىكتەرىنىڭ قازاقتارىنان جاڭا ۋستاۆ بويىنشا بيىلدان باستاپ سالىق جينالسىن دەگەن پاتشا جارلىعى شىقپاق. بۇل جارلىق بويىنشا ءجۇز قارادان ءبىر قارا سالىق الىنىپ، ەگەر ول اقشاداي تولەنەتىن بولسا، جىلقى باسى 35 سومعا، وگىز جيىرما سومعا، قوي ەكى سومعا باعالانسىن دەلىنبەك. بۇل جارلىق شىقسا، داتكە قۋات، ونسىز دا پاتشا ۇكىمەتىنەن قىسپاق كورىپ جۇرگەن قازاق، كەنەسارى جاعىنا قويداي توعىتىلادى...
پاتشانىڭ كوكشەتاۋ مەن قارقارالى وكىرىگىنىڭ قازاقتارى جايىنداعى بۇل ۋكازى كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ قىزۋ شاعىندا قاراشانىڭ جيىرما سەگىزى كۇنى سول يت جىلى شىقتى. ءبىراق ۇزىن قۇلاق بۇنى قازاق اۋلىنا ەكى اي بۇرىن جەتكىزدى. كەنەسارىنىڭ دا داتكە قۋات كورىپ وتىرعانى وسى ۋكاز...
«ال اقمولا بەكىنىسىن الا الماسا؟ سوڭىنداعى. بەس مىڭ اتتى اسكەرىن قىرعىنعا ۇشىراتسا؟ وندا كەنەسارىنىڭ ارتىنان كىم ەرەدى؟ بىردەن تاۋى شاعىلعان جۇرت، باسقا ۇرعان مال سەكىلدى شەگىنشەكتەي بەرمەك. جاۋىن جەڭە المايتىن باتىر — قۇر باتىر، ەل قورعانى ەمەس.
سوندىقتان وسى ەڭ العاشقى ۇلكەن ايقاستا كەنەسارى ءوزىنىڭ قامال بۇزار ەر، ەل باستاي الاتىن كەمەڭگەر ەكەنىن جۇرت كوزىنە كورسەتۋى كەرەك. ويتپەسە ول جۇرتتى سوڭىنان ەرتە المايدى، ويلاعان ماقساتى — حان تاعىنا دا جەتە المايدى. ال مۇنى ىستەي الماسا؟»
«جوق، جوق، قايتكەن كۇندە دە اقمولا بەكىنىسىن الۋ ابزال. ءبىراق بەس جۇزگە تاياۋ جاساعى، زەڭبىرەك، كارابين، ىشتەسەر قارۋى بار، بيىكتىگى بەس ساجىن قورعاندى، جان-جاعىن قورشاي قازعان تەرەڭ ورلى بەكىنىستى قوڭىرقۇلجا مەن قاراپۇشىق يۆان وپ-وڭاي بەرە سالا ما؟ ايلاڭ جەتسە، بەرمەيمىن دەگەنىنە قوياسىڭ با، الاسىڭ!.. باشقۇرت ءاشىراپ ايتقان بەكىنىستى الۋ ايلاسى كەنەسارىنىڭ بۇرىنعى ويىنا وي قوستى ەمەس پە؟ ءيا، ءسويتتى. اتتەڭ، دۇنيە-اي، ءاشىراپ ەكى كۇن وتپەي جوق جەردەن مەرت بولدى. ءبىراق ايتقان اقىلى كوكىرەگىمدە سايراپ تۇرعان جوق پا؟ اي، قاراۇلەك-اي، قولىڭ گۇرزىدەن دە اۋىر-اۋ، سورلى باشقۇرتتىڭ مويىن ومىرتقاسىن بىردەن ءۇزىپ جىبەرىپسىڭ. ءسال جەڭىل قيمىلداساڭ نەتتى، جازىعى قامال الۋدى ۇيرەتكەنى مە؟ نويىس نەمە، مەنىڭ ويىمدى دۇرىس تۇسىنبەگەنسىڭ عوي. ساعان ءاشىراپتى ەرتىپ جىبەرگەندەگى ويىم قارامايدى دۇرىس قايناتۋدى ۇيرەتسىن دەگەنىم ەدى عوي. ال سەن مەنىڭ بۇرىنعى تاسىلىمنەن شىعا الماپسىڭ... ءولتىرىپ جىبەرىپسىڭ. ءولۋ — ءومىر زاڭى. ەندى وقاسى جوق. ولتىرگەنىن دۇرىس تا. قاراشىنىڭ اقىلىمەن قامال العانىمدى جۇرت بىلسە، مەندە قانداي ابىروي قالادى؟ ەندى ول ءادىستى... جوق، جوق، ەڭ الدىمەن بار باتىرىمنان بەكىنىستى قالاي الۋ كەرەك ەكەنىن سۇرايمىن، ارينە ءارقايسىسى ءارقيلى جولعا سىلتەيدى... ەڭ سوڭىندا بارىپ، ءوز ويىمدى ايتامىن. ەل باستايتىن قاھارماننىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءسوزدى ايتۋىم كەرەك. بۇنىڭ ءوزى ماعان ەرگەن جۇرتتىڭ بىردەن كوڭىلىن كوتەرۋى ءسوزسىز. سودان كەيىن مەن ايتقان ادىسپەن اقمولا بەكىنىسىن الساق، ودان ارتىق ابىروي بولار ما؟! سوڭىمنان ەرگەن جۇرت قۇرمەت تۇتسا، حان تاعىنىڭ دا جاقىنداي تۇسكەنى.
وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن اقمولا بەكىنىسىن قالاي الۋدى ويلاپ، وردادا جالعىز وتىرعانىندا كەنەسارىنىڭ ۇستىنە جولامان باتىردىڭ جاساعىنان بايتابىنمەن بىرگە كەلگەن ءاشىراپ دەگەن باشقۇرت جىگىتى كىرگەن. داۋلەتشى ەكەۋى زەڭبىرەك قۇيا بىلەدى دەگەننەن كەيىن، كەنەسارى وسى باشقۇرت جىگىتتەرىمەن ءجيى كەزدەسىپ تۇراتىن. ءوزىنىڭ ورداسىنا دا ءالسىن-السىن شاقىرىپ، زەڭبىرەك قۇيۋ جايىن اڭگىمەلەسەتىن. سويلەسە كەلگەندە زەڭبىرەك قۇيۋدى بىلەتىن داۋلەتشى، ال ءاشىراپ — سالاۋات يۋلايەۆتىڭ كوتەرىلىسىنە قاتىناسقان، بەلگىلى جاۋىنگەرلەردىڭ ءبىرىنىڭ بالاسى بوپ شىققان، اكەسىنىڭ ايتۋى بويىنشا بەكىنىستەردى الۋدىڭ ادىسىنەن حاباردار ەكەنىن اڭعارتقان. كەنەسارى زەڭبىرەك قۇيعىزامىن دەپ بىرنەشە اۋىلدىڭ قازان وشاعىن جيناتىپ، داۋلەتشىنىڭ قاسىنا قازاقتىڭ اسقان شەبەر بەس ۇستاسىن قوسىپ، قورعاسىندى دەيتىن جەردەن كورىك اشقان. ال ءاشىراپتى جانىنا الىپ قالعان كەنەسارى وعان اقمولا بەكىنىسىنىڭ قانداي بەكىنىس ەكەنىن ايتا كەلىپ، وسىنداي قامالداردى سالاۋات يۋلاي قالاي الدى ەكەن دەپ ءسوز تاستاعان.
— وزدەرىڭىزدىڭ قانداي ويلارىڭىز بار؟—دەگەن ءاشىراپ.
كەنەسارى جاسىرماعان.
— قالىڭ اسكەر جۇزدىك، مىڭدىق ساپپەنەن كادىمگى جاردى ۇرۋعا كەلە جاتقان تولقىنداي لەك-لەك بوپ، بارىنشا ايقايلاپ ۋران ساپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى قامالعا شابادى،— دەگەن ول.— مۇنداي جاعدايدا گۋىلدەگەن، شۋىلداعان، اتوي قويعان قالىق توپتى كورىپ، قامال قورعانشىلارى شىداي المايدى، قاراداي زارە-قۇتى قاشىپ، قامالدى قورعاماق تۇگىل، بەكىنىس ۇستىندە دە وتىرا الماي، كوبىنە-اق قاشا جونەلەدى. بۇل ءادىستى اتا-بابالارىم ەجەلدەن قولدانىپ كەلەدى.
— مۇنداي ەسكى ادىسپەن زەڭبىرەگى بار، جاقسى قارۋلانعان اسكەرگە تولى اقمولا سەكىلدى قازىرگى زامان بەكىنىسى الىنبايدى،— دەگەن ءاشىراپ.
— نەگە؟— دەپ كەنەسارى وعان تەسىلە قاراعان.
ءاشىراپ تۇسىندىرە جاۋاپ بەرگەن.
— جاڭا ءوزىڭىز ايتتىڭىز عوي، اقمولا بەكىنىسىن قورشاپ قازىلعان ور بار دەپ. لاقىلداپ كەلە جاتقان ساربازدارىڭىز سول ورعا كەلگەندە امالسىز توقتايدى. الدىڭعى قاتارىن ارتىنداعى شاۋىپ كەلە جاتقاندارى يتەرىپ، كەيبىرەۋلەرى ورعا قۇلاپ، قالىڭ قول ىركىلىپ قالادى. ءدال وسى كەزدە قورعان ۇستىندەگى جاۋلارىڭىز ءتورت زەڭبىرەكتى بىردەي اتىپ، مىلتىق بىتكەننەن جاپپاي وق جاۋدىرىپ، بار اسكەرىڭىزدى جۋساتادى دا سالادى. سوندىقتان بۇل ءادىس قازىرگى جاعدايدا بەكىنىس الۋعا كەلمەيدى. باسقا جول تابۋ كەرەك...
— قانداي جول؟
— بەكىنىستىڭ ىشىندە اعاش ۇيلەر كوپ... دەدىڭىز عوي. سالاۋات يۋلاي ۇلى ءبىر امالدى وسى جاعىنان ويلاعان بولار ەدى...
ءاشىراپ مۇندايدا سالاۋات يۋلاي ۇلى مەنىڭ اكەمنىڭ ايتۋى بويىنشا بىلاي ىستەر ەدى دەپ ءوزىنىڭ ويىن ايتىپ بەرگەن. ونىڭ ايتقانى سالاۋات يۋلاي ۇلى عانا ەمەس، كونە ساقتاردىڭ بەرىرەكتەگى قىپشاقتار مەن موڭعولداردىڭ قامال الۋ ءادىسى ەدى.
باشقۇرت جاۋىنگەرىنىڭ اقىلى كەنەسارىعا وتە ۇناعان. شىنداپ قيمىلداسا اقمولا بەكىنىسىنىڭ الىناتىنىنا كوزى انىق جەتكەن. ەڭسەسى كوتەرىلە باستاعان. ءبىراق كوڭىلىندە جانىن جەگىدەي جەگەن ءبىر كۇدىك تۋعان. «سوندا قالاي بولادى، دەگەن ول ىشىنەن، اقمولانى الۋدا... مەن قاراشىنىڭ اقىلىنان اسا الماعانىم با؟»
ءۇش كۇننەن كەيىن دۇلەي، مىلقاۋ، الپامساداي زور دەنەسىنە قاراپ جۇرت قاراۇلەك دەپ اتاپ كەتكەن كەنەسارىنىڭ باس جەندەتىمەن بىرگە توعاي ىشىندە قاراماي قايناتىپ جاتقان ءاشىراپ «اعاش قۇلاپ» اجال تاپقان. ەل بولىپ اققا وراپ ءاشىراپتى قۇرمەتتەپ جەرلەگەن. زيرات باسىندا سۇلتاننىڭ ءوزى دە بولعان. كۇيزەلە «توپىراعىڭ تورقا بولسىن» دەپ ەڭ ءبىرىنشى بوپ قاشقىن جىگىتتىڭ جاس قابىرىنە ءبىر ۋىس توپىراق تاستاعان. «كەشىر، ازاماتىم، قاراۇلەككە ويىمدى انىق تۇسىندىرمەگەندىكتەن سەنىڭ اجالىڭا مەن ايىپتىمىن»،—دەگەن ول ىشىنەن. ءاشىراپ اجالى جايىندا كەنەسارى ودان ءارى قىنجىلماعان. قالاي قىنجىلسىن، «قانىشەر ابىلاي» اتانعان قاندى كويلەك ارعى اتاسى كىسى اجالى مەن قوي باۋىزداعاندى تەڭ كورگەن. بەرگى اتاسى حان ابىلاي قۇلدىق كەزىمنىڭ كۋاسى بولىپ، بەتىمە شىركەۋ كەلتىرەدى دەپ، اجالدان امان الىپ شىعىپ، ەرلىك جولعا قايراعان وراز قۇلدى ءوز قولىمەن باۋىزداعان. ءوز اكەسى قاسىم تورە اناسىنان قولىنا قان شەڭگەلدەپ تۋعان. وسى ۇشەۋىنىڭ ۇرپاعى كەنەسارى كىمدى ايايدى؟ ەل بيلەيمىن دەگەن ادامعا كەيدە جازىقسىز اجال جازىقتى اجالدان قۇندى. «ادامدى اياۋ — السىزدىكتىڭ بەلگىسى» دەپ ۇعادى ول.
ءقازىر كەنەسارى ءاشىراپ تۋرالى ويلاپ تۇرعان جوق. سول ءاشىراپتىڭ ايتقانىن قالاي پايدالانۋدى اقىلعا سالۋدا، ونى تولىقتىرا تۇسۋدە...
كەنەت سىقىرلاپ ەسىك اشىلعانداي بولدى. كەنەسارى جالت بۇرىلدى. «ويىمدى بۇزعان قانداي جۇرەك جۇتقان جان؟!.» بايبىشەسى كۇنىمجان ەكەن. «باسە، بوتەن ادام باتىپ كىرە الماسا كەرەك ەدى». وي ۇستىندە وتىرعاندا ءوزى شاقىرماسا ءتىرى پەندەنىڭ كەنەسارى ورداسىنا كىرۋگە قاقى جوق. بۇل — ءالى حان بولماعان سۇلتاننىڭ وسى باستان ءوزىن وزگەدەن ەرەكشە ۇستاي باستاعان ءداستۇرى. بۇل سالتتى كۇنىمجان عانا بۇزا الادى.
ەرىنىڭ تۇنەرگەن قاباعىنان ونىڭ اشۋلى ەكەنىن اڭعارعان كۇنىمجان، ەركەلەي كۇلىپ:
— تورەم-اۋ، الگى... قالاي دەپ اتاپ ەڭ...— دەدى.— كەڭەس دەپ پە ەڭ باتىرلار باس قوساتىن جيىندى... سول كەڭەسكە كەلگەن باتىرلارىڭنىڭ ءوزىڭدى كۇتىپ وتىرعانىنا بيە ساۋىمداي مەزگىل بولدى... بارمايسىڭ با؟
كەنەسارى ويىن بولمەستەن باسىن يزەدى.
— بارايىق...
كەنەسارى مەن كۇنىمجان تىركەستىرە تىگىلگەن «ەرەۋىل كەڭەس ءۇيى» دەپ اتالاتىن قوس اق بوز ۇيگە كىرگەندە، سۇلتاننىڭ باتىرلارى مەن اقىلگوي سەرىكتەرى تەگىس جينالعان ەكەن. مۇندا ناۋرىزباي، اعىباي، قۇدايمەندى، كىشى ءجۇزدىڭ سىر بويىنداعى تابىن تاراۋىنان كەلىپ قوسىلعان بويساپات توبىلعى كۇرەڭ ۇزىن مۇرتتى بۇقارباي، اتىعاي رۋىنان شىققان الشاق كەۋدەلى بالۋان باسىقارا، التاي رۋىنىڭ اتاقتى باتىرلارى جانايدار مەن تولەباي، كىشى ءجۇزدىڭ ەسەنتەمىر رۋىنان شىققان جاس بايتابىن باتىرلار بار. ولاردان باسقا قارىنداسى بوپاي، كەنەسارىنىڭ وزىمەن تەتەلەس ءىنىسى ءابىلعازى سۇلتان، نىسانباي اقىنمەن دىزەلەس ەسىككە تامان قويىلعان قازاقى دوڭگەلەك ستولدىڭ جانىندا قولىنا قاۋىرسىن قالام ۇستاپ بۇقارلىق قوجا، ۇزىن بويلى، ارىق، قوشقار مۇرىن سيداق وسپان ۇلى، پولشادا ەرەۋىلگە قاتىسىپ جەر اۋدارىلىپ كەلگەن، قازاقتار ءجۇسىپ دەپ اتاپ كەتكەن اقسارى، كوگىلدىر كوزدى يوسيف گەربۋرت دەگەن اقىن جىگىت وتىر. سوڭعى ەكەۋى كەنەسارىنىڭ حاتشىسى بولىپ قىزمەت ىستەيتىن. بۇلاردان جوعارىراق تۇرعان كەڭ ماڭدايلى، اق قۇبا كەلگەن ويلى كوزدى مىڭباسى تاتار جىگىتى ياگۋدا ۇلى ءالىم. بوساعادا، تورەنىڭ قىرىق ادامنان قۇرالعان قاراۋىل جاساعىن باسقاراتىن، اۋىل باتىرمۇرات دەپ ات قويعان، قازاقتان ايەل الىپ قازاق بولىپ كەتكەن باشقۇرت مالكەت بالاسى كىشىك پەن ناۋرىزبايدىڭ شابارمانى قاشقىن ورىس سولداتى نيكولاي گۋبين تۇر. ۇيدەگى ادامداردىڭ ىشىنەن ەرەۋىل كەڭەسىنىن مۇشەسى ەمەس تەك ءجۇسىپ، بوپاي، باتىرمۇرات، نيكولاي. ءبىراق بۇل تورتەۋى دە ەرەۋىلگە شىن بەرىلگەن ادام بولعاندىقتان كەنەسارى ولاردى مۇنداي ۇلكەن ءماجىلىستىڭ بىرەۋىنەن دە قالدىرمايدى.
كەنەسارى كىرىپ كەلگەن كەزدە ۇيدە وتىرعانداردىڭ ءبارى قول قۋسىرىپ ورىندارىنان تۇرەگەلدى. سۇلتان ءتاجىم ەتىپ امانداستى دا ءوزىنىڭ جاسىل تۋىنىڭ استىندا تۇرعان، ۇستىنە جىبەك تۇكتى ءساندى بۇقار كىلەمى جابىلعان توردەگى ۇلكەن ساندىققا بارىپ وتىردى. وزگەلەر دە مالداس قۇرىپ جاستارىنا قاراي القا-قوتان جايعاسا باستادى.
— ءۇش ءجۇزدىڭ ارداگەر باتىرلارى،— دەدى كەنەسارى جۇرتتى سىناي كوز تاستاپ،— قولىمىزعا نايزا ۇستاپ، اتقا قونعاننان بەرى ءبىر كۇن تىنىشتىق كورگەن جوقپىز. سوڭىڭنان ەرگەن جۇرت تا سونداي. ال ەلىم، جەرىم دەپ كوتەرىلگەن ءبىراز قازاق بالاسى ءقازىر جازعىتۇرىمعى تاسۋعا دايىن دارياداي كەمەرىنە جەتىپ، دۇشپانعا قارسى شابۋعا تۇر. بۇل — جاۋدان ءوش الۋعا ەڭ قولايلى شاق. ەندى سوڭىمىزدان ەرگەن جۇرتتى ۋاق-تۇيەك ايقاسپەن اۋرە-سارساڭعا سالا بەرسەك، ابىرويسىز قالاتىن ءتۇرىمىز بار، «جاۋ قايدا؟» دەپ قولىنا تۇكىرىنىپ وتىرعان ەرلەردىڭ كوڭىلىن سۋىتۋىمىز كۇمانسىز. سوندىقتان حالىق مۇددەسىنەن شىعۋ ءۇشىن ءبىز اقمولا بەكىنىسىنە قارسى اتتانۋدى شەشتىك.
— دۇرىس،— دەپ وتىرعاندار ءسال قوزعالىپ قويدى.
— شابۋىلعا شىقپاستان بۇرىن، بىر-ەكى اۋىز سوزبەنەن جالپى جاعدايىمىزعا ۇڭىلە وتەلىك.— كەنەسارى اسپاي-ساسپاي موينىن يوسيف گەربۋرتقا بۇردى،— ءجۇسىپ، مىنا باتىرلارعا جاۋدىڭ بيىل جازدا بىزگە قانداي قيانات جاساعانىن قىسقاشا عانا ەستىرتىپ ءوت،— دەدى.
ءجۇسىپ ورنىنان تۇرەگەلىپ قولىنداعى قاعازىن وقي باستادى.
— ءبىزدىڭ بۇل كوتەرىلىسىمىزدى اق پاتشا گەنەرالدارى بۇزاقىلىق، ەل توناۋشىلىق دەپ ەسەپتەيتىن كورىنەدى. ومبى بولىسىنىڭ باستىعى گەنەرال تالىزين ءوزىنىڭ بەرگەن نۇسقاۋىندا شەكارادا تۇرعان باستى بەكىنىستەردىڭ بارىنە دە كۇردەلى جاساقتار شىعارىلسىن دەيدى. جانە بۇل نۇسقاۋىندا: «سەندەردىڭ بار مىندەتتەرىڭ كەنەسارى قاراقشىنى قۇرتىپ، كوشىپ كەتكەن بولىستاردى كەيىن قايتارۋ» دەپ بۇيىرادى. وسى نۇسقاۋدى ورىنداۋ ءۇشىن بىزگە قارسى بىرنەشە ارناۋلى جاساقتار شىقتى.
— ولاردىڭ ىستەگەن باستى-باستى قىلمىستارىن ايت،— دەدى كەنەسارى.
— اتامان لەبەديەۆ باستاعان بەس ءجۇز سولداتتى جاساق وسى جىلى ماۋسىم ايىندا تورعاي وزەنى مەن جانتورە-كەرۋبە بويىندا كوشىپ جۇرگەن قارپىق، تەمەش رۋىنىڭ اۋىلدارى مەن سارجان سۇلتاننىڭ اۋىلىن شاۋىپ، ءتورت ءجۇز ادامدى ءولتىرىپ، ءجۇز ادامدى ۇستاپ اكەتتى. ونىڭ ىشىندە باياندى بي بار.
كەنەسارىنىڭ كوزى سۇرعىلتتانىپ، قاباعى تۇكسيىپ:
— تاعى؟— دەدى.
— اعا سۇلتان قوڭىرقۇلجا مەن ۆويسكوۆوي ستارشينا كاربىشيەۆ باسقارعان بەس ءجۇز كىسىلىك جاساق شىلدە ايىندا ايىرقۇمدا كوشىپ جۇرگەن كۇشىك سۇلتان مەن سيداق مىرزانىڭ اۋىلدارىن شاۋىپ، جيىرما بەس ەركەك، سەگىز ايەل، جيىرما ءبىر قىز بالانى وققا ۇشىرىپ، سەكسەنگە تاياۋ ادامدى تۇتقىن ەتىپ الىپ كەتتى. ونىڭ ىشىندە...
كەنەسارى جاۋار بۇلتتاي تۇنەرىپ كەتكەن.
— جەتەدى،—دەدى ول اشۋىن ازەر باسىپ،—ال ءبىز قانداي قايرات كورسەتتىك؟— سيداق مىرزا، سونى ايتىڭىز.
سۇلۋ مۇرتتى، بيازى قيمىلدى سيداق قوجا ورنىنان اسىقپاي تۇردى دا:
— ءبىز دە ەسەمىزدى جىبەرىپ جاتقان جوقپىز،— دەدى قولىنداعى قاعازىنا قاراپ تۇرىپ:— اقتاۋ كومەندانتى ۆويسكوۆوي ستارشينا سيمونوۆ شىعارعان بىرنەشە ۋاق وتريادتارىن قۇرتتىق، كوپتەگەن قارۋ-جاراقتى قولعا تۇسىردىك! ۆويسكوۆوي ستارشينا سيمونوۆتىڭ ءوزى بىزبەن ءبىر ايقاسقانىندا ون تاپانشا، توعىز مىلتىق، ون ءۇش قىلىش، جەتى نايزا، ءتورت ءجۇز توقسان بەس مىلتىق وعىن، ءتورت ءجۇز توقسان تاپانشا وعىن تاستاپ قاشتى. ءقازىر ءبىزدىڭ قولىمىزدا وسىنداي ۇرىستان تۇسكەن ءجۇز ەلۋ مىلتىق توقسان تاپانشا، ەكى ءجۇز ون قىلىش بار. كەنەسارى باتىر باستاعان قولدىڭ قاھارى اسىرەسە حالقىن ساتقان سۇلتان، بيلەردىڭ اۋىلدارىنا تىگىلۋلى. بيىلعى جىلدىڭ جەتى ايىنىڭ ىشىندە ورتا ەسەپپەن مۇنداي جاعدايدا قولعا ءبىر ميلليون سومنان استام مال-مۇلىك ءتۇستى.
— سونىڭ ءبارى تەك سۇلتان اۋىلدارىنان عانا تونالعان با؟
— جوق، بۇنىڭ ىشىندە ۇستالعان كەرۋەندەردىڭ مۇلكى مەن پاتشا قىزمەتىندەگى ءتىلماش، پريستاۆ، ۋريادنيك سەكىلدى شەنەۋنىكتەردىڭ جانە اقتاۋ بەكىنىسىندەگى ادامدارىنىڭ دا مال-مۇلكى مول.
— ورىس قاراشەكپەندەرىنەن قانشا اقشا كىردى؟— كەنەسارى تەسىلە قارادى.
— ازعانتاي. بار بولعانى ءجۇز سومعا جەتەر-جەتپەس، وندا دا قارقارالى ماڭىنان....
— دۇرىس،— دەدى اعىباي كەنەسارىمەن قۇرداستىعىن پايدالانىپ، ەركىن سويلەپ،— جازىعى جوق ورىس مۇجىقتارىن شابۋدىڭ قاجەتى قانشا. بۇدان بىزگە زياننان باسقا تۇسەرى جوق، بۇقارانى بوسقا وشىكتىرىپ الامىز.
— ءجون،— دەپ ەكى-ۇش باتىر باسىن يزەدى.
كەنەسارى ۇندەگەن جوق.
— نەگىزگى ۇلەس حالقىن ساتقان اعا سۇلتان، ەل توناپ جۇرگەن ساۋداگەر، پاتشا قىزمەتكەرلەرىنىكى،— دەدى ءسوزىن قايتا جالعاپ سيداق قوجا.— ءبىر عانا قۇدايمەندى بالالارىنىڭ اۋلىنان جيىرما مىڭ جىلقى قۋىپ الدىق. ءقازىر سايگۇلىك جۇيرىك مىنبەگەن بىردە-بىر سارباز قالمادى.
كەنەسارىنىڭ ءيىنى كوتەرىلە ءتۇستى.
— قوڭىرقۇلجا ومبىعا جازعان حاتىندا بىزدەن ون ەكى مىڭ جىلقى الىندى دەپتى عوي...
سيداق قوجا مۇرتىنان كۇلدى.
— ەندى نە دەسىن؟ قوڭىرقۇلجا قازاقتىڭ قارا بۇقاراسى تۇگىل، گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ وزدەرىن دە الداپ جۇرگەن ساۋداگەر، پاتشا قىزمەتكەرلەرىنىكى،— دەدى ءسوزىن بەس مىڭنان اسسا اعا-سۇلتاندارعا دا سالىق سالاتىن بولعان سوڭ قۇدايمەندى بالالارى بارىمىز ون ەكى مىڭ، جىلقى دەپ كورسەتكەن. ال ءبىز تايلى-تاياعىنا دەيىن ايداپ الدىق دەسەك، ارعى تۇبەكتە ءالى دە ءۇش مىڭداي كىلەڭ اق شاعالا اساۋلارى قالىپتى. اعىباي باتىر سول جىلقىنى قۋىپ اكەلۋگە كەنەكەڭنەن قاشان رۇقسات بولادى دەپ كۇندە سۇرايدى...
كەنەسارى بايسالدى جاۋاپ بەردى.
— ارعى تۇبەك بىزدەن شالعاي... ازىرگە ونى قويا تۇرىڭدار، ءقازىر باسقا شارۋالار دا جەتكىلىكتى. تاعدىر جازسا الىسقا كەتپەس.
— ياپىراي،— دەدى شىن تاڭدانعان جالعىز اتتى بۇقارباي باتىر،— ادام بالاسىنىڭ دا قوڭىرقۇلجاداي بايى بولادى ەكەن-اۋ!..
— اق پاتشاعا جاعىنىپ، جانى شىعىپ جۇرگەنىنىڭ ءوزى دە سول ەمەس پە؟— دەدى بوپاي ءسال قاباعىن شىتىپ،— پاتشا جانارالدارى بەكىنىس سالىپ، كەلىمسەكتەرىنە ازداعان ۇلەس بەرگەنى بولماسا، جەردىڭ شۇرايلىسى ءالى دە سامەكە، نۇرالى، بوكەي، ءۋالي حانداردىڭ ۇرپاقتارىندا عوي. مال ءۇشىن ولار قازاقتىڭ جەرى تۇگىل، جانىن بەرەر. ءبىرى بۇكىل ەسىل، نۇرا بويىن جايلاسا، ءبىرى سوناۋ سىرىمبەت تاۋىنىڭ قۇسمۇرىن مەن شۇبارعا دەيىنگى كەڭ القابىن الىپ جاتىر. ال وزگەلەرى ءبىر ءۋالي حاننىڭ انا ايعانىم قانشىعى جايلاپ وتىرعان بوكتەرگە ءۇش بولىستىڭ مالى سىيادى،— بوپاي كەنەت اعاسىنا اشۋلانا قارادى.— قاشانعى ول قانشىقتى باسىمىزعا شىعارىپ قويامىز؟ قوڭىرقۇلجاداي ونى دا شاباتىن مەزگىل جەتتى، جىبەرمەيسىڭ بە ءبىر باتىرىڭدى.
كەنەسارى قاسقىر كورگەن بۇركىتتەي تۇيىلە قالدى.
— قاتىن اۋلىن باتىر شاپپاس. قايىن اتام جۇرتى دەمەسەڭ، ءوزىڭ شاپ!
تابىلعان سوزگە ۇيدەگىلەر شۋ ەتە قالدى.
— ءجون.
— تاپقان اقىل.
— قاتىندى قاتىن شاپپاسا، باتىر شاپقانى ەرسى.
— ءۋاليحاننىڭ اۋلىنا جولاي سوعاسىڭ،— دەدى كەنەسارى از سويلەي،— ەڭ الدىمەن ارعى بەتتەگى امانقاراعاي پريكازىنىڭ مالىن بەرى ايداپ وتەسىڭ.
قۋانعاننان بوپايدىڭ ەكى كوزى جارق ەتتى.
— مەن دايىن. قاراماعىمداعى التى ءجۇز اداممەن مەن بۇگىن تۇندە جۇرۋگە بارمىن.
— ءجون،— دەدى كەنەسارى، ءسويتتى دە سيداق قوجاعا قارادى،— سولاي دەپ جارلىق بەرىلسىن. امانقاراعاي پريكازىنا جەتۋگە بەس كۇن كەرەك. ءبىر كۇن تومەندەگى توعايدا تىنىعۋعا مۇرسات بەرىلسىن. جەتىنشى كۇنى پريكاز شابىلسىن.— سۇلتان بىردەمە ويلانعانداي ءسال بوگەلىپ قالدى دا، جۇرتقا بۋرىلدى.— امانقاراعاي پريكازى شابىلعاننان ىلە-شالا ءبىز دە اقمولا بەكىنىسىنە ات قويامىز.
— دۇرىس،— دەدى كۇندىككە ۇندەمەي وتىرعان كەلبەتتى، اقسارى ءجۇزدى جانايدار باتىر،— امانقاراعايدى كەنەسارى اسكەرى شاۋىپتى دەگەن لاقاپتى ەستىسىمەن ومبىدان اقمولاعا شىققالى جاتقان اسكەر سولاي قاراي بۇرىلادى. ءدال وسى كەزدە، اللا جازسا، ءبىز قوڭىرقۇلجا مەن قاراپۇشىق يۆاننىڭ دا سازايىن تارتقىزارمىز.
— مەنىڭ دە ويلاعانىم وسى،— دەدى كەنەسارى.
باتىرلار تارى دا قوشەمەتتەدى.
— اقىل.
— ءجون.
— قۇبا-قۇپ.
كەنەسارى ەندى ەرەۋىل كەڭەسىنىن بۇگىنگى جينالعان سەبەبىنە تىكەلەي كىرىستى.
— ال اقمولا بەكىنىسىن الۋ وڭايعا تۇسە مە؟— دەدى ول وتىرعانداردىڭ ءارقايسىسىنىڭ بەتىنە ءسال توقتاي قاراپ،— قورعانىنىڭ بيىكتىگى اجەپتاۋىر، جانە ونى ءجۇز قادامداي جەردەن قورشاي قازىلعان وردىڭ كەڭدىگى ون قۇلاش، تەرەڭدىگى بەس قۇلاش. تەك قورعانعا كىرەر ەكى قاقپانىڭ الدىندا عانا ءتورت سالت اتتى قاتار وتە الار جىڭىشكە جال بار...
— سول جال جەتپەي مە بىزگە؟— دەدى ناۋرىزباي،— جاۋ ەتەر جەردەن ءبىز دە وتەرمىز.
— قوڭىرقۇلجا مەن قاراپۇشىقتىڭ قاراماعىنداعى بەس ءجۇز كارابىن مىلتىقتى سولدات پەن ءتورت زەڭبىرەك بىزگە قۇر قاراپ تۇرادى دەيسىڭ بە، ناۋانجان؟ ولاردىڭ دا اڭدىعانى وسى ەكى جىڭىشكە جال مەنەن وردىڭ جاعاسى بولار. وردان وتكەنمەنەن قورعاننان وتە المايسىڭ. كوپتىگىمىزگە سەنىپ توپىرلاپ شاپساق قۇر قىرعىن بولامىز. سوندا اقمولا بەكىنىسىن قالاي الامىز؟ كىمنىڭ قانداي اقىلى بار؟ بىردەن ون ادامنىڭ اقىلى ارتىق، كەڭەسەلىك.
جيھازدى، دۇنيەلى اقبوز ءۇيدىڭ ىشىندە ولىك جاتقانداي، جۇرتتا ءۇن جوق. باستارىن سالبىراتىپ، تومەن قاراپ، كوبى جەر شۇقىلاي بەرەدى. اركىمنىڭ ويى ءار تاراپتا. «قول بولىپ جينالۋىنا جينالدىڭ عوي، ال ەندى جاۋدى قالاي جەڭەمىز؟ باسە، قالاي جەڭەمىز؟ اقمولا بەكىنىسى — العاشقى قامال. ال بىزگە دەگەن مۇنداي ونداعان قامال بار... ءتورت زەڭبىرەكتى، بەس ءجۇز كارابىندى بەكىنىستەن وسىنشاما ابىرجىعاندا، بۇدان ءارى كۇيىمىز نە بولماق؟ ال اق پاتشادا مىڭداعان زەڭبىرەك، ءجۇز مىڭداعان كارابىن بار... وسى ءبىز كول ۇستىندەگى قاز-ۇيرەكتەي ءبىر مىلتىقتىڭ داۋسىنان زارەمىزدىڭ كەتەرىن بىلمەي تىم بوسقا ەركىنسىنىپ جۇرگەن جوقپىز با؟»
جۇرتتىڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتكەنىن كەنەسارى كورىپ وتىر. «قامالعا شابۋىل جاساماي جاتىپ قاس باتىرلاردىڭ ءتۇرى مىناۋ، ال قامالدى الا الماساق كۇيىمىز نە بولماق؟»
كەنەسارى تۇنجىراپ ءتۇستى.
— الدە «جەتكەن جەرىمىز وسى بولدى» دەپ قاراوتكەلدەن باس تارتامىز با؟—دەدى ول ءسال قاباعىن شىتىپ.— سونداي دا كۇيلەرىڭ بار ما، قالاي؟
— جوق، تورە،— دەدى باسىن كوتەرىپ الىپ اعىباي،— بۇيىردەن قادالعان تىكەندەي بولىپ وتىرعان اقمولا بەكىنىسىن قالاي دا الۋىمىز كەرەك.
— قالاي «الۋ كەرەك؟»
— ەل باستاعان دانا ەمەسپىن، قول باستاعان باتىرمىن. دەمەك، قىران جەتە الماس قيا جوق، جاۋجۇرەك وتە الماس ميا جوق، ماعان سالساڭدار اقمولا بەكىنىسىن قورشاپ الىپ سىرتقا، جان شىعارماي اڭدۋ كەرەك. قورعان ۇستىندە كورىنگەنىنە ساداق وعى جالىنسىن...
— تاعى قانداي وي بار؟— كەنەسارى قولىن ءسال كوتەردى،— كوسە اقىلى جاقسى اقىل، ءبىراق ونىمەن قاراپۇشىق پەن قوڭىرقۇلجانى جەڭە المايسىڭ... ءبىز قورشاعانمەن، سىرتتان كەلەر كومەك بار، تۇزاق قۇرىپ ۇزاق كۇتەر جاي جوق. بەكىنىستى الار بولساق، شاپشاڭ، تەز الۋىمىز كەرەك. اقمولا ماڭىندا ءبىر كۇننەن ارتىق ايالداۋ كۇنا. وزگە بەكىنىستەردەن جاردەم كەلۋلەرى ءسوزسىز.
— بەكىنىسكە تۇندە شاپقان ءجون بە دەيمىن،—دەدى بۇقارباي باتىر،— تەنتەك تورە سايرام مەن سوزاقتى العاندا قالىڭ قولمەن تۇندە كىرگەن ەكەن.
— ءتۇن ءسوزسىز جاۋ، ەكى جاققا بىردەي،— دەدى كەنەسارى.— سوزاق پەن سايرامدا تەنتەك تورەنىڭ بەكىنىس قاقپاسىن اشقان ادامدارى بولدى. ال ءبىزدىڭ كىمىمىز بار؟ قاراپۇشىق پەن قوڭىرقۇلجا تەك وزدەرىنىڭ سەنىمدى نوكەرلەرى مەن سىپايلارىن عانا قالدىرىپ وتىر. قاراسۋ بويىنداعى بالىقشى مۇجىقتارعا ءبىزدىڭ تيمەيتىنىمىزدى ءبىلىپ، بەكىنىس ىشىندەگى ازداعان كەلىمسەك قاتىن-بالالاردى سوندا جىبەرىپتى دەگەن سىبىس بار.
— تورە،— دەدى ەسىك جاقتا وتىرعان وزگەلەردەن اناعۇرلىم شوقتىعى بيىك، ەڭگەزەردەي باسىقارا باتىر،— الدىمەن قۇداي، سودان كەيىن ءوزىڭ دەپ سوڭىڭنان ەرىپ ەدىك، اقىلىن ءوزىڭ تاپ. سالعان جەرىڭنەن الىپ تۇسپەسەك ايىپ بىزدە، سالا الماساڭ كىنا سەندە! سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەي مە دەگەندەي، اقمولا الىنبايتىن كۇيدە بولسا، ونى اشىپ ايت!
كەنەسارى ءسال كىدىرىپ وتىردى دا، الدىنا اق داستارقان جايعىزىپ، ۇستىنە ۋىستاپ ءتاسپىنىڭ قارا، اق بۇرشاقتارىن توگىپ سالىپ، اقمولا بەكىنىسىن قالاي الۋ كەرەك ەكەنىن تاپتىشتەپ ايتا باستادى. كەنەسارىنىڭ ايتىپ وتىرعان ءادىسى وتىرعاندارعا بىردەن ۇنادى. بەكىنىستى الاتىندارىنا ەندى الدىن الا كوزدەرى جەتكەندەي، يىقتارى كوتەرىلىپ، جۇزدەرىنە جىگەر ەندى.
— ماقۇل دەسەڭدەر وسى تاسىلدەرگە توقتايىق،— دەدى كەنەسارى جايباراقات پىشىنمەن ءسوزىن اياقتاپ.
— توقتادىق،— دەدى ۇيدە وتىرعاندار ءبىر داۋىسپەن،— ەنشاللا، جولىمىز بولار.
— ىسكە ءسات!
— ولاي بولسا...— كەنەسارى ءسال كىدىردى دە تاعى دا سيداق قوجاعا قارادى.— جاز. بۇل ءبىزدىڭ ەكىنشى جارلىعىمىز بولسىن. ەرتەڭنەن باستاپ مىڭ باسىلار، ءجۇز با» سىلار الگى ايتقانداردى بۇلجىتپاي ورىنداۋ ءۇشىن اسكەر ويىنىنا كىرىسسىن. ءبىر جەتىدەن كەيىن اتتانامىز.
— ماقۇل.
«دانا شەشىم، دەدى اقمولا بەكىنىسىن قالاي الماق بولعانىن ايتقان كەنەسارىنىڭ ويلارىنا تاڭ قالعان ءجۇسىپ، ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن قازاق... قانداي اقىلدى ايلا تاۋىپ وتىر. زاتى سۇلتان بولسا دا، حالىق ءوزىنىڭ كوسەمىن دۇرىس تاپقان ەكەن».
ۇيدەگىلەر ەندى تاراي باستاعان كەزدە، كەنەت سىرتتان شۋ ەستىلدى. باتىرمۇرات پەن نيكولاي بەلىندەگى تاپانشالارىن سۋىرىپ الىپ ۇيدەن اتا جونەلدى. ازدان كەيىن باتىرمۇرات قايتا كىردى.
— ارىستان اقىن ۇستالعان ەكەن. قاراۇلەك پەن جاڭا كەلگەن قاشقىن جىگىت اكەپ تۇر. قاتىن-قالاش ءوشىمىزدى ءوزىمىز الامىز دەپ تاپ-تاپ بەرەدى. شۋ سونىكى ەكەن.
— الىپ كەلىڭدەر!— دەدى كەنەسارى قىسقا بۇيىرىپ.
ارىستان دەگەن اتىعاي رۋىنان شىققان كەدەي اقىن.
ءبىر كەزدە سارجاننىڭ جاساعىنا دا ەرگەن. تىلگە شەشەن، سوزگە باي، اسىرەسە قازاقتىڭ قيسسا، داستاندارىن جاقسى بىلەتىن، ءتۇنى بويى جىر ايتۋعا بولدىرمايتىن قارادان شىققان دارىن. كەنەسارىعا جوق جەردەن وكپەلەپ، اعا سۇلتان قوڭىرقۇلجا جاعىنا شىعىپ كەتكەن. سوڭعى كەزدە قازاق اۋىلىن شاباتىن پاتشا جاساقتارى مەن قازاق جەرىن كارتاعا تۇسىرەتىن ورىس ساياحاتشىلارىنا جول كورسەتىپ ابدەن بايىپ العان. ءوز اراسىنان شىققان وپاسىزدى وتە جەك كورەتىن جۇرت، ارىستانعا ابدەن ءتىسىن قايراۋدا ەدى. شابىلعان اۋىلداردىڭ وبالى دا، جىلاعان كەمپىر-شالدىڭ، قاتىن-بالانىڭ كوز جاسى دا وسىنىڭ موينىندا دەپ ويلايتىن. ادامى وققا ۇشقان كەيبىر ەر جۇرەكتى جىگىتتەر ارىستاننان كەك الاتىن كۇن بولار ما ەكەن دەپ كىجىنەتىن. ءبىراق ۇنەمى پاتشا جاساعىمەن بىرگە جۇرەتىن ارىستان ولاردىڭ قولىنا تۇسە قويمايتىن. ال راسىندا ارىستاندا جەر كورسەتۋدەن باسقا ەش جازىق جوق ەدى. ول بىردە-بىر ادامنىڭ قانىنا ورتاق ەمەستى. سوندىقتان ءوزىن بالەندەي ايىپتى سانامايتىن. «بىرەۋ مالىمەن، بىرەۋ جەرىمەنەن كۇن كورەدى. ال مەنىڭ كۇن كورەر نەم بار؟ جالعىز اتتى كەدەيمىن. مەيلى، جۇرت قالاي ويلاسا ولاي ويلاسىن، ەسەك قۇيرىعىن جۋساڭ دا مال تاپ دەگەندەي، زەمتەمىرلەرگە جول كورسەتىپ كۇنىمدى كورسەم ونىڭ نەسى ايىپ. مەن ىستەمەسەم مۇنى باسقا بىرەۋ ىستەيدى» دەپ ويلايتىن ول. ارىستاننىڭ مۇنداي جولعا تۇسۋىنە ءوزى كىنالى بولسا دا، كەنەسارى ونى ساتىلعان ساناپ، ەگەر قولىما تۇسسە باسىن الارمىن، وزگەلەرگە ۇلگى بولسىن دەپ الدەقاشان شەشكەن.
ءۇستى-باسى قان-قان بولعان شوقشا ساقالدى تۇرىمتايداي كىشكەنتاي قارا كىسىنى ەكى ادام ەكى جاعىنان قولتىقتاپ ۇيگە الىپ كىردى. وڭ جاعىندا قاراۇلەك — كەنەسارىنىڭ باس جەندەتى. بۇل ءار ساۋساعى جاڭا تۋعان بالانىڭ بىلەگىندەي، سالا قۇلاش كەۋدەسىنىڭ ءجۇنى كودەدەي، سالپى ەرىن، كىرپىك قاقپايتىن مىسىق كوز، اياۋشىلىق دەگەندى بىلمەيتىن قاتىگەز، الپامساداي قارا كىسى. ۇرلىق ىستەپ قولعا ءتۇسىپ، سوزاقتىڭ ءبىر بايى دارعا اسپاق بولىپ جاتقان جەرىنەن كەنەسارى ساتىپ العان. قۇنىنا ءبىر قاراقشىدان تارتىپ العان جەتەكتەپ كەلە جاتقان قارا ۇلەگىن بەرگەن. مىلقاۋ ۇرى ءاتى-جونىن ايتا الماعان سوڭ، جۇرت ونى ءوزىنىڭ قۇنىنا بەرىلگەن تۇيەنىڭ اتىمەن بايلانىستىرىپ قاراۇلەك دەپ اتاپ كەتكەن. ۇلەك دەسە ۇلەكتەي. شۋدا كوكىرەكتى، تۇيە تىرسەك ءبىر الىپ. اتىنا دەنەسى ساي. ونىڭ ۇستىنە ءوزىن اجالدان امان الىپ قالعان كەنەسارىعا جان-تانىمەن بەرىلگەن. يەسى شاش ال دەسە، باس الادى. ايتقانىن ەكى ەتپەيدى جانە سۇلتاننىڭ ءامىرى دۇرىس پا، بۇرىس پا ول جاعىندا شارۋاسى جوق، «قوجام ايتتى مەن دايىن» ءبىر نوقاي. كەنەسارىنىڭ ىمىنان ويىن تۇسىنەدى.
تاياقتان اياعىن ازەر سۇيرەتكەن ارىستاننىڭ سول جاعىنان قولتىقتاعان وجار. بۇل كەلگەلى دە ايعا تاياپ قالعان، سەيتەننىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى، تايجاننىڭ جالعىز قىزىنا ۇيلەنىپ، اباقتىدان قاشىپ شىققان وجاردى كەنەسارى قۇشاعىن جايا قارسى العان. وتاۋ تىگىپ، الدىنا مال سالىپ بەرگەن. بۇل جاقسىلىقتىڭ ەسەسىنە ول كەلگەننەن سوڭ كۇن وتپەي جاتىپ... جىلپىق سارى سامەن ارقىلى قوڭىرقۇلجاعا كەنەسارىنىڭ قاراماعىندا قانشا سارباز بارىن حابارلاندىرعان. بۇگىن تاڭەرتەڭنەن بەرى دە كەنەسارى ورداسىندا بولىپ جاتقان ءماجىلىستىڭ جايىن بىلە الماي ابدەن مازاسى كەتكەن. مىڭ باسى، ءجۇز باسى باتىرلاردىڭ تەگىس كەلگەنىنەن، بۇل ءماجىلىستىڭ تەگىن ءماجىلىس ەمەس ەكەنىن ىشتەي سەزگەن. قانشا بىلگىسى كەلگەنمەن، الىستان تورلاعانى بولماسا، جاقىن بارۋعا بىرەۋ-مىرەۋ كىم ەكەنىمدى سەزىپ قالار دەپ كوڭىلى داۋالاماعان. وسىنداي كۇيدە جۇرگەنىندە سويىلعا جىعىلىپ قولعا تۇسكەن ارىستاندى اۋىل ادامدارى ءبىر قاراشا ۇيگە قاماپ قويعانىن ەستىدى. ول ەندى وشىكتىرە ءسوز تاستاپ، جۇرتقا ارىستاندى كەنەسارى ورداسىنا اپارۋدىڭ كەرەك ەكەنىن ايتادى. ونداعى ويى كەنەنىڭ كوزىنە تۇسۋمەن قاتار، ىڭعايى كەلسە، ءماجىلىس جايىن اڭداۋ. «كىم بىلەدى، بىرەۋ بولماسا بىرەۋ ابايلاماي ءبىر ءسوز ايتىپ قالار. زەرەك جانعا و دا جەتكىلىكتى». ارىستان كەنەسارىنى كورىسىمەن، ەڭ سوڭعى كۇشىن جيناپ، ەڭىرەي اياعىنا جىعىلدى.
— جازدىم، جاڭىلدىم، كەنەسارى. كۇنىم ءۇشىن جەر زەرتتەۋشى زەمتەمىر ورىستارعا ءجون كورسەتكەنىم راس. ءبىر جولعا كەشىر. ءومىر باقي قۇلىڭ بولىپ وتەيىن.
كەنەسارى سازارعان قالپىنان وزگەرگەن جوق. قانىن ىشىنە تارتىپ، ءتىپتى سۇرلانىپ الدى. ول اياعىنا جىعىلىپ جاتقان ارىستانعا قاراماستان:
— ەلىن ساتقان ادام، جىلقى ىشىندەگى ماڭقامەن تەڭ. وزگە جىلقىنى ساۋ الىپ قالۋ ءۇشىن وعان اياۋ بولماسقا ءتيىستى. ۇكىم بىرەۋ-اق — ءولىم!
«حالقىڭنىڭ قامىن ويلار بولساڭ، ەڭ الدىمەنەن ونىڭ بىرلىگىن ويلا» دەدى ىشىنەن ءجۇسىپ، «وپاسىزعا كەنەسارى دۇرىس ۇكىم ايتتى».
«قاتال، ايتسە دە ادىلەتتى».
ءبىراق بۇل نە؟ وزگە باتىرلار ادەتتەگىدەي كەنەسارىنىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ نەگە «دۇرىس» دەپ باستارىن شۇلعىمايدى؟ ءبارى بىردەي نەگە تومەن قاراپ قالعان؟ اعاسىنىڭ ايتقانىن تۇمار تۇتاتىن ناۋرىزبايدىڭ ءوزى دە نەلىكتەن تۇنجىراپ كەتتى؟
ءجۇسىپ تاڭدانعانداي ۇيدەگى ادامداردىڭ بەتىنە تاعى ءبىر كوز تاستادى. ەشكىم باسىن كوتەرەر ەمەس. وزدەرى ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلعانداي قاباقتارى ءتۇسىپ كەتكەن.
«عاجاپ حالىق، دەدى ىشىنەن تاعى دا ءجۇسىپ، مايداندا كەزدەسسە جاۋدان قورقۋ، نەمەسە ونى اياۋ دەگەندى بىلمەيدى. ال ايىبىن موينىنا الىپ اياعىنا جىعىلسا، قاندى كەكتى قاسى بولسا دا كەشىرگىسى كەلىپ تۇرادى. قانداي ۇلكەن، ابزال جۇرەكتى جۇرت. بۇرىن اتۋعا وعى جوق بوپ جۇرگەن ارىستان قولدارىنا ءتۇسىپ ەدى، ونىڭ ساقالدى باسىمەن جاسىن سورعالاتىپ كەشىرىم سۇراعان ءتۇرىن، كەنەت اياپ، اجالعا قيعىلارى كەلمەي تۇر. ۇكىمىن وزگە جۇرتتىڭ قوستاماعانىن كەنەسارى دا سەزگەن ءتارىزدى. ەندى نە ىستەر ەكەن؟»
كەنەسارى تۇنجىراي قالعان باتىرلارىنىڭ بەتىنە كوزىن ءبىر سالىپ ءوتتى دە، قاباعى بۇرىنعىسىنان دا تۇكسيە ءتۇسىپ، قولىمەن ارىستاندى مەڭزەپ:
— ءقازىر، وسى ارادا ال مىنانىڭ باسىن، قاراۇلەك!— دەدى ءزىلدى ۇنمەن.
جۇرت بۇرىنعىسىنان بەتەر تۇنجىراي قالدى. ءبىراق كەنەسارىعا ۇكىمىڭ دۇرىس ەمەس دەۋگە ەشكىمنىڭ دە باتىلى بارمادى. قوستاماعاندىقتارىن سازارعان تۇرلەرىنەن عانا اڭعارتىپ وتىر. ال سۇلتان سەرىكتەرىنىڭ ويىنا تۇسىنسە دە، ءبىر ايتىپ قالعاننان كەيىن، ءوزىنىڭ ابىرويىن ساقتاپ، كەسىمىنەن قايتار ەمەس.
«دۇرىس، دۇرىس،—دەيدى ىشىنەن ءجۇسىپ، وسىلاي قاتال بولساڭ قاراماعىڭداعىلارىڭ دا تارتىپكە، ادەپكە ۇيرەنەدى. ايتقانىنان قايتپايتىن قولباسشى قاشاندا جاۋىنگەرلەرى الدىندا ابىرويلى».
كەنەسارىدان ءۇمىت ۇزگەن ارىستان اقىن ەندى باسىن كوتەرىپ، تىزەسىنەن وتىردى. «ولسەم دە ادامدىعىمدى جوعالتپاي ولەيىن» دەگەندەي بويىن جيناپ، ۇستىندەگى كيىمىن جوندەپ كەنەسارىعا قارادى. ۇلكەن بۇيدا پىشاعىن جالاقتاتىپ، تاماعىنان ورىپ جىبەرەيىن دەپ، جانىنا كەلىپ، ساقالىنان ۇستاي بەرگەن قاراۇلەكتىڭ قولىن قاعىپ جىبەرىپ:
— مەنىڭ قانىما جەرىك بولساڭ ىشەرسىڭ ءالى-اق، ءسال شىداي تۇر،— دەدى. ءسويتتى دە كەنەسارىعا تاعى دا قارادى.— دات، تاقسىر! باس كەسپەك بولعانمەن، ءتىل كەسپەك جوق دەگەن. تورە، ءبىر اۋىز سوزگە مۇرشا بەر.
— ايت داتىڭدى.
قاراۇلەك تە ءتۇسىنىپ كەيىن شەگىندى. ارىستان قاناتىن سىلكىپ قومدانعان ۇشار قۇستاي، ءسال بوي تۇزەپ الدى دا، ەكى كوزى جاۋدىراپ كەنەسارىعا قاراپ ءان شىرقاپ قويا بەردى.
كەنەكە، جاقسى كورسەڭ قاراشىڭمىن،
جەك كورسەڭ دە ءوزىڭنىڭ الاشىڭمىن.
اتاڭا التى قاتىن الىپ بەرگەن
اتىعاي قاراۋىلدىڭ بالاسىمىن.
كەنەسارى «بولدى» دەگەندەي قولىن كوتەردى.
— اتالى سوزگە ارسىز توقتاماس. ابىلاي اتاما بابالارىنىڭ ىستەگەن جاقسىلىعىن الدىما تارتتى عوي، قويا بەرىڭدەر،—دەدى.
باعانادان بەرى ۇندەمەي تۇرعان باتىرلار كەنەت جادىراپ، ءبىر داۋىستان:
— ۋا، پالە، مىنە اتالى ءسوز!—دەسىپ شۋلاپ قويا بەردى.
«قانداي اقىلگوي جان ەدى، دەدى ىشىنەن تاعى ءجۇسىپ، ەل بيلەيتىن سەرىكتەرىنىڭ دە كوڭىلىن تابا بىلگەن ءجون. اعىلشىندار «پاتشانى پاتشا ىستەيتىن پاتشا ەمەس، جانىنداعىلارى» دەپ تەگىن ايتپاعان عوي».
ءبىراق ءجۇسىپ كەنەسارىنىڭ مەيلىنشە راقىمسىز جان ەكەنىن بىلمەيتىن. ءقازىر بوساتىلىپ تۇرعان ارىستان اقىن، سۇلتاننىڭ بۇيرىعى بويىنشا، ءۇش كۇننەن كەيىن «ات تەۋىپ ءولتىرىپتى» دەگەن لاقاپپەن قاراۇلەكتىڭ قولىنان قازا تاباتىنى ءدال وسى ساتتە ونىڭ ويىنا مۇلدە الماعان ءىس ەدى. سونداي-اق كەنەسارىنىڭ قولعا تۇسكەن سولداتتارعا دا بىردەن قاتتى كەلمەيتىنى ءوز جاعىنا شىعارۋ ساياساتى ەكەنىن ءجۇسىپ كوپ اي وتكەن سوڭ بارىپ ءبىر-اق ءتۇسىندى. ال العاشقى كەزدە مۇنى سۇلتاننىڭ كەڭ پەيىل، اق كوڭىلدىگىنەن دەپ ۇققان-دى.
تورە شەشىمىنە ريزا بولعان باتىرلار سىرتقا شىقتى. ءارقايسىسى ءوزىنىڭ اتقوسشىسى ۇستاپ تۇرعان اتىنا قاراي بەتتەدى.
بايتابىن مەن اقبوكەن سوناۋ ەلەك پەن ىرعىز وزەنىنىڭ بويىنان قاراقويىن قاشىرلىداعى كەنەسارى اسكەرىنە كەلىپ قوسىلعالى، بايتابىن ناۋرىزباي جاساعىنا، باتىر قىز اقبوكەن بوپاي توبىنا بەرىلگەن. بايتابىن مەن اقبوكەن قوسىلادى ەكەن دەگەن سىبىس بولاتىن، ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇل سىبىس سول سىبىس قالپىندا قالا بەرەتىن. «ءبىز قوسىلامىز»،— دەگەن ءسوز قىزدىڭ، نەمەسە جىگىتتىڭ اۋزىنان شىققان ەمەس، ەكەۋى اعالى-قارىنداستاي سىپايى سويلەسىپ قانا تىلدەسەدى. مۇنداي مىنەزدەرىنە قاراپ كەيبىر جۇرت «بۇلارى نەسى؟» دەپ تاڭدانسا دا، اقىلعا سالعان باعدا بىرەۋلەرى «بوتەن ەلدە جۇرگەن سوڭ قىمسىناتىن شىعار، ءوز ەلدەرىنە بارعان سوڭ دا ۋاقىت جەتەر»،— دەيتىن دە قوياتىن.
ناۋرىزباي ۇيدەن شىققاندا ەڭ الدىمەن اپاسى بوپايدىڭ اتىن ۇستاپ تۇرعان شاشاقتى نايزالى، ەركەكشە كيىنگەن قىزدى كوردى. اقبوكەن ەدى بۇل. ول باتىر بوپايدىڭ ءارى قاسىنداعى سەرىگى، ءارى اتقوسشى نوكەرى. ناۋرىزبايدىڭ جۇرەگى كەنەت دۇرسىلدەي سوعا جونەلدى. اقبوكەندى العاشقى كەزدەستىرگەن كۇننەن باستاپ كىشى سۇلتان وسىنداي ءبىر اۋرۋعا شالدىققان-دى. ناۋرىزباي اۋرۋىنىڭ ءورشي تۇسۋىنە اقبوكەننىڭ ءوزى سەبەپ بولعان. پاتشا اسكەرى شابۋىلىنان اۋىلدىڭ ءبىر تىنىش كۇنى كوشەك سۇلتاننىڭ ايعانشا اتتى توقالى ۇل تاۋىپ، جۇرت ۇلان-اسىر تويعا جينالعان. جاستار جۇرگەن جەردە كوكپار، بالۋان كۇرەسى ەجەلگى سالت. وسى قان بازار قىرعىن مەرەكەدە ناۋرىزباي مەن بايتابىنعا كۇرەسۋگە تۋرا كەلگەن. وزىنەن ەكى جاس ۇلكەن ناۋرىزبايدىڭ كۇشى باسىم بولدى ما، الدە ەل اۋزىنا ىلىنگەن جاس باتىردىڭ مىسى جەڭدى مە، بيە ساۋىمىنداي مەزگىل الىسقاننان كەيىن بايتابىن جىعىلعان-دى. ناۋرىزباي باس بايگىگە تىگىلگەن سۇلىكتەي قارا سۋ جورعانى ءوزى الماي، بوتەن ەلدىڭ قىزى ەدى، جانىنداعى جولداسىن جىققان ايىبىم دەپ، اقبوكەنگە تارتقان-دى.
— باتىر، بۇل ايىبىڭ با، الدە قۇرمەتىڭ بە؟—دەگەن اقبوكەن قارا جورعانىڭ شىلبىرىنان ۇستاپ جاتىپ.
— ايىبىم.
— باسە،— دەگەن اقبوكەن توستاعانداي كوزى جارق ەتە كۇلىپ،— اۋىلىڭىزعا كەلگەن باۋىرىڭىزعا كۇش كورسەتەتىندەي وكپەڭىز جوق سەكىلدى ەدى...
ول كەزدە ازىلگە ءازىل قايتارۋ جاستىق سالتى.
— وكپەشىل ۇنىڭىزگە قاراعاندا، مەنىڭ جىعىلعانىمدى تىلەگەندەيسىز عوي، قارىنداس،— دەدى ناۋرىزباي كۇلىمسىرەي،— ونداي تىلەگىڭىز بولسا كۇنى بۇرىن قۇلاعىما نەگە سىبىرلاپ قويمادىڭىز؟
اقبوكەننىڭ قاراقاتتاي قارا كوزى كۇلىمدەي تۇسكەن.
— سىبىرلاعاندى ورىندايتىن بولساڭىز، ءالى دە كەزى كەلەر.
— ۋادە،— دەگەن ناۋرىزباي قولىن بەرىپ.
اقبوكەن ەكى بەتى دۋىلداي قىزارا، ۇزىن اق ساۋساقتارىن قىمسىنا ۇسىنعان. نەگە ەكەنى بەلگىسىز ناۋرىزباي ونىڭ قولىن الىپ جاتىپ، قىزدىڭ ساۋساقتارىنىڭ دىرىلدەپ كەتكەنىن سەزگەن.
شىنىندا بايتابىن ناۋرىزبايدان كۇشى جەتپەي جىعىلعان جوق ەدى. بيە ساۋىمىنداي الىسقاندا ناۋرىزبايدىڭ كۇشىنىڭ ون، جامباسى مەن وڭ قولىندا ەكەنىن اڭعارىپ قالعان بايتابىن، ەگەر شىنتۋايتقا كەلسە ونىمەن پارا-پار تۇسەتىنىنە كوزى جەتكەن. ءبىراق جوق جەردەن اياعى كودە ءشوپتىڭ ۇستىنەن تايىپ كەتىپ، ەرلىك نامىسىن ساقتاي الماي جىعىلعان-دى. ءبىراق مۇنىسىنا ول پالەندەي قورلانعان جوق. «ناۋرىزبايدان مەندەي كوپ باتىردىڭ ءبىرى جىعىلعانىنا جۇرت كۇلدى دە قويدى. مەنەن قولباسى ناۋرىزباي جىعىلسا، ابىرويى ايرانداي توگىلەر ەدى»،— دەگەن ول ىشىنەن.
ال اقبوكەنگە بايتابىننىڭ جىعىلۋى ۇلكەن اسەر ەتتى. «ەل ماقتاعان جىگىتتى قىز جاقتاعان»، جيىرمادان اسپاي جاتىپ اتاعى التى الاشقا جايىلعان، ءارى ءانشى، ءارى سال، ءوزى تورە ناۋرىزبايدى اقبوكەن جاقىن كورۋگە قۇشتار ەدى. ونى بايتابىندى جىققان جەڭىس ۇستىندە كوردى، جانە ناۋرىزبايدىڭ ءوزىنىڭ شەتتەن كەلگەن جاس بالۋاندى جىعۋىن «ايىپ» ساناعان كەڭ پەيىل مىنەزى، ەرلىكتى، ادامگەرشىلىكتى ءداستۇر ەتىپ وسكەن قازاق قىزىنا ۇلكەن وي سالدى. ماحاببات دەگەن كۇن ساۋلەسىنەن قۇرىلعان التىن تور سەكىلدى ەمەس پە، اقبوكەننىڭ جۇرەگىن سول تور كەنەت شىرماي باستادى.
بۇل نە سەزىم؟ — اقبوكەننىڭ ءوزى دە بىردەن ۇقپادى. ال بايتابىنعا دەگەن جۇرەگى بۇرىنعىداي لۇپىلدەمەي، كۇننەن-كۇنگە باياۋ سوعا تۇسكەندەي. مۇنى قىز انىق تۇسىنەدى. ءبىراق بۇل نە؟ ءبىر كەزدە جاقسى كورگەن بايتابىنىن ۇمىتۋعا اينالعانى ما؟ ءبىر مىنەزدى، ۋادەدەن اينىماس قازاق قىزىنا لايىقتى قىلىق پا بۇل؟ ارينە، لايىقتى ەمەس، اسىرەسە جاس كەزىندە كوڭىلىڭ شىن كەتكەن بولسا... ءبىراق سونىڭ ءوزى راس قۇلاي بەرىلۋ مە ەدى؟ الدەقالاي سوققان جاستىق جەلى ەمەس پە ەكەن؟ كارى سەرعازىدان قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەپ ارپالىسقان جاس كوڭىلدىڭ قولدان جاساپ العان ماحابباتى بولىپ جۇرمەسە نەتسىن! شىن سۇيگەن جۇرەك بوتەنگە بۇرىلماسا كەرەك ەدى، مۇنىسىنا قاراعاندا بايتابىنعا دەگەن سەزىم، ماحابباتتىڭ شىن وتىنان تۋماعان جاي اشەيىن بالالىق سەزىم ءتارىزدى. اقبوكەن شىن ماحابباتتى ەندى عانا تۇسىنگەندەي، سوندىقتان دا ونىڭ قيالى كوككە شارىقتاپ، جۇرەگى لۇپىلدەپ، ءجيى-جيى سوعادى...
وسىدان ءبىر اي بۇرىن بايتابىن جورىقتا جۇرگەنىندە ناۋرىزباي مەن اقبوكەن ءبىر شىلدەحانادا كەزدەسىپ قالعان. ەكەۋى قاراما-قارسى وتىرىپ شارشى توپ الدىدا ايتىسقان... سول ايتىستىڭ اياعىندا باسەكەلەسىپ توبىق الىسقان. قازاق داستۇرىندە قىز بەن جىگىتتىڭ توبىق الىسۋى قۇر عانا ويىن ەمەس، مۇندا ەكى جاستىڭ وزدەرى عانا تۇسىنەتىن ءبىر تەرەڭ سىر دا بار...
وسىنىڭ ءبارىن بايتابىن بىلە مە؟ بىلسە قورلانباي قالاي شىداپ ءجۇر؟ بۇنداي ىسكە شىداۋ ءۇشىن قانداي جۇرەك، قانداي ۇستامدىلىق كەرەك؟ ارينە، بايتابىن وزىنە تونگەن جاماندىقتى سەزبەي جۇرگەن جوق. ءبىراق «ەل باسىنا بۇلت تۇنەرىپ تۇرعاندا، ءبىر قىز ءۇشىن الەك بولۋىمنىڭ رەتى كەلمەس» دەپ ورتەنگەن جۇرەگىن اقىلمەن باسۋدا، ناۋرىزباي مەن اقبوكەننىڭ اراسىندا باستالعان ويىننىڭ اياعىن كۇتىپ، وزىنە ءوزى سابىرلىق ايتىپ شىداي بەرۋدە ەدى.
اقبوكەنگە وردادان شىققان بايتابىننىڭ دا كوزى تۇسكەن. ءبىراق كىشى سۇلتاننىڭ قىزعا قاراي بەتتەگەنىن كورىپ ورنىندا تۇرىپ قالعان.
ال قىزبا كوڭىلدى ناۋرىزباي ءوزىن ءوزى ۇستاي الماي اقبوكەننىڭ جانىنا جەتىپ كەلدى.
— ارسىڭ با، قارىنداس؟
— بارسىڭ با، باتىر؟
ناۋرىزباي قالجىڭداي كۇلدى.
— اقبوكەننىڭ ءبىر قاپى كەزىنە كەزدەسكەن-اق شىعارمىن، توبىعىمدى بەر!
— ءسىز سەكىلدى ارىستاندار اقبوكەننىڭ قاپى كەزىن ۇنەمى اڭديدى. ءبىراق اقبوكەن وڭاي قولعا تۇسە قويسا جارار ەدى.— قىز كۇلدى دە ءتىلىنىڭ استىنان توبىقتى الىپ بەردى،— مىنەكەيىڭىز...
— ياپىرماي، تىم بەرىك جەرگە ساقتايدى ەكەنسىز...
— ءقادىرلى ادام بەرگەن سوڭ...
وسى كەزدە اق وردادان بوپاي شىقتى. ول انانداي جەردە تۇرعان بايتابىنعا بىردەمە دەدى. ەكەۋى بۇلاردىڭ قاسىنا كەلدى. بايتابىن سىپايى عانا امانداستى.
— ارسىڭ با اقبوكەن؟..
— بارسىڭ با، بايتابىن...
بايتابىن بوپايدىڭ جەلدەي جۇيرىك اتاقتى كەربەستىسىنىڭ ايىلىن بوساتىپ، ەر-توقىمىن جوندەپ قايتادان ەرتتەدى. بوپاي اقبوكەنگە كوز قيىعىن تەز اۋداردى دا ناۋرىزبايعا قاراپ:
— بايتابىن باتىردى مەنىڭ جاساعىما بەرسەڭ قايتەدى، ناۋانجان؟— دەدى كۇلىمسىرەي.
ناۋرىزباي قاباعىن شىتا قالدى.
— نەگە؟
— كەرەگى بار.
— جاقسى،— دەدى ناۋرىزباي اپاسىنىڭ ءوتىنىشىن جەرگە تاستاۋدىڭ رەتىن تابا الماي،—اقمولا بەكىنىسىن العاننان كەيىن بايتابىندى ءسىزدىڭ جاساعىڭىزعا مۇلدەم بەرەيىن، وعان دەيىن قيناماڭىز. بايتابىننىڭ مەنىڭ جاساعىمداعى ورنى بولەك...
— بولادى.
— قاشان اتتانباق ويىڭىز بار؟
بوپاي ەرى تۇزەلگەن كەر بەستىسىنە ەركەكتەرشە جەڭىل ءمىندى.
— بۇگىن تۇندە.
— جولدارىڭ بولسىن.
— ايتقانىڭ كەلسىن.
بوپاي مەن اقبوكەن جونەلە بەردى. ولاردىڭ سوڭىنان انانداي جەردە تۇرعان ءتورت سالت اتتى قاراۋىلى جەلە اياڭداي ەردى.
ناۋرىزباي مەن بايتابىن:
— قوش بولىڭدار،— دەدى كەتىپ بارا جاتقان ايەلدەردىڭ سوڭىنان داۋىستاپ. ءبىراق انا ەكەۋى جاۋاپ قايىرمادى. شاشاقتى نايزالارىن جەلكىلدەتە، اۋىلدان شىعا وزدەرىنىڭ جاساقتارىنا قاراي قۇيىنداتا شابا جونەلدى.
— باتىر، اقتاستاعى قولعا بارساق قايتەدى؟—دەدى كەتىپ بارا جاتقان ايەلدەردىڭ سوڭىنان ءالى قاراپ تۇرعان ناۋرىزبايعا بايتابىن.
ناۋرىزباي تەز بۇرىلدى.
— نەگە؟
— التايدىڭ ءبىر جاس مەرگەنى كەلدى. ەكى ءجۇز قادام جەردەن لاقتىرعان تىماقتى ساداعىمەن قاعىپ تۇسىرەدى. سونى كورسەتەيىن دەپ ەدىم.
— جوق، بايتابىن،— دەدى ناۋرىزباي،— مەرگەن مەن جۇيرىك ات، قىران بۇركىتتى تاماشالاپ سەرۋەن قۇراتىن ۋاقىت ەندى بىزدە جوق. ءبىر جەتىدەن كەيىن قاراوتكەلدى الۋعا اتتاناتىنىمىزدى ءوزىڭ ەستىدىڭ. قاراماعىمىزداعى مىڭدى سوعان دايىنداۋىمىز قاجەت. كۇنى ەرتەڭنەن باستاپ قامال الۋ ءتاسىلىن ۇيرەنۋگە كىرىسەمىز.
— ۇقتىم.
— ال بۇگىن ميكولاي ەكەۋىڭ بار اسكەردى ساسىرلى ويپاتقا كوشىرىڭدەر. تاڭەرتەڭ قارۋ-جاراقتارىمەن دايىن تۇرسىن.
— ميكولايدىڭ ءوزى قايدا؟
— انە كەلە جاتىر.
ناۋرىزباي مەن بايتابىن نيكولايعا قارسى ءجۇردى. ءبىراق جەتەر-جەتپەستەن ءبىر قاراشا ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا تۇرعان التىنشاشتى كورىپ ەكەۋى بىردەي كىلت توقتاي قالدى. «ادام بالاسىنىڭ دا مۇنداي ادەمىسى بولادى ەكەن!» دەدى ىشىنەن تاڭدانعان بايتابىن. ويلاماعان جەردەن جۇرەگىنە وق تيگەندەي اياعىن باسا السايشى ەندى ول. جۋان قوس بۇرىمى جەرگە شۇباتىلعان، اپپاق بەتىنىڭ ۇشى ءسال قىزارا ۇلبىرەگەن، تاناداي كوزى قاراسۋداي قاپ-قارا بوپ تۇنا مولدىرەگەن التىنشاش ەسىك الدىندا ءسال تۇردى دا بۇلت استىنا قايتا كىرگەن كۇمىس ايداي جوق بولىپ كەتتى. ار جاقتارىنان نيكولاي كەلىپ جەتتى دە ۇشەۋى اتتارىنا قاراي اياڭدادى.
بايتابىننىڭ كەنەت وزگەرە قالعان قالپىن سەزگەن ناۋرىزباي ەزۋ تارتىپ كۇلدى دە:
— التىنشاش دەسە التىنشاش ەكەن الگى كەلىنشەك!— دەدى بايتابىنعا قاراپ.
بايتابىننىڭ قاباعى كەنەت سالبىراپ كەتتى. ول التىنشاشتى باسى بوس قىز عوي دەپ ويلاپ قالعان ەدى.
ءۇش جىگىت ەندى ءوزارا سويلەسە اۋىلدىڭ شەتىنە شىعا بەردى.
...ءبىر جەتى وتىسىمەن التى ءجۇز جاساق ەرتكەن بوپاي الدىمەن امانقاراعاي پريكازىن، سودان كەيىن سىرىمبەت تاۋىنداعى ءۋاليحاننىڭ بايبىشەسى ايعانىمنىڭ اۋىلىن شاپتى. كەنەسارى قولى كوكشەتاۋ جاقتى شاۋىپتى دەگەن حابار كەلەسى كۇنى-اق بۇكىل سارىارقاعا جامىراي تارادى. بۇل حابارمەن بىرگە ۆويسكوۆوي ستارشينا سيمونوۆ باسقارعان اقتاۋ بەكىنىسىنەن شىققان ەكى ءجۇز سولدات بوپاي الىپ كەلە جاتقان مالدى الىپ قالماق بوپ الدىنان كەتىپتى جانە ومبىدان اقمولا گارنيزونىنا كومەككە اتتانعان ءجۇز سولدات تا كوكشەتاۋعا قاراي بۇرىلىپتى دەگەن حابار ۇزىن قۇلاقتان دەرەۋ بار ەلگە تارادى. كەنەسارىنىڭ كۇتكەنىنىڭ ءوزى دە وسى ەدى. اقىرعى ەكى-ۇش كۇننىڭ ىشىندە ول سۋىت ءجۇرىپ، اسكەرىنىڭ تەڭ جارتىسىن قورعالجىن كولىنىڭ تومەنگى سالاسىنا اكەپ قوستاتقان. ال قالعان جارتىسىن اتباسار جاقتان وراعىتىپ، ەسىلدى جاعالاتا قاراوتكەلگە يەكتەتە ورنالاستىرعان. كۇنىنە ءجۇز ءجيىرما-جۇز وتىز شاقىرىم جەردى جاي الاتىن قازاقى جىلقىعا ەندى اقمولا بالەندەي الىس ەمەس-تى. كەنەسارى وسى ات تىنىقتىرىپ جاتقان جەرىنەن تامىز ايىنىڭ التىسى كۇنى ساسكەدە كوتەرىلدى دە، ىمىرت ۇيىرىلە اقمولانىڭ ماڭىنا شوعىرلاندى. قوڭىرقۇلجا مەن قاراپۇشىق ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ توسەكتەرىنەن تۇرعاندارىندا كەشە عانا تىپ-تىنىش جاتقان كەڭ دالانىڭ بۇگىن قۇجىناعان قول ەكەنىن كوردى.
كەنەسارى اقمولا بەكىنىسىنە شابۋىلدى وسى تامىزدىڭ جەتىسى كۇنى تاڭسارىدەن باستادى. ەڭ الدىمەن بەكىنىس وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە دەيىن يىلگەن تاعاداي ءۇش شاقىرىمداي جەردەن قورشالدى. بەكىنىستىڭ كۇنشىعىس جاعى بوس — جارتى شاقىرىمداي جەردە ەسىل وزەنى. سودان كەيىن بارىپ قولدىڭ سەگىز تۇسىندا سەگىز باتىر تۇرىپ العان. وڭ جاعىندا كەنەسارىنىڭ ءوزى، ودان كەيىن اعىباي، اعىبايمەن ۇزەڭگىلەس بۇقارباي. قولدىڭ شاڭقاي ورتاسىندا باسىقارا. باسىقارامەن قاتارلاس تولەباي. تولەبايمەن ۇزەڭگىلەس قۇدايمەندى. قۇدايمەندىدەن سولىراق جانايدار. سول قاناتتا ناۋرىزباي. تاڭ قۇلانيەكتەنىپ كەلە جاتقاندا بەس مىڭ اتتى اسكەر «ابىلايلاپ» بەكىنىسكە لاپ بەردى. ءبىر عاجابى قالىڭ قول ۇزەڭگىلەسە ات قويماي، دوربادان شاشىپ جىبەرگەن بۇرشاق سەكىلدى، ءار سالت اتتىنىڭ ارالارى ون-ون بەس قۇلاشتاي تىم-تىراقاي شاۋىپ كەلەدى. ەكىنشى عاجابى، شاپقىنشىلاردىڭ الدىڭعى قاتارى زەڭبىرەكتەر نىسانالانعان ورعا جاقىنداماي، ساداق وعى جەتەر جەردەن وقتارىن اتا سالا كەيىن قاراي بۇرىلىپ شابا جونەلەدى. بەكىنىسكە ءتىپتى ۇمتىلمايدى. كوكپار، سايىسقا ۇيرەنگەن قازاق ءبىرى كەيىن شاپسا، ءبىرى العا ۇمتىلىپ، وقتى قارداي بوراتتى. الدىڭعى قاتارى ورعا جەتپەي كەيىن شەگىنگەندە، كوك جيەكتەن لىقىلداپ كورىنگەن ارتقى جاعىنداعى بىتىراي شاۋىپ كەلە جاتقان قالىڭ قول ۇشى-قيىرى جوق قۇمىرسقانىڭ يلەۋى ءتارىزدى. مۇنىڭ تاعى ءبىر كەرەمەتى، قامالداعىلار قول باستاعان باتىرلاردى جەكەلەپ نىساناعا الايىن دەسە، توگىلگەن تارىداي جەر قايىسقان جاننىڭ قايسىسىنىڭ باسشى، قايسىسىنىڭ قوسشى ەكەنىن اجىراتۋ قيىن. ءبارى بىردەي كيىنگەن. ءار توپ ءوز باتىرلارىن تەك وزدەرى عانا بىلەدى. قورعان باسىندا تۇرعان قوڭىرقۇلجا مەن قاراپۇشىققا اقمولانى قورشاعان مىناۋ قارا ءنوپىر قول — بەس مىڭ ەمەس (سولاي دەپ وجار كۇنى بۇرىن حابار بەرگەن)، بەس ءجۇز مىڭ ادامداي بوپ كورىندى.
— ياپىرماي،— دەدى تاڭدانعان قوڭىرقۇلجا،— مىنا قاسىمنىڭ كوكجالى ءۇش ءجۇزدىڭ باس كوتەرەر جىگىتىن تەگىس جيعان با؟
قاراپۇشىق اعا سۇلتاننان دا بەتەر ساسۋدا ەدى. ونىڭ ويىنشا كەنەسارى ساربازدارى لىقىلداپ كەلىپ الدىڭعى قاتارى ورعا تىرەلگەندە، ارتقى قاتارى ولاردى ورعا قۇلاتا-مۇلاتا وزدەرى امالسىز توپىرلاپ توقتاۋعا ءتيىستى ەدى. سول ساتتە ءتورت زەڭبىرەك بىردەي وق جاۋدىرۋى كەرەك. قاراپۇشىق كۇنى بۇرىن زەڭبىرەكتەردى دە ادەيى وسى وردىڭ ارعى قاباعىنا كوزدەتىپ قويعان.
ال كەنەسارى ساربازدارى ونىڭ بۇل ويىنان شىقپادى. ورعا كەلىپ تىرەلمەك تۇگىل، ءتىپتى وعان جۋىماي، اناندايدان ساداقتارىنان جەبە قارشا بوراتقان قالىپتارى جالت بەرەدى. ءبىر قىزىعى، ساربازدار وقتى قانشا اتسا دا، ءبىرلى-جارىم سولداتقا عانا تيگەنى بولماسا ءبارى بىردەي اسىپ كەتىپ، بەكىنىستىڭ ىشىنە ءتۇسىپ جاتىر. ەگەر قولدارىنان كەلەرى وسى بولسا، مەيلى، وقتارىن جاۋدىرا بەرسىن! ايتسە دە قاراپۇشىق وتە ساسۋدا ەدى. بۇل ونىڭ كەرمەگەن سوعىسى. ول قازاقتى زەڭبىرەكتىڭ اۋزىنا بايلاپ اتىپ ۇيرەنگەن. ال مىنا قۋ كەنەسارى ونى ىستەتەر ەمەس. زەڭبىرەكتى سوناۋ تىم-تىراقاي ەرسىلى-قارسىلى شاۋىپ جاتقان ساربازدارعا اتقانىمەنەن قانشاسىن قيراتا الادى؟ ءار سالت اتتىنىڭ اراسى ون-ون بەس قۇلاش، كوپ بولسا ەكى-ۇش ادامدى وققا ۇشىرادى. ال زەڭبىرەكتى وقتاپ، بىلتەسىنە وت بەرىپ اتۋدىڭ ءوزى قانشاما ۋاقىت الار ءبىر قياپات ءىس!
قاراپۇشىق كەنەسارىنىڭ ساربازدارى وسىلاي قۇر تەككە شاۋىپ جۇرگەن جوق-اۋ دەگەن ويدان دا كۇدىكتى ەدى. كوپ كەشىكپەي بۇل كۇدىگى دە انىقتالدى. كەنەت قوڭىرقۇلجانىڭ:
— ويباي، ۇيلەر جانىپ جاتىر!—دەگەن ۇرەيلى داۋسى شىقتى. وسى ساتتە قاراپۇشىقتىڭ ءدال قاسىنا كەپ قورعان ەرنەۋىنە ءبىر ساداق وعى شانشىلا ءتۇستى. قاراپۇشىق قولىن سوزىپ سۋىرىپ الدى. قاۋىرسىنىنا قارا مايلى بىلتە شۇبەرەك بايلانعان. زاماتتا بىلتە شۇبەرەكتەگى كىپ-كىشكەنتاي قىزىل شوق پىسىلداي جانا باستادى. قاراپۇشىق ەندى ءتۇسىندى! جۇرەگى ءبىر سۇمدىقتى تەككە سەزبەگەن ەكەن! كەنەسارى ساربازدارى باعانادان بەرى ساداقتى بوسقا بەزەمەپتى.
ولاردىڭ اتقاندارى مىناۋ وق ءتارىزدى، ادەيى بەكىنىس ىشىندەگى اعاش ۇيلەرگە ءورت سالۋعا ارنالعان وق بوپ شىقتى. قاراپۇشىق بەكىنىس ىشىنە قاراپ ەدى، ءار جەردەن كوككە لاۋلاي كوتەرىلگەن ءورتتى كوردى. حالدەرىنىڭ قيىنعا اينالا باستاعانىن ەندى ءتۇسىندى. ءورت مولايسا ءوق-دارى، ازىق-تۇلىك قويماسىن دا الادى، وندا بۇلاردىڭ شارۋاسى بىتكەنى! «زۇلىم كەنەسارى قۋلىعىن اسىردى! ءبىراق تۇرا تۇر ءالى، كورەسىڭدى كورسەتەرمىن!»
قاراپۇشىق باعانادان بەرى كەنەسارى ساربازدارىنا وق جاۋدىرىپ جاتقان سولداتتارىنىڭ قىرىققا تاياۋىن امالسىزدان ءورت سوندىرۋگە جىبەردى. قالعاندارىنا جولداستارىن جوقتاتپاۋدى بۇيىرىپ، زەڭبىرەكشىلەرگە:
— زەڭبىرەكتەرىڭدى وردىڭ ەرنەۋىنەن الىپ، اناۋ قالىڭ قولدىڭ ءدال ورتاسىنا مەڭزەڭدەر،—دەپ اقىردى.
بەس مينۋت وتپەي زەڭبىرەكشىلەردىڭ:
— دايىنبىز!—دەگەن داۋىستارى ەستىلدى.
— وت!— دەدى ىزالانعان قاراپۇشىق قولىن تومەن سىلتەپ.
ارالارى ەلۋ مەتردەن قويىلعان ءتورت زەڭبىرەك، بىردەن كۇندەي كۇركىرەپ گۇرس-گۇرس ەتتى.
— سولاي ما ەكەن!—دەدى قۋانىپ كەتكەن قاراپۇشىق.
ءتۇس كەزى بولىپ قالعان-دى. ورتاداعى زەڭبىرەكتىڭ وعى ءدال تيگەن ءبىر اتتى سارباز ات-ماتىمەن كوككە ۇشقانىن قاراپۇشىق انىق كوردى. ەكى-ۇش جىگىت شەت جاقتان لاپ ءتۇستى. ءوز تۇسىنان دا ەكى جىگىت ات-ماتىمەن وماقاتا وققا ۇشىپ قازا بولدى. قاراپۇشىق زەڭبىرەكتەردى تاعى دا اتتىردى. ءبىراق بۇ جولى ونىڭ وعى دالاعا كەتتى. ءوزى دە تۇسىنبەي قالدى، بۇ نە عاجاپ! زەڭبىرەك داۋسى شىققاننان كەيىن، ساربازدار قورقىپ كەيىن قاشۋدىڭ ورنىنا، كەنەت بەس قاتار بوپ ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى تىزبەكتەلىپ، ارالارىن تاعى دا ون-ون بەس قۇلاشتان سالىپ، بەكىنىسكە لاپ قويدى. بۇ جولى ولار ناعىز ءبىر شىر كوبەلەك اينالعان قۇيىن ءتارىزدى كوپشىلىگى وردىڭ ارعى قاباعىن قورشاي شاۋىپ، قاۋىرسىن جەبەلەردى تاعى دا قارداي بوراتتى. جاقىن جەردەن كوزدەلگەن مەرگەن وقتارى قورعان ۇستىندەگىلەردىڭ باسىن كوتەرتەر ەمەس.
ال باسىقارا، تولەباي باسقارعان اسكەردىڭ ءبىر توبى، زەڭبىرەكتەردى سولداتتار قايتادان وردىڭ قاباعىنا مەڭزەگەنشە، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتەگى قاقپا الدىنداعى جىڭىشكە جولداردان بەرى ءوتىپ، قورعاننىڭ ىرگەسىن اينالا شاۋىپ، بەكىنىستىڭ ۇستىندە تۇرعان سولداتتارعا قىل ارقان-بۇعاۋ لاقتىردى. قورعاننىڭ ءار جەرىنەن باسىن قىلتىڭ ەتكىزىپ كوتەرگەن بەس-التى سولداتتى لاقتىرعان بۇعاۋ ءىلىپ تە اكەتتى. ەكى جاقتان بىردەي اتىلعان مىلتىق، تارتىلعان ساداق، الەم-تاپىرىق ءبىر قياپات. ءدال وسى كەزدە ايقاي-شۋ، جان تالاسقان ايقاستى پايدالانىپ، بەكىنىستىڭ سولتۇستىك جاقتاعى شويىن توپسالى، شانانىڭ تابان تەمىرىمەن شاندىلعان، شىنجىر قۇلىپتى قاراعاي قاقپانىڭ سىرتىنان ءبىر توپ سارباز شەلەكتەپ قارا ماي جاعىپ، تۇبىنە قارا مايمەن ىستالعان قىزىل توبىلعىنى ءۇيىپ، ءورت قويىپ جاتتى. بىقسي جانعان توبىلعىنىڭ ۇستىنە بىرنەشە شەلەك قارا ماي تاعى قۇيىلدى. جالىن العاشقى رەت لاپ ەتىپ كوككە كوتەرىلگەن كەزىندە، ور قاباعىنا قايتادان مەڭزەلگەن زەڭبىرەكتەردىڭ دە جەر جارعان گۇرسىلى ەستىلدى. بۇ جولى دا جيىرما شاقتى جاۋىنگەردى وققا الدىرتىپ جارلىق بويىنشا كەنەسارى ساربازدارى كەيىن شاپتى. ءبىراق بۇل كەزدە بەكىنىستىڭ ءىشى قالىڭ ورتكە اينالعان ەدى. قوڭىرقۇلجا مەن قاراپۇشىققا ەندى بار اسكەرىن ەكىگە بولۋگە تۋرا كەلدى. ءورت سوندىرۋگە جىبەرگەن جاۋىنگەرلەردى قوسپاعاندا، بەكىنىستى قورعاۋعا جارايتىن نە بارى ەكى جۇزدەي عانا سولدات قالدى. ونىڭ ۇستىنە ەكى زەڭبىرەكشىنى كەنەسارى ساربازدارى ارقانمەن تارتىپ اكەتىپ، بۇلاردىڭ كۇشى ءتىپتى ازايا ءتۇستى. قوڭىرقۇلجا مەن قاراپۇشىق حالدارىنىڭ مۇشكىل بولا باستاعانىن سەزىپ نە ىستەرگە بىلمەي ابدەن ساسىپ تۇرعان كەزدەرىندە سولتۇستىك قاقپانىڭ لاپىلداپ جانىپ جاتقانىن كوردى.
بەسىننەن وتە ورتەنە باستاعان قاقپا اعاشى ەكىندىگە جەتپەي جانىپ بولدى. ەندى تەمىر قورشاۋلار ساۋدىراپ جەرگە ءتۇسىپ، قورعاننىڭ سولتۇستىك جاعىنىڭ جيىرما قۇلاشتاي جەرى ۇڭىرەيە قالدى. ءقاۋىپ قاي جاقتا ەكەنىن كوزدەرى كورگەن قوڭىرقۇلجا مەن قاراپۇشىق وسى قاقپانىڭ قارسىسىنا دەرەۋ قۇم سالعان قاپتاردان كەدەرگى ىستەتىپ، وتىز كارابىن مىلتىقتى سولداتتى سول قاپتاردىڭ تاساسىنا وتىرعىزدىردى.
باعانادان بەرى قۇر ساداق تارتىپ، مىلتىق اتىپ، الىستان ءتيىپ-قاشىپ جۇرگەن كەنەسارى ساربازدارى دا، ەندى قامالعا كىرۋدىڭ مۇمكىنشىلىگى بارىن كاردى. ءبارى بىردەي لاپ قويۋعا قاقپانىڭ الدىنداعى جول جىڭىشكە، جاۋ بار زەڭبىرەكتەرىن، قارۋىن وسى اراعا مەڭزەر بولسا، توپىرلاپ شاپقان جۇرت بوسقا قىرىلادى. وسىنى ويلاعان كەنەسارى، ۇرىستىڭ ءتۇيىنى شەشىلەتىن جەرگە ءوزى كەلىپ:
— قايسىڭ بارسىڭ ءجۇز اداممەنەن بەكىنىسكە كىرەتىن؟—دەپ ايقاي سالدى.
اتىن ويناتىپ باسىقارا باتىر شىعا كەلدى.
— جولىڭ بولسىن!—دەدى كەنەسارى. وزگە باتىرلارعا دا: جاۋ كوڭىلىن بۇرۋ ءۇشىن، سەندەر دە بەكىنىستىڭ جان-جاعىنان وق جاۋدىرىڭدار دەپ بۇيىردى.
باسىقارا باتىر كەنەسارىنىڭ ريزالىعىن الىسىمەن ءوزىنىڭ مىڭ اسكەرىنەن تاڭداپ ءجۇز ساربازدى ءبولىپ الىپ، جاۋ قامالىنا قاراي لاپ قويدى. ءوزى ات جالىن قۇشىپ، ەر ۇستىنە ەڭكەيە جاتىپ الدى. استىنداعى كەر توبەلى قالىڭ ءشوپتى باۋىرلاي ۇشقان قۇس ءتارىزدى. سوڭىنان قۇيىنداتا شۇبىرعان ءجۇز ساربازى. باسىقارانى مۇنداي شاپشاڭ قيمىلدايدى دەپ سولداتتار دا ويلاماعان بولۋى كەرەك، مىلتىقتارىن وقتاپ كەزەنگەنشە، باسىقارا ساربازدارىن سوڭىنان شۇبىرتا، بەكىنىستىڭ ىشىنە كىرىپ تە ۇلگىردى. قاقپانىڭ ءدال قارسى الدىنداعى ۇيىلگەن قاپشىقتان كەر توبەلىن سەكىرتە ءوتىپ، قاراما-قارسى كەلىپ قالعان بىر-ەكى سولداتتى كەسپەلتەك سويىلمەن دوپتاي قاعىپ قايتا ورالعانىندا، ۇزىن بويلى قارا بۇجىر سولدات ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا، مىلتىعىن شاپشاڭ كەزەپ باسىقارانى ءدال كوكىرەك تۇسىنان دالدەپ اتتى. اڭعال باتىر ساۋىتسىز ەدى، «قوش بول ەلىم» دەپ ات ۇستىنەن سۇيرەتىلە ءبىراز جەر باردى دا، سىلق ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى.
قول باستاعان باتىرلارىنىڭ وققا ۇشقانىن كورگەن ءجۇز جىگىت كەيىن قاراي شابا جونەلدى.
قاشقان جاۋعا قاتىن دا ەر، سوڭدارىنان اتىلعان وق بۇلاردىڭ دا ون شاقتىسىن الىپ قالدى.
شەگىنگەن توبىردىڭ سوڭىنان يەسىز ويناقتاپ شىققان. باسىقارانىڭ كەر توبەلىن كورگەندە كەنەسارى شىداي الماي:
— تاستاماڭدار! باسىقارا باتىردى جاۋ قولىنا! — دەپ تۇلعاسى بولەك كوك بۋىرىل بەستىسىن ويناتا ءامىر بەرىپ، ەشكىم شىقپاسا ءوزىم شابايىن دەپ ىڭعايلانعانشا، قامىس قۇلاق، بوكەن سان، بۇكىل ارقاعا ايگىلى «ورتەكە» اتالعان سايگۇلىگىمەن تولەباي باتىر، جۇرتتان سىتىلىپ شىعىپ جەكە سالا بەردى. بۇل كەزدە كەنەسارىنىڭ قاسىندا وزگە باتىرلاردىڭ ەشقايسىسى دا جوق ەدى. ناۋرىزباي دا، اعىباي دا، بۇقارباي دا بوتەن شەپتە بولاتىن. ەكى ءجۇز قادامداي جەردە جەكە كەتىپ بارا جاتقان تولەبايدى كورگەندە كەنەسارىنىڭ ءوزى دە شىداي المادى. كوكبۋرىلدىڭ ۇستىنە تىك تۇرەگەلىپ تۇرا قالىپ «ابىلايلاپ» قامالعا قاراي قۇيىنداتا جونەلدى. كوكبۋرىلدىڭ ۇستىندە اجالدان قورىقپاي تۇرەگەلىپ شاۋىپ بارا جاتقان كەنەسارىنى كورگەندە وزگەلەرى دە ورىندارىندا تۇرا المادى. «ابىلاي!»، «اعىباي!»، «اتىعاي!»، «قابانباي» دەپ ۇرانداپ بەكىنىسكە لاپ قويدى. ايقاي-شۋدان جەر سىلكىنەدى. كۇن باتىپ قارا كولەڭكەلەنىپ بارا جاتقان كەز ەدى. تاڭ سارىدەن ءنار تاتپاي كۇنى بويى كەنەسارى ساربازدارىمەن ەكى جاقتان الىسقان ەر جۇرەك سولداتتار دا، ەندى شىداي المادى، بىرىندەپ شەگىنىپ ءۇي-ۇيدى تاسالاپ اتىسۋعا ءماجبۇر بولدى. ايتسە دە بەلدەسىپ كەلگەندە قاپتاعان سويىل، سىڭسىعان نايزا قويا ما، ءتۇن ورتاسى اۋماي اقمولا بەكىنىسىنىڭ اسكەرى جەڭىلدى. تەك قارا ءتۇندى پايدالانىپ ازعانتاي اسكەرىمەن قوڭىرقۇلجا قاراپۇشىق بەكىنىسىنىڭ ەسىل جاقتاعى قاقپاسىنان قاشىپ شىقتى.
جەڭىسكە ماستانعان قاتىگەز جاۋىنگەرلەر قورعانسىز قالىڭ قويعا ءتيىپ قانعا قۇنىققان اش قاسقىرلارداي، جۇرتتىڭ جازىقتى-جازىقسىزىنا قاراماي، ءتۇنى بويى ويران سالدى. تالانباعان مۇلىك، بىلعانباعان ابىروي قالمادى. قانداي ۇرىس بولسا دا ەڭ الدىمەن بۇلىنشىلىككە ۇشىرايتىن حالىق. بۇ جولى دا سولاي بولدى. جىلاماعان بالا، بوزداماعان انا جوق. بۇل قىرعىن تەك تاڭ اتا عانا تولاستادى.
ءسويتىپ كەنەسارى ساربازدارى اقمولا بەكىنىسىنىڭ ۇيلەرىن تەگىس ورتەپ، قورعانىن قۇلاتىپ، جەرمەن-جەكسەن ەتىپ، ورلارىن توپىراقپەن بىتەپ، كەشەگى شىعىس ءسىبىردىڭ وتارشىلىق قامالى تۇرعان جەردى تىپ-تيپىل ەتىپ، ەرتەڭىنە قايتادان ۇلىتاۋعا قاراي شەگىندى.
وسى جولى اقمولا بەكىنىسىن الۋدا ەتكەن قاھارماندىق قايراتى ءۇشىن كەنەسارى تولەبايدى جەكە باتىر اتادى. كوپ كەشىكپەي اعىباي، ناۋرىزباي، بۇقارباي، جەكە باتىر باستاعان كەنەسارى ساربازدارى اقتاۋ، ورتاۋ بەكىنىستەرىن الدى.
زەڭبىرەك پەن كارابيندى، اعا سۇلتان مەن ستارشيندى جەڭۋگە بولاتىنىن كورگەن، ازىرگە ۇندەمەي كەلگەن كەيبىر رۋلار ەندى كەنەسارى ورداسىنا قاراي اعىلا ءتۇستى. كەنەسارىنىڭ ابىرويى دا، ءقادىرى دە ارتتى. ءبىراق جان اياماس قاتالدىعى كوپ ەلدى وزىنەن ۇركىتتى. الايدا سوڭىنان ەرگەن باتىرلارى ونى ۇلت قاھارمانىنا اينالدىرۋعا تىرىستى. ال كەنەسارى ءوزى بولسا «اياز، ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا، جولىڭدى ءبىل» دەگەندەي، ءالى دە اق پاتشامەن شىن بەلدەسىپ كۇرەسۋگە كۇشىنىڭ جەتكىلىكسىز ەكەنىن جاقسى ءتۇسىندى. ەندى ول بۇلاڭ قۇيرىق تۇلكى قۋلىققا سالىپ پاتشا سولداتتارىمەن جاتا-جاستانا ۇرىسىپ، قازاقتىڭ ەرەۋىلگە قوسىلماي جاتقان باسقا رۋلارىن وزىنە تارتۋعا كىرىستى.
III
اقمولا بەكىنىسىنەن ايرىلعان ءتۇنى قوڭىرقۇلجا قارقارالى وكىرىگىمەن شەكتەس ەسىلدىڭ ەرتىسكە قاراي بۇرىلار تۇبەگىندەگى زەينەپ اۋىلىنا بەتتەگەن. كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسى دامي باستاعاننان-اق وعان ءدات بەرىپ وتىرعان، جەر-سۋىنان ايىرىلعان قالىڭ ەلدىڭ قاھارىنان سەسكەنىپ، شىن كوڭىلمەن قوسىلعان ازناباي بالالارىنان باسقا دا ەدىگەنىڭ شوڭى، كۇشىكتىڭ شورمانى، شورماننىڭ مۇساسى، ساندىبايدىڭ ەردەنى، دۇزەنى، سايدالىنىڭ اققوشقارى سەكىلدى ارقانىڭ مىڭدى ايداعان بىرنەشە شىنجىر بالاق شۇبار ءتوس بايلارى كەنەسارىعا «ءبىز سەندەر جاعىندامىز» دەپ جالعان نيەت بىلدىرگەن. ءتىپتى سول پاتشا وتارشىلىعىنا مويىن ۇسىنىپ، شەن الىپ، شەكپەن كيگەن سۇلتان تۇقىمدارىنىڭ كەيبىرەۋلەرى كەنەسارىعا قوسىلىپ كەتكەندەي بولدى. ءۋاليحاننىڭ ەكىنشى بالاسى ابىلمامبەت (مامكە) كەنەسارىعا ەرىپ، جورىقتا قازا تاپتى. تۇرسىنحاننىڭ سارمانى «قارا قازاقتان شىققان كوشەننىڭ تۇرلىبەگىن اعا سۇلتان قويدىڭ» دەپ اق پاتشاعا قارسى كوتەرىلىپ، قاسىم بالالارىنا كەلىپ قوسىلعان. ابىلايدىڭ تۋعان اعاسى جولبارىستىڭ بالاسى قوشاي، ءۋاليحاننىڭ تۋعان ءىنىسى شىڭعىستىڭ بالاسى سارتاي سەكىلدى ابىلاي تۇقىمىنان شىققان بىرنەشە سۇلتاندار كەنەسارى جاعىنا بىردەن اۋعان... وسىنداي الاساپىران كەزدە، ارتىندا ءسوزىن تىڭدار ەلى بار، ارعىننىڭ ءبيى شەگەننىڭ مۇساسى، قىپشاقتىڭ ءبيى جاڭبىرشىنىڭ بالعوجاسى سەكىلدى تاباندى باي، بي، سۇلتاندار بولماسا، «كەنەسارى مالىمدى ايداپ الادى» دەپ قورىققاندارى، ۋاقىتشا بولسا دا ەرەۋىلشىلەردى جاقتاعانداي كورىنگەن، ارقادان اقمولا اعا سۇلتانى قوڭىرقۇلجاعا سۇيەنىش بولار تەك قارقارالى اعا سۇلتانى جامانتاي، امانقاراعاي اعا سۇلتانى ءۋاليحاننىڭ ايعانىمنان تۋعان بالاسى شىڭعىس، باياناۋىل اعا سۇلتانى ابىلايدىڭ مامانى ورنىنان الىنعاننان كەيىن، قارادان شىعىپ وسى باياناۋىلعا اعا سۇلتان بولعان تۇرسىنبايدىڭ بوشتايى، كوكشەتاۋدىڭ اعا سۇلتانى اتىعايدىڭ اڭعال رۋىنان شىققان مىڭدى ايداعان قاراتوقانىڭ سوتقار ءزىلقاراسى مەن قۇسمۇرىن تۇسىنداعى اشامايلى كەرەيدىڭ باۋكەسپە ۇرىلار ۇستاعان، بىقىعان باي ەسەنەي.
بۇلاردىڭ ىشىنەن اسىرەسە ارقا سۇيەرى، جەرى جاقىن جانە قوڭىرقۇلجانىڭ قايىن-جۇرتى تاۋكەنىڭ قۇسبەگى مەن جامانتايى. بۇلاردىڭ ءتۇبى — ارقاعا ءسىڭىپ كەتكەن وراق حاننىڭ بالاسى بوكەي سۇلتاننىڭ نەمەرە-شوبەرەلەرى. قۇسبەك پەن جامانتاي جايىلىمعا، بيلەيتىن ەلگە، اعا سۇلتاندىققا تالاسىپ ءوزارا كۇندە قىرىلىسىپ جاتقانمەنەن ازۋى التى قارىس قوڭىرقۇلجانى كۇيەۋ ساناپ ەكەۋى بىردەي جاقىن تۇتادى. جاس توقال زەينەپ تاۋكەنىڭ ەڭ كەنجە قىزى. اقمولا وكىرىگىنە قوڭىرقۇلجانىڭ قانداي بەدەلى جۇرسە، قارقارالى وكىرىگىنە تاۋكە بالالارى جامانتاي مەن قۇسبەكتىڭ دە سونداي بەدەلى بار. سوندىقتان دا قوڭىرقۇلجا زەينەپ پەن بالاسى شىڭعىستىڭ اراسىنداعى وقيعا جانىنا قانشا باتسا دا تورەلەردىڭ ەسكى داستۇرىنە سالىپ، جاس توقالىن توركىنىنە كوشىرە الماعان. ءوز باسىنا ءقاۋىپ تونگەن وسىناۋ الاساپىران كەزدە تاۋكە بالالارىمەن شاتىسۋدى قاجەت دەپ تاپپاعان. قاسىم تورە كوكجالدارىن جەڭىپ السام، سو دا مەنىڭ تاقياما تار كەلمەس دەپ وزىنە-وزى جۇباتۋ ايتقان. ونىڭ ۇستىنە تورە تۇقىمى ءبىر اكە-شەشەدەن تۋىپ، ءبىر ەمشەكتەن ءسۇت ەمبەسە، ءبىرىنىڭ قىزىن، قارىنداسىن ءبىرى الىپ، كۇيەۋى ولسە ونىڭ اكەسىنە نەمەسە اعاسىنا ءتيىپ شاتىسادى دا جاتادى. قارا قازاقتاي ايەل ماسەلەسىندە «ۇيات»، «وبال»، «اتا جولى» دەپ ار-نامىستى سىلتاۋلاپ ءتورت تاعانداپ جاتىپ المايدى، قاشان دا بولسا بوس بەلبەۋ، كويلەك ەتەگى جەڭىل، سىپىرما، بوساڭ كەلەدى. سوندىقتان دا قالىڭ قازاق اراسىنا بۇقار جىراۋ ايتقان:
قاتىن الما تورەدەن،
قاتىن الساڭ تورەدەن:
ەركەگى بولار جاۋ جاندى،
ۇرعاشىسى — ەر جاندى،—
دەپ باستالاتىن ولەڭ كەڭ تاراعان. تورە تۇقىمىنان شىققان سۇلۋ ايەلدىڭ «ەر جاندى»، «ەركەك قۇمار» سالتىنا ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن سۇلتاندار، ەگەر ەل بيلەۋ، مانساپ ساقتاۋ تىلەكتەرىنە شيپاسى تيەر بولسا، قاتىن، قىزدارىنىڭ ءۇي اراسىنداعى بوزبالاشىلىعىنا ءمان بەرمەيتىن، كورگەنىن كورمەگەندەي بوپ، جاۋىردى جابا توقىپ جۇرە بەرەتىن.
«ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ»، قوڭىرقۇلجا دا تۇقىمىنىڭ اۋىزدانعان سالتىنان اسا الماعان. «مىڭ جىلقى سۋارىلعاندا لايلانبايتىن كوز ءبىر تەنتەك بالانىڭ ىش ەتكەنىنەن بۇلىنە قويماس»،— دەپ، ەركەك جاندى توقالدىڭ قىلىعىن بالاسى شىڭعىس قازا تاپقاننان كەيىن، ءتىپتى ۇمىتۋعا اينالعان. «كەنەسارىنىڭ ويى اقمولا بەكىنىسىن شابۋ سەكىلدى»،— دەگەن وجاردىڭ العاشقى حابارى جەتكەن كۇنى-اق قوڭىرقۇلجا توقالىنىڭ اۋلىن توركىن جۇرتىنىڭ جەرىمەن شەكتەس ەسىل وزەنىنىڭ تومەنگى جاعىنا كوشىرگەن. ويتكەنى كەنەسارى جالعىز قوڭىرقۇلجاعا عانا ەمەس، جامانتايعا دا وشىگۋلى، تەك قارقارالى شالعاي بولىپ، ازىرگە سوندىقتان ويران سالا الماي ءجۇر، ال رەتى كەلسە جاقىن جەردەگى تاۋكەنىڭ كىشى قىزىنىڭ اۋلىن ەڭ الدىمەن شابارى انىق. وسى جاعدايدى ويلاعان اعا سۇلتان زەينەپتى ءوزىنىڭ ەنشىسىنە تيەتىن ءۇش مىڭ جىلقىمەن تومەنگى تۇبەككە كوشىرىپ تاستاعان. بۇل جەر قۇدايمەندى بالالارىنىڭ اندا-ساندا كوشەتىن تىڭ جايىلىمى بولاتىن.
ءالى ىستىعى تولارسي قويماعان جەلتوقساننىڭ اياق كەزى ەدى. قىزعالداق سارعالداق، باقباق، لالا، جاۋشىمىلدىقتار گۇلدەنىپ ءبىتىپ، بەتەگە، كوكپەك سارعىلت تارتىپ، يت مۇرىن، جۋا، قاراباۋىر، جالبىز، قارا قاراقات، قىزىل قاراقاتتار قاتا باستاعان. ارقا جەرىندە سيرەك كەزدەسەتىن تۇيە تىكەننىڭ جاپىراقتارى ءتۇسىپ، سابى سەرەيىپ، باسى دومالانا ەربيىپ، شىتىر، قاراباۋىر، شىرعاناق تارامىستانا تۇسكەن. ەسىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا ويدىم-ويدىم بوپ بىتەتىن تال، شەتەن، سارى اعاش، قايىڭ، ارشالاردىڭ جازعىتۇرىمعى جاسىل جاپىراقتارى سارعىلتتانىپ، ال كەيبىرەۋلەرى ۇنەمى سوققان جەلدىڭ ەكپىنىنە شىداي الماي سيديا قالعان. سوڭعى ەكى جىلدىڭ ىشىندە قۇدايمەندى بالالارى اقمولا بەكىنىسىنەن ۇزاپ كوشۋدەن قورقىپ، بۇل اراعا قونباعاندىقتان كۇزگى ءشوپ ءالى تىڭ. ونىڭ ۇستىنە ەسىل وزەنى جازعىتۇرىم تاسىعاندا كىشىگىرىم كول بولىپ قالاتىن قامىستى قاراسۋلاردىڭ بەتى مەن جاعاسى قۇسقا تولى. بۇل ارادا كىشكەنتاي كوكتورعاي، بودەنە، كوكسەركە، جاعالتاي كەكىلىك، بالتاتۇمسىق، شىلدەن باستاپ، ۇلكەندىگى اناۋ-مىناۋ قوزى-لاقتان كەم ەمەس، قاراقاز، ءبىرقازان، دۋاداق، قاراباي، قىرعاۋىل مول بولاتىن. قازاق دالاسىنىڭ وزگە جەرىندە سيرەك كەزدەسەتىن جايرا، تاعاناق، ساقالتا، الاقۇماي، كوك قارعا، قوداس قوڭىلتىردى دا ىزدەگەن ادام تاباتىن. كولدەرىندە قاز-ۇيرەك، اققۋ، قاراقۋ تىنىم الماي سىڭسىپ ءان سالاتىن.
قازاق دالاسىندا جايشىلىقتا مول كەزدەسەتىن قويان، قاسقىر، تۇلكى، قارساق، بورسىق، سۋىر، ءاقتيىن، كۇزەندەردەن باسقا، بۇل ارادا اقكىس، قاراعاننىڭ قارا تۇلكىسى، قىردىڭ قىزىل تۇلكىسى، كول، وزەندەرىنىڭ جاعاسىندا سۋسار، قۇندىز، بۇلعىن دا ۇشىرايدى. كەيدە الدەقالاي جەم ىزدەپ كەلگەن سىلەۋسىن مەن شيەبورى دە كەزدەسەدى...
وسى اراعا زەينەپتىڭ اۋلى كەلىپ قونعان. قوڭىرقۇلجا ۇرى-قارىدان توقالىنىڭ مال-مۇلكىن قورعاۋ ءۇشىن، سويىل سۇيرەتكەن ەلۋ جىگىت كۇزەتشى بەرگەن. قارىنداسىنىڭ كوشى قارقارالى شەتىنە كەلىپ توقتاعانىن ەستىگەن جامانتاي «كەنەسارىنىڭ ساربازدارى اش قاسقىرداي جورتقان مەزگىل عوي، ەل شەتىنە كەلىپ قونعان قارىنداسىمدى شاۋىپ كەتسە، قۇدايمەندى تۇقىمىنىڭ بەتىنە قاراي الماسپىن»،— دەپ زەينەپتىڭ اۋلىن كۇزەتۋگە تاعى دا ءجۇز جىگىت جىبەرگەن. جامانتايدىڭ سەسكەنەتىن دە قيسىنى بار. وسىنىڭ الدىندا عانا كەنەسارىنىڭ كوك بورىلەرى ەسەنەي اۋلىن شاۋىپ كەتتى دەپ ەستىگەن.
وسىنداي ءبىر جاعى قورعان، ءبىر جاعى اڭدۋشى ءجۇز ەلۋ جىگىتى بار جاس توقال ويىن-ساۋىعىن قۇرىپ، كوك ەسىلدىڭ جاعاسىندا قاننەن-قاپەرسىز جاتا بەرگەن. وعان جان-جاعىنداعى ەكى ەلدىڭ قىز-بوزبالالارى دا ءجيى قاتىناسۋدا ەدى. زەينەپكە «پالەنشەنىڭ بولىس بالاسى سەنى ءبىر كورۋگە قۇمار ەكەن»، «تۇگەنشەنىڭ بۇقارعا كەرۋەن ايداتىپ جۇرگەن مىرزاسى، ءبىر تۇندىك ۇيقىڭدى قيۋىڭ ءۇشىن ءتورت تاي ءشايى، بەس باس قانت جىبەرىپتى»،— دەپ بوي جەتە باستاعاننان-اق سوزدەرىن جەڭىل وتكىزىپ ۇيرەنگەن جەڭگەلەرى دە كەلىپ-كەتىپ جاتقان-دى. ءبارى دە جاس قۇلىننىڭ ەتىن جەپ، سارى قىمىز بەن قويۋ شايىن ءىشىپ «ەركەجان-اۋ، بوكسەڭ ابدەن تولىپ، ءوزىڭ تولەگەننىڭ قىرىق كۇن شاپسا بولدىرمايتىن كوك جورعاسىنداي جالپاق جاۋرىن بولىپسىڭ عوي»،— دەپ قالجىڭداپ، نە بولماسا «ءتورت تۇلىگىڭ تۇگەل، تەك ەندى اعا سۇلتان بايىڭا ءبىر ۇل تاۋىپ بەرىپ، ونىڭ تىزگىنىن مۇلدە قولىڭا ال»،— دەپ اقىل ايتىپ كوڭىلىن كوتەرەتىن. بۇرىنعىداي «ەركەم-اۋ، بالەنشەنىڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ ءجۇر، ءبىر تۇنگە كوڭىل بولسەڭ نەتەدى؟» نە بولماسا: «جاس كەزدە قىزىق كورگەنگە نە جەتەدى، اعاڭنىڭ كوزىنە ءشوپ سالماي، ەتەگىنە ناماز وقىپ ءجۇر دەيسىڭ بە ءبىزدى. سەن دە قۇر قالما»،— دەگەن سەكىلدى زەينەپتىڭ جانىنا مايداي جاعار ءسوزدى بىردە-بىرى ايتپاعان. ال اۋىل ىشىندەگى كوز توقتايتىن تولەڭگىت، نە بولماسا ءوزىن قورعاۋعا بەرگەن ساربازداردىڭ بىردە-بىرى نە كۇندىز، نە تۇندە زەينەپتىڭ اق وتاۋىنىڭ ەسىگىن اشپايدى. ال ەسىگىن اشار بولسا، ىشتەرىندە نەلەر بوزداق، نەلەر ساڭداق بار. ونى زەينەپ سىرتتاي اڭعارىپ قالعان. كىم بىلەدى، ول جايساڭداردىڭ ىشىندە دە «شىركىن-اي، وڭاشادا قولىما ءبىر تۇسەر مە ەدى!»—دەپ زەينەپكە سىرتىنان قۇمارتىپ ءولىپ جۇرگەندەر دە از ەمەس شىعار، ءبىراق قوڭىرقۇلجانىڭ كورىنەن قورقادى. جامانتاي دا، قوڭىرقۇلجا دا جىگىتتەرىنە «اۋىل ىشىنە كىرۋشى بولماڭدار، قوستارىڭدى دالاعا تىگىپ، تىنىشتىقتارىن سىرتتان بارلاڭدار» دەگەن.
بۇل شارتتى بۇزعىسى كەلگەن، زەينەپكە قىزىققان كەيبىر وجەت جىگىتتەر، قوڭىرقۇلجانىڭ ساق قۇلاق تىڭشىلارىنان سەسكەنەتىن. ءتۇن جاسىرعاندى تىڭشى كورەدى، جاس توقالدىڭ ەبىن تابامىن دەپ ءجۇرىپ، كەۋدەسىنە قانجار قاداۋعا كىم قۇمار...
ال كۇندە سان مەزگىل جاس قۋىرداق پەن بالبىراعان ۋىز ەتكە تويىنىپ، بالقايماق پەن سارى قىمىزعا عانا سۋسىنىن قاندىراتىن زەينەپ، كۇيەۋگە شىققالى ەركەكسىز ءۇش كۇن جاتىپ كورمەگەن جاس دەنەسىنىڭ كۇيىپ-جاندىرعان قىزۋىن باسا الماي، قۇشىرلاي قىسقان ءجۇندى كەۋدە، بۋرا سان جىگىتتەردى اڭساپ، ءولىپ-وشىپ بارادى... وعان ماۋقىن باسار ەركەك قۇشاعى بولماسا، مىناۋ ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەنگەن اق قوزى جۇنىنەن باستىرعان التىن قانات اق وتاۋ، كەل جاعالاي جۋساعان ءۇيىر-ۇيىر كوك الا كوپ جىلقى، قۇرمەتتەپ باس يگەن قىز-كەلىنشەك، تولەڭگىتتەردىڭ بىردە-بىرى قىزىق ەمەس. بارلىق ويى، تىلەگى، مەيلى سوقىر بولسىن، اقساق بولسىن تەك قۇمارلىق ايىزىن قاندىرار ەركەكتە عانا... ماۋىققان مىسىقتاي كوزى تۇماندانىپ، ال قىزىل بۇرتە ەرنى كەۋىرسىنىپ كەتكەن.
اقمولادا بولىپ جاتقان ۋاقيعادان زەينەپ بەيحابار. شابارمان ەرتەڭ كەلمەك. ارينە، ول بايى قوڭىرقۇلجاعا تەز جەتسىن دەپ ءامىر جىبەرەدى. كارى تارلاننىڭ كەي قيمىلى، جاس تۇلپارعا بەرگىسىز. سوندىقتان دا زەينەپ ونى اڭساي تۇسكەندەي. ءبىراق قوڭىرقۇلجا كەلگەنشە دە شۋدا جىپتەي سوزىلعان ۇزاق ەكى-ۇش كۇن بار الدىندا... زەينەپ ىزادان قۇشاقتاپ جاتقان اق مامىق جاستىعىن تۇيگىشتەپ-تۇيگىشتەپ جىبەردى. ساسكە بولىپ قالعان كەز ەدى. ەندى ول ورنىنان تۇرماق بوپ اياق جاعىنداعى كەبىسىن كيىپ كوتەرىلە بەرگەندە، كەنەت ءۇي سىرتىنان ات ءدۇبىرى ەستىلدى. جۇرىستەرى وكتەم ەمەس، باياۋ. جاي اۋىل ادامدارى سەكىلدى. «بۇل كىم بولدى ەكەن؟» دەپ زەينەپ ءسال ويلاندى دا، ادەتى بويىنشا ەسىگىنىڭ سىرتىندا وتىراتىن كۇڭدى شاقىردى. ەسىكتى اقىرىن اشىپ ۇيگە كەكسە قارا بۇجىر ايەل كىردى.
— تورە قىزى،— دەدى كۇڭ،— جيەنىڭىز كەلىپ ءتۇسىپ جاتىر.
— قاي جيەنىم؟
— ماسان بي اۋىلىنداعى.
— قويشى؟!
زەينەپ ورنىنان اتىپ تۇردى، ماسان قارقارالىعا اتى شىققان بي، قاراكەسەك قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ ۇرپاعى، جامانتايدىڭ اقىلشىسى. ماساننىڭ اتالاس اعايىنى، ارعى بابالارى «جالعىز كوز» وراق، قياق، تۇياق باتىرلاردىڭ جاۋىنگەرى بولعان، اتىعاي قۇسبەكتىڭ نەمەرە قارىنداسى گۇلبارشىندى العان-دى. وسى كەلىپ تۇرعان سول اتىعايدىڭ بالاسى ەسىركەگەن ەدى. باياناۋىلدا ورىس مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەن ون التى - ون جەتى جاسار بالا جىگىت. زەينەپتەن ءتورت جاس كىشى.
زەينەپتىڭ ەسىركەگەن اتىن ەستىگەندە توسەكتەن اتىپ تۇرماسقا امالى جوق. زەينەپ ون بەسكە شىعىپ، قوڭىرقۇلجا بيىل ۇرىن كەلەدى ەكەن دەپ جۇرگەندە قۇسبەك اۋىلىنا بارعان-دى. سول جىلى ەسىركەگەن دە ناعاشىسىنىڭ اۋىلىنا كەلگەن. ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي اپپاق ءجۇزدى، ۇلكەن قوي كوزدى ون ءبىر جاسار بالانى ناعاشى اپالارى قىزىق كورىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇيلەرىنە شاقىرىپ قوندىراتىن. ول كەزدە ءالى اجەتكە جاراماعان ەركەك بالانى بوي جەتكەن، نەمەسە بوي جەتە باستاعان قىز بالالاردىڭ ءبىر توسەكتە جانىنا الىپ جاتۋى ەرسى ەمەس. ءتىپتى اكە-شەشەلەرى بوي جەتكەن قىزدارىنا قورعان بولسىن دەپ ونداي بالانى ادەيى جاتقىزادى. ەسىركەگەنگە قۇسبەك ناعاشىسىنىڭ ۇيىنە قونعان كۇنى وڭ جاقتاعى كەڭ بولىسكەي كەرۋەتتە ەكى اپاسىنىڭ ورتاسىنا ۇيىقتاۋعا تۋرا كەلدى. ءبىر اپاسى وسى بوي جەتىپ قالعان زەينەپ. ەكىنشىسى اتباسار دۋانىنىڭ ءبىر سۇلتانىنا ۇزاتىلعان، ەندى توركىندەپ كەلىپ جاتقان قۇسبەكتىڭ ۇلكەن قىزى قاديشا دەگەن سۇلۋ كەلىنشەك. قىستى كۇنى ەدى. ۇيدە سول كۇنى قاسقىر قۋىپ، اتتارى بولدىرىپ قونىپ قالعان بىر-ەكى بەكزادالار دا بار بولاتىن. قۇسبەك تورەنىڭ ءوزى ۇيدە جوق. بوزبالاشىلىقتى باسىنان تالاي وتكىزگەن سارىقارىن بايبىشەسى، ۇيىندە جاتقان قوناقتارىنان قاۋىپتەندى مە، ايتەۋىر ەكى قىزىنىڭ ورتاسىنا جيەن بالاسىن جاتقىزعان. قىز وياتۋ ول كۇندە داعدىلى ادەت. شام سونگەن سوڭ ءبىرازدان كەيىن قارا ساقالدى قوناقتىڭ ەرتەگىسىن تىڭداپ جاتىپ ەسىركەگەن ۇيىقتاپ كەتكەن. قانشا ۇيىقتاعانى بەلگىسىز الدەن ۋاقىتتا وڭ جاعىنداعى زەينەپتىڭ ەسىركەگەندى «سەن بىلاي جات» دەپ قۇشاقتاي ىرگەسىنە سالعانىندا عانا ويانىپ كەتتى. بولىسكەي كەرۋەت اقىرىن قوزعالىپ، تۇيىرشىك-شيىرشىقتارىنىڭ كۇمىس قوڭىراۋداي ءالسىن-السىن شىلدىرلاعاندارىنا قاراعاندا توسەكتەرىنە ۇشەۋىنەن بوتەن تاعى بىرەۋ كەلگەن سەكىلدى. مۇنىڭ نەندەي ءمانى بارىن بىلەتىن بالا كەنەت ىزاسى كەلىپ، قىزعانشاقتىعى ۇستاپ «بۇل كىم-اي؟» دەپ ايقاي سالىپ جىبەرمەكشى دە بولدى. ويتكەنى باعانا توسەككە جاتقىزار الدىندا ۇلكەن ناعاشى اپاسى ويىنى-شىنى ارالاس «بايقاپ ۇيىقتا، اپالارىڭدى بىرەۋ-مىرەۋ ۇرلاپ اكەتىپ بارا جاتسا، ايقاي سال»،— دەپ كۇلگەن. بۇنىسى «بايقا، كۇزەتشىڭ بار»، - دەپ قىزدارىن قورقىتقانى ەدى. وسى ءسوز ەسىنە تۇسكەن ەسىركەگەن بىردەن ايقايلاۋدى ەرسى كورىپ «بۇل كىم-اي؟» دەپ قولىن سوزعاندا، الاقانى ەرتەكشى قوناقتىڭ قارا ساقالىنا بارىپ تيگەن. بالانىڭ ءبىر سويقان شىعارارىن سەزىپ قالعان زەينەپ دەرەۋ ەسىركەگەنگە بۇرىلىپ، تەنتەك جيەنىن باۋىرىنا قىسىپ، بەتىنەن سۇيە باستاعان. ءدال قاسىندا جاتقان كەلىنشەك اپاسىنىڭ قۋانىشى قىزىقتىردى ما، الدە ۇزاق سوزىلعان كەرەۋەت ءدىرىلى، قاۋىزىن اشۋعا جاڭا جەتكەن گۇل جايناعان جاس دەنەسىنىڭ سەزىمىن وياتتى ما، زەينەپ «ءبىز دە سويتەيىك» دەپ ەسىركەگەندى بۇرىنعىسىنان دا قۇشىرلانا باۋىرىنا قىسا تۇسكەن. ناعاشى اپاسىنىڭ ءسوزىن جىققىسى كەلمەدى مە، الدە ونىڭ ىستىق لەبى ءون بويىن قىتىقتاپ، بۇرىن بىلمەگەن ءبىر عاجايىپ دۇنيەگە بولەدى مە، ەسىركەگەن ايتەۋىر زەينەپتىڭ قولىن قاقپاعان، دەگەنىنە كونە بەرگەن.
ەرتەڭىنە ەسىركەگەن اپالارىنان ۇيالىپ ۇيدەن تاڭ اتپاي زىتىپ وتىرعان. ءتىپتى اۋلىنا كەتكەنشە بۇل ۇيگە ەندى قايتىپ باسىن دا سۇقپاعان. سودان بەرى ناعاشى اپاسى زەينەپتى كورگەلى كەلگەنى وسى. ارادا التى جىل ۋاقىت ءوتىپتى. التى جىل جاس بالانىڭ ەر جەتىپ، ال ەر جەتكەن قىزدىق دۇنيەنىڭ نەلەر ىستىق-سۋىعىن باسىنان وتكىزىپ ۇلگىرەتىن ۋاقىتى. زەينەپ تەز كيىنىپ، شىمىلدىقتى ءتۇردى. سويتكەنشە بولعان جوق، قامشىسىن بۇكتەي ۇستاپ ەسىركەگەن «اسسالاۋماعالايكۋم» دەپ ۇيگە كىرىپ كەلدى. بۇل باياعى ەشكىنىڭ اسىعىنداي كىشكەنتاي ەسىركەگەن ەمەس. بۋلىعىپ وسكەن دەنەسى سۇپ-سۇڭعاق. بوزعىلت بەتى ءسال سوپاقتانىپ، ەت جەڭدىلەۋ مۇرنى شەمىرشەكتەنىپ، قىرلانىپ، جوعارعى ەرنىنىڭ ۇستىندە ازىراق ۇلپا ءجۇندى مۇرت تا كورىنە باستاپتى. قالادا وقىپ جۇرسە دە اۋىل جىگىتتەرىنشە كيىنگەن. باسىندا — سىرتى كوگىلدىر پايى، قارا كوك ەلتىرى بورىك، ۇستىندە — جاعاسى كوگىلدىر بارقىتپەن كومكەرىلگەن، اق بوتانىڭ تۇبىتىنەن ورمەكتەپ توقىلعان قىسقا ەتەكتى شاپان، شالبارى دا وسىنداي اق بوتا ءتۇبىتىنىڭ ەرمەگىنەن. كەڭ بالاعىنا ەكى ەلىدەي، بوركىنىڭ تىسى مەن شاپانىنىڭ جاعاسى ءتارىزدى، كوگىلدىر بارقىت ۇستاعان. بەلىندە پاتسايىدان ىزعان شاشاقتى بەلبەۋ، قيسىق جاعا قارا اتلاس كويلەگىنىڭ ازعانتاي عانا ءوڭىرى كورىنەدى. اياعىندا شوڭقايما قارا بىلعارى ەتىك. ەسىركەگەننىڭ ون جەتىگە جاڭا شىقسا دا كادىمگىدەي قىز قىزىعار جىگىت بولىپ قالعانىن زەينەپتىڭ ويناقى كوزى ءبىر كورگەننەن-اق تانىدى. ول قۇشاعىن جايىپ قارسى ءجۇردى. جيەنىن باۋىرىنا قىسىپ ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيدى. ناعاشى اپاسىنىڭ ىستىق ەرنى، اپالىق ىلتيپاتتان گورى ىستىعىراق تيگەنىنەن قىسىلىپ ەسىركەگەننىڭ ەكى بەتى دۋىلداي جانىپ قىزارىپ كەتتى. الدە بۇدان التى جىل بۇرىن وتكەن وقيعا ەسىنە ءتۇستى مە، ول ايتەۋىر زەينەپتىڭ قۇشاعىنان قىمسىنا قيمىلداپ تەز بوساندى.
— اۋىل-ايماعىڭ، اكە-شەشەڭ امان با؟— دەدى زەينەپ جايراڭداي،— ءوزىڭ دە ۇلكەن جىگىت بولىپ قالىپسىڭ!— ءسىرا مۇنىڭ دا ەسىنە باياعى ءتۇن تۇسكەن بولۋ كەرەك، ول سىلق-سىلق كۇلدى،— وقۋدا دەپ ەدى، قالا قىزدارى وزدەرىنىڭ ونەگەلەرىنە ۇيرەتكەن شىعار؟
ناعاشى اپاسىنىڭ سالعان جەردەن ازىلدەسە سويلەگەنى ەسىركەگەنگە ۇناعان جوق. سويتسە دە جىلى جاۋاپ قايىردى.
— وقۋدا ەكەنىم راس، ءبىراق قىزداردان ەمەس، مۇعاليمالاردان ونەگە الىپ ءجۇرمىن.
— قويشى؟ ولاردىڭ ونەگەسى بىزدەردىكىنەن وزگەشە بولادى ما ەكەن؟
قوي سويىلىپ، ساماۋىرىن قويىلدى. قىستان شىققان ءسۇر قازى سالىنعان، تاڭ اسقان ۋىز قىمىز ءىشىلدى. ەت پىسەر كەزدە اۋىلدىڭ بىر-ەكى اقساقالدارى شاقىرىلدى. ەت جەپ، قىمىز ءىشىپ، از ۋاقىت اڭگىمە قۇرىپ ولار دا كەتتى.
وڭاشا قالعان جيەنىنەن قالانىڭ جايىن سۇراپ ناعاشى اپاسى ءولىپ بارادى. «قاتىندى قالادان الاسىڭ با، دالادان الاسىڭ با؟»—دەپ قويادى ءسوز اراسىندا. «قالا قىزدارى بىزدەي ەمەس باپتى كەلەتىن شىعار، كوردىڭ بە وزدەرىن»،— دەپ سىلق-سىلق كۇلەدى. ەسىركەگەن ۇيالعانىنان جالتارا جاۋاپ بەرەدى. ون جەتىگە كەلىپ قالدى دەگەن اتى بولماسا، ول ءالى دە قاۋىزىن جارىپ شاشىلماعان گۇل ءتارىزدى، قالجىڭداعان بوپ كوڭىلىنە شوق سالا سويلەگەن ناعاشى اپاسىنا كەيدە رەنجىپ قالعانداي وكپەلەي قاراپ، ازىلىنە كوز جاسىنداي تازا ءمولدىر بۇلاق سەزىمىمەن جاۋاپ بەرەدى. ال زەينەپ بولسا... بالا جىگىت ىڭعايىنا كونبەگەن سايىن، بۇرىنعىسىنان دا ورشەلەنە تۇسەدى. تور الدىندا ءشايى كورپە ۇستىندە مامىق جاستىقتى شىنتاقتاي سۇلاعان وقىعان جيەنىنە الدەنەنى دامەتكەندەي ءالسىن-السىن تەلمىرە قاراپ، ونى وتتى كوزدەرىمەن ىشىپ-جەپ بارادى. ىرگە جاقتا كولبەي، اق جاستىقتى باۋىرىنا قىسىپ ەتپەتىنەن جاتقان كۇيى، كەيدە ەكى اياعىن كەزەك-كەزەك كوتەرىپ قويادى. اياعىن كوتەرگەن سايىن تىعىرشىق اپپاق بالتىرى ءالسىن-السىن جارق ەتىپ كورىنەدى. الدەنەنى سىلتاۋ ەتىپ، اق ساۋساقتارىمەن باسىنا باسى تاياي تۇسكەن جيەنىنىڭ بىرەسە بەتىنەن سيپاپ، بىرەسە ويناعانسىپ تاماعىنان قىتىقتايدى.
ناعاشى اپاسى مەن جيەنىنىڭ وڭاشا شۇيىركەلەسكەنىن قازاق قاشان ەرسى كورگەن، ەشكىم بۇل ەكەۋىنىڭ كۇنى بويى اق وتاۋدان شىقپاي اڭگىمەلەسكەنىنە كوڭىل بولە قويعان جوق. «بەيشارالار باۋىرلاس ەمەس پە، ءبىرىن-بىرى ساعىنىپ قالعان عوي»،— دەدى دە قويدى. ال اق ءۇيدىڭ ىشىندە اڭگىمە ءتىپتى بوتەن تۇردە. ەرىككەن جاس كەلىنشەك، وقىعان جاس بالا جىگىت. ءبىرى ارسىز ءناپسى قىزىعىن ويلاسا، ەكىنشىسى بوتەن ويدان مۇلدە اۋلاق. زەينەپ پەن ەسىركەگەننىڭ اراسى ەرەسەك قانشىق ءيتتىڭ جاس كۇشىكپەن ويناعانىنداي. ويلارى مەن تىلەكتەرى شالعاي جيەنى مەن ناعاشى اپاسى انانى-مىنانى اڭگىمە ەتىپ، يت تارتىستا وتىرعاندارىندا ەكىندى الەتى دە بولىپ قالدى. ەسىركەگەن اتاسى ماسان ءبيدىڭ «ناعاشى اپاڭا سالەم بەرىپ قايت» دەگەن اقىلىمەن كەلگەن ەدى، ەندى ەلىنە جۇرمەك بولدى. ءبىراق زەينەپ جىبەرمەدى. «ساعىنىپ-سارعايىپ، كۇتىپ جاتقان قاتىنىڭ جوق، ءبىر كۇن قونىپ كەت»،— دەپ ەلەردەگى ءسوزىن ايتىپ جالىندى. ەسىركەگەن سىرتقا شىعىپ، اعايىن-تۋىستارىنىڭ ۇيلەرىندەگى وزگە سەرىكتەرىمەن اقىلداسىپ ەدى، جاس شىركىندەر كوڭىلدەرىن جىقپاس قۇربى-قۇرداس تاۋىپ العان با، تەگىس وسى اۋىلدا ءبىر تۇنەپ كەتۋدى ماقۇلدادى. امال جوق، بالا جىگىت تە قونۋعا كوندى. زەينەپ ەسىركەگەننىڭ وزگە سەرىكتەرى مەن بىر-ەكى اۋىل كىسىنى ۇيىنە شاقىرىپ كەشكى قوناق اسىن بەردى. ولار ءبىراز ۋاقىت اڭگىمە-دۇكەن قۇرىسىپ، ءتۇن ورتاسى اۋا تارقاستى. ەندى توسەك سالاتىن مەزگىل دە جەتتى. ناعاشى اپاسى جيەنىنىڭ ۇستىنە قىزىل جىبەك ءتۇبىت كورپە جاۋىپ، استىنا اق مامىق جۇمساق بوستەك جايىپ، تورگە جاتقىزدى. سەگىزىنشى شامدى كۇندەگىسىنەن كەش ءسوندىرىپ، زەينەپ شىمىلدىعىنىڭ ىشىنە كىرىپ شەشىنە باستادى. جالعاندا ءناپسىسى قوزعان جاس ايەلگە، قارا تاستاي مىزعىماس ەركەكپەن ءبىر ۇيدە وڭاشا جاتقاننان ارتىق ازاپ بار ما ەكەن، زەينەپكە دە بۇدان ارتىق ازاپ بولمادى. «ات سوعىپ تاستاعان ەكەن» دەپ ويلاسىن دەپ باسى جاستىققا تيىسىمەن جورتا قورىلداۋعا اينالعان بالا جىگىتكە نە دەرىن بىلمەي، ءىشى الاي-تۇلەي جانىپ بارادى. نەشە بۇگىن قارا بەت بولسا دا «جانىما كەلىپ جات» دەپ ۇيىنە كەلگەن جيەنىنە قالاي ايتسىن، كوينىنا ءوزى كىرىپ بارۋعا تاعى دا ءداتى شىدامادى. ال ءدال قاسىنداعى جىگىت وعان قولعا تۇسپەس جۇماق ىشىندەگى راحاتتاي، جۇرەگىن ۋداي ورتەپ مازا بەرەر ەمەس. ۇستىندەگى كورپەسىن اياق جاعىنا سىرىپ تاستاپ، اق مامىق توسەگىندە ءارى اۋنادى، بەرى اۋنادى. ءتۇن دە بۇگىن الدەقالاي تىمىرسىق ىستىق بولا قالار ما، ىشتەگى جالىن مەن سىرتتاعى ىستىق لەپ بىرگە قوسىلىپ جاس ايەلدىڭ ەركەك قۇمار دەنەسىن وتتاي ورتەپ قويارعا جەر تاپتىرمادى. «بۇل كۇشىك ەركەك كىندىكتى ەمەس پە!» دەپ بىرەسە جيەنىنە اشۋلانادى، ءبىر رەتتە «جانىڭدا جاتقان قۋانىشتى كورمەيدى ەكەنسىڭ، نەسىنە ەركەكپىن دەپ ءجۇرسىڭ»،— دەپ ونى ۇيىنەن دە قۋىپ شىققىسى كەلدى. كوز قيىعىن اۋدارعان جىگىتى كوڭىلدەگى مۇددەسىن ورىنداپ ابدەن داعدىلانعان جاس قاتىن، ەسىركەگەننىڭ مۇنى ءتىپتى ايەلگە ساناپ بىلق ەتپەگەنىنە بىرەسە نامىستاندى، بىرەسە الدىندا تىزەسىن بۇگىپ جالىنباقشى بولدى. ءبىراق ايەلدىڭ مۇنداي جاعدايىنا كوڭىل قويار جىگىت جوق، ول ەندى پىسىلداپ شىن ۇيىقتاۋعا كىرىستى.
شەشىم ويدا جوقتان ءوزى كەلدى. «بالەم تۇرا تۇر، ەركەك بولساڭ مىقتىلىعىڭدى كورەيىن!»—دەدى ىشىنەن زەينەپ. ول شاپانىن جامىلا سالىپ تىسقا شىقتى. تەرىس قاراپ، ۇيىقتاپ بارا جاتقان ەسىركەگەن «بۇل نە ىستەپ ءجۇر» دەپ اۋناپ ءتۇسىپ، كوزىن اشتى دا قايتادان ۇيىقتاماق بولدى. سول ەكى ورتادا ەرەسەك بالانى شومىلدىراتىن ۇلكەن جەز لەگەندى كوتەرگەن كۇڭدى ەرتىپ زەينەپ ۇيگە قايتا كىردى. كۇڭ لەگەندى ءۇيدىڭ وشاق تۇراتىن ورتا تۇسىنا قويدى دا، سىرتقا شىعىپ، جەز قۇمان مەن ءبىر شەلەك سۋ الىپ كەلدى. «نە ىستەر ەكەن بۇل؟»— دەپ جىگىت ەندى تاڭدانا باستادى. ۇيىقتاعان بوپ كوزىنىڭ استىمەن قاراپ جاتىر. زەينەپ كەنەت يىعىنداعى قارا ماقپال شاپانىن جەرگە لاقتىرىپ تاستادى. تىرداي جالاڭاش ەكەن. سەمىزىندە جاراتىلعان بايتالداي جۇپ-جۇمىر اپپاق دەنەسى، شاڭىراقتان ءتۇسىپ تۇرعان اي ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ، جارق ەتە قالدى. قويۋ قارا شاشىن تولقىنداتا جايىپ، ءبىر تىزەرلەي لەگەننىڭ ىشىنە بارىپ وتىردى. كۇڭى جەز قۇمانمەن ۇستىنەن سۋ قۇيا باستادى. «بالەم قالاي ەكەن؟ ەندى دە قىزىقپايسىڭ با»، — دەگەندەي زەينەپ، كولگە شومىلعان اققۋ قازداي، قولتىعىن، ەكى سانىنىڭ اراسىن، مىقىنىن، جۇپار سابىننىڭ ءيىسىن بۇرقىراتا باپتاي جۋىنا باستادى. ادەيى كور دەگەندەي بالانىڭ باسىنداي تولىق، تىپ-تىعىرشىق ءسۇيىر ۇشتى قوس انارىن بىرەسە وڭعا، بىرەسە سولعا قاراي سيپاي يتەرىپ، نەمەسە قولىمەن جوعارى كوتەرىپ-كوتەرىپ قويادى. قولاڭ شاشىن بىرەسە الدىنا، بىرەسە ارتىنا تۇسىرەدى. «ءبارىبىر سەن كورمەيسىڭ، ۇيىقتاپ جاتىرسىڭ عوي»،— دەگەندەي ەرنىندە كەكەسىن كۇلكى پايدا بولىپ، بىرەسە تەرىس قاراپ جوتاسى مەن بوكسەسىن قيمىلداتا ويناتىپ، بىرەسە بەرى قاراپ، اپپاق قارا سانىن بالتىرىنا دەيىن اق كوبىكپەن سىلاپ، قىمسىنار ەمەس. جالعاندا ءالى بالا تاپپاعان ايەلدىڭ جالاڭاش دەنەسىنەن سۇلۋ نە بار، ەسىركەگەنگە دە سولاي كورىندى. زەينەپتىڭ اپپاق دەنەسى ءبىر عاجايىپ سۋرەت ءتارىزدى، بالتىرى دا، كەۋدەسى دە جۇپ-جۇمىر.
ەندى ەسىركەگەننىڭ كوزىنەن ۇيقى ءبىرجولا قاشىپ، تاماعىنا ءبىر جىلى، ءتاتتى تولقىن كەلىپ تىرەلگەندەي بولدى. جاس ايەلدىڭ باعاناعى ازابى ەندى بالا جىگىتكە اۋعانداي. ول ءوزىنىڭ قالاي ىڭىرسىعانىن بىلمەي قالدى. وعىنىڭ كوزدەگەن نىساناسىنا ءدال تيگەنىن سەزگەن زەينەپ، دەرەۋ لەگەننەن شىعىپ، كۇڭىنە ءبارىن الىپ كەت دەپ يشارات ەتتى.
كۇڭ لەگەندى كوتەرىپ، زاماتتا دالاعا شىعىپ جوق بولدى.
زەينەپ جەز قۇمان مەن شەلەكتى تابالدىرىقتىڭ ارعى جاعىنا شىعاردى دا، ەسىكتىڭ تيەگىن سالىپ قايتا كەلدى. ەندى ءۇي ورتاسىندا تۇرىپ الىپ جالاڭاش دەنەسىن ۇلكەن تۇكتى ورامالمەن سۇرتۋگە كىرىستى. بۇرىن مۇنداي سۋرەتتى كورمەگەن ەسىركەگەن اڭ-تاڭ... «بۇل پەرىشتە مە، الدە باسىن اينالدىرعالى تۇرعان پەرىنىڭ قىزى ما؟ ءپىسمىلدا، ءپىسمىلدا، دەدى ول ىشىنەن، ادال جولىڭنان اداستىرا كورمە، قۇدىرەت! كەت، شايتان، كەت، شايتان!» ەسىركەگەننىڭ جۇرەگىندە ەكى داي سەزىم تايتالاسا كەتتى، ءبىرى ماسان اقساقال باۋلىعان ادەپتىلىك، اق ءجۇرۋ سەزىمى، ەكىنشىسى مىناۋ جان دۇنيەسىن وياتقان عاجايىپ كورىنىستەن تۋعان جاستىق كۇش. بۇل ەكى سەزىمنىڭ قايسىسى جەڭەرىن بالا جىگىت ءدال ءقازىر ءوزى دە بىلمەيدى، تەك اقىل مەن سەزىم جانتالاسىپ ارپالىسۋدا. ەسىركەگەن وسىلاي نە ىستەرىن بىلمەي جاتقانىندا كەنەت اۋىل سىرتىنان ات ءدۇبىرى ەستىلدى. كىم بولسا دا جەدەل ءجۇرىپ كەلە جاتىر، يت بىتكەن ارسىلداي ءۇرىپ زاماتتا اۋىل ءىشى دۇرلىگە قالدى. زەينەپ سىپ بەرىپ شىمىلدىق ىشىنە كىرىپ كەتتى. سويتكەنشە بولعان جوق، كوپ سالت اتتى تىنىش دالانى دۇرلىكتىرە ءۇي سىرتىنا كەلىپ تە قالدى. دابىرلاسا سويلەسە، اتتارىنان ءتۇسىپ جاتىر. اعا سۇلتان اۋلىنا جاۋ بولماسا، ءبۇيتىپ ءتۇن ورتاسىندا جۇرتتى وياتىپ ەشكىم كەلمەسە كەرەك ەدى، شوشىنعان ەسىركەگەن ءۇرپيىپ توسەگىنەن باسىن كوتەرىپ الدى، ءدال وسى ساتتە سارت ەتىپ ەسىكتىڭ تيەگىن جۇلا-مۇلا ۇيگە قوڭىرقۇلجانىڭ ءوزى كىرىپ كەلدى.
— توقال، بارسىڭ با، ءاي؟—دەدى ول تۇتىگە.
كەلگەن بايى ەكەنىن بىلگەن زەينەپ، شىمىلدىقتان باسىن شىعارىپ ەركەلەي:
— بارمىن عوي،— دەدى.— نەمەنە سونشاما ءتۇن ورتاسىندا جۇرتتى ۇركىتىپ...
— ەر ءولىپ، ەسىل بۇزىلىپ جاتقاندا، بۇل قاي ۇيقى سەنىكى؟
بايىنىڭ اشۋلى ۇنىنەن شوشىپ كەتكەن زەينەپ توسەگىنەن ۇشىپ تۇردى.
— نە بوپ قالدى؟
قوڭىرقۇلجا جاۋاپ بەرگەن جوق. يىعىندا پودپولكوۆنيك پوگونى بار سارى الا وقالى سۇرتىگىن شەشىپ جاتىپ، نە قىلارىن بىلمەي توسەگىنىڭ ۇستىندە كويلەكشەڭ شوشايىپ وتىرعان ەسىركەگەنگە كوزى ءتۇسىپ كەتتى. دەرەۋ قاباعى تۇكسيە قالدى.
— مىناۋ ۇرپەك باسىڭ كىم؟— دەدى. ونىڭ داۋىسىندا تاعى ءبىر قوسىمشا اشۋلى دىبىس پايدا بولدى.
— ماسان بي اۋلىنداعى جيەن عوي...
— ءاي، وسى سەنىڭ جيەن، ناعاشىڭ-اق بىتپەيدى ەكەن... - دەپ توقالىنىڭ سىرى وزىنە مالىمدىگىن بەتىنە باسقالى كەلە جاتتى دا كىلت توقتادى،— الگى جامانتايدىڭ قارىنداسىنىڭ وقۋداعى بالاسى ەمەس پە؟..
— ءيا، سول ەسىركەگەن عوي.
— ءا... وندا جاتا بەر. تاڭ اتقاسىن سويلەسەرمىز.— اعا سۇلتان توسەگىنىڭ شەتىنە وتىردى دا، اياعىنداعى شپور تاعىلعان قارا حروم ەتىگىن سوزدى،— توقال، مىنانى تارتىپ جىبەر...
زەينەپ بايىنىڭ ەتىگىن اياعىنان سۋىرىپ الدى دا، انانداي جەرگە قويدى. سودان كەيىن عانا انانىڭ قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ كەتكەن تۇرىنە قاراپ:
— وزىندە ءوڭ جوق قوي. نە بولدى، ايتساڭشى؟—دەدى جانى اشىعانداي ءپىشىن كورسەتىپ:
قوڭىرقۇلجا قاباتىن توبەتتەي ارس ەتە قالدى.
— ءاي، نە بولعانىن قايتەسىڭ؟ وزىڭە كەرەگىڭنىڭ امان كەلگەنىنە قۋان! ساعان سو دا جەتپەي مە! ودان دا قىمىزىڭ بولسا بەر...
زەينەپ ۇلكەن سىرلى اياقپەن مولتىلدەتە توڭازىعان سارى قىمىزدى توسەگىنىڭ ۇستىندە كويلەكشەڭ وتىرعان بايىنا اكەپ بەردى.
قوڭىرقۇلجا سىرلى اياقتى الا بەرىپ:
— سىرتقا شىعىپ كەلشى،— دەدى توقالىنا،— جىگىتتەر جايعاستى ما ەكەن؟
قوڭىرقۇلجا قىمىزىن ءىشىپ بولا بەرگەن كەزدە زەينەپ ۇيگە قايتا كىردى.
— اۋىل سىرتىنداعى كۇزەتشىلەردەن بوتەن ەشكىم كورىنبەيدى.
— جۇرتتى دۇرلىكتىرمەي تەز جايعاسقاندارى دۇرىس بولعان ەكەن. ءجا، ءبىز دە جاتالىق.
قوڭىرقۇلجا قيسايا بەرىپ شىمىلدىقتى ءتۇسىرىپ، قاسىنا تاياعان توقالىن بىلەگىنەن ۇستاي الىپ، ءبىر جەرى اۋىرىپ قالار-اۋ دەپ اياماستان، جانىنا قۇلاتا تارتتى. ۇيدە جاتقان جيەن-ميەنگە ءمان بەرمەي، كوجەكتى باس سالعان ارلان توبەتتەي، جۇمىرتقاداي جۇپ-جۇمىر جاس توقالىن الپامساداي باۋىرىنا قىسىپ ۋماشتاي جونەلدى.
اعا سۇلتاننىڭ كۇنى بويى قاندى ۇرىستا بوپ، اجالدان تەك قاراڭعى تۇسە عانا امان قۇتىلعانىن توقالى بىلمەيدى، تەك انانىڭ جايشىلىقتاعىسىنان گورى اشۋلى، ەكپىندى قيمىلىنا ريزا بولىپ «بەيشارا-اي، ابدەن شولدەپ قالىپسىڭ عوي» دەۋگە عانا مۇرشاسى كەلدى، ءار جاعىندا ۇنىنە ءۇن قوسىپ، بايىنىڭ بابىن تاۋىپ ايمالاۋمەن بولدى.
جۇرت تاڭەرتەڭ تۇرعانىندا اقمولا بەكىنىسىن كەنەسارى اسكەرى العانىن بىلە تۇردى. قاپالانعان دا، قايعىرعان دا بار. قۋانعاندارى دا جوق ەمەس. بۇل اۋىلدىڭ جىگىتتەرىن قوڭىرقۇلجا بەكىنىستى قورعاۋعا الماعان، توقال تىنىشتىعىن كۇزەتۋگە قالدىرعان. قازانى بولەكتىڭ — قايعىسى بولەك. ءوز جىگىتتەرى ساۋ قالعاندىقتان، نەلەر جاقسى مەنەن جايساڭ قازا تاپقان كەشەگى قاندى ۇرىس، سىرت قاراعان ادامعا، بۇل اۋىلعا سوقپاي وتكەن سۇراپىل داۋىل سەكىلدى كورىندى. قايعىسى، قۋانىشى بولسا دا جۇرت سىرتقا لاقىلداتىپ شىعارماي، ىشتەن تىندى.
قوڭىرقۇلجا تاڭەرتەڭگى شاي ۇستىندە توقالىنا قاراپ:
— اقمولا قۇلادى دەپ قان جىلار جايىم جوق،— دەدى.— بەكىنىس كەرەك بولسا، انا قاراپۇشىق كەتتى عوي قالعان سولداتتارىمەن ومبىعا، تالىزين ءوزى قايتا سالار، مەنىڭ ءوز شارۋام دا جەتەدى.— ءسويتتى دە ەسىركەگەنگە بۇرىلدى،— سەن ورىسشا وقي بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم.
— مەنىڭ قاتشىم كەشە اقمولادا وققا ۇشتى. پاتشا ادامدارى ومبىعا كەتتى. كىسى تاۋىپ العانىمشا سەن وسىندا بول.
زەينەپ جورتا ءسوز تاستادى.
— وقۋىنان قالىپ قويماي ما؟ ودان دا ۇلكەن بالانى شاقىرتسايشى.
زەينەپتىڭ «ۇلكەن بالا» دەپ وتىرعانى ءجانادىل ەدى.
— كىشى بالاڭدى قۇرتىپ ەدىڭ، ەندى ۇلكەن بالاڭا اۋىز سالايىن دەدىڭ بە؟ ءجا، ءسوزدى بولمەي، ارتىڭدى قىسىپ جايىڭا وتىر. قاتىنىڭنىڭ اقىلىمەن قوڭسى قونساڭ، كورشىڭ جاۋ شىعادى. ءجانادىل دە الىسقا كەتپەس، وعان دا شارۋا تابىلار.— قوڭىرقۇلجا قايتادان ەسىركەگەنگە بۇرىلدى،— قالاسىڭ با؟
— قالايىن...
— وندا مىنا قاعازدى وقىپ، نە دەيدى ەكەن اۋدارىپ بەرشى. ومبىدان الدىڭعى كۇنى كەلىپ ەدى، الگى قانىشەر كەنەسارىنىڭ اۋرەسىمەنەن اشۋعا دا قولىم تيمەدى... ءوزىم وقۋعا تۇندەگى ۇرىستان كەيىن كوزىم اۋىرىپ وتىر...
بار جىلقىسىن كەنەسارى ايداپ اكەتكەننەن كەيىن قوڭىرقۇلجا جاردەم سۇراپ ومبى وبلىسىنىڭ باستىعى تالىزينگە حات جازعان.
بۇل سول حاتقا جاۋاپ ەكەن. بۇل كۇندەرى ءوزىنىڭ كەنەسارى كوتەرىلىسىن باسۋ جايىندا ۇلكەن جوسپار ۇستىندە وتىرعانىن ايتا كەلىپ، ول حاتىنىڭ اياعىندا: «ءقازىر تارتىپ العان مالىڭدى قايتارتىپ بەرەتىن ەش كۇش جوق، بولعان شىعىندى قاراماعىنداعى قازاقتاردان ءوندىرىپ الۋعا رۇقسات ەتەمىن»،— دەپتى.
تالىزيننىڭ مۇنىسى قارا قازاققا قوسىمشا سالىق سالىپ، كەنەسارىعا كەتكەن مالىڭدى سولاردان ءوندىرىپ ال دەگەن ءسوز ەدى. ەسىركەگەن حات ءسوزىن اۋدارىپ بەردى. قوڭىرقۇلجا تۇنجىراي قالدى. «ءبىر كەنەسارىعا كۇشى جەتپەسە، ومبىدا كىلەڭ سارى الا تۇيمەلى جانارالدار نە ءبىتىرىپ وتىر؟ سالىق سال دەيدى. ايتۋعا وڭاي. بيىل كوكشەتاۋ، قارقارالى دۋاندارى جيىرما ەكىنشى جىلعى ەرەجە بويىنشا ءجۇز قارادان ءبىر قارا جاساق جيناي باستاپ ەدى، مال اشۋى — جان اشۋى دەيتىن قازاق كەنەسارىعا قاراي اعىلا تۇسكەن جوق پا؟ جاۋ قولىندا كەتكەن ون جەتى مىڭ جىلقىنى قايتارىپ الۋ وڭاي ما؟ ونىڭ ۇستىنە ەل بيىل قىستان جۇدەپ شىقتى. جۇرت ماعان مالىن وپ-وڭاي بەرە قويا ما؟ راس، قاراوتكەل قازاعىن قىرقىنشى جىلعا دەيىن پاتشا سالىعىنان ءوزىم قۇتقاردىم. جاقسىلىققا — جاقسىلىق دەگەندەي مۇمكىن وزدەرى تۇسىنەر، جاۋعا كەتكەن مالىمنىڭ ورنىن تولتىرار. ال تۇسىنبەيدى ەكەن... ءوز وبالى وزىنە، قولىنان بەرمەسە جولىنان الارمىن. ءبىراق ءدال ءقازىر بۇيتۋىمە بولا ما؟ نەگە بولمايدى؟ قوڭىرقۇلجا جىلقىسىن كەنەسارى العاندا، قارا قازاقتىڭ جىلقىسىن قوڭىرقۇلجا المايتىن نە جىنى بار. الامىن. العاندا شىرىلداتىپ وتىرىپ تارتىپ الامىن. بەرمەي كورسىن. كەنەسارىعا ءالىم جەتپەگەنمەن، قاراماعىمداعى باستارى بىرىكپەي تالان-تاراج بولىپ جۇرگەن قارا قازاققا ءالىم جەتەر!»
قايدا بارسا دا سورلايتىن حالىق. اينالىپ كەلگەندە كەنەسارىنىڭ قوڭىرقۇلجادان شاپقان جىلقىسىنىڭ اۋىرتپالىعى تاعى دا قارا حالىققا تۇسپەك.
«مالىمدى تارتىپ الدى دەسە قازاق وبالىن كەنەسارىدان كورسىن! ونى قولپاشتاپ، دەم بەرىپ وتىرعان وزدەرى عوي، تارتسىن جازاسىن. بۇل شارۋانى ءبىر ىڭعايلاعاننان كەيىن ومبىعا ءوزىم بارۋىم كەرەك. جانارال-گۋبەرناتور گورشاكوۆپەن اۋىزبا-اۋىز سويلەسۋىم قاجەت. «باياناۋىلدىڭ قازاقتارى كەنەسارىعا قوسىلماق، مەنى قابىلداڭىز، دەپ وتىنگەندە، اعا سۇلتان مەن تۇگىل قارا قازاق تۇرسىنبايدىڭ بوشتايىن دا قابىلداپ، كەرەمەت قۇرمەت كورسەتىپ، باياناۋىلعا ارناۋلى كارلى قىلىش-جاساق شىعارعان جوق پا ەدى؟ مەنىڭ بوشتاي قۇرلى باعام بار شىعار. گورچاكوۆتىڭ وزىمەن سويلەسپەسەم، مىنا تالىزين دەگەنى، اسىقپاي ۇشاتىن مامىرلاپ قالعان ءبىرقازان سەكىلدى، ارتى اۋىر ءبىر سورلى كورىنەدى»...
وسىنداي شەشىمگە كەلگەن قوڭىرقۇلجا شايدان كەيىن ەسىركەگەندى وڭاشا الىپ اقمولا وكىرىگىنىڭ ون سەگىز بولىسىنان كەنەسارىعا ەرمەي، اعا سۇلتاننىڭ قاراماعىندا قالعان توعىز بولىسقا ون جەتى مىڭ جىلقىنى سالىق ەتىپ ءبولدى. جەتەۋىنە ەكى مىڭ جىلقىدان قويدى دا، كەنەسارىعا قاراي يەك كوتەرىپ قوبالجي باستاعان اتباسار مەن قورعالجىن بولىسىنا مىڭ جارىم باستان بەلگىلەدى. ول بۇل سالىعىن «توتەنشە سالىق» دەپ اتادى. جانە بولىستارعا بەرگەن بۇيرىعىندا بۇل مالدار قۇلىندى بيە، ۇيىرگە سالۋعا جارايتىن ايعىردان باستاپ، تەك قۇناجىن دەگەنگە دەيىن عانا الىنسىن. جانە اسىل تۇقىمنان بولسىن. قىرشاڭقى، ماڭقا جىلقى الىنباسىن دەپ انىقتاي تاپسىردى.
پوشتابايلارىن شاقىرىپ الىپ، ءمورىن باسىپ قولىن قويعان وسى بۇيرىقتاردى تەز بولىستارعا جەتكىزۋدى مىندەتتەدى دە ءوزى كەنەت ومبىعا جۇرمەك بولىپ دايىندالا باستادى.
قوڭىرقۇلجا ومبىعا جۇرگەنشە ون شاقتى كۇن ءوتىپ كەتتى. وسى ەكى ورتادا ۇلكەن بالاسى ءجانادىل كەلىپ، قاينيسا مەن اققاعاز بايبىشەلەردىڭ دە اۋىلدارىن بەرى قاراي، وسى ەسىلدىڭ تومەنگى جاعىنا كوشىرۋگە بۇيرىق الدى. قوڭىرقۇلجا: «ومبىعا جۇرەمىن. ماعان جولىعىپ كەتسىن»،— دەپ قارقارالىنىڭ اعا سۇلتانى تاۋكەنىڭ جامانتايىنا، كوكشەتاۋدىڭ اعا سۇلتانى قارا توقانىڭ ءزىلقاراسىنا، امانقاراعايدىڭ اعا سۇلتانى ءۋاليدىڭ شىڭعىسىنا ات شاپتىردى. ونداعى ويى كىلەڭ مىقتى قول قويىپ، ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورىنان قازاق دالاسىنا زەڭبىرەكتى مول اسكەر شىعار دەپ ءوتىنۋ ەدى. ال ەگەر ومبى شىن قول ۇشىن بەرمەيتىن بولسا، امالىن تاۋىپ، ۋاقىتشا كەنەسارىمەن كەلىسىمگە كەلمەك. ءتۇبى جاۋلاسىپ وتەتىنىن قوڭىرقۇلجا جاقسى بىلەدى، ءبىراق باسقا جول قالماسا قالاي جول تابادى؟ كەنەسارى شىداتار ەمەس. بوستان-بوس قىرىلعانشا، بەتتىڭ ارىن بەلگە ءتۇيىپ، باس يگەن بوپ، ونى الداي تۇرىپ جان ساقتاعان ءجون. «جازدىم، جاڭىلدىم» دەسە، كەنەسارى تيمەيدى. قوڭىرقۇلجا مۇنى دا جاقسى تۇسىنەدى. ويتكەنى كەنەسارىنىڭ بار تىلەگى قازاقتىڭ باسىن قوسىپ اق پاتشاعا قارسى شىعۋ دەپ تۇسىنەدى. اقمولا اعا سۇلتانى. بۇل تىلەكتىڭ ار جاعىندا ب ا ق قۇمار قاسىم بالاسىندا قانداي وي جاتقانىن دورەكى قوڭىرقۇلجا قايدان سەزسىن. ول تەك ماقساتىنا قارسى شىقپاساڭ، كەنەسارى قانداي كۇناڭ بولسا دا كەشەدى دەپ بولجايدى. «ەر شەكىسپەي بەكىسپەيدى دەگەن، شەكىستىم — سەن جەڭدىڭ دەيمىن،— دەيدى ىشىنەن قوڭىرقۇلجا،— مىنە قولىم». ال رەتى كەلگەن كۇنى قۇدايمەندىنىڭ قانىشەر ۇلى شىمىرىكپەستەن كەنەسارىنى سول قولىمەن ءوزى باۋىزداماق. «اللاتاعالا،— دەيدى ول تاعى دا ىشىنەن جالبارىنىپ،— سول كۇنگە جەتەر بولسام، سول ساتتە جانىمدى الساڭ، ارمانىم جوق!»
قوڭىرقۇلجا جول دايىندىعىن تەز بىتىرسە دە، اعا سۇلتانداردى كۇتىپ كوپ كىدىردى. اقىرىندا ولاردان دا حابار كەلدى. «ەل اراسى بۇلىنشىلىك، ءقازىر ورىس سولداتتارى قورعاپ تۇرعان پريكازداردان تىس شىعۋ ءقاۋىپتى. كەلمەدى دەپ وكپەلەمەسىن. بىزدەن جالعىز تىلەك: «ومبى تەز اسكەر شىعارىپ كەنەسارىنى قۇرتسىن. ال كەنەسارىنى قۇرتۋعا ەڭ ىڭعايلى كەز قىس. قىستا ول جازداعىداي الىسقا بارا المايدى. جانە بار ساربازدارىن تاراتىپ، تەك ەڭ جاقىن باتىرلارىمەن، قاراماعىنداعى ءۇش ءجۇز ءۇي تولەڭگىتىمەن عانا قالادى» دەپتى. اۋىزدارىنا تۇكىرىپ قويعانداي ءبارى بىردەي وسى ءسوزدى ايتىپ جىبەرىپتى. پاتشا سولداتتارىنىڭ ارتىنا تىعىلىپ، پريكازدارىنان شىعا الماي وتىرعان اعا سۇلتانداردىڭ سوزدەرىن ەستىگەندە قوڭىرقۇلجا كەنەسارىنىڭ قانشالىق كۇش الا باستاعانىن انىق سەزىندى. ەندى شىن قورقايىن دەدى. سويتسە دە ءوزىنىڭ قايسارلىق مىنەزىنە سالىپ:
— كىلەڭ قويان جۇرەكتەر،— دەدى جانىندا قاعاز جازىپ وتىرعان ەسىركەگەنگە،— سۋىر سەكىلدى ىنىمىزگە كىرىپ الىپ، كوزگە تۇسپەي تىعىلىپ جاتساق جانىمىز قالادى دەپ ويلايدى عوي. مەن بىلەتىن كەنەسارى بولسا، قاسقىر سوققان اڭشىداي ءارقايسىسىن جەكەلەپ سوقپاسا قارا دا تۇر!
كەنەسارى باتىرلارىنىڭ ەرلىگى سوڭعى كەزدە جۇرت اراسىندا اڭىز بولىپ تارالا باستاعان. جاس جىگىت اتاۋلىسىنىڭ باتىرلىقتى، ەرلىكتى داڭق تۇتاتىن ادەتى ەمەس پە، ەسىركەگەن دە مۇنداي اڭگىمە-جىرلاردى ۇيىپ تىڭدايتىن. ونىڭ ۇستىنە ۇلكەن اتاسى ماسان اقساقالدىڭ دا ءبىر ءبۇيىرى كەنەسارىعا تارتىپ تۇراتىنىن سەزەتىن. ءشۇۋ دەگەندە كەنەسارىعا قارسى شىققان اعا سۇلتان جامانتاي وسى كىسىنىڭ اقىلى ارقاسىندا سوڭعى كەزدە ەرەۋىلشىلەرگە قارسى كەلمەي، بۇعىپ قالۋعا كوشە باستاعان. ماسان اقساقال تۋعان نەمەرەسى جاس ەسىركەگەنگە دە وسىنداي تالىم-تاربيە بەرەتىن. «نە بولساڭ دا جۇرتىڭمەن بول، ەگەر جۇرتىڭ كەنەسارىعا ەرىپ كەتسە، ايدالادا قاڭعىپ قالعان جالعىز قازداي نە قىزىق كورەسىڭ؟ ودان دا سۋ ىشسەڭ دە، سۋان ىشسەڭ دە ءوزىڭ ۇيىرىڭنەن ايرىلما!»— دەيتىن. وسىنداي رۋحتا تالىم-تاربيە الىپ جۇرگەن بالا جىگىتكە قوڭىرقۇلجانىڭ اعا سۇلتاندارى «كەنەسارى اش قاسقىرداي بىرتىندەپ سوعادى»،— دەگەنى وتە ۇناپ قالدى. ءبىراق سىر بەرگەن جوق، ءجاي اشەيىن كۇلىمسىرەدى دە قويدى.
قوڭىرقۇلجا دا ءدال وسى ءسوزدى ايتىپ وتىرعان كەزىندە ەكى جىلدان بەرى عانا ورىسشا وقي باستاعان ەسىركەگەننىڭ وسە-ونە كەلە قازاق دەگەن ەلىنىڭ ۇلتتىق تۋىن كوتەرەتىن ەڭ العاشقى وقىعاندارىنىڭ ءبىرى بولاتىنىن بىلگەن جوق. «بۇل نەگە كۇلىمسىرەيدى؟» دەپ ونىڭ بەتىنە وجىرايا قارادى دا، اعا سۇلتان ءبىر شابارمانىن شاقىرىپ الىپ، وزىمەن بىرگە ومبىعا جۇرەتىن ون جىگىتتىڭ جولعا دايىندالۋىن بۇيىردى.
— كۇن تۇسكە اۋماي ءجۇرىپ كەتەمىز،— دەدى ول.
بۇل تاڭەرتەڭگى كەز ەدى. كۇن اشىق، سارىارقانىڭ كۇزگى سالقىن جەلى تۇرا باستاعان. كەيدە اسپاندى قالىڭ سۇرعىلت بۇلت تا شىرمايدى. ءبىراق كۇزگى قالىڭ جاڭبىر مەزگىلى ءالى كەلە قويماعان ۋاقىت.
شابارمان شىعىپ كەتتى دە قايتا ورالدى.
— اعا سۇلتان، سىزگە جولىعام دەپ ءبىر بەيتانىس جىگىت كەلىپ تۇر.
— قايدان ەكەن؟
— ونىسىن ايتپايدى. تەك اعا سۇلتاننىڭ وزىمەن عانا سويلەسەم دەيدى.
— كىرگىز. تەك قارۋ-جاراعى بولسا، الىپ قال...
بالاسى شىڭعىس ولگەننەن بەرى قوڭىرقۇلجا بەيساۋات ادامنان قاتتى سەسكەنەتىن. «كىم بىلەدى،— دەپ ويلايتىن ول،— كەنەسارى ءبىر جىندىسىن جىبەرىپ، ول قارنىنا قارا پىشاعىن سۇعىپ السا نە ىستەيسىڭ؟ ماعان وشىككەن ادام از با؟» سوندىقتان دا قوڭىرقۇلجا بەيمالىم بىرەۋ-مىرەۋ جولىقپاقشى بولسا نوكەرلەرىنە ەڭ الدىمەن ونىڭ قارۋ-جاراعىن الۋدى تاپسىراتىن.
ۇيگە شەگىر كوز، بەتىندە قان جوق، سول جوق، قاتقان سارى جىگىت كىردى. ءتۇرى كىسى ولتىرگەن ادامداي سۇستى ەكەن. ەسىركەگەننىڭ بويى الدەنەگە دىرىلدەپ كەتتى.
— اسسالاۋماعالايكۇم، اعا سۇلتان.
— ۋاعاليكۋم اسسالام. سويلە، جىگىتىم:
قوڭىرقۇلجا مەن ەسىركەگەننىڭ كوزى بىردەي جىگىتتىڭ بەلبەۋىنە ءتۇستى. كيىمى ناشار بولعانىمەن، بەلبەۋى اسەم ەكەن. ونىڭ ۇستىنە وڭ جاقتا تۇراتىن قۇتى، وقشانتايى سول جاعىنا شىعىپ كەتىپتى.
— ءوزى قايدا؟— دەدى قوڭىرقۇلجا كەنەت الدىندا تۇرعان — وجار جىبەرگەن ادام ەكەنىن ءتۇسىنىپ.
— ءوزى بايتابىننىڭ جاساعىندا. كەلە المادى. كەنەسارى...— دەپ كەلە جاتتى دا ول «مىنانىڭ كوزىنشە سويلەۋگە بولا ما» دەگەندەي ەسىركەگەنگە قارادى دا، تىنا قالدى.
— ايتا بەر. بۇل بالا ءوزىمىزدىڭ ادام.
كەنەسارى ەكى توپ جاساعىن اتتاندىردى. ءبىرىن اعىباي، ەكىنشىسىن بايتابىن باستاپ كەلەدى. اعىباي توبى ءقازىر قاراجار شاتقالىندا. ەرتەڭ قارقارالىعا وتپەك! اعا سۇلتان جامانتايدىڭ ويداعى جىلقىسىن ايداپ اكەتپەك! كەنە وعان اق پاتشا جاعىنا شىقتى دەپ وتە اشۋلى.
— ال بايتابىن قولى قايدا؟ ونىڭ بەتى قاي ءتۇس؟
— مەن اعىباي جاساعىندامىن. باتىر الدىمىزدى بارلاپ كەل دەپ جىبەردى... ال بايتابىن جاساعى كەيىنىرەك. شاماسى بۇگىن تۇندەلەتىپ ءجۇرىپ، تاڭ اتا وسى اراعا جەتپەك. بەتى ءسىزدىڭ اۋىل. كەنەكەڭ ونى قوڭىرقۇلجانىڭ قالعان مالىن ايداپ كەل دەپ جىبەردى.
قوڭىرقۇلجا كۇپ-كۇرەڭ بوپ كەتتى.
— وزدەرى قانشا ادام؟
— ءارقايسىسىندا جيىرما بەس سويىلدان.
— بار بولعانى سول ما؟— قوڭىرقۇلجا قاھارلانا قالدى.— باسىنعان ەكەن ابدەن! كوكەلەرىن تانىتارمىن مەن ءالى؟ اعىباي جاساعى قاراجار شاتقالىندا دەدىڭ بە؟
— ءيا، بۇگىن تۇندە سول ارادا ات تىنىقتىرىپ الماق. ەرتەڭ قارقارالى اسپاق...
— جارايدى،— دەدى قوڭىرقۇلجا، ءسويتتى دە سىرتتا تۇرعان شابارمانىنا داۋىستاپ،— اسىلكەرەيدى شاقىر،— دەدى. ول قايتادان سارى جىگىتكە بۇرىلدى.— بايتابىن مەنىڭ جىلقىمنىڭ قايدا ەكەنىن بىلە مە؟
ەسىركەگەن اڭگىمەنىڭ ءتۇپ نۇسقاسىن بىردەن ءتۇسىندى. «انا كىسىسى كىم ەكەن؟ بايتابىن توبىندا قوڭىرقۇلجانىڭ كوز-قۇلاعى بولعان عوي». ايتسە دە، «انا كىسىلەرىڭ كىم؟» دەپ سۇراۋعا باتا المادى. ءۇن-تۇنسىز تىڭداي بەردى.
— سوندا، مەنىڭ جىلقىمدى قاي تۇستا دەپ جورامالدايدى بايتابىن؟— قوڭىرقۇلجا ءوزىنىڭ تۇبەكتەگى تىعۋلى جىلقىسىن ەشكىم بىلمەيدى دەپ ويلاعان بولۋى كەرەك.
— ەسىلدىڭ ەرتىسكە قاراي بۇرىلاتىن جەرىندە دەسەدى...
— الدا اكەڭنىڭ اۋزىن ۇرايىندار-اي، ءبارىن ءبىلىپ وتىر ەكەن عوي!
— انا كىسى ءوزى جاساقتان بولىنە المايتىن بولعان سوڭ ماعان سىزگە ايت دەگەن تاعى ءبىر قۇپيا سىرى بار...
— ونىڭ تاعى نە سۇمدىق؟
— وسى اۋىل ماڭايىندا ءسىزدى تورىپ ءابدىۋاقيت دەگەن كەنەسارىنىڭ ءبىر كىسىسى ءجۇر. وعان ءسىزدىڭ باسىڭىزدى الۋ تاپسىرىلعان.
قوڭىرقۇلجا ەندى ءتىپتى شوشىپ كەتتى.
— قاي ءابدىۋاقيت؟
— بۇرىنعى ءوزىڭىزدىڭ تولەڭگىتىڭىز. كۇمىس دەگەن قىزىن...— سامەن ىرجيا كۇلدى،— بوزبالاشىلىق ەتىپ... نەتىپ جىبەرگەن كورىنەسىز...
ەل قۇلاعى ەلۋ، كۇمىسكە ىستەگەن قوڭىرقۇلجانىڭ جاۋىزدىعىن ەسىركەگەن دە ەستىگەن. تۋعان قارىنداسىن قورلاعانداي، ىشتەي وتە قىنجىلعان. ويتكەنى ول بىلتىر وقۋعا بارا جاتىپ، مال باسىندا وتىرعان ءابدىۋاقيتتىڭ ۇيىنەن سۋسىن ىشكەن. سوندا كۇمىستى دە كورگەن. جاس قىزبەن بىر-ەكى اۋىز سوزگە دە كەلىپ، ءتىل قاتىسقان. ونىڭ كوركىنە ريزا بولىپ كەتكەن. سول كۇمىسكە قوڭىرقۇلجانىڭ ىستەگەن قورلىعىن ەستىگەندە، ەسىركەگەن اعا سۇلتان ءدال سول ساتتە قولىنا تۇسسە ىشكە تەپكىلەيتىندەي بوپ اشۋلانعان. سول قوڭىرقۇلجاسى مىناۋ. ونى ىشكە تەپكىلەمەك تۇگىل، ءوزى وعان حاتشى بولىپ جۇرتقا ىستەمەك قياناتىنا كومەكتەسىپ وتىر. ەسىركەگەن قوڭىرقۇلجانى بالاعاتتاپ جىبەرە جازداپ ءوزىن-وزى ازەر باستى.
قوڭىرقۇلجا بىردەمە ايتپاقشى بولىپ كەلە جاتىر ەدى، ۇيگە اعا سۇلتاننىڭ جاساعىنىڭ باستىعى، ۇزىن بويلى، قارا مۇرتتى اسىلكەرەي كىرىپ كەلدى.
اعا سۇلتان سامەننىڭ ءسوزىن وعان تەگىس ايتىپ بەردى دە، ويىن تۇجىرا بۇيرىق بەردى.
— اعىبايدى قارقارالىعا وتكىزبەي، جاتقان جەرىندە كۇن باتا باسۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ىستەگەن جاقسىلىعىمىزدى مىنا جىگىت جامانتايعا ايتا بارار. بۇ دا ءقازىر ءجۇرىپ كەتەدى.— ول ەسىركەگەندى نۇسقادى.— ەلىنىڭ شەتىنە جاۋ جەتكەنىن حابارلار. سوسىن سەن بار ساربازدارىڭمەن بايتابىندى تۇبەكتىڭ اۋزىندا كۇت. بىرەۋىن جىبەرمەي قىرىپ سال. ونى جايعاستىرعان سوڭ وسى اۋىلدىڭ ماڭىن تەگىس سىلكىپ شىق. مەنى ولتىرمەك بوپ تورىپ جۇرگەن ءابدىۋاقيت قۇلدى قايتىپ كەلگەنىمشە ۇستاپ الىپ، كىسەندەپ قوي. جازاسىن كەلگەن سوڭ ءوزىم بەرەم.
— ەل شەتىنە جاۋ كەلىپ جاتقاندا...— اسىلكەرەي كۇمىلجي سويلەدى،— مۇمكىن ءسىز جۇرمەسسىز...
— جاۋ ەل شەتىنە بۇگىن كەلىپ تۇر ما؟— قوڭىرقۇلجا جاساق باستىعىنىڭ ءسوزىن جاقتىرماي قالدى.— جيىرما ادامعا كۇشتەرىن جەتپەسە، نەسىنە ات ءمىنىپ، قارۋ اسىنىپ جۇرسىڭدەر؟ — ول «ءابدىۋاقيت اڭدىپ ءجۇر» دەگەن سوزدەن سەسكەنىپ قالعان-دى. «مەن كەلگەنشە ول ءيتتى جىگىتتەرىم ۇستاپ الار، وعان دەيىن بوي تاسالاي تۇرعان ءجون بولار»،— دەگەن ويعا كەلگەن. سول سەبەپتى اعا سۇلتان ومبىعا تەز ءجۇرىپ كەتىپ، قالىڭ ورىس اراسىنا جەتۋدى دۇرىس كوردى.— ءبىز ومبىعا تەز بارۋىمىز كەرەك،— دەدى ول جاساق باستىعىنا.— وندا ءبىزدى بۇدان دا زور ءىس كۇتىپ تۇر.
بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى اسىلكەرەيگە جۇكتەپ، قوڭىرقۇلجا اتتانىپ كەتتى. جول بويىنداعى ءالى كەنەسارى قۇرىعى تۇسە قويماعان باي اۋىلداردان ات اۋىستىرىپ ءمىنىپ، سۋىت ءجۇرىپ ءۇشىنشى كۇنى تاڭ اتا ومبىعا جەتتى.
قوڭىرقۇلجا بۇل قالادا بىرنەشە رەت بولعان. بۇرىن مۇندا نەلەر اقجارقىن كۇندەرى وتكەن. پاتشا اعزامنىڭ ەڭ جوعارعى ساتىدا تۇرعان مارتەبەلى ادامدارىنىڭ تالايىمەن كەزدەسكەن. اعا سۇلتاننىڭ ەسىندە وسىنداي كەزدەسۋلەردىڭ ەكەۋى ماڭگى ۇمىتىلماستاي ساقتالعان ەدى. ءبىرى 1829، ياعني قازاقشا سيىر جىلى، وسى ومبى قالاسىنداعى ءتىلماشتار مەكتەبىنىڭ قىرىق جىلدىق مەرەكەسىنە ارنالعان سالتاناتتى كەش. وندا ءسىبىر قازاقتارى جايىنداعى ەرەجەنى شىعارعان پاتشانىڭ وڭ كوزى سپەرانسكييدىڭ ءوزى بار. كەڭ زالدا ويناعان وركەستر، بي، ويىن-كۇلكى... قوڭىرقۇلجاعا ەڭ العاشقى رەت ورىس وفيسەرى — شتابس-كاپيتان اتى بەرىلگەنى وسى جولى ەدى. سودان بەرى توعىز جىل ءوتىپتى. ءقازىر ول پودپولكوۆنيك. ەكىنشى ەستە قالعان كۇن — الدىڭعى جىلعى كۇز. بۇل كۇنى ءبىر شەگىمەن ءبىر شەتى تاي شاپتىرىم ءتورت قابات اق ۇيدە ومبىنىڭ كادەت كورپۋسى اشىلدى. بۇل تويعا دا قازاقتىڭ اعا سۇلتان، اسقان بايلارى شاقىرىلدى. تويدى كنياز گورچاكوۆتىڭ ءوزى باسقارعان. وزگە اعا سۇلتانداردان گورى كنياز قوڭىرقۇلجاعا ەرەكشە كوڭىل بولگەن. ءتىپتى بي بىتكەن كەزدە، ءزاۋلىم بيىك زالدا ەرسىلى-قارسىلى اڭگىمە قۇرىپ جۇرگەن اققۋ-قازدارشا سىلاڭداعان ورىس دۆورياندارىنىڭ ايەلدەرى مەن سىپتاي بوپ ساندەنە كيىنگەن ورىس وفيسەرلەرىنىڭ الدىندا گورچاكوۆ ونى قولتىقتاپ وتكەن. وزگە اعا سۇلتاندار قىزعانعاننان ىشتەرى جارىلا جازداعان. سول جولى عوي گورچاكوۆ وعان:
— ءارى كەتسە ءبىر جيىرما بەس جىلدا قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى دا مىنالارداي بولادى،— دەگەن جان-جاعىنداعى ايەلدەر مەن وفيسەرلەرىن كورسەتىپ.
سارى دالادا كوشىپ جۇرگەن قازاقتار جيىرما بەس جىل ىشىندە مىنالارداي بولادى دەگەن كنياز سوزىنە قوڭىرقۇلجا تاڭ قالعان. ول ويىن جاسىرماي:
— ەگەر قازاق بۇلارداي بولعىسى كەلمەسە نە ىستەيسىز؟—دەپ سۇراعان.
— وندا،— دەپ گورچاكوۆ ويلانباستان جاۋاپ بەرگەن.— ايۋعا اقىل ۇيرەتكەن تاياق دەگەن ماقالدى ەستىگەنىڭ بار ما؟ جەرىنەن، بيلىگىنەن ايرىلعان قازاق ايتقانعا كونبەي قايدا بارادى؟ كۇشپەن كوندىرەمىز. ارقاسىنا قامشى ويناتىپ، سوقا جەگىپ، جەر جىرتۋدى ۇيرەتەمىز. قول-اياعىن ماتاپ شىركەۋگە كىرگىزىپ، ييسۋس حريستوسقا شوقىنۋعا ءماجبۇر ەتەمىز.
گورچاكوۆتىڭ وسى ءبىر ادۋىندى تىك جاۋابى قوڭىرقۇلجاعا ۇناعان. «ءوز باسىمدى حان ەتسە، مەيلى، قارا قازاقتى ءپىسىرىپ جەسىن. ودان مەنىڭ نەم كەتەدى؟ ال سوندا...» اعا سۇلتان ويلانا قالدى. «سول كۇشتەۋدەن نە شىقتى؟ ارقا قازاق اتاۋلىسىنىڭ جارتىسىنا تاياۋى وسى كۇشتەۋگە كونبەي قارسى كوتەرىلىپ وتىرعان جوق پا؟ جاقسى. كەنەسارىنى جويارمىز، ءبىراق قازاق گورچاكوۆتاردىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا وپ-وڭاي جۇرە قويار ما ەكەن؟»
قوڭىرقۇلجانىڭ ەسىنە تاعى دا ءبىر ۋاقيعا ءتۇسىپ كەتتى. ول كەزدە قوڭىرقۇلجا جاس. توبىل قالاسىندا 1789 جىلى ءتىلماشتار دايىندايتىن مەكتەپ اشىلعان. ون بەسىندە سوعان كەپ تۇسكەن. ونىڭ الدىنا اكەسى قۇدايمەندى شوقىنعان ءبىر تاتاردى جالداپ قوڭىرقۇلجاعا ازەر-مازەر ورىسشا حات تانىتقان. سول شوقىنعان تاتار ءمۇعالىمى قىزىق ادام بولاتىن. قۇدايمەندى بايدىڭ بالاسىنان كىم شىعاتىنىن قايدان ءبىلسىن، كۇيگەن تومارداي قاراقوشقىل، دورەكى قوڭىرقۇلجانىڭ باسىنان سيپاپ: «وقى، وقى، قازاق مالايى. رۋس يازىكىسىز جيت بۋلمي. ءقازىر پۋشكاسى كيلسا، سوڭىنان پۋشكينى كيلا، بىزگە كۇن رۋس كۋلتۋراسىمەن شىعا»،— دەيتىن.
ارينە، قوڭىرقۇلجا ول كەزدە پۋشكانىڭ زەڭبىرەك ەكەنىن ۇقسا دا، پۋشكيننىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنبەگەن. بەس جىل وتكەننەن كەيىن عانا بارىپ پۋشكيندى دە ءبىلدى. ءبىراق بۇل كەزدە ول قازاق دالاسىندا ءوز ۇكىمىن جۇرگىزۋ ءۇشىن وعان پۋشكين ەمەس، پۋشكا كەرەك ەكەنىن ۇقتى. سوندىقتان دا ول گورچاكوۆتىڭ «ايۋعا اقىل ۇيرەتكەن تاياق، قازاق ەلىن دە كۇشپەن كوندىرەمىز»،—دەگەن سوزىنە نامىستانباعان. ءوزىنىڭ تىلەگى مەن گورچاكوۆتىڭ تىلەگى ءبىر ەكەنىنە كوزى جەتكەندىكتەن قازاق دالاسىنا پۋشكانىڭ كوبىرەك كەلۋىن ماقۇل كورگەن.
«مىنە ءقازىر ءوزى دە وسى تىلەكتىڭ ايداۋىمەن كەلە جاتقان جوق پا؟» اعا سۇلتان اۋىر كۇرسىندى. «ءيا، ءيا، قاراوتكەل بەكىنىسىنە سول پۋشكالاردىڭ كوبىرەك جەتۋىن تىلەك ەتپەك. ال سول تىلەگىن گۋبەرناتور ورىندار ما ەكەن؟ ورىنداۋعا ءتيىستى. ويتكەنى ەكەۋمىزدىڭ دە ارمانىمىز ءبىر، جولىمىز ءبىر».
راسىندا دا بۇل كەزەڭ وسى ەكى سۇمىراي تىلەكتىڭ اسا ءبىر ۇشتاسقان كەزەڭى ەدى.
قوڭىرقۇلجانىڭ ەسىنە كەنەت اكەسى ايتقان ءبىر ەسكى اڭىز ءتۇسىپ كەتتى. «دۇنيەدە نە قىزىق؟» دەپ سۇراپتى شىڭعىسحان ءبىر كۇنى ءوزىنىڭ نوكەر، نوياندارىنان. ءبىر باتىرى: «دۇنيەدە بۇركىت سالىپ، تۇلكى ىلگەن قىزىق». ەكىنشىسى، «عاشىق بولعان سۇلۋىڭدى قۇشقان قىزىق». ال ءۇشىنشىسى، «التىن تاقتا وتىرىپ جۇرتقا ءامىرىڭدى جۇرگىزگەن قىزىق»،— دەپتى. سوندا شىڭعىسحان: «جوق، بىلمەدىڭدەر. قاستاسقان جاۋىڭدى الدىنا سالىپ ايداپ، قاتىن، قىزىن باۋىرىنا باسىپ قۇشىپ، مال-مۇلكىن تالان-تاراج ەتىپ تارتىپ العاننان دۇنيەدە قىزىق ەشتەڭە جوق»،— دەگەن ەكەن. وسى اڭىز ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەن اعا سۇلتان اتىن تەبىنىپ قالىپ كەنەت كۇبىرلەپ جىبەردى: «اتا جاۋىم كەنەسارىنى تابانىمنىڭ استىنا سالىپ، كۇنىمجان بايبىشەسىن باۋىرىما ءبىر باسسام، بۇگىن ءولىپ كەتسەم دە ارمانىم جوق».
ەكى جاعى بىردەي ۇيىسا اعاش وسكەن داڭعىل جولمەن قوڭىرقۇلجا قالا شەتىنە جەتكەندە قايدا تۇسەرىن ويلاپ ءسال كىدىردى. قارسى الدىندا مينارەت، ومبى مۇسىلماندارىنىڭ مەشىتى، ونىڭ ار جاعىندا عابدىراحمان ۇلى مۇحامەد شاريف احوننىڭ قىزىل كىرپىشتەن سالعان كەڭ ساراي ءۇيى. جولدىڭ كىرە بەرىس سول جاعىندا عاجايىپ سالتاناتتى، ءتورت كۇمبەزدى، باستارىندا التىن جالاتقان كىرەسى بار ءزاۋلىم شىركەۋ، ودان سولىراق، الاڭنىڭ ار جاعىندا قاسىنا ازىراق تال ەككەن گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ەكى قابات اق ءۇيى — سالتانات سارايى. كوك تەمىر توبەسىندە تاتار قىزدارىنىڭ باسىنا كيەتىن تاقياسى ءتارىزدى، جىڭىشكە تەرەزەلەرى ءتورت جاققا بىردەي شىققان، ءتورت بۇرىشتى، گۋبەرناتوردىڭ جۇمىس ىستەيتىن بولمەسى... تومەندە بىرنەشە جۇپىنى كەلگەن، اعاشتان سالعان جاتاق ۇيلەرى. ودان ءارى شىركەۋمەن جالعاسا تاستان، كۇيدىرگەن كىرپىشتەن قالاعان ءساندى-سالتاناتتى ەكى قابات، ءۇش قابات ءۇيلى ۇلكەن قالا جاتىر...
قوڭىرقۇلجا احوندىكىنە ءتۇسۋدى ۇيعاردى. مۇحامەد شاريف ۇيىندە ەكەن. قۇشاعىن جايا قارسى الدى. سول كۇنى-اق قوڭىرقۇلجا احوننان ومبى وبلىسىنىڭ باستىعى ءتالىزيننىڭ اۋىرىپ جاتقانىن ەستىپ، گەنەرال-گۋبەرناتورمەن جەكە سويلەسەدى ەكەنمىن دەپ قۋانىپ قالدى.
قوڭىرقۇلجانى ەرتەڭىنە گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ءوزى شاقىرتىپ الدىردى. اقمولا بەكىنىسىن كەنەسارىدان قورعاي الماعانىن ايىپ كورگەن اعا سۇلتان كەنەت جۇرەكسىنىپ، گۋبەرناتوردىڭ سالتانات سارايىنا مۇحامەد ءشاريفتى ەرتە باردى. ءبىراق گورچاكوۆ تەك قوڭىرقۇلجانى قابىلدادى. گەنەرالدىڭ اتۇلتانتى4 — ۇزىن بويلى كورنەت «كىرىڭىز» دەگەننەن كەيىن، قابىلداۋ بولمەسىنىڭ قارا بىلعارىمەن قاپتالعان ەسىگىن اعا سۇلتان قوبالجي اشتى. بولمە وزىنە بۇرىننان تانىس. قىرىق قۇلاش كەڭ بيىك زال. سارى سافيان بىلعارىمەن تىستالعان، ارقا اعاشتارى ويۋلانعان جۇمساق ورىندىقتار. ەڭ تۇبىندە، جاسىل شۇعامەن جاپقان، ورنەكتى، زىلدەي ستول. قابىرعاسىندا ءبىرىنشى نيكولاي پاتشانىڭ پولكوۆنيكتىك دارەجەدە تۇرەگەلىپ تۇسكەن سۋرەتى. اشەكەيلەنگەن توبەدەن تومەن سالبىراعان جالتىراعان جەز باۋلى شام قوياتىن اسپالار... ستول ۇستىندە التىن جۇمىرتقا ءتارىزدى سيا ساۋىتىن تۇياعىمەن باسىپ تۇرعان، قوس قاناتىن كەرە جايعان قارا مرامور تاستان جاسالعان ەكى باستى سامۇرىق قۇس. كەلگەن ادامنىڭ سۇسىن الايىن دەگەندەي گەنەرال سامۇرىقتى ەسىك جاققا قاراتىپ قويىپتى. ەگەر قارسىلىق ەتەر بولساڭ، تىرناقتارى قانجارداي، قانقۇيلى، ايبىندى قىران «شاڭق» ەتىپ كوتەرىلىپ، باس سالعالى تۇرعانداي. كەڭ زالدىڭ ءىشى قانداي ىزعارلى بولسا، قۇس ءتۇسى دە سونداي ىزعارلى. يەسى وسال كىسى ەمەس. روسسيا پاتشالىعىنىڭ سىبىردەگى اۋزىنان وت بۇرىككەن قاندى بالاق جەندەتى.
بولمە يەسى كنياز گورچاكوۆ — باتىس ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى. كىرپىدەي تىكىرەيگەن قىسقا شاشتى، ەدىرەيگەن جيرەن مۇرتتى، اق بوز، ءتۇسى سۋىق كىسى. ول قوڭىرقۇلجانى ستولىنىڭ ار جاعىنداعى ءبىرىنشى نيكولاي سۋرەتىنىڭ اياسىندا تۇرىپ قابىلدادى. ءوزى دە وتىرعان جوق، قوڭىرقۇلجاعا دا وتىر دەمەدى. باسىن يزەدى دە قويدى. اعا سۇلتانعا ول بىردەن «قازاق دالاسىندا بولىپ جاتقان بۇلىنشىلىككە سەن دە ايىپتىسىڭ»، دەگەندەي سۇس كورسەتتى. قوڭىرقۇلجا ىشتەي ابىگەرلەنە قالدى. «باسە، مەنى كەلمەي جاتىپ نەگە ىزدەتىپ جاتىر دەپ ەدىم-اۋ، ۇرىسپاق ەكەن عوي، تەك ۇرسىپ قويسا عانا جارادى...»
— پودپولكوۆنيك قۇدايمەندين،— دەدى گورچاكوۆ بىردەن رەسمي سوزگە كىرىسىپ،— ومبىعا جاي كەلمەگەنىڭدى ءبىلىپ ادەيى شاقىرتتىم. قازاق دالاسىندا بولىپ جاتقان بۇلىنشىلىكتىڭ ءجايى بىزگە ابدەن ءمالىم. حورۋنجيي كاربىشيەۆ اقمولا بەكىنىسىنەن قالاي ايىرىلعاندارىڭدى بايانداعان. پاتشا اعزام الدىندا بورىشتارىڭدى اقتاي الماعاندارىڭ ءۇشىن سەندەردى سوتقا بەرۋ كەرەك ەدى، ءبىر جولعا كەشىردىك. ەندى بىزدەن نە تىلەيسىڭ، سونىڭدى ايت. جانە قىسقا تۇردە. ۇزاق جىردى تىڭداۋعا ۋاقىتىم جوق.
كنياز ءدال ءقازىر شىنىندا دا اسىعۋدا ەدى. گەنەرال-گۋبەرناتور يت قۇمار جان بولاتىن. بىلتىر لوندوننان ادەيى الدىرعان اعىلشىن سەتتەرى تۇقىمداس قانشىعى كەشەدەن بەرى اۋىرىپ قالعان. تومسكىدەن ارناي شاقىرعان دارىگەرى ومبىعا جاڭا عانا جەتكەن ەدى. ونى يتىنە ءوزى اپارىپ كورسەتپەك. كنياز سوعان اسىعۋلى. سۇيىكتى قانشىعى اۋىرىپ جاتقاندا، قازاقتىڭ ءبىر اعا سۇلتانىمەن مىلجىڭداسىپ، ۋاقىت وتكىزۋدى ءجون كورمەدى. سوندىقتان گەنەرال-گۋبەرناتور اڭگىمەنى تىكەسىنەن قويدى. مۇنداي كەلتە قابىلداۋدى كۇتپەگەن قوڭىرقۇلجا ساسىپ قالدى. گورچاكوۆ ءتىپتى سويلەسپەي كەتىپ قالار دەپ قورقىپ:
— گەنەرال-گۋبەرناتور مىرزا،.— دەدى اعا سۇلتان كەلگەن شارۋاسىنىڭ توق ەتەرىن ايتىپ!— كەنەسارى كۇننەن-كۇنگە كۇشەيۋدە. بيىل قىس ونى قۇرتپاساق، كەلەسى جاز بوي بەرمەي كەتۋى مۇمكىن.
— قالايشا؟
— تورعاي بويىن جايلاعان قالىڭ قىپشاق پەن ىرعىز، ەلەك، ەمبى وزەندەرىنىڭ ماڭىنداعى كىشى ءجۇزدىڭ كوپ رۋلارىنىڭ وعان قوسىلىپ كەتۋ ءقاۋپى تۋىپ تۇر. بۇيتە بەرسە بار قازاق كەنەسارى تۋىنىڭ استىنا جينالۋى مۇمكىن.
— مۇنداي اقىماق حالىقتى كورسەمشى،— دەدى گورچاكوۆ مىسقىلداي كۇلىپ،— روسسيا پاتشالىعى ءقازىر قازاق جەرىندە مىقتاپ تۇرىپ ورىن تەۋىپ العان جوق پا؟ ماڭىزدى دەگەن اۋدانداردىڭ بارىندە دە ءبىز ءوزىمىزدىڭ بەكىنىستەرىمىزدى، فورپوستارىمىزدى سالىپ بولدىق. ەندى پاتشا سولداتتارىن بۇل ارادان ءبىر كەنەسارى تۇگىل، مىڭ كەنەسارى دا قۋا المايدى. ابىلاي كەزىندەگىدەي ەمەس، ءقازىر قازاق ەلىنە دەگەن روسسيا پاتشالىعىنىڭ ساياساتى وزگەرگەن. وسىنى اقىماق قازاق بىلمەي مە؟ ال سەنىڭ كەنەسارىڭدا اقىل بولسا، قازاق حالقىنا ەمەس، روسسيا پاتشالىعىنا قولايلى جول ىزدەپ، بىزگە باس ۇرماس پا! «روسسيا پاتشالىعىنا پروتەكتورات رەتىندە باعىنۋعا قارسىلىعىمىز جوق، ءبىراق ءبىزدىڭ ەلدىگىمىزدى ساقتاپ، ساياسي بوستاندىعىمىزعا، جەرىمىزگە تيمەيتىن بولساڭدار ەكەن» دەپ ول ماعان بىرنەشە مارتە حات جازدى. بۇنداي ەسالاڭدى كورسەم بۇيىرماسىن! پاتشا اعزامعا باعىنۋ دەگەن ءسوز — ساياسي بوستاندىعىمدى جوعالتتىم دەگەن ءسوز ەمەس پە؟! سوندىقتان دا مەن ءبىزدىڭ تىنىشتىعىمىزدى بۇزعان اداممەن كەلىسىم ءسوز جۇرگىزۋدى وزىمە ۇيات كورىپ جانە پاتشا اعزامعا ءۇن-تۇنسىز باعىنۋدان بوتەن باسقا شارت قويۋىنا ەشبىر ءۇمىتى قالماسىن دەپ ادەيى حاتتارىنا جاۋاپ بەرمەي قويدىم.
— دۇرىس ەتكەنسىز، گۋبەرناتور مىرزا.
گورچاكوۆ الدىندا تۇرعان قوڭىرقۇلجانى ادامعا سانار ەمەس. سۇزەتىن بۇقاداي باسىن تومەن تۇقىرتىپ، ءوز ويىن اشىق ايتىپ جاتىر.
— ءبىز قازاق ەلىن تەك وتارىمىز دەپ قانا سانايمىز. كىمدە-كىم بۇعان كونگىسى كەلمەسە، ونى قارۋدىڭ كۇشىمەن كوندىرەمىز. «ازاماتتارمەن كەلىسىمگە كەلۋدىڭ ەڭ دۇرىس ءادىسى — ولاردى قورقىتىپ ۇستاۋ». بۇل پىكىردى سوعىس مينيستر! چەرنىشيەۆ مىرزا دا ماقۇلدايدى.
— ءبىزدىڭ دە تىلەگىمىز سول ەمەس پە؟ تەك قارۋلى كۇشتى تەزىرەك شىعارساڭىز دەيمىز.
— كەنەسارى كوتەرىلىسىن ءتۇپ تامىرىمەن قۇرتۋ جونىندە ءقازىر ارناۋلى سوعىس جوسپارى جاسالىپ جاتىر،— دەدى گورچاكوۆ،— كوپ ۇزاماي قارۋلى كۇش تە شىعارىلادى. قازاق دالاسى كەنەسارى قاراقشىلارىنان دا تازارتىلادى،— كەنەت گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ەسىنە اۋرۋ قانشىعى ءتۇسىپ كەتتى، ول ەندى اسىعا باستادى.— وزگە شارۋاڭىزدى وبلىس باستىعى تالىزين مىرزامەن سويلەسىڭىز. قوش بولىڭىز.
قوڭىرقۇلجا سالى سۋعا كەتىپ ۇيدەن شىقتى. اۋىرىپ جاتقان تالىزيننىڭ پاتەرىنە بارىپ جولىعىپ، ءۇش كۇننەن كەيىن ەلىنە قايتتى.
اعا سۇلتان بۇ جولى تالىزيننەن كومەككە نەبارى ءجۇز سولدات العانىمەن، كەلەسى جاز كەنەسارىنى ءبىرجولاتا قۇرتاتىن قالىڭ اسكەر شىعاتىنىن ەستىپ، كوڭىلى ءسال ورنىعايىن دەدى. «قىس بولسا كەلىپ قالدى، ال كەنەسارى قىستا شابۋىلعا شىقپايدى. بىرەن-ساران جاساققا مىنا ءجۇز سولدات پەن ءوز كۇشىم دە توتەپ بەرە الادى». ءبىراق ول ەل شەتىنە جەتەر-جەتپەستەن-اق انەۋكۇنگى اعىباي مەن بايتابىننىڭ اۋىلدى شاۋىپ، تۇبەكتەگى بار مالىن ايداپ اكەتكەنىن ەستىدى.
وقيعا بىلاي بولعان ەدى.
ەسىركەگەن جاس تا بولسا ساناسى ەرتە ويانعان جىگىت ەدى. قالادا ورىسشا وقىپ، حات تانىپ، كوزى اجەپتاۋىر اشىلىپ قالعان. وزىمەن ءبىر مەكتەپتەگى كەي بالالاردىڭ «جايلاۋىمىزعا بيىل سولداتتار بەكىنىس سالىپتى، ەندى اۋىلىمىز ءارى قاراي قۇمعا كوشەتىن شىعار»،— دەگەن سوزدەرىن ەستىپ، ءتۇبى پاتشا وتارشىلىق ساياساتى ەلىنە قولايلى تيمەيتىنىن تۇسىنە باستاعان. ونىڭ ۇستىنە كەنەسارى مەن ونىڭ باتىرلارى جايىندا ەستىگەن ەرلىك اڭگىمەلەرى دە بالا جىگىتتىڭ كوڭىلىن ەلىكتىرەتىن. اسىرەسە شۇبىرتپالى اعىباي باتىر جايىنداعى اڭىزدار كادىمگىدەي قانىن قىزدىرىپ، قيالىنا وت تاستايتىن. اعىبايدىڭ سونداي جاۋ جۇرەك باتىرلىعىن ماقتانىش ەتەتىن، ويتكەنى شۇبىرتپالى وعان اتالاس رۋ. ەندى سول اعىبايدىڭ باسىنا ءقاۋىپ تونگەنىن ءبىلىپ، نە ىستەرىن بىلمەي، ابدەن كۇيىنگەن-دى. ايتسە دە، ناعاشى اپاسىنىڭ اۋلىندا بۇدان ءارى جاتا بەرۋدىڭ ءجونسىز ەكەنىن ءبىلىپ، قوڭىرقۇلجا ومبىعا اتتانىسىمەن بۇ دا سەرىكتەرىن ەرتىپ، ءوز ەلىنە ءجۇرىپ كەتكەن-دى. بۇلار اۋىل شەتىنە شىعار-شىقپاستان-اق الدارىنان ءبىر قويان ويعا قاراي زىتا جونەلدى. كىلەڭ ەسەرسوقتاۋ جاس جىگىتتەر الگى قوياندى قۋىپ بەردى. ەسىركەگەننىڭ اتى وزگەلەرىنىڭ اتىنان ۇشقىرلاۋ بولعاندىقتان، سەرىكتەرىنەن وزىپ كەتىپ، قوياندى جەكە قۋدى. اقىرىندا قويان ەسىل جاعاسىنداعى ءبىر قالىڭ تالدىڭ ىشىنە كىرىپ جوق بولدى. ءبىراق ەسىركەگەن قوياننان ايىرىلعانمەن، شوعىر تالدىڭ تۇبىندە ءتۇنى بويى قوڭىرقۇلجانىڭ اۋلىن تورىپ، ءقازىر تىنىعىپ ۇيىقتاپ جاتقان ءابدىۋاقيتتىڭ ۇستىنەن شىقتى... تارسىلداتىپ كەلىپ قالعان ات دۇبىرىنەن ءابدىۋاقيت شوشىپ ويانىپ جانىنداعى شوقپارىنا جارماستى. كىلت توقتاعان ەسىركەگەن سالەم بەرىپ ءوزىنىڭ جاۋ ەمەس ەكەنىن ايتتى. ءابدىۋاقيت جاس جىگىتتى شىرامىتىپ، تانىعانداي سەكىلدەندى. «ءا... ماسان ءبيدىڭ ۇرپاعى ءتارىزدىسىڭ... اسىلدىڭ سىنىعى، شۇعانىڭ قيقىمى ەكەنسىڭ عوي، الداماسسىڭ»،— دەدى. بۇل كىسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن ەسىركەگەن ءوزىنىڭ تاڭەرتەڭگى جىلپىق سارىدان ەستىگەن ءسوزىن، اعىباي توبىن قاراجار شاتقالىندا جاتقان جەرىندە باسىڭدار دەپ نوكەرلەرىنە قوڭىرقۇلجانىڭ بۇيىرعانىن جاسىرماي ايتىپ بەردى. ءسوزىنىڭ اياعىندا: «جانىمدا جولداستارىم بار. ماعان بۇرىلۋعا بولمايدى، ءسىز اعىباي باتىرعا جەتىڭىز. جانە بايتابىن جاساعىندا قوڭىرقۇلجانىڭ ادامى بار، سونى دا قۇلاعىنا سالىڭىز. ءوزىڭىز دە ساق بولىڭىز، اۋىل تورىپ جۇرگەنىڭىزدى قوڭىرقۇلجا جىگىتتەرى بىلەدى»،— دەدى. ەسىركەگەن ەستىگەنىن ايتىپ بولا بەرگەن كەزىندە ويپاتتان جولداستارى دا كورىندى. بالا جىگىت ءابدىۋاقيت انالاردىڭ كوزىنە تۇسپەسىن دەپ، سەرىكتەرىنە قاراي تۇرا شاپتى.
قوڭىرقۇلجاعا بارعان جىگىتتىڭ ءتۇسىن سۇراۋعا ۇلگىرمەگەنىنە وكىنىپ، ءابدىۋاقيت ەسىركەگەن كەتىسىمەن-اق كوپ كەشىكپەي، قالىڭ تال ىشىندەگى بايلاۋلى اتىنا مىنە سالا قاراجار شاتقالىنداعى اعىبايعا جونەلدى. اعىباي سول كۇنى الدى-ارتىن بارلاۋعا ءتورت ادام جىبەرگەندىكتەن، قايسىسىنىڭ قوڭىرقۇلجامەن حاباردار ەكەنىن اجىراتا الماي، امالسىز قاراجاردان جەدەل كوتەرىلىپ، كۇن باتا بايتابىننىڭ جاساعىنا كەلىپ قوسىلدى.
ات قۇلاعىندا ويناعان ەلۋ جىگىت تاڭ سىز بەرىپ كەلە جاتقاندا تۇبەكتەگى اعا سۇلتاننىڭ جىلقىسىنا ءتيدى. اقىلاعىن اعىزعان اعىباي مەن سەركەسانىن سەكىرتكەن بايتابىنعا كىم شىداسىن، قوس باتىر العاشقى ايقاسقاندا-اق سويىلدى وڭدى-سولدى سىلتەپ، قارسى شاپقان قوڭىرقۇلجانىڭ ءجۇز نوكەرىنىڭ ون شاقتىسىن بىردەن ءتۇسىرىپ كەتتى. سويتكەنشە شۇباتىلا ارتىنداعى ەلۋ جىگىت تە جەتتى. تەك سۋىر ىنىنە اياعىن سۇعىپ الىپ، استىنداعى اتى اقساپ وجار عانا كەيىن قالدى. كەنەسارىنىڭ ۇرىسقا ابدەن شىنىققان جىگىتتەرىنە جەمە-جەمگە كەلگەندە اعا سۇلتانداردىڭ نوكەرلەرى شىداپ كورگەن ەمەس. بۇل جولى دا سولاي بولدى. بەتپە-بەت كەپ قارسى شاپقاندا اعىبايدىڭ مىسى جەڭدى، اسىلكەرەيدىڭ بىرنەشە قايراتتى نوكەرلەرى سويىلعا جىعىلدى. «ءا» دەگەنشە بولعان جوق بىرنەشە ات ويناپ شىعا بەردى. سۇلتان نوكەرلەرىنىڭ الىسپاي جاتىپ-اق بەرەكەسى كەتتى. كوپ كەشىكپەي ولار تىم-تىراقاي قاشا جونەلدى.
ءوز جاساقتارىنان تەك ون شاقتى سارباز عانا جارالانعان اعىباي مەن بايتابىن تۇبەكتەگى كوك الانىن تايلى-تاياعىن قالدىرماي ايداپ ەلدەرىنە بەت الدى. جاسىنان اعا سۇلتان جامانتايعا وشپەندى اعىباي بۇ جولى قارقارالىنى شابا المايتىنىن ءبىلىپ، امالسىزدان بايتابىن جاساعىمەن بىرگە كەيىن قايتتى.
بار مالىنان ايىرىلعان قوڭىرقۇلجا جامان قينالدى. وڭاشادا ات جالىن قۇشىپ جىلاپ تا الدى. مالسىز اعا سۇلتان بوپ ۇزاق وتىرا الا ما، اسىرەسە وسى ءقاۋىپ جۇرەگىن ۋداي اشىتتى. تەك ايقاستا ءابدىۋاقيت تولەڭگىتتىڭ سويىلعا جىعىلىپ قايتىس بولعانىن ەستىپ، كوڭىلى ورنىقتى.
IV
اقمولا، اقتاۋ، ورتاۋ بەكىنىستەرىن العاننان بەرى كەنەسارىنىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى ءتارىزدى ەدى. ونىڭ ۇستىنە اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ، اعىباي مەن بايتابىن باتىرلار قاس جاۋى قوڭىرقۇلجانىڭ ەڭ سوڭعى ءۇش مىڭ جىلقىسىن ايداپ اكەلدى. ەسكى كەك قايتقانداي. ال باتىر قارىنداسى بوپاي سىرىمبەت سالاسىنداعى ءۋاليحاننىڭ جەسىرى ايعانىمنىڭ كەڭ ساراي التى اعاش ءۇيىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ قويماسىنداعى باسۋلى كيگىز، يلەنگەن تەرىسىنە دەيىن قالدىرماي بارىن سىپىرىپ اكەپ، اتا كەكتى ءبىر قايتاردى. ەندى كەنەسارى كوڭىلدەنبەگەندە كىم كوڭىلدەنبەك؟ قۇداي ابىروي بەرىپ اقمولا، اقتاۋ بەكىنىستەرى دە تەز الىندى. وسى جەڭىستەردىڭ ارقاسى عوي، ەندى قاراوتكەل، قارقارالى، كوكشەتاۋ، باياناۋىل وكىرىكتەرىنىڭ كەي اۋىلدارى بىردەن كەنەسارى جاعىنا شىعا باستاعانى. ارينە، وسىدان. كەنەسارىنى اسىرەسە قۋانتقان كىشى جۇزدەن كەلگەن حابار. جاقىندا ەكى ايداي ۋاقىت ءجۇرىپ ەلەك، ەمبى، ىرعىز، جەم بويىن ارالاپ تايماس قايتقان. ۇرىس دەسە جانى كىرەتىن كىشى ءجۇزدىڭ جولامان باتىرى باستاعان تاما، تابىن، شومەكەي، شەكتى، ءتورتقارا رۋلارىنىڭ كوپ اۋىلدارىمەن يمان، جاۋكە باتىرلار سوڭىنان ەرتكەن تورعاي وزەنىنىڭ جاعاسىن جايلاعان قالىڭ قىپشاقتىڭ كەنەسارى كوتەرىلىسىنە قوسىلامىز دەپ دايىن وتىرعانىن ايتىپ كەلگەن. جانە ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدى بىرىكتىرىپ اق پاتشاعا قارسى شىعۋ ءۇشىن، كەنەسارىنىڭ بەرى قاراي، تورعاي وزەنىنىڭ بويىنا كوشىپ كەلۋىن وتىنگەندەرىن دە جەتكىزگەن. «ەگەر قوقان حاندىعىنا قارسى سىر بويىندا جەكە الىسىپ جۇرگەن نۇرمۇحامەدتىڭ جانقوجاسى باسقارعان كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر قاۋىم قاراشىسىن، اتىراۋدىڭ كۇنگەي قاپتالىنداعى ادايدى، ءالى دە شەگەن ءبيدىڭ قاراماعىنان شىعا الماي كەلە جاتقان ارعىندى ءوز جاعىما تارتا السام، بار قازاقتىڭ باسىن قوسقانىم ەمەي نەمەنە»،— دەپ ويلايتىن كەنەسارى... تايماس جاقسى حابار اكەلگەلى بۇل ويىنان ءوزى دە ۇمىتتەنە باستاعان. سول سەبەپتى ول سوڭعى كەزدە تاس قاباعى اشىلىپ، دۇنيەگە ءسال كۇلىمسىرەي قاراۋدى شىعارعان. تەك سوڭىنان ەرگەن رۋلاردىڭ كەيدە قونىسقا، جايلاۋعا، مال ورىسىنە تالاسقان بىرەن-ساران رەنىش-جانجالدارى عانا كوڭىل كۇيىن ازداپ بۇزاتىن. ءبىراق بۇ دا ۇزاققا بارمايتىن. قىسقاسىن ايتقاندا، قازىرگى جاعدايدا كەنەسارى جابىعارداي ەشتەڭە جوق سەكىلدى ەدى. ايتكەنمەن ولاي بولماي شىقتى. ەل باسى ءبىر ۇلكەن قاۋىپ-قاتەرگە تىرەلگەندەي، سوڭعى كەزدە كەنەسارى تۇنەرە ءتۇستى. ونىڭ بۇلاي وزگەرۋ سەبەبىن حاتشىسى جانە اقىلگوي سەرىگىنىڭ ءبىرى ءجۇسىپ-يوسيف گەربۋرت قانشا ويلاسا دا تابا المادى. «الدە جاقىندا وتكەن ناۋرىزبايدىڭ تويىندا ءبىر سىر جاتىر ما؟» دەپ ويلادى ول. وسىدان ءبىر جەتى بۇرىن، بايتابىن قوڭىرقۇلجانى شابۋعا ءجۇرىپ كەتكەن شاقتا ناۋرىزباي مەن اقبوكەننىڭ قوسىلۋ تويى بولعان. تويدى كەنەسارىنىڭ ءوزى باسقارعان. اقىن ايتىسىندا دا، بالۋان كۇرەسىندە دە ادال تورەلىك ىستەپ، جۇرتتىڭ كوڭىلىن وزىنە ءبىر اۋدارىپ تاستاعان. سويتكەن جاعاسى جايلاۋ، ءتوسى قىستاۋ كەنەسارى كۇرت وزگەردى. تورەنىڭ كوڭىل رايىنىڭ قۇبىلعانى تۇرىنەن سەزىلىپ تۇر... ويتكەنى سۇلتان بىردەمەگە رەنجىسە، قاپالانسا، نە شەشىم تابا الماي قينالسا، ەش اداممەن سويلەسپەي قاباعىن قارس جاۋىپ سىر شاشپاي قارا سۋداي تۇنا قالادى، نە بولماسا قاۋىپ-قاتەر باسىنا تونگەن قورقىنىشپەن ويناي باستايدى. مۇندايدا ول اجال سىننان تەك ءوز باسىن عانا ەمەس، سوڭىنان ەرگەن قاراشىسىن دا، قاسىنداعى باتىرلارىن دا، اعايىن-تۋىسقانىن دا ساقتاپ قالمايدى، ەشقايسىسىن ايامايدى. بۇل كەنەسارىنىڭ جۇرەك تولقىنىنىڭ قوبالجۋىنىڭ، جانىنا باتقان اۋىر سىردىڭ شەشۋىن تابا الماي قينالۋىنىڭ ەڭ انىق بەلگىسى. كەنەسارىدا مۇنداي جاعدايدا مايموڭكەلەۋ، بىرەۋدىڭ كوڭىلىنە قاراۋ دەگەن بولمايدى، تىك كەتەدى. ول بۇگىن دە وسى ادەتىنە كوشتى.
كۇن باتىپ بارا جاتقان كەز ەدى. مالدىڭ ۋ-شۋىمەن اۋىل ءۇستى كۇندەگىسىندەي ازان-قازان. اۋىل سىرتىندا تارتقان قۋراي كۇيى، بەلەستەن اسا كۇرسىنە سالعان جىلقىشى ءانى، باتىپ بارا جاتقان التىن كۇنگە جوقتاۋ ايتقانداي ءبىرتۇرلى مۇڭلى، قاسىرەتتى ەدى.
جاپار، تايشىق، احمەت، ومار، وسپان، اۋباكىر، سىزدىق، جاكەي اتتى سەگىز ۇلىنىڭ ءبىرى بەس جاسار سىزدىقتى ەرتىپ كەنەسارى اق ورداسىنان شىقتى. ۇستىندە تۇيە ءجۇن جەڭىل شەكپەن، كىشكەنتاي كەزدىكتى بىلعارى قىنالى بەلىندە كۇمىس بەلبەۋ. سىزدىق تۇرىمتايداي شاپشاڭ، كەنەسارىنىڭ اۋزىنان تۇسكەندەي اق سارى بالا. اكەسى بۇنى وزگە ۇلدارىنان جاقسى كورەدى. تەنتەك، كىشكەنتايىنان جاۋ جۇرەك، پىشاق تاياققا ءۇيىر-اق.
ەسىك الدىندا انانداي جەردە تۇرعان ءجۇسىپتى كوردى دە:
— جۇسەكە، ءجۇرىڭىز، اۋىل سىرتىنا شىعىپ ازىراق سەرۋەندەپ قايتايىق،— دەدى كەنەسارى قوي ءمىنىپ ويناعىسى كەلىپ تۇرعان سىزدىقتىڭ بىلەگىنەن ۇستاپ جىبەرمەي.
— ماقۇل.
جاۋعا اتتانعاندا بولماسا، باتىرمۇرات اۋىل اراسىندا كەنەسارىنى كۇزەتپەيتىن، مۇندايدا سۇلتاندى باقىلاۋشى، كۇزەتۋشى قاراۇلەك. ول اۋىل سىرتىنا قاراي كەتىپ بارا جاتقان انا ۇشەۋدى كوردى دە، ءۇن-تۇنسىز سوڭدارىنان ەردى.
كەنەسارىنىڭ بالاسىنىڭ بىلەگىنەن ۇستاپ جىبەرمەي كەلە جاتقانىن اڭعارعان ءجۇسىپ ارت جاقتارىنداعى باس جەندەتتى كورىپ كەنەت ابىرجي قالدى، جۇرەگى اتتاي تۋلاي جونەلدى. «ياپىرماي، مىنا جاس بالانىڭ ءبىر جازىعى بولماسا نەتتى؟.. قاراۇلەك بوستان-بوس ەرمەسە كەرەك ەدى...»
بۇل ۇشەۋى قارا شۇعاداي مايلى توپىراقتى سايدىڭ جاعاسىنداعى ءبىر ادىردىڭ ۇستىنە كەپ توقتادى. كەنەسارى كەيىنىرەك قالعان قاراۇلەكتى قولىن بۇلعاپ شاقىرىپ الدى دا، بەلىندەگى كۇمىس كەزدىگىن سۋىرىپ:
— ۇشىن جوعارى قاراتىپ مىنانى انا جەرگە كوم، — دەدى.
قۇل ايتقانىنداي ەتىپ الماس كەزدىكتىڭ ۇشىن عانا قىلقيتىپ تەگىس توپىراققا كومدى.
كەنەسارى ەندى بالاسىنا بۇرىلىپ:
— باتىر بولعىڭ كەلە مە، سىزدىق؟— دەدى.
بالانىڭ ءجۇزى جايناپ كەتتى.
— ناۋرىزباي كوكەمنەن دە اسقان باتىر بولام.
— وندا جۇگىرىپ كەلىپ، مىنا وتكىر كەزدىكتىڭ ۇستىنە كەۋدەڭدى توسەي قۇلا! ەگەر قورىقپاساڭ باتىر بولاسىڭ.
بالا كوزىندە ءسال سەسكەنگەندىك ءبىر سەزىم جارق ەتتى دە، زاماتتا سونە قالدى.
— كەۋدەمە كىرىپ كەتپەي مە كەزدىك؟
— باتىر بولار ادام كەۋدەمە كەزدىك كىرەدى دەپ قورقا ما؟
سىزدىق تەرىس بۇرىلدى دا، جۇگىرىپ كەلەتىن جەرگە قاراي جۇرە بەردى. ءجۇسىپ تەرلەپ كەتتى. «ياپىرماي، مۇنداي دا تاس جۇرەك اكە بولادى ەكەن-اۋ! بەس جاسار بالانىڭ باتىرلىعىن جالاڭاش كەزدىككە قۇلاتىپ سىناي ما ەكەن كىسى؟ جازىم بولسا قايتەدى؟.. جوق، بالانىڭ كوڭىلى داۋالاماس!»
سىزدىقتىڭ ءجۇرىسى سىلبىر، ءالى جەردەن باسىن ءبىر كوتەرمەستەن كەتىپ بارادى. كەنەسارى كەنەت تەز قيمىلداپ كەزدىكتى سۋىرىپ الدى دا، ورنىن كەزدىك تۇرعانداي تومپايتا قويدى. ءجۇسىپ ەندى عانا «ۋف» دەپ دەمىن الدى. «باسە، نەشە بۇگىن تاس باۋىر بولسا دا، اكە دەگەن كورەر كوزگە ءوز بالاسىن پىشاققا جىعار ما! ەندى تۇسىنىكتى. ايتسە دە بالاعا بۇل ۇلكەن سىن ەكەن. اكەنىڭ قاتىگەز مىنەزىن بىلەدى، راسىمەن جۇرەگى داۋالاپ كەزدىككە قۇلار ما ەكەن؟ قۇلاماسا، ارينە، كەنەسارىعا بۇل بالانىڭ ەش ءقادىرى قالمايدى. ونداي بالانى ول بالام دەپ ساناماۋى مۇمكىن. سۇلتان تۇقىمى قاسقىر تەكتەس دەپ جۇرت نەگە ايتاتىنىن ەندى ۇقتىم. بۇلار قاتارلارىندا تەك كۇشتىلەرىن عانا ساقتايدى ەكەن...»
— جەتەدى، سىزدىق،—دەدى داۋىستاپ كەنەسارى،—كانە جۇگىر!
بالا دەرەۋ بۇرىلدى دا، جۇگىرە جونەلدى. توقتار ەمەس، جايشىلىقتا سەرىكتەرىمەن جارىسقانداي اعىپ كەلەدى. ءجۇسىپ بايقاپ تۇر، تەك تاياي بەرىپ، كەزدىك شانشىلعان تومپيعان جەردى مولشەرلەپ قاراعان كەزدە عانا كوزىندە سەسكەنگەندىك ءبىر سەزىم پايدا بولىپ ءسال جۇمىلىپ كەتتى دە، ءوزىنىڭ وسى ءبىر بولماشى قورقاقتىعىنا ىزالانعانداي، ەكى كوزى قايتادان شوقتاي جايناپ العا قاراي اتىلا ءتۇستى. سول جۇگىرگەن بەتىنەن توقتاماستان تومپايعان جەردىڭ ۇستىنە دالمە-دال جەتىپ كوكىرەگىن توسەي قۇلادى. قۇلاعانى از بولعانداي بىر-ەكى رەت اۋناپ-اۋناپ جىبەردى دە تۇرەگەلدى. كەنەسارى بالاسىنىڭ ەرلىگىنە ريزا بولعانىن جاسىرا الماي، جانىنا باردى. ءبىراق سۇيگەن جوق، تەك ۇزىن ساۋساقتارىمەن ماڭدايىنان بىر-ەكى مارتە سيپاپ:
— اپاڭا بارا عوي،— دەدى.
سىزدىق ناعىز ءبىر جەلىدەن بوسانعان قۇلىنداي اۋىلعا قاراي ويناقتاي جۇگىرە جونەلدى. كەنەسارىنىڭ ىمىنا تۇسىنگەن قاراۇلەك تە ەندى اۋىلعا قاراي بەتتەدى. توبە باسىندا تەك سۇلتان مەن حاتشىسى عانا قالدى. ءجۇسىپ ءوزىن-وزى ۇستاي الماي:
— ناعىز كوكجال بولادى!—دەدى زىمىراپ جۇگىرىپ بارا جاتقان سىزدىقتىڭ سوڭىنان قاراپ.
كەنەسارى مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— نەگە كۇلدىڭىز؟
— ءوزىم دە سىزدىقتان كوپ ءۇمىتتىمىن. وزگە بالالارىم ءبىر توبە دە، سىزدىعىم ءبىر توبە. ال كۇلگەن سەبەبىم: ابىلاي اتامنىڭ ءتۇسىن جورىعان بۇقار جىراۋدىڭ ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى. سەنىڭ سىزدىقتى كوكجال ءبورى بولادى دەگەنىن سول كىسىنىڭ ايتقانىنا ءدال كەلىپ تۇر...
ءجۇسىپ—يوسيف گەربۋرت قازاق اراسىندا سان الۋان ەرتەگى، ۇلاعاتتى ءسوزدىڭ كوپ ەكەنىن بۇرىننان بىلەتىن. جانە ولاردى قۇمارتا تىڭدايتىن. رەتى كەلسە جازىپ تا الاتىن. بۇ جولى دا سونداي ءبىر ءجايتتىڭ شەتى كورىنىپ قالعانىنا قۋانىپ كەتتى. تورە تۇقىمى وزدەرىنىڭ قۇپياسىن باسقا جۇرتقا كەپ ايتا قويمايتىنىن بىلسە دە:
— قانداي ءتۇستى ايتاسىز؟ بۇقار جىراۋ نە دەگەن ەكەن؟— دەدى سۇلتاندى سويلەتكىسى كەلىپ.
كەنەسارى بالسىنگەن جوق، اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى.
— اتامىز ابىلايدى ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، اق كيىزگە وراپ، حان عىپ كوتەرگەن كۇنىنىڭ تۇنىندە ول ءبىر عاجايىپ ءتۇس كورىپ شىعىپتى. بۇقار جىراۋدان جورۋىن سۇراپتى...
«استىمدا جالىنقۇيرىق جۇيرىگىم بار. سارىارقادا سەرۋەندەپ كەلە جاتىر ەدىم،— دەپتى حان ابىلاي، الدىمنان ءبىر ارىستان تۇرا قاشتى، قۋىپ جەتىپ، الداسپانىممەن ءىشىن جارىپ جىبەرىپ ەدىم، ارىستاننىڭ ىشىنەن ءبىر جولبارىس شىقتى دا تۇرا جونەلدى. جولبارىستى دا قۋىپ جەتىپ اش باۋىرىنان ورىپ جىبەرىپ ەدىم، ىشىنەن ءبىر كوكجال قاسقىر شىعا كەلدى دە تۇرا قاشتى. كوكجال قاسقىردى دا قۋىپ جەتىپ، ءىشىن ءتىلىپ جىبەرگەنىمدە، ودان ءبىر قىزىل تۇلكى اتا جونەدى. قىزىل تۇلكىنى دە قۋىپ جەتىپ قارنىن وسىپ قالعانىمدا ىشىنەن قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شايان، جىلان-كەسىرتكە اقتارىلا ءتۇستى... ءبىراق بۇلار مەنەن قاشپادى، ءبارى بىجىناي كەلىپ، اتىمنىڭ ساۋىرىنا، جالىنا جابىسا باستادى. شوشىنعانىمنان ايقايلاپ جىبەرىپ، ويانىپ كەتتىم. جورۋىن ايتشى وسى ءتۇسىمنىڭ، جىراۋىم»،— دەپتى ابىلاي حان.
سوندا بۇقار جىراۋ بىلاي دەپ جورىعان ەكەن:
«جالىنقۇيرىققا مىنگەنىڭ — حان تاعىنا مىنگەنىڭ. ال الدىڭنان ارىستان قاشسا، سەنەن ارىستانداي ايبارلى ۇل تۋادى ەكەن. ودان تۋعان بالا دا جولبارىستاي قايراتتى، جۇرەكتى بولادى ەكەن. جولبارىستان تۋعان شوبەرەڭ دە كوكجال قاسقىرداي جۇرەكتى جاراتىلادى ەكەن. ال كوكجال قاسقىردىڭ بالاسى، ءتورتىنشى ۇرپاعىڭ، قىزىل تۇلكىدەي زامانىنا قاراي قۋ، ءتاسىلقوي كەلەدى ەكەن. ال قىزىل تۇلكىدەن ءارى قاراي تاراعان تۇقىمىڭ باقا-شايان، قۇرت-قۇمىرسقا، جىلان-كەسىرتكە سەكىلدەنىپ ۋاقتانىپ كەتەدى ەكەن»،— دەپتى.
ەگەر ابىلايدان تۋعان ارىستان مەنىڭ اكەم قاسىم تورە بولسا، ودان تۋعان جولبارىستى ءوزىم دەسەم، مەنەن تۋعان كوكجال قاسقىر الگى سىزدىق ەمەس پە؟ جاڭاعى قىلىعى سىزدىقتىڭ كوكجال ءبورى بولاتىنىن كورسەتپەي مە؟ ءوزىن دە سونى اڭعارىپ قالعان جوقسىڭ با؟
كەنەسارى الدەنەگە كوڭىلى ءبولىنىپ كەنەت توقتاي قالدى. «ال كوكجال قاسقىردان تۇلكى تۋۋعا ءتيىستى عوي، ءتۇس جورۋى دۇرىس بولسا، سولاي ءتارىزدى... ءوزىڭىز سوعان سەنەسىز بە؟»— دەپ سۇراۋعا ءجۇسىپتىڭ باتىلى بارمادى. ول ارينە ءدال وسى مينۋتتە سىزدىقتان تۋعان ءجۇنىستىڭ قىزىل تۇلكىدەي قۋ كەلەتىنىن قايدان ءبىلسىن، تەك بۇقار جىراۋدىڭ ابىلاي ءتۇسىن الگىدەي جورىعانىنا تاڭ قالۋدا ەدى. «ءتۇس جورۋى دۇرىس. قاسىم تورە — ارىستان، ودان تۋعان كەنەسارى جولبارىس، ال بۇل جولبارىستان تۋعان الگى سىزدىق شىن كوكجال بولعالى تۇر. ودان كىم تۋادى؟ شىنىمەنەن بۇقار جىراۋ ايتقانداي كۇنىن كورۋ ءۇشىن زامانىنا قاراي بەيىمدەلگەن، جالتارما ءبىر قىزىل تۇلكى دۇنيەگە كەلەر مە ەكەن؟» ءجۇسىپتىڭ ويىن تاعى كەنەسارى بۇزىپ جىبەردى.
— ءجا، بۇقار جىراۋدىڭ اڭگىمەسىن قويا تۇرايىق، — دەدى ول كەنەت، كوپتەن بەرى كوڭىلىندە جۇرگەن ءبىر سىردى قوزعاعىسى كەلىپ، توبە ۇستىنە جانتايا جاتا بەرىپ،— سەن دە وتىر، ءجۇسىپ،— دەدى. ءسويتتى دە اڭگىمەسىنە قايتا كىرىسىپ كەتتى.— سەن بوتەن جۇرتتىڭ بالاسىسىڭ، ءجۇسىپ... جاسىڭ كىشى بولعانمەن كوپتى كوردىڭ... اق پاتشانىڭ تاياعىن بولشە حالقى قازاقتان بۇرىن جەگەن ءتارىزدى. سوندىقتان سەندەر بىزدەن كورى بىلگىرسىڭدەر... بىلگىر بولماساڭ روسسيا پاتشاسى سەنى سوناۋ يت ولگەن جەردەن مىناۋ قۋ دالاعا ايدار ما ەدى...
— كۇش قولىندا تۇرعاندا، وزىنە قارسى ادامدى پاتشا نەگە اياسىن...
— ءيا، ول سولاي عوي... ال مەن سەنىمەن كەڭەسكىم كەلەدى. شىن دوس بولساڭ ويىڭداعىنى جاسىرماي ايت.
— سۇراڭىز. جالعان ايتپاۋعا انت ەتەيىن.
— جوق، انتىڭنىڭ كەرەگى جوق. مەن ساعان ونسىز دا سەنەمىن. ويتكەنى ەكەۋمىز دە روسسيا پاتشاسىنان قورلىق كورگەن جاندارمىز. تىلەگىمىز ءبىر، نيەتىمىز ءبىر، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز الداۋعا ءتيىستى ەمەسپىز. ال سۇرايىن دەگەنىم... ءوزىڭ كورىپ ءجۇرسىڭ، ءجۇسىپ، وت سالا بىلسەڭ پاتشاعا قارسى ءقازىر بۇكىل سارىارقا كوتەرىلۋگە بار... ەرەۋىل جالىنى بۇدان دا ءورشىپ كەتۋى مۇمكىن...
— دۇرىس ايتاسىز.
— ال ءبىز دە شيرىعا تۇسەمىز. ەگەر ورتا ءجۇز تەگىس كوتەرىلىپ، وعان كىشى ءجۇز قوسىلسا... بۇنىڭ ءوزى قىرۋار كۇش قوي. سويتسە دە...— كەنەسارى ويىن ايتا الماي تاعى دا ۇندەمەي قالدى. تەك ازدان كەيىن عانا بارىپ قينالا،— وسىنىمىزدىڭ ءبارى ءتۇبى بوسقا قان توگۋ بولماي ما؟—دەدى،— جارايدى بار قازاق بىرلەستىك دەلىك، سوندا اق پاتشاعا ايتقانىمىزدى ىستەتە الامىز با؟
كەنەسارىنىڭ بۇل كۇماندانۋى بوس كۇماندانۋ ەمەس ەكەنىن ءجۇسىپ بىردەن ءتۇسىندى. ارينە وسى بيىلعى جازداعى جەڭىستەردەن كەيىن باسقا ادام بولسا، لەپىرگەن ۇستىنە لەپىرە تۇسەر ەدى. ال كەنەسارى... جوق، جوق، بۇل جاي قازاق ەمەس، بۇندا ءبىر ەلگە اعا بولارلىق اقىل بار. اتتەڭ! اتتەڭ! ەلى كىشكەنتاي جۇرتتىڭ ارداقتى ۇلدارىنىڭ داڭقى دا كىشكەنتاي. ءدال وسى شوقشا ساقالدى، شەگىر كوز قازاق، ەۆروپا ەلدەرىنىڭ قولباسشىلارىنىڭ قايسىسىمەن سالىستىرساڭ دا، باتىرلىق، ايلاقورلىق جاعىنان كەم سوقپاس ەدى، ءبىراق كىشكەنتاي حالىقتىڭ ۇلى... ال جەرى كوپ... سول كوپ جەردى وسىناۋ ازعانا جۇرتتىڭ باسىپ وتىرا المايتىنىن بىلمەي مە بۇل؟ بۇلاردىڭ اجالدارىنىڭ ءوزى دە وسى قورعاپ جۇرگەن جەرلەرىندە ەمەس پە؟ بۇگىن ءۇيتىپ-بۇيتىپ امان الىپ قالعانمەن، ەرتەڭ ءبارىبىر سول جەردەن ايىرىلادى. ويتكەنى بۇلار سانى از حالىق... وسىنى نەگە تۇسىنبەيدى بەيباق؟ دوس جىلاتا ايتادى، دۇشپان كۇلدىرە ايتادى. شىن كوڭىلدەن سۇراپ وتىر عوي، نە بولسا دا شىندىقتى الدىنا اشىپ سالايىن».
— اق پاتشاعا،—دەدى ءجۇسىپ كەنەسارىنىڭ سوزىنە جاۋاپ بەرىپ،— ءبارىبىر ايتقاندارىڭدى ىستەتە المايسىڭدار.
— نەگە؟
— قازىرگى روسسيا بۇدان ءجۇز جىل بۇرىنعى روسسيا ەمەس. ءقازىر ول قازاق جەرىنە ابدەن باۋىر باسىپ العان. قارۋى دا، اسكەرى دە كوپ. قازاق حالقى قانشا ەر جۇرەك حالىق بولعانمەنەن، روسسيا پاتشالىعىنا قاراعاندا اجداھا الدىنداعى كوجەك ءتارىزدى، قالاي جۇتام، قاشان جۇتام دەسە دە قولىنان كەلەدى. سەنىڭ ەرەۋىلىڭە قارسى ايىنا بەس ءجۇز سولدات شىعارىپ، ون جىل كۇرەسۋ، دە، الدە ءبىر جولى ون مىڭ اسكەر شىعارىپ ءبىر ايدا قۇرتۋ دا — وعان ءبارىبىر. سەندەر كوگەندەۋلى قويسىڭدار، قاي ۋاقىتتا سويىپ جەگىسى كەلسە اق پاتشانىڭ ەركى. ءدال بۇگىن روسسيا پاتشاسى سەنىڭ كوتەرىلىسىڭە شىن ءمان بەرىپ وتىرعان جوق، تەنتەك بالا ءارى وينايدى، بەرى وينايدى، سوسىن قويادى دەپ ويلايدى. سەنى ول شىن ءقاۋىپتى جاۋ، سانامايدى. سوندىقتان حاتتارىڭا دا جاۋاپ بەرمەيدى. ءبارىبىر ءتۇبى جەڭەتىنىنە ونىڭ كوزى انىق جەتەدى.
— ءوزىم دە سولاي ويلايمىن...
— وندا نەگە ۇرىس اشتىڭ؟
كەنەسارىنىڭ كوزى كەنەت جارق ەتتى.
— سوندا سەن ماعان باۋىزداعالى تۇرعان قوي ءتارىزدى ءۇن-تۇنسىز ولە عوي دەيسىڭ بە؟ جوق، مەن ولاي ولە المايمىن. جولبارىس قوي ەمەس. ەڭ بولماسا جاۋىنا شاۋىپ اجال تابادى. ەگەر مەن ايشۋاق، قۇدايمەندى، جانتورە، ءۋالي بالالارى سەكىلدى ءۇن-تۇنسىز روسسيا پاتشاسىنا مويىن ۇسىنسام، ەرتەڭ ءۇرىم-بۇتاعىم نە دەيدى؟ مەنى دە ساتىلعان كوپ سۇلتاننىڭ ءبىرى ەدى دەمەي مە؟— كەنەسارى كەنەت شارشاپ كەتكەندەي كوزىن جۇمدى،— ءقازىر جەڭىلىپ اجال تابۋعا بارمىن، ءبىراق ۇرپاقتارىم الدىندا اتىمدى ادال ساقتاعىم كەلەدى.
ءجۇسىپ مىرس-مىرس كۇلدى.
— ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ قازاعىمدى جەكە مەملەكەت ەتەمىن دەگەن ارمانىڭىز ءۇشىن ۇرپاقتارىڭىز العىس ايتادى دەپ سەنەسىز بە؟
— سەنەمىن. سول ءۇشىن جان بەرۋگە بارمىن. الدە مەنىڭ مۇنىم قاتە مە؟.. مەنىڭ ەرلىگىمە ۇرپاقتارىم قارعىس ايتادى دەپ ويلايسىڭ با؟
ءجۇسىپ تىكە جاۋاپ قايىرماي اقىرىن كۇرسىندى.
— مەنىڭشە ابىلاي حاننىڭ ءتۇسىن بۇقار جىراۋ دۇرىس جورىعان ءتارىزدى.
— جوق،— دەدى كەنەسارى كەنەت تۇنەرە ءتۇسىپ، ابىلاي اتام ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، قازاقتىڭ ەركىندىگىن ساقتاپ، جەكە ەل ەتەمىن دەگەن حان. ونىڭ تۇسىنە دە وسى حالىق تۇرعىسىنان قاراۋ كەرەك.
— ءيا، سوندا؟
— ابىلاي حاننىڭ الدىنان قاشقان ارىستان — ول بالاسى قاسىم تورەنىڭ كەزىندەگى حالىق. ونىڭ ىشىنەن شىققان جولبارىس — ول مىناۋ مەنىڭ كەزىمدەگى باتىر جۇرت. بۇل جۇرتتىڭ جولبارىستاي جۇرەكتى ەكەنى بارىڭىزگە دە ايان... بۇدان كەيىن، الگى سىزدىق تەنتەگىمنىڭ ەر جەتىپ، جاۋىمەن الىسقان كەزىندە دە قازاق حالقى ەلدىگىن دە، ەرلىگىن دە جوعالتا قويمايدى... كوكجال قاسقىرداي جاۋىنا تالاي شابادى. ءبىراق، قاسقىر ارىستان دا، جولبارىس تا ەمەس، قانشا كوكجال بولسا دا اۋىل-ايماقتان ۇزاي المايدى... ودان كەيىنگى ءولىم «ساباسىنا قاراي پىسپەگى، ساقالىنا قاراي ىسكەگى» دەگەندەي زامانىنىڭ ىقپالىنا قاراي تۇلكى بولماسقا امالى بار ما؟ ال ول تۇلكى قۋلىقتى ولىمنەن كەيىنگى ۇرپاق باقا-شايان، قۇرت-قۇمىرسقا، جىلان-كەسىرتكە ءتارىزدى كاكىر-شۇكىرگە اينالادى. ول ول ما، ابىلاي حاننىڭ وسى بەسىنشى ۇرپاعى كەزىندەگى وسى قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شايان، جىلان-كەسىرتكە سەكىلدى جۇرت، ەرتەڭ وسى مەنىڭ ىسىمە قارسى شابادى. سوندىقتان ءقازىر حالقىمنىڭ ۋاقتانباي تۇرعان جولبارىستاي قاجىرلى كەزىندە ارمانسىز قيمىلداپ قالۋىم كەرەك!
كەنەسارىنىڭ كوزى قانتالاپ، اق سارى ءجۇزى كۇرەڭىتىپ كەتتى. ءجۇسىپ باياۋ جاۋاپ قايىردى.
— بۇقار جىراۋ ابىلاي ۇرپاعىنىڭ بەسىنشى بۋىنى ۋاقتانىپ كەتەدى دەسە، ول ءبىر ءسارى. حان ۇرپاعى دەسەك تە، ول بولجاۋ ءبىر تۇقىمعا عانا جاتادى... ال بۇكىل قازاقتى سونداي بولىپ كەتەدى دەۋگە قانداي سەبەبىڭىز بار؟ ەگەر سەبەبىڭىز جوق بولسا...
كەنەسارى وزىنە قارسى كەلگەن قاشقىن سوزىنە اشۋلانا قالدى.
ال اشۋ ۇستىندە كەنەسارىعا قان توگۋ وڭاي شارۋا ەكەنىن ءجۇسىپ جاقسى بىلەدى. ايتسە دە كەنەسارىمەن ءبىرازدان بەرى تالاي تار جول، تايعاق كەشۋدى باسىنان بىرگە وتكىزگەن ءناسىلى ەر جۇرەكتى جىگىت تاقا ساسا قويمادى. سابىرمەن سويلەپ:
— «بولعاندا اشۋ پىشاق، اقىل تاياق. سول تاياق كەمي بەرەر جونعان سايىن»، باتىر اشۋدى اقىلعا جەڭگىزىڭىز! مەن تۇتاس ءبىر حالىق ۋاقتانىپ، ەر جۇرەكتىگى جويىلىپ، يلەگەن تەرىدەي بولبىراپ كەتەدى دەگەنگە سەنبەيمىن... تىكەنەك شىققان جەرگە تىكەنەك شىعادى، گۇل وسكەن جەرگە گۇل وسەدى.
— ال گۇل جايىلىمىن ارام ءشوپ باسىپ كەتەر بولسا نە ىستەۋ كەرەك؟
— وندا... وتاۋ كەرەك.
— دۇرىس ايتاسىڭ. وزىمە ەرمەگەن اۋىلداردى شاپقانىمدا مەن دە سول ارام شوپتەردى وتاپ ءجۇرمىن دەگەن ويدامىن. ءبىراق ءوز ساۋساعىڭدى ءوزىڭ تەگىس كەسە الاسىڭ با؟ ونىڭ دا ءبىر جاۋابى بار ەمەس پە؟
— ارينە.
كەنەسارى كۇرسىندى.
— ال جاۋاپتان قورىقساڭ، جەرىڭدى ارام ءشوپ باسىپ كەتەدى.
— ايتسەدە،— دەدى ءجۇسىپ.—الماس ناركەسكەندى قانشا بولشەكتەسەڭ دە ءار بولشەگى سول الماس قالپىندا قالادى. باتىر ەلدەن باتىر ەر تۋادى. ءبىراق اڭگىمە وندا ەمەس، باسقادا. كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى. سول كوپتىڭ قورقىتاتىنىن الدىن الا بولجاعان قارت اسان قايعى دا تۇسىنگەن. قول باستاعان اقىلدى، باتىر كەنەسارىنىڭ قالاي ۇقپايتىنىنا تاڭ قالام. روسسيا يمپەرياسى ءقازىر جۇڭگو، قوقان، حيۋا، بۇقاردان اناعۇرلىم كۇشتى. جانە قازاق جەرىنىڭ دەنى قولىندا. ءتۇبى، ءارى كەتسە ءبىر ەلۋ جىلدا بۇكىل سارىارقا، سىر بويى، ماڭعىستاۋ، ءۇستىرت، جەتىسۋدىڭ ءبارىن باۋىرىنا باساتىنى ءسوزسىز. سوندا نە دەيسىڭ؟ كىم كۇشتى بولسا، جۇرت سونىڭ ءسوزىن سويلەيدى. ال كۇشتى كىم؟ اق پاتشا! ول وزىنە قارسى سويىل كوتەرگەن كەنەسارىنى ماقتاي الا ما؟ ارينە، ماقتامايدى، جاماندايدى. پاتشا جامانداعان ادامدى ابىلاي ۇرپاعىنىڭ بەسىنشى بۋىنى دا جامانداۋعا ءماجبۇر بولادى. ويتكەنى كىمنىڭ قولىندا كۇش بولسا، وزگەنىڭ سونىڭ ءسوزىن سويلەۋى ءومىر زاڭى، قوعام زاڭى. تەك بۇل قاسىرەتتەن قۇتىلۋدىڭ ءبىر-اق جولى بار. ول جول — ۋاق حالىقتى قاناۋشى پاتشا ۇستەمدىگىن روسسيانىڭ وزىندە جويۋ. ال ول كۇن قاشان كەلەدى؟ مىنە اڭگىمە قايدا! وعان دەيىن ابىلاي حان اتاڭ ءتارىزدى پاتشاعا باعىندىم دەگەن سوزبەن كوز بوياپ، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاتىپ، جەكە مەملەكەت ەتەمىن دەۋىڭ، قۇر بوس قيال. ونداي ەركەلىكتى قازىرگى زامان كوتەرمەيدى.
كەنەسارىنىڭ اشۋى ءسال تاراعانداي، ءبىراق ءالى دە قاباعى قاتىڭقى.
— دەگەنىمىزگە جەتە المايتىنىمىزدى بىلەدى ەكەنسىڭ، بىزگە نەگە قوسىلدىڭ؟ دالاعا تاستاي الماي جۇرگەن جانىڭ بار ما؟
— ارينە، تاستاي الماي جۇرگەن جانىم جوق،— ءجۇسىپ اقىرىن كۇرسىندى،— تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسۋدىڭ نە ەكەنىن مەن جاقسى تۇسىنەمىن. ءوز جۇرتىمنىڭ باسىنان وتكەن قايعىلى حال... ال سەندەرگە جانىم اشيدى. قولىمنان كەلسە اقىلىمدى ايتىپ، جاردەمىمدى بەرەمىن بە دەپ ەدىم... ءبىراق ونىم بولار ەمەس.
— نەگە؟ الدە ءبىز دۇرىس اقىلىڭدى تىڭدامادىق پا؟
— جوق، ايىپ سەندەردە ەمەس. كوتەرىلىستەرىڭە قوسىلعانداعى ويىم، ەكى ۇلتتىڭ جاقىنداسۋىنا دانەكەر بولۋ ەدى. جەرىنەن، تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلا باستاعان قازاق حالقىنىڭ قانىنىڭ بوسقا توگىلمەۋىن ارمان ەتىپ ەدىم. ءبىراق ول ويىم قولعا تۇسپەس ساعىم ەكەن. باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى كنياز گورچاكوۆ تا، ومبى وبلىسىنىڭ باستىعى گراف تالىزين دە سەندەرمەن بەيبىتشىلىك ءبىتىم جاسار ءتۇرى جوق. ولار قازاق دالاسىن تەك قانا مىلتىقتىڭ كۇشىمەن الىپ، بەيشارا ەلدى تابانىنىڭ استىنا سالۋدى كوكسەپ وتىر. مۇنداي جاعدايدا تالاس قان توگىسپەي شەشىلمەيدى. ءقازىر قازاق حالقىنىڭ باسىنا ەڭ ءبىر اۋىر كۇن تۋعالى تۇر. ال مۇنداي جاعدايدا مەن سەندەردى قالاي تاستاپ كەتە الامىن؟ ءبىر كەمەگە مىندىك، ولسەك بىرگە ولەمىز.
يوسيف گەربۋرت كەنەسارىنىڭ سىرىن انىق بىلمەيتىن. ونى سۇلتان بولسا دا ۇلت بوستاندىعى قوزعالىسىنىڭ قولباسشىسى دەپ قانا ۇعىناتىن. كەنەسارىنىڭ جان اياماس قاتتىلىعى، كوزسىز ەرلىگى ءبارى تەك ەلىنىڭ ەركىندىگىن اڭساپ پاتشا وتارشىلىق قياناتىنان قۇتىلۋ تىلەگىنەن تۋعان ەرەكشە قاسيەتتەرى دەپ تۇسىنەتىن. وسىناۋ شوقشا ساقال، شەگىر كوز اق سارى ادامنىڭ ەل مۇددەسىنەن شىعۋ ارقىلى جەتپەك بولعان جەكە باسىنىڭ ماقساتى دا بار ەكەنىن اڭعارماعان. ال كەنەسارى بولسا، توقسان تىلەكتىڭ تۇيىنىنەن جارالعان ادام. ونىڭ مىنەزى دە، ىشكى دۇنيەسى دە سالا-سالا، وندا ابىلايدىڭ اق تۋىن قۇلاتپاي ۇستايىن دەگەن ارمان دا بار، ءبىر رۋدى ەمەس، بار قازاقتى بيلەسەم دەگەن باققۇمارلىق تا مول، اتادان اكەگە، اكەدەن بالاعا مۇرا بوپ قالعان وزگە سۇلتانداردان الماق كەك تە جۇرەكتە ساقتاۋلى، سوڭىنان ەرگەن جۇرتتىڭ، قۇرمەتىنە بولەنسەم دەگەن سەزىم دە كۇشتى. وسىنىڭ ءبارى ءبىر كەنەسارىنىڭ باسىندا. ال يوسيف گەربۋرت ونى تەك وتارشىلىققا قارسى كۇرەستىڭ قولباسشىسى دەپ قانا ويلايدى. ول كەنەسارىنىڭ جۇرەگىنىڭ قالاي سوعاتىنىن كەيدە مۇلدە تۇسىنبەيدى. بۇل تۇسىنبەستىكتەن ءجۇسىپ-يوسيف گەربۋرت تەك ەكى جىل ءوتىپ، كەنەسارى ءوزىن حان دەپ اتاعاننان كەيىن ارىلدى. وعان دەيىن... ول كەنەسارىعا ەزىنىڭ ويىن اقتارىلا ايتىپ كەلدى. ءقازىر دە سول ادال كوڭىلىن اشىپ وتىر. ال كەنەسارى بولسا تەك تىڭداۋدا.
— جوق،— دەدى كەنەسارى كەنەت باسىن جوعارى كوتەرىپ، گەربۋرت سويلەپ بولعان كەزدە،— بولاشاق ۇرپاق كىمنىڭ ايىپتى، كىمنىڭ ايىپسىز ەكەنىن ءوزى تاۋىپ الار، ال ءبىز ءوز بورىشىمىزدى اقتاۋىمىز كەرەك. قازاقتا «الپىس كۇن اتان بولعانشا، التى كۇن بۋرا بول» دەگەن ماقال بار، زورلىققا مويىن ۇسىنار جايىم جوق، ءومىرىم جەتكەن جەرگە دەيىن الىسىپ وتەم!
سۇلتاننىڭ العان جولىنان قايتپاسىن گەربۋرت انىق سەزدى. ىشىنەن اياپ تا كەتتى. «حالقى ءۇشىن جان قيۋعا شەشىنگەن ەكەن، كۇشى جەتپەس اجداھامەن الىسىپ، ەلىن دە، ءوزىن دە قان ەتۋگە بەل بۋىنعان ەكەن. مۇنى اپاتتان امان الىپ قالار قانداي جول بار؟»
— باتىر، بەتىڭىزدەن قايتپاۋعا بەلدى بەكەم بۋىنعان ەكەنسىز، الدىڭىزدان جارىلقاسىن،— دەدى ءجۇسىپ،— ءبىراق تاعى دا ايتار ءبىر كەڭەسىم بار. باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورى ءسىزدىڭ تىلەگىڭىزدى ورىندامايدى جانە ءوزىڭىزدى جازىم ەتپەي توقتامايدى. ولارمەن ارامىز تىم ارىگە كەتتى. جولامان مەن يمان باتىر شاقىرىپ وتىر عوي، مۇمكىن تورعاي، ىرعىز وزەندەرىنىڭ بويىنا اۋىسقان ءجون بولار؟... سوڭعى كەزدە ورىنبور مۇجىقتارى قاتتى تولقۋدا، بىزگە اق پاتشامەن كۇرەسۋگە سول جاق قولايلى ءتارىزدى. ونىڭ ۇستىنە وزىمىزگە قانشاما تىڭ ەلدى قوسامىز. ارقا قازاقتارى ءبىر جاعىنان رۋ باستىقتارىنىڭ دەگەنىنەن شىعا الماي جانە پاتشا سولداتتارىمەن ءجيى الىسىپ، قالجىراپ قالعانداي... بۇ دا ەسكە الاتىن جاعداي.
ءجۇسىپ كەنەسارىنىڭ ويلاعان جەرىنەن شىقتى. سۇلتاننىڭ سوڭعى كەزدە كۇرت وزگەرۋىنە دە سەبەپ بولعان وسى ءبىر تىلەكتەن تۋعان اۋىر ويلار ەدى. ناۋرىزباي مەن اقبوكەن قوسىلار كەزدە بوپاي امانقاراعاي پريكازىن شابۋعا تاعى دا كەتكەن-دى. و جاقتان جاقىندا ولجالى بولىپ ورالعان. سول كۇنى كەنەسارىنىڭ ورداسىنا كەلگەن قاراوتكەلدى الار كەزدە، تامىزدىڭ باسىندا شابىلعان شىڭعىس، كەنەسارى ساربازدارى ەندى جورتۋىلعا شىعا قويماس دەپ بەيقام جاتقان ەكەن. بوپاي جوق جەردەن قويعا شاپقان بورىدەي استان-كەستەڭىن شىعارىپتى. قارىنداسى سونى بايانداپ بولدى دا «ناۋانجان مەن اقبوكەندى بەكەر قوسىپسىز. اعاتتىق ەتكەن ەكەنسىز»،— دەگەن. «نەگە؟» دەپ سۇراعان كەنەسارىعا اقبوكەننىڭ بايتابىنعا كىشكەنتايىنان ايتتىرعان قالىڭدىعى ەكەنىن، بىرىنە ءبىرى كەت ءارى ەمەستىگىن، تەك وسىناۋ الاساپىران كەزدە جات جەردە قوسىلۋدىڭ رەتىن تابا الماي جۇرگەندەرىن ايتا كەلىپ «جيەنىنىڭ قالىڭدىعىن ىنىڭىزگە الىپ بەرگەنىڭىزدى جولامان باتىر قالاي كورەدى؟ ءبىر شۇيكەباس ءۇشىن ءبىر تايپى جۇرتتى وكپەلەتىپ الىپ جۇرمەسەڭىز نەتسىن. سەرعازى حاننىڭ زورلىعىنان قاشىپ كەلگەن بايتابىن بۇ جاقتان دا قيانات كورىپ، بىزدەن بەزەر بولسا، بۇعان وزگە جۇرت نە ايتادى؟ جولامان باتىر نە ايتادى؟» دەپ جاۋاپ قايىرعان تاكاپپار بوپاي.
وسى كۇننەن باستاپ كەنەسارى كۇرت وزگەرگەن. ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ باسىن قوسامىن با دەپ قاتتى ۇمىتتەنىپ تۇرعانىندا كوڭىلىنە كۇدىك كىرگەن. قازاقتىڭ قاي باتىرى نامىسقا شاپپاعان؟ ارينە، ەل باسقارعان سۇلتان جولاماننىڭ دا قورلانۋى تابيعي ءجايت. ەگەر بايتابىن ورتا جۇزدەن كورگەن قياناتىن شاعىم ەتىپ بارسا، بۇكىل تابىن بولىپ كەنەسارىمەن جاۋلاسىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. قازاق مۇندايدا ۇلكەن تىلەكتى، زور ارماندى جەكە باستىڭ مۇددەسىنە دە ايىرباستاي سالادى. سوندا نە ىستەۋى كەرەك؟ «بايتابىندى الدەقالاي جازىم بولدى دەپ ءبىرجولاتا كوزىن جويىپ جىبەرسە قايتەر ەدى؟ ارينە، قاراۇلەك مۇنى وپ-وڭاي ورىندار ەدى. ءبىراق جامانشىلىق جاتا ما، ءبىر كۇنى بولماسا ءبىر كۇنى شىندىق شىعىپ قالسا نە ايتام؟ ونىڭ ۇستىنە جەسىر داۋى تاعى بار. بۇل قازاققا اجالدان كەم جوقتاۋ ەمەس».
كەنەسارى جولامان باستاعان كىشى ءجۇزدىڭ بەلدى رۋى تابىننان قول ۇزگىسى كەلمەدى، ال قول ۇزبەيمىن دەپ ءبىر انادان تۋعان، جانىنداي جاقسى كورەتىن ناۋانىنىڭ قوينىنان سۇيگەن جارىن تارتىپ الۋعا كوڭىلى داۋالامادى. ەل اراسىنا بۇلىك سالماۋ ءۇشىن اقبوكەننىڭ ءوزىن ءبىر تۇندە جوق ەتىپ جىبەرۋگە تاعى دا ءداتى شىدامادى. ال كەنەسارىنىڭ ويىنشا بۇل قيىندىقتان قۇتقارار جالعىز جول — وسى ەكى جىگىتتىڭ اراسىنداعى اقبوكەننەن قۇتىلۋ... ءبىراق اعاسىنىڭ سىرى وزىنە ءمالىم ناۋانىن قالاي جۇباتادى؟ ەگەر ول جۇبانباي قويسا نە ىستەيدى؟ ناۋرىزباي كەنەسارىنىڭ وڭ قولى، وڭ كوزى — ونسىز ول جارتى جان ەمەس پە؟ ويلاي-ويلاي كەلىپ كەنەسارى بايتابىننىڭ كوڭىلىن تابۋ، سونىڭ دەگەنىن ىستەۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە توقتادى. سوندا عانا ەكى ەل بۇلىنبەيدى. جولامان باستاعان جۇرت تا كەنەسارىنىڭ جاسىل تۋىنىڭ استىنا كىرەدى. سۇلتان وسى شەشىمگە توقتاسىمەن ەندى بايتابىننىڭ ورالۋىن كۇتۋدە بولدى. ءجۇسىپتىڭ مىنا اقىلى دا كەنەسارىنىڭ تۇپكى ويىنان شىعىپ تۇر. ارينە ءبىر قىز ءۇشىن ەكى ەلدى الىستاتپاۋ كەرەك جانە سوڭىنان ەرگەن ارقا ەلى ماقۇل كورسە تورعاي، ىرعىز وزەندەرى بويىنا قاراي كوشۋ ءجون-اق. ءبۇيتۋ كەنەسارىنىڭ اق پاتشامەن الىسۋ ادىسىنە دە قولايلى. ءبىر جەردە ۇزاق تۇرۋعا بولمايدى. ۇزاق تۇرساڭ پاتشا اسكەرىنىڭ ءوزىڭدى قورشاپ الۋىنا مۇمكىندىك بەرەسىڭ... ال قورشالدىم دەگەنشە شارۋاڭنىڭ بىتكەنى. جوق، جوق، قايتكەن كۇندە دە جەرىڭنىڭ كەڭدىگىن پايدالانۋ كەرەك. قىس ەسىلدە بولساڭ، جاز تورعايدا بول، قاشقان تۇلكىدەي، اڭدىعان جاۋعا ءىز تاستاپ، ءار جەردەن ءبىر كورىنىپ، قاقپانىنا تۇسپە...
— ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ قولى جەتەر توڭىرەكتەن كەتۋ كەرەك،— دەدى كەنەسارى،— ءبىزدى ەندى بۇل ارادا زورلىقتان باسقا ەشتەڭە دە كۇتپەك ەمەس. ەل بولىپ بىرىگەر كۇن تۋسا، ءتۇبى قايتا ءبىر سوعارمىز. قوڭىرقۇلجا، شىڭعىس، ءزىلقارا، جامانتايلاردا قالعان ءوشتى سوندا الارمىز.
— دۇرىس.
وسى كەزدە بۇلار اۋىل جاقتان وزدەرىنە قاراي بەتتەگەن ءۇش-تورت كىسىنى كوردى. كەنەسارى ءبىر قاراعاننان-اق تاني كەتتى.
— بايتابىن باتىر كەلگەن ەكەن!
كوزىندە قوبالجىعانداي بولماشى ءبىر ساۋلە پايدا بولدى دا، كەنەت جوعالىپ كەتتى...
يە، بۇل بايتابىن ەدى. جانىنداعىلارى جەكە باتىر، قۇدايمەندى، تايماس. بۇلار قىر باسىنا جەتىپ تە قالدى. ءوزى جوقتا اقبوكەندى ناۋرىزبايدىڭ العانىن بايتابىن ەستىگەن ءتارىزدى. ازەر ءجۇرىپ كەلەدى. بەتىندە قان جوق، سول جوق، تىستەنىپ العان. ال كەنەسارى جاققا تەسىلە قاراعان كوزىندە ءبىر عاجايىپ قايعى تۇنا قالعان. قاراشىقتارى ادەتتەگىسىندەي ۇشقىن اتىپ سەلت ەتەر ەمەس. قاباعى تاستاي تۇيىلگەن. وڭ قولىندا ساداعى. جاق اعاشىنان، ورتان بەلىنەن ۇستاپ كەلەدى. بۇلار كەنەسارىعا جەتە بەرگەندە، كەنەت ءبىر ءدۇبىر ەستىلدى. ءجۇسىپ بۇرىلىپ قاراپ ەدى، اڭ اۋلاپ قايتىپ كەلە جاتقان ناۋرىزباي توبى ەكەن. ولار دا كەنەسارىنى كورىپ، تەز اتتارىنان ءتۇسىپ توبەگە قاراي بەتتەدى. الدارىندا ناۋرىزباي، ونىڭ وڭ يىعىندا تۇعىرعا قوندىرعان «قاندى كوز» اتالعان بۇكىل ەلگە ايگىلى اپپاق سۇتتەي جىبەك بالداقتى اقسۇڭقار...
كەنەسارى مەن ءجۇسىپتىڭ قاسىنا بۇل توپ تا اسىعا جاقىندادى. ناۋرىزباي بايتابىندى كوردى دە كەنەت توقتاي قالدى. بايتابىن كەنەسارىعا جاقىن كەلىپ قالعان ەدى، تىزە بۇگىپ سالەم بەردى.
— باتىر، بارىپ قايتقان ساپارىمنىڭ قيىندىعىن ايتايىن با، الدە ەلىمنەن الىس جەردە جۇرگەنىمدە كورگەن قياناتىمدى ايتايىن با؟—دەدى.
كەنەسارى جىگىتتىڭ جۇرەك سوعىسىن بىردەن ءتۇسىندى. بۇركىت قاناتىنداي جيرەن قاستارى كوزىنىڭ ورتاسىنا ءتۇيىلىپ:
— ەكەۋىن دە تىڭدايتىن ۋاقىت بولار ءالى،— دەدى ول جىگىتتىڭ جۇزىنە تەسىلە قاراي،— الدىمەن ءبىر ءوزارا تالاس ءجايدى شەشىن الالىق... بايتابىن، سەنى جۇرت مەرگەن دەسەدى... شىن مەرگەن بولساڭ ءجۇز قادام جەردەن انا ناۋرىزبايدىڭ قولىنداعى اقسۇڭقاردى اتىپ ءتۇسىرشى!..
— باتىر، وق اقىماق كەلەدى، اقسۇڭقارعا تيمەي...— بايتابىن ناۋرىزبايعا جالت ەتىپ ءبىر قارادى دا ءسوزىن اياقتاماي توقتادى.
كەنەسارى كەسىمىن پىشاق كەسكەندەي تۇجىرا ايتتى.
— اقىماق وققا سەن ايىپتى ەمەسسىڭ!
ناۋرىزباي مەن بايتابىن اراسىنداعى اڭگىمەگە ءجۇسىپ تە قانىق ەدى. جانە ناۋرىزبايدى كەنەسارىنىڭ جانىنداي جاقسى كورەتىنىن دە بىلەتىن. سۇلتان سوزىنەن تۋعان ءىنىسىن قانشا جاقسى كورسە دە، ەل بىرلىگىن ودان جوعارى باعالايتىنىن تاعى دا اڭعارىپ قالدى. «ەل بىرلىگى ءۇشىن سوڭىنان ەرگەن باتىر ءىنىسىن وققا بايلاۋ — قۇر عانا قاتىگەزدىك ەمەس، ودان دا جوعارى، ودان دا بيىك قاسيەت. بايتابىنعا:«اقبوكەن ءۇشىن كەتكەن ءوشىڭ بولسا، ناۋرىزبايدان ال، كەگىڭدى قايتار، ءبىراق جولامان ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى جاڭا بىرلەسىپ كەلە جاتقان وداقتى بۇزبا دەپ تۇرعان جوق پا! بايتابىن بۇعان نە دەمەك؟ راسىمەن ناۋرىزبايدى وققا قيار ما ەكەن؟»
كەنەسارىنىڭ ويىن جالعىز ءجۇسىپ ەمەس، بايتابىن دا، ناۋرىزباي دا، قالا بەردى، قورشاپ تۇرعان جۇرتتىڭ ءبارى دە ءتۇسىندى. وسىنداي ەرلىك كەسىممەن شەشىلمەسە، ناۋرىزباي مەن بايتابىن اراسىنداعى جاعداي ەكى ەلدى جاۋلاستىرار قاندى جانجالعا اينالىپ كەتەتىنىن بولجاعان باتىرلار ارا ءتۇسىپ ەشتەڭە دەمەدى. وزگە جۇرت نە ايتارىن بىلمەي قىسىلىپ ءۇن-تۇنسىز تۇرعان شاقتا ناۋرىزباي كىلت بۇرىلىپ، ءجۇز قادامداي جەرگە بارىپ «قاندى كوزدى» تۇعىرىمەن يىعىنان سول قولىنا قوندىردى دا، قىرىنداي قاسقيىپ تۇرا قالدى. اجال ءدال وسى ساتتە تەپكەلى كەلە جاتقان قاندى تۇياقتاي ىڭعايلانا بەرسە دە، ءمىز باقپادى. تەك سۇرعىلت ءجۇزى اتىپ كەلە جاتقان تاڭ بوزىنداي قۋقىلدانىپ كەتتى.
بايتابىن دا ۇزاق كۇتتىرگەن جوق، قاباعىن شىتىپ ءسال بوگەلدى دە، ءبىر شەشىمگە كەلگەن ادامداي تەز وڭ جاق بەلبەۋىندەگى تۇيە تەرى قورامساقتان قوزىجاۋرىن جەبەنى الدى دا، وڭ قولىنداعى جاقتى كەۋدە تۇسىنا كوتەرە بەرىپ ساداعىنا اسىعا وقتاپ ويلانباستان تارتىپ قالدى. سول ساتتە... ناۋرىزبايدىڭ سوزىلعان قولىنىڭ باسىندا تۇرعان اق سۇڭقار جالپ ەتىپ جەرگە قۇلادى.
اقبوكەنىنەن ايىرعان ناۋرىزبايعا قانشا اشۋلى بولعانمەن، بايتابىن باقاستىقتان، نامىستان ەل بىرلىگىن جوعارى كوردى. كوكىرەگىنىڭ كوزى اشىق جاس باتىردى كەنەسارى ءوزى كەلىپ قۇشاقتاپ باۋرىنا قىستى دا:
— بايتابىنىم، شىن مەرگەن ەكەنسىڭ!— دەدى.— بۇگىنگى ماعان كورسەتكەن قۇرمەتىن ءۇشىن قاراماعىمداعى ەلدىڭ ءوزىن تاڭداعان ەڭ سۇلۋ قىزىن ال.
قايعى، اشۋ جۇرەگىنە شانشارداي قادالىپ تۇرسا دا بويدى العان قام كوڭىلدىكتى اقىلعا بيلەتكەن بايتابىن ىلتيپاتپەن باسىن ءيدى دە قويدى.
جاڭا عانا كەنەت قارا ءتۇن كەلىپ، سۇراپىل داۋىل جەرگە ۇرىپ كەتەردەي قوبالجىعان ناۋرىزباي ايىبىن كەشىرگەن بايتابىنعا قاتتى ريزا بولىپ، جاقسى كورگەن سۇڭقاردى ءبىر جىگىتىنە سول ولگەن جەرىنە كومۋدى تاپسىردى دا (سوڭىنان وسى توبە «سۇڭقار ولگەن» توبە دەپ اتالىپ كەتتى) ءوزى قىر باسىنا كوتەرىلدى. بايتابىنمەن قول الىسىپ امانداستى. قاستارى، تۇگىل، دوستارىنىڭ قاتتى ءسوزىن كەشىرمەيتىن ءور كوكىرەك ەكى باتىر جىگىتتىڭ اراسىنداعى ماحاببات تالاسى مەن نامىس تالاسى وسىلاي ءبىتتى.
ءبىراق ەل بىرلىگىن ساقتاۋدى ءىنىسى ناۋرىزبايدان ارتىق ۇعىنعان بايتابىننان كەنەسارى ىشتەي كەنەت سەسكەنە قالدى. «قاراشىدان شىقسا دا حان تۇقىمىنا بەرگىسىز اقىلى بار ەكەن. بۇل قاسيەتىن ەسكە الۋ كەرەك. جانە مۇنداي جاندى وزىڭە دوس ەتە بىلگەن ءجون. ال الدا-جالدا قاراشىلىعى جەڭىپ، جولىمىز ەكى ايىرىلاتىن كۇن تۋسا تاعدىرىن قاراۇلەك شەشسىن... قاسىڭنان جاۋ بوپ كەتكەن اقىلدى باتىر شابايىن دەپ تۇرعان قالىڭ قولدان ءقاۋىپتى».
ايتسەدە كەنەسارى قاتار تۇرعان ءىنىسى مەن بايتابىنعا سۇيسىنە قاراپ:
— بايتابىن باتىر،— دەدى جىلى شىرايمەن،— ال ەندى قيىن-قىسپاق، قاۋىپ-قاتەردەن امان قايتقان الىس ساپارىن جايىن باياندا.
بايتابىن باستان وتكەن وقيعاسىنىڭ ءبارىن تەگىس ايتىپ كەلدى دە:
— قوڭىرقۇلجا جىگىتتەرىنەن ۇققانىم، ولار بيىلعى قىسقا قاتتى دايىندالۋدا: ومبىدان دا قالىڭ اسكەر شىعادى دەسەدى... قىس تۇسە ساربازدار اۋىل-اۋىلدارىنا تاراپ، ءسىز قىستاۋدا تولەڭگىتتەرىڭىزبەن قالعان كەزىڭىزدە ورداڭىزدى شاپپاق كورىنەدى،— دەپ ءسوزىن اياقتادى.
جىلداعى ادەتى بويىنشا ول قىس تۇسە بار اسكەرىن ەلدى-ەلىنە تاراتىپ، جاز شىعا قايتا جينايتىن. بيىل دا سونداي ويدا ەدى. بەس مىڭنان اسىپ كەتكەن سالت اتتى جاۋىنگەرلەردى ازىق-تۇلىكپەن، اتتارىن شوپپەن قامتاماسىز ەتۋ وڭاي ما؟ قىس كوزى قىراۋدا، وزدەرى دە بۇل ماڭايعا كەلىپ ورنالاسقالى جىلدان اسقان جوق. جاۋ ەرەۋىلشىلەردىڭ ءالسىز كەزىن ءدال تاپقان ءتارىزدى. ەگەر ومبىدان سولدات شىعىپ بەس جۇزگە جەتەر-جەتپەس تولەڭگىتى، باتىرى بار سۇلتان اۋلىن قىستى كۇنى قورشار بولسا، قۇتىلىپ كەتۋ قيىن. ارلان قاسقىردى اڭشىلاردىڭ ومبى قارعا قاماپ سوعاتىنىنداي، پاتشا گەنەرالدارى دا بۇدان ءوش الار كەزىن دۇرىس كوزدەگەن ەكەن. «جوق، جوق، ولاي وپ-وڭاي قولعا تۇسۋگە بولمايدى. باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى اسكەر شىعارىپ قىستى كۇنى ۇستايمىن دەپ جۇرگەندە ءبىز ورىنبور جاققا، كىشى ءجۇز جەرىنە اۋىسىپ كەتۋىمىز كەرەك. ويلاماعان جەردەن پايدا بولعان ەرەۋىلشىلەرگە ورىنبور سوعىس گۋبەرناتورى نە قىلادى؟ ول قامدانىپ بىزبەن ايقاسقانشا قىس تا وتەر. ار جاعىن تاعى كورەرمىز. مۇمكىن ءتىل تابارمىز. ۇلىق اتاۋلىنىڭ ءبارى گورچاكوۆ سەكىلدى قانىشەر ەمەس شىعار...»
كەنەسارى ءدال وسى ارادا جۇرتقا بۇل ويىن اشقان جوق. ول بايتابىن شاپقان مالدى اعىباي ايلاپ كەلە جاتقانىن، وجار ەكەۋىنىڭ كوشتەن ءبولىنىپ جاقسى حاباردى ايتقالى بۇرىن ءجۇرىپ كەتكەنىن ەستىپ بولدى دا، جادىراي ءتۇسىپ، تاس قاباعىن قايتا اشىپ:
— ءبىراز شارۋا ءبىتىرىپ قايتقان ەكەنسىڭ، كوپ-كوپ العىس،— دەدى،— وجار وسىندا ما؟
— جوق، ول جولداعى ءبىر قاراۋىل اۋلىنا بۇرىلىپ كەتتى.
— نەگە؟
— ونىسىن ايتقان جوق. ماعان جۇرە بەر دەدى. شاماسى ءالى دە تىڭ تىڭداماق ءتارىزدى.
وجاردىڭ اتىن ەستىگەننەن-اق تايماس ەلىرە قالعان.
— قاي وجار؟— دەدى ول كەنەت سۇرلانا ءتۇسىپ.
— قۋبەتتىڭ وجارى.
— ول سۇم بۇل جاقتا قايدان ءجۇر ەدى؟
— ومبى اباقتىسىنان قاشىپ شىعىپ، تايجاننىڭ قىزىمەن بىرگە بىزگە كەلىپ قوسىلعان،— دەدى كەنەسارى.
— مارقۇم تايجاننىڭ قىزى بار ما ەدى؟
— ورىس قولىندا كۇڭدىكتە جۇرگەن قىزى بار ەكەن. اكەلەرىنىڭ جولداسى دەپ وجارعا ەرگە شىعىپتى.
— ءا-ا!
— وجاردى نەگە سۇم دەدىڭ؟..
— بۇل ءبىر ۇزاق وقيعا... كەنەكە، سوڭىنان ايتارمىن،— تايماس ناۋرىزبايدىڭ جىگىتتەرىنە قارادى.— تايجاننىڭ قىزى قايدا؟
شەتكەرىرەك تۇرعان جاتاعان قارا جىگىت جاۋاپ بەردى.
— وسى اۋىلدا. اناۋ شەتكى اق وتاۋ سونىكى.
— ياپىرماي، ءا؟..
بۇل كەزدە كۇن دە باتىپ كەتكەن. ىمىرت ءۇيىرىلىپ قاراڭعىلىق تۇسە باستاعان. كەنەسارى الدەنەنى ويلاپ ءسال تۇنجىراپ تۇردى دا:
— بايتابىن مەرگەن، الىس جولدان قايتتىڭ عوي، بىر-ەكى كۇن دەمال، سوسىن ماعان سوعارسىڭ،—دەدى،— سويلەسەتىن شارۋا بار.
— قۇپ.
كەنەسارى اۋىلعا قاراي بەتتەدى. وزگە جۇرت سوڭىنان ەردى. تەك بايتابىن عانا ورنىنان قوزعالماي تۇرىپ قالدى.
كەنەسارى ورداسىنا كەلگەننەن كەيىن تايماسپەن ەكەۋى وڭاشا وتىرىپ، ۇزاق سويلەستى. تايجاننىڭ جالعىز قىزىنىڭ اكەلەرىن جاۋعا ۇستاپ بەرگەن ادامنىڭ قوينىندا جاتۋىن ەكەۋى دە سۇمدىق كوردى. كىسى جىبەرىپ التىنشاشتى ورداعا شاقىرتىپ الدى. تايماس قينالا وتىرىپ، ۋىلجىعان جاس بالا مىنەزدى التىنشاشقا كۇيەۋى وجاردىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ بەردى. ءبىر عاجابى، جاس كەلىنشەك ەڭىرەي جىلامادى، «مەنى ودان قۇتقارا كورىڭدەر» دەپ جالىنبادى. تەك سۋىقتان قالتىراعانداي ءدىر-دىر ەتىپ، توستاعانداي ءمولدىر كوزىنەن ەكى-ۇش تامشى جاس دومالاپ كەتتى. وسىلاي قوزعالماي ۇزاق وتىردى دا، الدەن ۋاقىتتا بارىپ، كەرەگەگە كوزىن اۋدارا شيەدەي قىزىل ەرىندەرىن ءسال اشىپ:
— ءوزىم دە سونداي ءبىر سۇمدىقتى سەزىپ ءجۇر ەدىم،— دەدى.— اعاجان، كۇمانىمىزدىڭ بەتىن اشتىڭىز. ال اكەم مەن سەيتەن كوكەم ءۇشىن وجار ءالى ماعان جاۋاپ بەرەدى. وعان كەگىمدى جىبەرمەسكە الدارىڭىزدا انت ەتەمىن!
— قاراعىم،— دەدى باعانادان بەرى التىنشاشتىڭ سۇلۋلىعى مەن ۇستامدىلىعىنا تاڭ قالىپ وتىرعان كەنەسارى.— كەك الۋ — ەركەكتىڭ ءىسى، اق ساۋساقتارىڭدى قانعا مالما! تايجان مەن سەيتەننىڭ قۇنىن ءوزىمىز دە الامىز.
— جوق،— دەدى التىنشاش ءتىل تارتپاي،— كوكەتايلار، بۇل كەكتى وزىمە قالدىرىڭىزدار!
تالدىرماش جاپ-جاس كەلىنشەكتەن كەنەسارى قۇر عانا قايسارلىق ەمەس، اكەلەرىنە دەگەن ءبىر ءمولدىر تازا سەزىمدى بايقاپ قالدى.
— مەيلىڭ،— دەدى كەنەت ول،— تەك قاپى قالىپ جۇرمە.
ال بايتابىن مانا توبە باسىندا ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ قالعان-دى. وتكەن-كەتكەندى ەلەستەتىپ، قيالى كوك بەتىندە جۇزگەن ايداي ۇزاق كەزدى. سۇلتان تۇقىمى قاراعا قىز بەرمەيدى ەكەن، تىلەنشىنىڭ ەركە قىزى دامەتكەندى بايتابىننىڭ اكەسى قوجىعا قالاي بەرگەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر وسى ەل اۋزىنا ىلىككەن جاۋ جۇرەك اكەنىڭ ارقاسىندا بايتابىن دا بۇلاڭ ءوستى. سول اكەدەن ون جاسىندا قالدى. سودان بەرى نە كورمەدى؟ ون التىسىندا ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ناعاشىسى جولامان باتىردىڭ سوڭىنان ەردى. ءقازىر جيىرما ۇشتە. وسى جەتى جىلدىڭ ىشىندە ات ۇستىنەن ءبىر تۇسكەن جوق. تالاي قاندى ۇرىسقا قاتىستى. سان مارتەبە اجال دەگەن اش ارىستاننىڭ اۋزىندا بولدى. سوندا... وسىنشاما شىبىن جانىن جۇلدەگە تىگەردەي بۇعان نە جوق؟ الدە مالىن، داۋلەتىن، باعىن قورعايمىن دەپ جان تالاسىپ ءجۇر مە؟ جوق. بار مالى — استىنداعى جالعىز اتى. دۇنيە-مۇلىك دەگەن ءتىپتى نىسپىسىمەن جوق. اكەدەن قالعان قازىنا — شەشەسى دامەتكەن پانالاپ وتىرعان جالعىز قاراشا ءۇي. سوندا بۇل الدىلەرمەن نەگە جاۋلاسادى؟ بايتابىندى الىس-جۇلىسقا ايداعان ەكى ارمان. ءبىرى بوتا كوز، ويماق اۋىز اقبوكەن. بۇكىل كىشى جۇزدە اجارىنا جان تەڭ كەلمەس، ايداي تولىقسىعان سۇلۋدى الۋ ءۇشىن بايتابىنعا قۇر جولامان باتىردىڭ جيەنى بولۋ جەتكىلىكسىز. حور قىزىن تەك پەرىشتەلەر عانا قۇشادى. ال اقبوكەن سەكىلدى سۇلۋعا قول سوزۋعا جۇرتتان اسقان داۋلەتىڭ، نەمەسە كوپكە ايگىلى اتاعىڭ بولۋ كەرەك. داۋلەت وڭاي قولعا تۇسپەيدى، ال اتاق... ول ەر جىگىتتىڭ ءوزىنىڭ قولىنان كەلەر ءىس. ب ا ق ۋىسقا سىيماعانمەن، اتاق ۋىسقا سىيادى. جاۋىڭنان جاسقانباس باتىر بولساڭ اتاقتىڭ ءوزى كەلەدى. تەك دۇشپانىڭمەن الىسا ءبىل. بايتابىننىڭ ايگىلى جان بولۋىن اقبوكەننىڭ ءوزى دە تىلەيتىن ءتارىزدى. سول سەبەپتەن ەمەس پە، بۇنىڭ قوسىلايىق دەگەن تىلەگىنە اقبوكەن سوڭعى كەزگە دەيىن «ءالى ەرتە، سەن ەڭ بولماسا جۇرت اۋزىنا ىلىگەتىندەي حالگە جەت»،— دەپ كەلگەن جوق پا؟ قارادان شىقسا دا اقبوكەننىڭ حان قىزدارىنىڭ ارمانىن كوكسەيتىنىنە بۇل جازىقتى ما؟ بالا جاستا جاقسى كورگەن البىرت جۇرەك قىز كوزىنە ءقادىرلى بولىپ كورىنۋ ءۇشىن ونى كەيدە كوزسىز ەرلىككە دە جەتەكتەگەن جوق پا؟ ارينە ءسويتتى. تەك سوڭعى كەزدە عانا بايتابىن قاينارداي توڭكەرىلگەن تۇنىق كوزگە كوزى ءتۇسىپ كەتكەندىكتەن تۋعان بۇل ارماننىڭ ورىنسىز ەكەنىن، قىز ءۇشىن ەرلىككە ۇمتىلۋى ۋاق ارەكەت ەكەنىن ءتۇسىندى. سول سەبەپتەن دە ءوزى سوڭعى ۋاقىتتا اقبوكەنگە وزگەشە قاراي باستاعان جوق پا؟ سۇيگەن ادامىنان ەرلىك تىلەگەن ماحابباتتىڭ تازا ماحاببات ەمەس ەكەنىن اڭعاردى ەمەس پە؟ ارينە ءسويتتى. شىن جاقسى كورگەن ادام ءبىرىن-بىرى سول تۇرعان قالپىندا جاقسى كورەدى. اقبوكەندىكى وزگەشە ارمان، وزگەشە تىلەك. مۇمكىن بالا كەزىندە اقبوكەن مۇنى شىن ۇناتقان شىعار. سەرعازىنىڭ اۋىلىنان قاشىپ شىققانىندا دا بايتابىن ەسىندە بولعان شىعار، ءبىراق وزگەرمەيتىن جان بار ما، ەرلىكتى، اتاقتى ءقادىر تۇتاتىن قازاق ءداستۇرى مۇنى دا وزگەرتكەن بولار. ونى ايىپقا ساناۋ قىلمىس ەمەس پە؟ بۇل جالعان تۇسىنىك كەيدە جۇرت قادىرلەر ەسىمدى ارداقتار اقبوكەن تۇگىل ءومىر باقي قۇلدىقتا وسكەن، تەك جوقشىلىقپەن عانا كوزىن اشقان ادامداردى دا وزگەرتىپ جاتادى. ال سۇلۋ جاندى اقبوكەننىڭ سۇيگەن جارىنىڭ ايگىلى بولۋىن جاقسى كورەتىن اقبوكەننىڭ بالا جاستاعى سەزىمنەن وزگەرۋى كۇنا ما؟ كۇنا دەگەن كۇندە دە وعان رەنجىپ، وعان اشۋلانىپ، ءوز ءومىرىڭدى قور ەتكەندە نە تۇسەدى؟ كىم رەنجيدى، كىم جىلايدى؟ قاسىڭ قۋانىپ، دوسىڭ وكپەلەيدى. تەك سەنى تاپقان اناڭ عانا كوز جاسىن كول ەتەدى.
انا! اتىڭ قانداي جاقسى. بايتابىندى باتىرلىق جولعا سالعان ەكىنشى سەبەپ وسى انانىڭ ءسوزى انانىڭ تىلەگى ەمەس پە ەدى؟ ارينە، سولاي.
يە، سول ادۋىندى قارا كەمپىر ەدى عوي، بۇل ون التىعا جەتكەندە، قوجىنىڭ كارى كەرتوبەلىن الدىنا تارتىپ: «قاراعىم، ەل شەتىنە جاۋ ءتيدى، نايزا ۇستار ەر-ازامات اتقا قونىپ جاتقاندا قوجى بالاسىنىڭ شەشەسىنىڭ جانىندا وتىرعانى كەلىسپەس، اكەڭنىڭ اتىن جوقتاتپاي ناعاشىڭنىڭ اۋلىنا بار»،— دەگەن. يە، وسى ءسوزدى ايتقان سول قارا كەمپىر. بايتابىنعا وسىدان كەيىن «انا»، «ەل»، «تۋعان جەر» دەگەن سوزدەر ءبىر ۇعىمدا بولىپ كەتكەن. وعان تۋعان جەرىن قورعاسا — اناسىن قورعاعانمەن بىردەي. ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قورعاعانى — اناسىنىڭ تىلەگىن ورىنداعانىنا پارا-پار. بايتابىن بەرتىن كەلە، وسى كەنەسارى توبىنا قوسىلعاننان بەرى عانا ءوزىنىڭ تۋعان حالقىنا، كىر جۋىپ، كىندىك كەسىپ وسكەن جەرىنە قانداي ءقاۋىپ تونگەنىن انىق ءبىلدى. بۇل قاۋىپتەن تەك ەل بولىپ تىزە قوسسا عانا قۇتىلا الاتىنىن دا ءتۇسىندى. ول ەندى وسى ەل بىتكەن بىرىكسەك دەگەن تىلەككە شىبىنداي جانىن، بار تىلەگىن باعىندىردى. وزگە سەزىمنىڭ ءبارىن بىلاي تاستادى. سونىڭ ارقاسىندا دا بايتابىن ناۋرىزباي ەكەۋىن جاۋىقتىراتىن قياناتىن كەشتى. ەر نامىسىن ەل نامىسىنا جەڭگىزدى. «قىز ماحابباتى دەگەن الدىڭنان قاشا جونەلگەن قىزىل تۇلكى ەمەس پە، جەتە الماي قالساڭ وعان كىم ايىپتى؟ حالقىڭ زارى جۇرەگىڭە شانشۋداي قادالعان شاقتا، ءوز ويىمداعىم ورىندالمادى دەپ كوڭىلىڭدى سەزىمگە بۋلىقتىرعاننان نە تۇسەدى!؟»
بايتابىن قيالى ەندى اقبوكەننەن ءبىرجولاتا سۋسىپ، التىنشاشقا اۋدى. التىنشاشتى ەكى-اق رەت كورگەن. ءبىراق كوز الدىندا پايدا بولعان سۋرەت قاراڭعى مەڭىرەۋ تۇندە اداسىپ جۇرگەن شاعىندا كورىنگەن وت ءتارىزدى كوڭىلىن سەرپىلتىپ تاستادى. ايتسە دە بىرەۋدىڭ قوساعى تۋرالى ويلاۋدىڭ كۇنا ەكەنىن بايتابىن جاقسى بىلەدى، سوندىقتان ويلامايىن دەپ التىنشاشتىڭ بەينەسىن وزىنەن سان قۋدى. ءبىراق ونىسىنا اقىلعا بوي بەرمەس قيال دەگەن اساۋ كۇش كونبەي-اق قويدى. جالعىز قالسا-اق التىنشاش قاسىنا جەتىپ كەلەدى، سەزىمىن ەرىكسىز وياتىپ، وزىمەن بىرگە ءبىر عاجايىپ جاستىق-شاتتىق دۇنيەسىنە الا جونەلەدى...
ءقازىر دە بايتابىن وسىنداي جاعدايدا ەدى. ءوزى جەردە، قيالى كوكتە. اي باعانا تۋعان، ەل جاتا باستاعان. وسى وتىرعانىم جەتەر ەندى دەپ بايتابىن ورنىنان تۇرەگەلە بەرىپ ەدى، كەنەت التىنشاش بەينەسى تاعى دا كوز الدىنا تۇرا قالدى. «مەن كەلدىم عوي، قايدا باراسىڭ؟»— دەپ كۇلكىگە كومىلگەن كۇمىس ءتىسىن كورسەتە ەركەلەي توبە باسىنان جىبەرمەدى. بايتابىن كەنەت بويىن بيلەپ الا جونەلگەن كوڭىل داۋىلىن باسا الماي، سەزىم كەمەسىنە ءمىنىپ، شاتتىق تەڭىزىندە جۇزە بەردى. جاس باتىر وسىنداي توپ جارىپ ۇلان-اسىر قيمىل ەتەردەي قۋانىشتى جاعدايدا وتىرعاندا تۇنگى سالقىن جەل الدەقايدان كوكىرەگىن كۇيدىرگەن ارمانىنا شيپا بولار ءبىر ادەمى ءۇندى جەتكىزدى. ىنتىعا تىڭداي قالدى. قىز ءانى. وقتا-تەكتە شىققان داۋىستاردان تومەنگى تۇستا قىز-بوزبالا التىباقان تەۋىپ جاتقانىن بايتابىن باعانا اڭعارعان. ءبىراق قيالىندا پايدا بولعان التىنشاشتى ايدالاعا جالعىز تاستاپ كەتۋگە قيماي، قىز-بوزبالا قۋانىشىنا ءمان بەرمەي وزىمەن ءوزى بولىپ وتىرا بەرگەن. ال مىناۋ ءان، بۇرىنعى اندەردەي ەمەس، جاس جىگىتتىڭ ونسىز دا لەپىرگەن كوڭىلىن ۋشىقتىرىپ اكەتىپ بارادى. بۇل «توبە باسىندا نەگە جالعىز وتىرسىڭ، مەن سەنى تاستاپ كەتتىم عوي. ءقازىر التىباقاندامىن، جەت جىلدام»،— دەپ بۇيىرعان التىنشاشتىڭ داۋسى ءتارىزدى. بۇل ءۇن ماي قاراعاي تاستاعان وتتاي، جۇرەگىنە ءبىر جالىن لاپ بەرىپ، ەندى وتىرعىزار ەمەس. ول التىنشاشتىڭ داۋسىن ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر رەت تە ەستىگەن ەمەس، ال مىناۋ وعان سول التىنشاشتىڭ داۋسى سەكىلدى كورىندى. جۇرەك سولاي جورىدى. ەستىپ تۇرعانى التىنشاشتىڭ ءانى ەكەنىنە جاس باتىر ەندى كۇمان كەلتىرمەدى. سونىڭ ءۇنى دەپ بار سەزىمى، جانى، ءتانى ىرىق بەرمەي «جۇر-جۇرلەي» باستادى. ايتسە دە بايتابىن ورنىنان قوزعالماي «تەك ءان ءبىتىپ قالماسا ەكەن» دەپ تىڭداعان ۇستىنە قۇمارلانا تىڭداي ءتۇستى. داۋىس شىنىندا دا ەرەكشە ەدى. ءانشى قىزدىڭ كومەيىنە توقسان بۇلبۇل قونىپ الىپ، تولىقسي سايراعانداي. جالعىز شىققان ءان قوبىز، دومبىرا، قۋراي دىبىستارىنىڭ ءبارىنىڭ سۇلۋ ىرعاعىن ءبىر سازعا ءتۇسىرىپ تىنىق ءتۇندى الديلەگەندەي... قىز ۇنىنەن بىرەسە ءوزىنىڭ قىزىق داۋرەنىمەن قوشتاسقالى تۇرعانداي قايعى ەستىلەدى، بىرەسە جانىڭدى الماس قىلىشتاي كەككە قايرار جىگەر، ال كەي شاقتا كوڭىلىڭە سايا بولار قۋانىش تولقيدى... ءبىر ادام بۇكىل الەمنىڭ بار سۇلۋلىق بەينەسىن ءوز داۋسى ارقىلى وزگەگە جەتكىزگىسى كەلگەندەي... ءان بىردە اسقاقتاپ، كوكتى شارىقتاي، ءبىر مەزەت جەل قۇلپىرتقان كوگال ءشوپتىڭ باسىنداي قۇلپىرا ءتۇسىپ، نەمەسە جاردى ۇرعان تەڭىز تولقىنىنداي كۇشەيە قارقىنداپ، ال الدەن ۋاقىتتا بارىپ، قارا تاستى ازەر جارىپ شىققان تاس بۇلاقتاي اقىرىن عانا سىلدىر قاعىپ السىرەي، مىڭ بۇرالىپ ءجۇز قۇبىلدى.
بايتابىن ەندى شىداپ وتىرا المادى، التىباقان جاققا جۇرە بەردى. ءان سالعان شىنىندا دا التىنشاش ەدى. ول باعاناعى كەنەسارى ورداسىنان شىققاننان كەيىن، ۇيىندە شىداپ وتىرا الماي، التىباقانعا كەلگەن. جاستىق دەگەن ءبىر لاۋلاعان جالىن ەمەس پە، جۇرەكتەگى قايعىنى دا، وجارعا دەگەن كەكتى دە، قورعاسىنداي ەرىتىپ، ءوزىنىڭ ىستىق قۇشاعىنا ايمالاي قىسىپ، بوتەن دۇنيەگە الا جونەلگەن. التىنشاش ءدال وسى ساتتە وجاردى ۇمىتىپ، قۇربى-قۇرداستارىنىڭ قۋانىشىنا ەرە، التىباقان تەپتى، ءان سالدى. قايعى كولكىگەن كوڭىلدى قىزىل شوق جاستىقتىڭ قىزۋىنا جەڭگىزدى.
بايتابىن قىز-بوزبالالاردىڭ جيىنىنا جەتكەن كەزدە، التىنشاش التىباقاننان ءتۇستى. ايلى تۇندە ايدالادان پايدا بولعان جاس باتىردى كورىپ التىنشاش بايتابىننىڭ قاسىنا كەلدى. وجارمەن بىرگە كەتكەن جىگىتتى بىردەن تانىدى. قۋانىپ قالعانداي.
— ساۋ-سالەمەت قايتتىڭىز با، باتىر؟—دەدى ول بايتابىنعا جاقىنداي.
كۇلە قاراعان التىنشاش بايتابىنعا حور قىزىنان بىردە-بىر كەم كورىنگەن جوق. جاستىق مەرەيىن، سۇلۋ كوركىن جاس باتىرعا ادەيى ارناپ اشقانداي، التىنشاش تا ايلى تۇندە بوزاڭقى تارتقان اق بەتىن تاقاي، ۇلكەن قاراقات كوزدەرى كۇلىم-كۇلىم ەتەدى. بايتابىننىڭ جۇرەگى لۇپىلدەپ، بار دەنەسى كۇيىپ-جانىپ بارادى. بويىن بيلەي جونەلگەن جالىن سەزىمدى ازەر باسىپ:
— ءوزىڭىز دە امانسىز با، التىنشاش،— دەدى،— وجار اعا ءبىر شارۋاسى بولىپ جولداعى اۋىلدا قالدى.
كەلىنشەك سىلق-سىلق كۇلدى.
— اعاڭىز تۋرالى قام جەمەڭىز. جولىن تاۋىپ قايتار... مەن ءسىزدىڭ ساۋ-سالامات كەلگەنىڭىزگە قۋانىشتىمىن... جۇرەگىم تىم الاڭداۋلى ەدى.
— نەگە؟—دەدى بايتابىن ءسوز استارىنا تۇسىنبەي.
بۇل كەزدە بايتابىندى قورشاعان قىز-كەلىنشەكتەر قايتادان التىباقانعا قاراي بەتتەدى. التىنشاش پەن جاس باتىر از ۋاقىت وڭاشا قالدى.
— نەگە دەرىڭىز بار ما،— دەدى كۇرسىنىپ التىنشاش،— جانىڭىزداعى سەرىكتەرىڭىز ماعان ءقاۋىپتى كورىنىپ ەدى.
— ياپىرماي، ءسىز دە سولاي ويلاپ پا ەدىڭىز...
التىنشاش پەن بايتابىن سويلەسە كەلىپ ءبىرىن ءبىرى ەندى شىن تانىعانداي.
بويدى بيلەگەن اساۋ سەزىم قويا ما، تاڭ سىز بەرىپ كەلە جاتقان شاقتا، اۋىلعا قايتقان قىز-بوزبالادان ەبىن تاۋىپ ءبولىنىپ، بۇلار كەيىن قالدى.
ءبىر اپتا وتە، شىقتانا باستاعان قالىڭ كودەنىڭ اراسىندا، ەكى جاس ءبىرىن-بىرى ايمالاي قۇشاقتاپ، جاستىق ماۋىقتارىن باستى.
كۇمىس كەسەدەي بوپ جارقىراي تۋعان شولپان جۇلدىزى، سەندەر دە مەن ءتارىزدى الەم بەتىندە جارقىراي تۇسىڭدەر دەگەندەي، قۇمار قۇشاعىنداعى ەكى جاسقا الىستان جىمىڭ قاعىپ قاراپ تۇردى.
بايتابىن بۇل قىلىعىن جۇرەگىمدى ورتەگەن ءلاززات قۋانىشىنىڭ قالاۋى دەسە، التىنشاش قاستاسقان ەرىمە دەگەن كەكتىڭ العاشقى قايتۋى دەپ ۇقتى.
وسى ءبىر باقىت تۇنگى كەزدەسكەن ەكى البىرت جۇرەكتىڭ جىبەك جىپتەي نازىك سەزىمدەرى بىرتە-بىرتە ۇلكەن ماحابباتقا اينالدى.
ەرتەڭىنە، ەل جاتقان كەزدە بايتابىن مەن التىنشاش وسى ارادا تاعى كەزدەستى. ارعى كۇنگى تۇندەرى دە وسىلاي ءوتتى. وجار كەلە قويمادى. بىرىنە ءبىرى قۇمارتا تۇسكەن ەكى جاس، اڭدىعان كوز بار ەكەنىن اڭعارمادى. كۇندە ەل جاتا التىنشاشتىڭ قارا شاپانىن جامىلىپ قارا تۇندە ساي بويىنا باراتىنىن جانە ونىڭ تاڭ سىز بەرە قايتاتىنىن وجاردىڭ وڭ كوزى مەن سول كوزى سامەن بايقاپ قالعان. ءلاززات قۋانىشىنا بەرىلىپ، تاس قاينارداي ىستىق قاندارى بۇلقىسىپ ويناعان ەكى جاس مۇنى سەزبەگەن. كۇندەگى كەزدەسەتىن ۋاقىتتارىن اڭساي كۇتۋمەن بولعان.
ءسويتىپ جۇرگەندە ارادا ون شاقتى كۇن ءوتىپ كەتتى. بايتابىن بۇگىن دە داعدىلى ادەتىنشە سايعا بارىپ التىنشاشتى كۇتتى. ءبىراق كەلىنشەك كەلمەدى. ءتۇن ورتاسى دا اۋىپ كەتتى. وجاردىڭ ءالى قايتپاعانىن بىلەتىن بايتابىن، تاڭعا جۋىق قالعاندا «التىنشاشقا نە بولدى؟» دەپ شىداي الماي ۇرلانا كەلىنشەكتىڭ ۇيىنە قاراي بەتتەدى. ءۇي ماڭىندا سۋىتقان ات، نە بولماسا تۇندە كەلگەن كولىك كورىنبەيدى. «وجار ءالى ورالماعان ەكەن» دەپ ءوز ويىنا سەنگەن بايتابىن اق وتاۋدىڭ ىرگەسىنە ەتپەتتەي جاتىپ، ءۇي ىشىنە قۇلاق سالدى. ازدان كەيىن ول ايەلدىڭ تالماۋسىراعان، قينالعان داۋسىن ەستىدى. ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن جۇرەگى بىردەن سەزدى. اتىپ تۇرىپ، ەسىكتىڭ ىشىنەن ىلگەن تيەگىن جۇلىپ ءتۇسىرىپ، ۇيگە كىرىپ كەلدى. بايتابىننىڭ بىردەن كورگەنى، قارا كولەڭكە ءۇيدىڭ ورتاسىندا تەرىس قاراپ تۇرعان وجار بولدى. بىلەگىنە دەيىن سىبانىپ العان. وڭ قولىندا ءجۇزى سۋىق اق قانجار. انانداي جەردە توبىلعى ساپتى جۋان ءورىمدى قامشى... اياعىنىڭ استىندا، ۇستىندەگى كويلەگى پارا-پارا بولعان، ۇزىن قولاڭ شاشى ءۇيدىڭ تەڭ ورتاسىنا دەيىن جايىلىپ، اپپاق دەنەسى قان-قان بوپ ەتپەتىنەن التىنشاش جاتىر...
وجار انەۋكۇنى بايتابىنداردان ادەيى ءبولىنىپ قالعان. ول تايماستىڭ بۇگىن-ەرتەڭ كەلەتىنىن بىلەتىن. تايماستىڭ سەيتەن ەكەۋىنىڭ ءسوزىن ەستىگەن-ەستىمەگەنىنە كوزى انىق جەتپەيتىن-دى. سوندىقتان ءبىر سىبىس بىلىنگەنشە بوي تاسالاعاندى ءجون كورگەن. حاباردار بولىپ تۇرۋدى سامەنگە تاپسىرعان. كورشى اۋىلدىڭ قىستاۋىندا تىعىلىپ جاتقان وجارعا سازدى جەردىڭ سارى جىلانىنداي سىبدىرىن بىلدىرمەي جۇرگەن سارى جىگىت انەۋكۇنى كەنەسارى مەن تايماستىق التىنشاشتى شاقىرعانىن، التىنشاشتىڭ ولاردان قاتتى جۇدەپ شىققانىن، ال ءقازىر بايتابىنمەن كوڭىل قوسىپ جۇرگەنىن جەتكىزگەن. وجار ءوزىنىڭ اشكەرەلەنگەنىن تۇسىنگەن. بىردەن قوڭىرقۇلجا اۋلىنا قايتىپ كەتۋگە التىنشاشقا دەگەن اشۋ تۇساۋ بولا بەرگەن. جانسىز كەلىپ ونى ءولتىرىپ، كەنەسارى جاساعىنان ءبىرجولاتا قاشۋدى ويلاعان. سول تىلەگىن ورىنداۋعا اتىن سايدىڭ ار جاعىنا تاستاپ، ەل ابدەن ۇيقىعا كىرگەندە ۇرلانا ۇيىنە كەلگەن. بۇل كەزدە التىنشاش جاڭا عانا بايتابىنعا جەتپەكشى بوپ كيىنىپ جاتقان-دى. قاتىنى وڭاشادا قولعا تۇسكەن وجار، وعان توسەگىنىڭ ىرگە جاعىنا تىعىپ قويعان قانجارىن الۋعا مۇرشا بەرمەي، ىشتەن تەۋىپ بىردەن ەسىنەن تاندىرىپ تاستاعان. سودان كەيىن التىنشاش كوزىن اشقان كەزدە اۋزىنا ورامال تىعىپ ءۇنىن شىعارتپاي، تايجان مەن سەيتەندى قالاي ۇستاپ بەرگەنىن ەستىرتىپ، «بايتابىنمەن ويناس بولدىڭ» دەپ قامشىنىڭ استىنا العان. ول التىنشاشتى ەندى قانجارمەن باۋىزداماق بوپ تۇرعان مەزگىلىندە ۇيگە بايتابىن كىرىپ كەلدى. مۇنى كۇتپەگەن وجار، ارتىندا تاعى كىسىلەر بار ما دەپ قاۋىپتەنىپ ءسال كىدىرىپ قالدى. وسى كىدىرۋ بايتابىنعا جەتتى، ول اتىلعان ارىستانداي سەكىرىپ بارىپ، وجاردىڭ قولىنداعى قانجارىن جۇلىپ الدى. سودان كەيىن ەكى باتىر جىگىت ارىستان مەن جولبارىستاي ايقاسا كەتتى. بايتابىننىڭ قولى وجاردىڭ تاماعىنا بۇرىن جەتتى. وجار قانشا بۇلقىنعانمەن، قۇرىشتاي بەرىك قارۋلى قول بوساتپادى. قوس قولىمەن وجاردىڭ وڭەشىن قىسقان قالپىندا بايتابىن قاتتى دا قالدى. تىنىسى تارىلىپ، بويىنان قۋاتى قاشقان وجار الدەن ۋاقىتتا بايتابىننىڭ كەۋدەسىنەن يتەرگەن قوس قولىن بوساتىپ جىبەرىپ، وپىرىلعان تومارداي دۇڭك ەتە قۇلادى. بايتابىن وجاردىڭ وڭەشىن سول قولىمەن قىسا ءتۇستى دە، وڭ قولىمەن جەردە جاتقان قانجاردى الىپ، ناق جۇرەك تۇسىنان قۇلاشتاي ۇرىپ سابىنا دەيىن كىرگىزدى. ەنتىگە دەمىن الىپ ازدان سوڭ ورنىنان تۇرەگەلدى. ول ەندى ۇشىپ بارىپ التىنشاشتىڭ اۋزىنا تىققان ورامالدى جۇلىپ تاستاپ، كەۋدەسىنە قولىن سالدى. تالىقسىپ جاتقان كەلىنشەكتىڭ جۇرەگى باياۋ سوعۋدا ەكەن.
وسى كەزدە ادىر باسىنا قىزعىلت نۇرىن شاشىراتا توگىپ كوكجيەكتەن كۇن شەتى كورىنە باستادى. ازدان سوڭ ءورىسى كەڭ، شالعىنى مول دالا تويعا دايىندالعان قىز» كەلىنشەكتەي، قىزىلدى-جاسىلدى جاز اياعىنىڭ گۇلىنە بولەنىپ، سالتاناتتى سانىمەن شىققان كۇندى قارسى الدى. موڭىرەگەن سيىر، ماڭىراعان قوي، ويانعان اۋىل ءوزىنىڭ ادەتتەگى تىرشىلىگىمەن جاڭا عانا تىنىش جاتقان دالانى ۋ-شۋعا بولەدى.
ەندى بايتابىن اۋىلدىڭ ۇرەيلەنگەن قاتىن-قالاشىن، مال ورگىزۋگە ەرتە ويانعان كارى-قۇرتاڭ كاريا-اقساقالدارىن سوڭىنان ەرتە، قانعا بويالعان التىنشاشتى جاس بالاشا ەكى قولىمەن باۋىرىنا قىسا قۇشاقتاپ ۇزىن قارا شاشىن جەرگە شۇبالتا، كەنەسارىنىڭ ورداسىنىڭ قاسىنا كەلدى.
سەرگەك ۇيىقتايتىن سۇلتان دالاداعى ۋ-شۋدى ەستىپ، سىرتتاعى كۇزەتشىلەردىڭ حابارىن كۇتپەي، يىعىنا قارا قۇندىز ىشىگىن ىلە سالا اسىعا ۇيدەن ءوزى شىقتى.
— باتىر،— دەدى بايتابىن تىزە بۇگىپ، التىنشاشتى قولىنان تۇسىرمەي،— باسىمدى الساڭ مىنەكەي، مەن جاڭا ءوز قولىممەن وجاردى ءولتىردىم. جازىعى بولدى.
كەنەسارى ءسال ويلانىپ قالدى. «وجاردىڭ بوتەن دە جازىعى بار. ولتىرگەنىڭ دۇرىس بولعان. ءبىراق، سەن دە ماعان بورىشتار بولۋىڭ كەرەك».
— جاقسى، بايتابىن، كەشتىم ءبىر كۇناڭدى،— دەدى سۇلتان الدەن ۋاقىتتا.
— ەگەر ول كۇنامدى كەشسەڭىز،— دەدى كەنەسارىنىڭ بەتىنە تىكە قاراپ، قۋانىشىن ازەر جاسىرىپ بايتابىن،— ارقادان تاڭداعان قىزىڭدى بەرەمىن دەگەن ۋادەڭىز بار ەدى. تاڭداعانىم وسى التىنشاش بولسىن، قيىڭىز ماعان.
— قيدىق، بايتابىن.
ادام بالاسىنىڭ سان الۋان كيىن جاعدايىنا ەتى ۇيرەنگەن كەنەسارى، التىنشاشتىڭ مۇنداي كۇيگە قالاي جەتكەنىن سۇراعان جوق، بايتابىننىڭ تىلەگىن ورىندادى دا، قايتادان ورداسىنا كىرىپ كەتتى.
التىنشاش ەكى جەتىدەن كەيىن جارالارىنان ايىعىپ، توسەگىنەن باسىن كەتەردى. تەرىساققان مەن ۇلىتاۋ ماڭىن جايلاعان قالىڭ التاي، قاراۋىل، تاراقتى، تورتۋىل، قوزعان، باعانالى بولىپ جينالىپ التىنشاش پەن بايتابىندى ۇلان-اسىر توي جاساپ قوستى. ات شاپتىرىلىپ، بالۋان كۇرەس تە بولدى. بۇل تويعا جورىقتان قايتقان اعىباي، جەكەباتىر، جانايدار، قۇدايمەندى، بۇقارباي — قاتىناستى. تويدى كەنەسارى ءوزى باسقاردى.
كەنەسارى كەي جاعدايدان «كوپپەن كەڭەسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس» دەگەن ەسكى قاعيدانى ۇمىتپايتىن. بۇل وعان تەك دۇرىس شەشىم تابۋعا عانا ەمەس، الدا-جالدا تۇسكەن جولدارى قاۋىپ-قاتەرگە اپارىپ سوعا قالسا، جالعىز ءوزى ايىپتى بولماس ءۇشىن كەرەكتى ەدى. بۇل جولى دا ءسويتتى. توي بىتكەن ءتۇنى جاسىرىن كەڭەسكە ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىن، وزىنە باعىنىشتى رۋ باسشىلارىن شاقىردى، ولارعا كىشى ءجۇزدىڭ جەرىنە كوشۋدىڭ كەرەكتىلىگىن ايتتى. اقىلدارىن سۇرادى. جينالعاندار، قارا بۇقاراعا تۋعان جەردەن كەتۋدىڭ قيىن ەكەنىن تۇسىنسە دە، بوتەن لاجدارى بولماعاندىقتان، كۇز كوشۋگە كوندى.
كەنەسارى ءماجىلىستى ءبىتىرىپ دالاعا شىققانىندا تاڭ قۇلانيەكتەنىپ اتىپ قالعان ەكەن. ءبىراق توي ءالى تاراماپتى. تومەنگى سايدان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ، بوزبالالاردىڭ التىباقان تەۋىپ جاتقان دابىرلارى، كۇلگەندەرى، سويلەگەندەرى تىنىق تۇندە سامپىلداپ ەستىلىپ تۇردى. كەنەت ءبىر قاجىرلى داۋىس ىرعاقتى ءاندى شىرقاي جونەلدى. كەنەسارى تىڭداي قالدى.
ۇشار كولىڭ، ساعىنىپ قونار كولىڭ،
ءارقاشاندا، ەر جىگىت، تۋعان ەلىڭ.
سونىڭ عانا جۇرەگىن تەبىرەنتەر
قۋانىشىڭ، شاتتىعىڭ، قايعى-شەرىڭ...
ونى تاستاپ كەتكەندە الىس جاققا،
سوزعان قولىڭ جەتەر مە اتاق، باققا؟
قانشا جۇيرىك بولساڭ دا، وگەي جەردىڭ
ءوز شابىسى سانالار ارعىماققا...
ولەڭ ءدال وزىنە ارنالعانداي، كەنەسارى كەنەت تۇنجىراپ كەتتى. «ءيا، ءوز ەلىڭدە، ءوز جەرىڭدە سەنىڭ قۇنىڭ بولەك. ال بوتەن جاق بۇنى قالاي باعالايدى؟ كوسەمىمىز دەپ سوڭىنان ەرە مە، جوق پا؟ شاقىرۋىن شاقىرسا دا، بۇلاردى ءالى جولامان قالاي قابىلدايدى؟ ءوز ەلى، ءوز جەرى...»
دەمەك، «تاۋەكەل، نە بولسا دا بارعان سوڭ كورەرمىز!» دەگەندەي، كەنەسارى قولىن ءبىر-اق سەرمەدى دە، ءوز ورداسىنا قاراي بەتتەدى.
وسى تويدان ەكى اپتا وتكەن سوڭ، جاپالاقتاپ ەڭ العاشقى قار جاۋا باستادى. ءدال وسى كەزدە وڭتۇستىككە قۇلاعى تىگۋلى سۇلتان قاراتاۋدا اتا-مەكەن جەرىنە يە بوپ قالعان ازعانتاي قوڭىراتتان ءبىر جىلى حابار الدى. «مادەلىحان وگەي شەشەسى حانپادشايىم سۇلۋعا ۇيلەنىپتى. تاشكەنتكە كوزىن تىگىپ جۇرگەن بۇحار ءامىرى قوقان حانىنىڭ بۇل شاريعاتقا جاتپايتىن كۇناكار ءىسىن شىركەۋ ەتىپ مادەلىحانعا بۇكىل مۇسىلمان قاۋىمىن قارسى قويماق ارەكەتىنە كىرىسىپتى. ءسىرا، بۇل ايقاس ءتۇبى سوعىسپەن بىتەتىن شىعار» دەگەن. «ءۇر-ريت سوق، ءۇر-ر-ريت سوق، سوق! — دەدى ەكى وزبەك توبەلەسسە ازبان قوشقارلارداي ماڭدايلارى جارىلماي توقتامايتىنىن بىلەتىن كەنەسارى ىشىنەن،— ەگەر بۇحار مەن قوقان سوعىسار بولسا ءبىرىن ءبىرى السىرەتپەي قويمايدى. مىنە ءدال سول كەزدە قوقاننان بۇكىل سىر بويىن ءبولىپ الۋعا بولادى. ءبىراق ءويتۋ ءۇشىن ءوزىڭ دە كۇش جيناۋىڭ كەرەك. ال كۇشتى كىشى ءجۇزسىز جيناي المايسىڭ».
كەنەسارى وسىنداي شەشىمگە كەلدى. ول ماڭايىنا جينالعان قالىڭ اسكەرىن جاز شىعا تابىسارمىز دەپ اۋىلدارىنا تاراتتى. ءوزى ءۇش ءجۇز تولەڭگىتى مەن قاسىنا ەرگەن بەس باتىرىن الىپ، كۇزدىڭ قار ارالاس قارا سۋىعىندا تورعاي مەن ىرعىز بويىنداعى كىشى ءجۇز بەن قىپشاقتىڭ جەرىنە قاراي كوشتى.
ءۇشIنشI ءبولىم
I
ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى گراف ۆاسيليي الەكسەيەۆيچ پەروۆسكيي، جۇمساق ورىندىققا شالقايا ءتۇسىپ، كوگىلدىر كوزىن ءسال جۇمىپ، كەڭ ماڭدايىن ۇزىن ساۋساقتى سول قولىمەن سيپاي تاعى دا ويعا كەتتى. «باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورىنىڭ قاراماعىنان كوشىپ كەلىپ كىشى ءجۇز ەرەۋىلشىلەرىنە قوسىلعان كەنەسارى سۇلتانمەن ءتىل تابۋعا قالاي ءماجبۇر بولىپ ەدى؟.. يە، يە، ول كەزدە پومەششيكتەردىڭ تەپكىسىنە شىداي الماعان ورىنبور ولكەسىنىڭ باسىبايلى قاراشەكپەندەرى مەن كازاك-ورىستاردىڭ تۇگەلدەي پاتشا ۇكىمەتىنە قارسىلىق كورسەتكەن قوزعالىسى باستالعان ەدى عوي. ول از بولعانداي ارقادان كەنەسارى كەلىپ ەلەك، ىرعىز، تورعاي بويىنداعى قازاق اۋىلدارى تەگىس ەرەۋىلگە شىقتى ەمەس پە... ورىنبور ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالمادى ما. ەكى وتتى بىردەي سوندىرۋگە كۇش جەتپەگەن سوڭ، امال جوق، قازاق ەرەۋىلشىلەرىمەن ءتىل تابۋعا ءماجبۇر بولعان جوقپىز با؟.. وندا دا ءبىز ەمەس، الدىمەنەن كەنەسارى سۇلتاننىڭ ءوزى ءبىتىم سۇرادى ەمەس يە؟ يە، يە، ءوزى سۇراعان. قالاي دەپ جازىپ ەدى ول سوندا حاتىندا؟» — ۆاسيليي الەكسەيەۆيچ ەلۋدەن اسىپ كەتكەنىنە قاراماستان، جاس جىگىتتەرشە ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، سۇڭعاق بويىن تىپ-تىك ۇستاپ، اياعىن سىپتاي باسىپ بۇرىشتا تۇرعان تەمىر شكافتان ءبىر پاپكانى الىپ ىشىندەگى قاعازداردى قاراي باستادى... «مىنە، مىنە وسى قاعاز... ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز وتىز توعىزىنشى جىلى ياعني قازاقشا دوڭىز جىلىنىڭ ناۋرىز ايى دەلىنگەن». پەروۆسكيي ەندى اۋزىن جىبىرلاتىپ وقي باستادى —«اتامىز ابىلاي حاننان بەرى ءبىز ورىس جۇرتشىلىعىمەن ءبىر تۋىسقان ادامداي ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىر ەدىك، تەك ءسىبىر گۋبەرناتورىنىڭ ادامدارى مازا بەرمەگەندىكتەن، امالسىز سوعىسۋعا ءماجبۇر بولدىق... ال ءسىزدىڭ جەرىڭىزگە كەلۋىمىزبەن ەش ۋاقىتتا دا روسسياعا قاس بولماعانىمدى ايتقىم كەلەدى، جانە مەنىڭ وسى ءسوزىمدى جوعارعى جاققا جەتكىزۋىڭىزدى وتىنەمىن»... گراف قاعازدى بىلاي قويىپ تاعى ويلانا قالدى. «روسسياعا قازاقتاردى باعىندىرۋدا مەنىڭ ساياساتىم اۋەل باستان-اق كنياز گورچاكوۆتىكىنەن وزگەشە بولاتىن... ولكە بويىنشا كوتەرىلگەن ورىس مۇجىقتارىنىڭ قيمىلىن ەسكە الىپ، مەن قازاقتاردى كنياز سەكىلدى قىلىشتىڭ كۇشىمەن ەمەس، بەيبىت جولمەن باعىندىرعان ءجون دەپ بىلگەم، سوندىقتان دا كەنەسارىنىڭ وتكەن كۇناسىنا كەشىرىم سۇراپ، جاڭاعى حاتىنىڭ كوشىرمەسىن سوعىس ءمينيسترى چەرنىشيەۆ پەن ۆيسە-كانسلەر نەسسەلرودە مىرزاعا جىبەرگەن ەدىم عوي،— پەروۆسكيي الدىنداعى پاپكانى تاعى اقتارا باستادى.— سول رەسمي حاتىم مىنا قاعاز عوي. «مارتەبەلى مىرزالار، ەرەۋىل ۇيىمداستىرىپ باس كوتەرگەن قاسىم ۇلى كەنەسارى سۇلتاننىڭ وسى جىبەرىپ وتىرعان حاتىنان، ەگەر پاتشا اعزام وعان كەشىرىم ىستەسە، ونىڭ بىزگە مويىن ۇسىنىپ باعىناتىنىن وزدەرىڭىز دە كورىپ وتىرسىزدار». يە، وسى حاتتىڭ اياعىندا بۇدان بىلاي قاراي ورىنبور جەرىنە كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ ىسىنە ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ كىرىسپەۋىن وتىنگەن ەدىم مەن. سولاي دەپ كنياز گورچاكوۆقا سوعىس ءمينيسترى بۇيرىق تا بەرگەن. ءبىراق ول بۇيرىقتى كنياز قالاي قارسى الدى؟ كنياز اشۋعا ءمىنىپ ماعان حات جازعان»...— گراف اقىرىن ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەدى دە گورچاكوۆتىڭ حاتىن تاۋىپ الىپ وقي باستادى.—«ورىنبورعا جاتاتىن قىرعىز-قايساقتاردى باسقارۋ وسى ۋاقىتقا دەيىن مەنىڭ ويلاماعان ءىسىم. بار ماقساتىم كەنەسارىنىڭ قانقۇيلى توبىرىنان ءوز گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىمدى امان ساقتاپ قالۋ بولاتىن. قىرعىز-قايساقتارعا كونە زامانداعىداي بوستاندىقتارىڭدى قايتارىپ اپەرەم دەپ سەندىرىپ، ءوزىنىڭ ەل توناۋشىلىعىن بۇركەي بىلگەن كەنەسارى بۇلىنشىلىگىنىڭ ءقاۋپى كۇشتى. وسى سەبەپتەن، وڭاي مال تابۋدان گورى، ەسكى زامانداعى ەركىنشىلىكتەرىن قايتارىپ الۋدى ارمان ەتىپ، ونىڭ سوڭىنان ەرگەندەر كوپ».
گراف تاعى ويلانا قالدى.
«ورىنبور ومبى ەمەس. مۇندا ورىس وقىعاندارىنىڭ دەموكراتشىل توبى بار. كوتەرىلگەن حالىقتى گورچاكوۆتاي قانعا باتىرسام، سول ءوزىم سىيلاساتىن، كەيدە پىكىرىمەن ساناساتىن ورىس وقىعاندارى نە ايتادى؟ ولاردىڭ دا ويىن ەسكە الۋ كەرەك. تۇركىستان تاريحى جونىندەگى ەڭبەكتەرىمەن ايگىلى بولعان، وزىممەن بىرگە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ۆ. ۆ. ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ، ورىس تۇسىنىك سوزدىگىن جاساۋشى ۆ. دال قازاقتاردىڭ روسسيا يمپەرياسىنىڭ قول استىنا كىرۋى ءتۇبى پروگرەسشىل جول، سوندىقتان ولاردى قارۋدىڭ كۇشىمەن ەمەس، اقىلمەن باعىندىرۋ كەرەك دەگەن پىكىردە ەمەس پە... بۇل ويدى وسى ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنىڭ باستىعى بوپ كوپ جىلدان بەرى قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان گەنەرال-مايور ۆ. ف. گەنس تە قولدايدى. ايتسە دە وسى گەنەرال-مايور قىزىق ادام، ءوزى روسسيا پاتشالىعىنا باعىنبادىڭ دەپ قازاقتارعا قارسى سوعىسادى، ءسويتىپ ءجۇرىپ ولاردىڭ جەتىم بالالارىن ۇيىنە جيناپ جەتىمحانا اشادى. جانە، جۇرتتان جاسىرىپ قازاقتاردىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسى جونىندە ەڭبەك جازادى. بۇلار از بولعانداي ورىنبورعا ايدالىپ كەلگەن پولياكتىڭ بەلگىلى ازاماتتارى دا حالىقتى قىرعاننان گورى اقىلمەن كوندىرگەن ءجون دەيدى. وسىنداي ويلارىن ميسكيەۆيچتىڭ جان اياسپاس دوسى، ورىنبور مۋزەيىن اشقان توماش زاڭ دا، شەكارا كوميسسياسىندا قىزمەت ىستەيتىن دارىندى اقىن ي. ۆ. ۆيتكيەۆيچ تە ەتكەن جىلى وزىمەن كەلىپ اشىقتان-اشىق ايتتى...
قاراماعىمداعى قازاق ەلىن قانعا باتىرىپ، ەرەۋىلىن باسقاندا كوڭىلدەس سىرلاستارىم، پەتەربۋرگتاعى بەلگىلى ورىس ادەبيەتشىلەرى نە ايتادى؟ ءوزىمنىڭ باۋىرىم، بەلگىلى جازۋشى انتون پوگورەلسكييدىڭ بەتىنە قالاي قارايمىن؟ ءبارى دە قان توگۋدى جەك كورەدى، مەنەن بىردەن بەزبەي مە؟»
پەتروۆسكيي تاعى دا تۇنجىراي قالدى.
«ايتسە دە مەن ءوز ويلاعانىما جەتكەن ەدىم. روسسيا پاتشالىعى مەن قازاق ەلىنىڭ اراسىنداعى قايشىلىق قاي تۇردە بىتەتىنىن كەنەسارى دا، مەن دە انىق بىلمەگەنمەن، ازىرگە قان توگىس شابۋىلدى ەكى جاق بىردەي توقتاتقان ەدىك قوي... باتىس ءسىبىر شەكاراسىنداعى اندا-ساندا بۇرق ەتە قالاتىن جانجالدى ەسەپكە الماساق، ورىنبور شەكاراسىنداعى بەكىنىستەر مەن كازاك-ورىس ستانسيالارىن شابۋىن كەنەسارى ءبىرجولا توقتاتتى دەسە دە بولادى... ونىڭ ەسەسىنە پاتشا اعزام وتكەن قىرقىنشى جىلى كەنەسارىنىڭ بار كۇناسىن كەشىرىپ، امنيستيا بەردى... جانە ايدالىپ، سوتتالىپ كەتكەن تۋعان-تۋىستارىن تەگىس قايتاردى...»
گراف بىردەمە ويىنا تۇسكەندەي ورنىنان تۇرەگەلىپ تەمىر شكافتان ەكىنشى ءبىر پاپكانى الدى.
«يە، يە، پاتشا اعزام مەنىڭ تىلەگىم ءۇشىن ءوزىنىڭ بۇرىنعى ۋكازىن بۇزعان جوق پا ەدى؟ ول ۋكازدا...»
پەروۆسكيي ۋكازعا كوز جۇگىرتىپ وقي باستادى. بۇل ءبىرىنشى نيكولاي پاتشانىڭ ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز وتىز سەگىزىنشى، قازاقشا يت جىلى مامىر ايىنىڭ بىرىندە بەرگەن ۋكازى ەدى. وندا «قىلمىستارى ءۇشىن ارەستانت روتالارىنا جىبەرىلگەن قازاقتار، مەرزىمدى ۋاقىتتارى بىتكەننەن كەيىن دە تۋعان جەرلەرىنە قايتارىلماي، اسكەر قىزمەتىنە جارايتىن سەنىمدىلەرى سولداتقا بەرىلىپ، ال وزگەلەرى يركۋت گۋبەرنياسىنا جەر اۋدارىلسىن»،— دەگەن.
«پاتشا اعزام وسى مەيىرىمسىز ۋكازىنا قاراماي،— دەدى گراف ىشىنەن،— كەنەسارىنىڭ ۇستالىپ كەتكەن تۋىستارىن، ءۋاليحاننىڭ ۇلكەن بالاسى عۇبايدوللادان باستاپ بوساتىپ بەردى... ءبىراق عۇبايدوللا تۋعان ءىنىسى — قۇسمۇرىننىڭ اعا سۇلتانى شىڭعىستىڭ ەلىنە بارماي، كەنەسارىعا كەلىپ قوسىلدى. نەلىكتەن؟ پاتشا اعزامنىڭ جاقسىلىعىن بىلمەگەندىگىنەن بە، الدە ءوزىنىڭ توقال شەشەسى، شىڭعىستىڭ اناسى ايعانىمعا دەگەن وشتىگىن ۇمىتپاعانى ما؟.. ايعانىم دەمەكشى، ونى وسىدان جيىرما بەس جىل بۇرىن پەتەربۋرگتا كورىپ ەدىم عوي... مارقۇم ءبىرىنشى الەكساندر پاتشانىڭ تۋعان كۇنگى تويىندا... سول تويعا ارنالعان بالدا سۇلۋلىق جاعىنان ايعانىمنان ەش ايەلدىڭ اسپاعانى ءالى ەسىمدە... وعان ءوزىم سەكىلدى ورىستىڭ جاس وفيسەرىنىڭ ءبارى عاشىق بولىپ قالعان ەدىك قوي». گراف الدەنەنى ەسىنە ءتۇسىرىپ كۇلىمسىرەدى. «يە، سويتكەن سۇلۋ ايعانىمدى قاسقىردىڭ قانشىعىنداي تاس جۇرەك دەپ كىم ويلاعان. حاندىققا وزىمەن تالاسقان ءۋاليدىڭ ۇلكەن ايەلىنەن تۋعان عۇبايدوللانى دا، ءۋاليدىڭ تۋعان اعاسى سارتايدى دا سىبىرگە جەر اۋدارتقان جوق پا؟— پەروۆسكيي تاعى كۇلىمسىرەدى.— الايدا ءبىرىنشى الەكساندر پاتشانىڭ سول تويىن ءومىر باقي ۇمىتا الماسپىن... جەتپىسكە تاياپ قالعان ءۋالي ءوزى سەكىلدى كىلەڭ اق شاشتى شالدارمەن پاتشا سارايىنىڭ ءبىر سالونىندا كارتا ويناپ وتىرعاندا، ءبيدىڭ ءدال قىزۋ ۇستىندە ايعانىمدى ءوز ۇيىمە الىپ كەتىپ ەدىم-اۋ! اح، جاستىق شاق، جاستىق شاق، سەن ءقازىر الىستاعى اي ءتارىزدىسىڭ عوي، ساۋلەڭ بار، قىزۋىڭ جوق...
ال سونداعى مارقۇم ءبىرىنشى الەكساندر تۋعان كۇنگى بالمەن، قورعانىشىم ءبىرىنشى نيكولاي پاتشانىڭ تۋعان كۇنىنە ارنالعان كەشەگى بال ايىرماسى قانداي؟ جەر مەن كوكتەي! العاشقى بالدا قىلىشتىڭ جۇزىندەي قىلشىلداعان وفيسەر ەدىم، الدىمدا مەن اساتىن سان قىزىق اسقار بەلدەر بار بولاتىن، بار بولاشاعىم مەنى كۇتىپ تۇر ەدى عوي... ال كەشەگى بالدا شە؟.. شىن قىزىعى ارتىندا قالعان كارىلىككە باس يە باستاعان جان سەكىلدى كورىنگەن جوقپىن با، سالتاناتتى ساراي بيكەشتەرىنە... ايعانىم ءتارىزدى جاس سۇلۋدى وڭاشاعا الىپ كەتپەك تۇگىل، پاتشا اعزامنىڭ كوڭىلدەسى جەزوكشە نينانىڭ ازىلىنە ءازىل قايتارا الماي قالدىم عوي... ءيا، ءيا، بالەنىڭ ءبارى وسى ازىلدەن باستالعان جوق پا؟.. ءسويتتى عوي».
ۆاسيليي الەكسەيەۆيچ تۇنجىراي ويعا كەتتى. راسىندا ول ويلاناتىن جايتتەر كوپ ەدى. پەروۆسكيي قوقانعا ءوزى باسقارىپ بارعان دوڭىز جىلعى ءساتسىز ەكسپەديسياسىنىڭ اۋرەسىنەن قۇتىلعان سوڭ، بيىل ازىراق دەم الىپ كوڭىل كوتەرەيىن دەپ جازعىتۇرىم پاتشا اعزامنىڭ رۇقساتى بويىنشا پەتەربۋرگكە كەلگەن. جاستىق شاق ەتكەن جەردىڭ ىستىقتىعى قانداي، وسى تاماشا استانادا ءۇش-تورت اي سەرۋەندەپ قالعان. ەندى قايتام دەپ تۇرعان كەزىندە پاتشا اعزامنىڭ ءبىر قىزىنىڭ تۋعان كۇنى بولىپ، سونىڭ بالىنا قاتىناسقان. بالدا قىدىرىپ ءجۇرىپ ءبىرىنشى نيكولاي يمپەراتورى مەن ونىڭ كوڭىلدەس ايەلى، پەتەربۋرگتىڭ سوڭعى كەزدە اۋىزعا ىلىنە باستاعان سۇلۋى نينا ماكەيەۆسكايامەن كەزدەسىپ قالعان. امانداسىپ بولعاننان كەيىن سايقال نينا:
— اح، پاتشا اعزام، ءسىزدىڭ ماعان بەرگەن ۋادەڭىزدى ورىنداماۋىڭىزعا ۆاسيليي الەكسەيەۆيچ تە كىنالى عوي دەپ ويلايمىن،— دەپ كۇلگەن.
پاتشا سارايى ايەلدەرىنىڭ مۇنداي ءسوزدى استارسىز ايتپايتىنىن بىلەتىن پەروۆسكيي دەرەۋ:
— عافۋ ەتىڭىز. ەگەر مارتەبەلى پاتشا اعزام ۋادە بەرگەن بولسا، ول ۋادەنى ورىنداۋ ءۇشىن ورىنبور ولكەسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى گراف پەروۆسكيي ءوز جانىن پيدا ەتۋگە بار،— دەپ باسىن يگەن.
— وندا قالاي بولعانى؟— سۇلۋ نينا سيقىرلانا كۇلگەن،— پاتشا اعزام ماعان وسى تويعا كويلەكتىككە بۇحار ءدۇرياسىن الدىرام دەپ ارناۋلى كەرۋەن جىبەرەدى. ال ول كەرۋەندى تاشكەنت تۇبىندە سوعىس اشقان ءسىزدىڭ كەنەسارى سۇلتانىڭىز تونايدى... بۇل ايىپ ەمەس پە؟
— ول مۇمكىن ەمەس. كەشە عانا حابار الدىم. بەسىنشى سەنتيابر كۇنى كەنەسارى سۇلتان ءوزىنىڭ تورعاي وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ورداسىندا بولاتىن.
— ورىنبوردان ارال تەڭىزىنىڭ جاعاسىنا دەيىن ەكى اي جۇرەتىن تەك ورىس گەنەرالدارى عانا،— دەگەن نيكولاي پاتشا كەكەتە، ءسال قاباعىن شىتىپ. بۇنىسى پەروۆسكييدىڭ حيۋا حاندىعىنا قارسى وتىز توعىزىنشى جىلى شىعارعان ەكسپەديسياسىنىڭ ارال تەڭىزىنىڭ جاعاسىنا ەكى ايدا ازەر بارعانىن بەتىنە سالىق ەتۋ،— ال قىرعىز سۇلتاندارى تورعايدان ءتورت مىڭ اسكەرمەن جەتى-اق كۇندە سوزاققا جەتەدى ەكەن.
— عافۋ ەتىڭىز، پاتشا اعزام، مەن ءسىزدىڭ قالجىڭىڭىزعا ءتۇسىنىپ تۇرعام جوق.— پەروۆسكيي باسىن يە تۇسكەن.
— قاراماعىنداعى قىرعىزداردىڭ نە ىستەپ جاتقانىن پاتشا گەنەرالدارىنان ەمەس، گەنەرالدارى پاتشاسىنان بىلەتىن بولعان ەكەن بۇل باقىتسىز روسسيادا.— نيكولاي پاتشا قاباعىن تۇيە تۇسكەن.— بىلمەسەڭىز ايتايىن. ءسىز قورعان بوپ جۇرگەن كەنەسارى سۇلتان وسى جىلى جەتىنشى سەنتيابر كۇنى ءوزىن حان دەپ جاريالاپ، سونىڭ قۇرمەتىنە ءبىر جەتىدەن كەيىن قوقان حاندىعىنا قارسى تاشكەنت تۇبىندە سوعىس اشقان.
— بەكەر بولار...— دەگەن پەروۆسكيي سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي. ويتكەنى جاقىندا عانا ءوزىنىڭ ورنىندا قالعان گەنەرال-مايور گەنستەن حات العان. حاتىندا ول اديۋتانتى گەرننىڭ كەنەسارى ورداسىنان ءبىرىنشى سەنتيابردە قايتقانىن جازىپ «ول جاقتا ءبارى تىنىش، كەنەسارى ءبىتىمنىڭ ەڭ سوڭعى شەشىمىن كۇتىپ ءجۇر» دەگەن.
— بەكەر؟ عافۋ ەتىڭىز، ءقادىرلى ۆاسيليي الەكسەيەۆيچ، بۇگىن عانا قوقان حانى شەرالىدەن شابارمان كەلدى،— نيكولاي پاتشا سوڭعى كەزگە دەيىن ءوزىنىڭ سۇيەپ جۇرگەن گۋبەرناتورىن ءبىرجولاتا جەرمەن-جەكسەن ەتكىسى كەلمەدى. ەندى ول جۇزىنە ءسال شىراي بەردى،— وسى ۋاقىتقا دەيىن كنياز گورچاكوۆتان گورى گراف پەروۆسكييدى جاقىن ساناساق ونىمىز كەنەسارىنى ءسىز حان ەتسىن دەگەنىمىز ەكەن دەپ تۇسىنبەڭىز. «ءبىر پاتشالىقتىڭ ىشىندە ەكىنشى پاتشالىق بولۋعا مۇمكىن ەمەس». جانە ينديا، اۋعانستان، ورتا ازيادا اعىلشىندار مەن ءبىزدىڭ تىلەگىمىز قاراما-قارسى كەلىپ وتىرعاندا، بۇقار، قوقان، حيۋا حاندىقتارىمەن ساۋدا-ساتتىقتى، قارىم-قاتىناستى بۇزۋ روسسيا يمپەرياسىنىڭ ساياساتىنا جاتپايدى. مۇنى دا ۇعىڭىز. دەمەك، كەنەسارى اڭگىمەسىن بىتىرەتىن ۋاقىت جەتتى. ءار گۋبەرناتور ءوز بەتىنشە ساياسات جۇرگىزۋدەن ەشتەڭە ونەتىن ەمەس. سوندىقتان مەن بۇگىن چەرنىشيەۆ مىرزاعا ءسىبىر مەن ورىنبور گۋبەرناتورلارى تىزە قوسا وتىرىپ، بيىل جازدا كەنەسارى قوزعالىسىن ءبىرجولاتا قۇرتاتىن بولسىن دەگەن بۇيرىق بەردىم. ەگەر بۇل مىندەتتى ورىنداي المايمىن دەسەڭىز...
— ءبارىن دە ءتۇسىندىم،— دەپ پەروۆسكيي باسىن يە تۇسكەن.
— تۇسىنسەڭىز، كوپ كەشىكپەي ورىنبورعا ءجۇرىپ كەتەرسىز دەپ ويلايمىن.— پاتشا اعزام باسىن يزەپ قوشتاستى دا، ەندى كىدىرمەي، قاسىنداعى سۇلۋ كەلىنشەكتى قولتىقتاپ كەتە بارعان.
نينا ماكەيەۆسكايا سوعىس ءمينيسترى چەرنىشيەۆتىڭ نيكولاي پاتشاعا جاقىنداستىرعان ايەلى ەكەنىن گراف بىلەتىن. ال سول چەرنىشيەۆتىڭ كوپتەن بەرى پەروۆسكييدىڭ ورنىنا ارتيللەريا گەنەرال-مايورى وبرۋچيەۆتى قويعىسى كەلىپ جۇرگەنىن دە سەزەتىن. تەك پاتشا اعزامنىڭ ءوزى پەروۆسكييدى سۇيەيتىن بولعاندىقتان «اۋىستىرايىق» دەۋگە باتا المايتىن. «چەرنىشيەۆ ويلاعان ماقساتىنا جاقىنداپ قالعان سەكىلدى-اۋ» دەدى گراف ىشىنەن، پاتشا اعزامنىڭ سوزىنەن وزىنە كوز قاراستىڭ وزگەرە باستاعانىن سەزىپ، «ءبىر قاتىنعا كويلەككە دەگەن تورقانىڭ مەزگىلىندە كەلمەگەنى ءۇشىن ءبىر ەلدىڭ تاعدىرى وزگەشە شەشىلۋى كەرەك».
پەروۆسكيي سول ءتۇنى تاڭ اتا-اق ورىنبورعا اتتانعان دا سۋىت ءجۇرىپ كەشە جەتكەن. كەلگەن بەتىندە-اق گەنستەن بولعان ۋاقيعانىڭ انىعىن بىلگەن. بۇگىن قولدانار شارانى شەشپەك.
كەنەسارى قوزعالىسىن باسۋدى اقىلداسپاق بولعان پەروۆسكيي قاراماعىنداعى اعا سۇلتاندارعا «تەز جەتسىن» دەپ ات شاپتىرعان. ال بارلىق جاعدايدى تولىق بايانداۋدى گەنەرال گەنسكە تاپسىرعان. اسكەري گۋبەرناتور بۇل بايانداماعا ءبىر تاۋلىك قانا ۋاقىت بەرگەن. ءقازىر سول گەنەرال گەنستى كۇتىپ وتىرعان جايى بار.
— اسكەري گۋبەرناتور مىرزا،— دەدى ەسىكتى اشىپ حاتشى-اديۋتانتى اققۇبا كەلگەن بالا جىگىت،— گەنەرال مايور مىرزا كەلدى.
— كىرسىن.
ۇزىن بويلى، قوشقار تۇمسىقتى، ويلى، ۇلكەن كوزىندە التىن پەنسنەسى بار، اسكەري ادامنان گورى وقىمىستىلارعا كوبىرەك ۇقساس گەنس ۇيگە كىردى.
گرافتىڭ كابينەتى گورچاكتىڭ كىسى قابىلدايتىن بولمەسىندەي داليىپ جاتقان سۇستى بولماسا دا، ءتورت بۇرىشتى اجەپتاۋىر كەڭ زال. ستول تۇسىنداعى پاتشا اعزامنىڭ سۋرەتىنەن بوتەن اسكەري گۋبەرناتور قۇرمەت تۇتاتىن سۋۆوروۆ، كۋتۋزوۆ سەكىلدى اتاقتى ورىس قولباسشىلارىنىڭ عانا بىر-ەكى تاس مۇسىندەرى بار. جۇمساق ورىندىقتار، ديۆاندار ءبارى التىن تۇستەس سارى بارقىتپەن تىستالعان. قابىرعادا ورىنبور ولكەسىنىڭ ۇلكەن كارتاسى. بولمە ءىشى تولعان كىتاپ. بۇرىشتاعى شكاف ىشىندە دە، ستول ۇستىندە دە كىلەڭ بىلعارى تىستى جۋان شىعارمالار...
— جاقسى جاتىپ، ءجايلى تۇردىڭىز با، ۆاسيليي الەكسەيەۆيچ،— دەدى گەنس قول بەرىپ امانداسىپ، بۇل ەكەۋى كوپتەن كەلە جاتقان ارىپتەس، سەرىكتەس ادام بولعاندىقتان ارالارىندا بالەندەي رەسمي ءتارتىپ ساقتالا قويمايتىن،— جول سوعىپ تاستاعان جوق پا ەكەن؟..
— جول سوققانمەن توسەكتە راحاتتانىپ جاتاتىن كەز بولىپ تۇر ما؟— پەروۆسكيي ەزۋ تارتىپ كۇلدى دە، تەز ورنىنان تۇرەگەلىپ، قابىرعادا كارتانىڭ الدىنا باردى.— ۋاقىتتى بوسقا وتكىزبەيىك، گەنەرال مىرزا، ءسىز ماعان الدىمەن كەنەسارى سۇلتاننىڭ قاراماعىنداعى ەلدىڭ قايسىسى قاي جەردە، سونى كورسەتىڭىزشى.
گەنس بۇرىشتا تۇرعان كورسەتكىش تاياقتى الىپ سويلەي باستادى.
— بۇل جاققا كەنەسارىنىڭ سوڭىنان كوشىپ كەلگەن اقمولا جانە قارقارالى وكرۋگتەرىنىڭ الكە — بايدالى، تىنالى — قارپىق، الشىن — جاعالبايلى، قاراكەسەك، ايتقوجا — قارپىق، توبە — تەمەش بولىستارى قاراقۇم مەن اققۇمنىڭ توڭىرەگىندەگى مىنا جايىلىمدار مەن جىلانشىق وزەنىنىڭ تورعايعا قۇياتىن ساعاسىنا ورنالاستى. ال باياناۋىل وكرۋگىنەن كەلگەن قوزعان، قويلىباي — شاعىر، قارجاس، مالاي — قالقامان بولىستارى مەن اقمولا وكرۋگىنىڭ تىنالى — قارپىق، تورايعىر — قىپشاق بولىستارىنىڭ قالعان اۋىلدارى باعانالى رۋىمەن قوسىلا، مىنا قارا تورعاي وزەنى بويىنا جايلاستى. وسى قارا تورعايدىڭ جوعارعى تۇسىندا، جۇرت «وردا تىككەن» دەپ اتاي باستاعان جەردە كەنەسارىنىڭ ءوزىنىڭ اۋلى تۇر. وتىز سەگىزىنشى جىلى كەنەسارىمەن بىرگە كوتەرىلگەن ورتا ءجۇزدىڭ اتباسار دۋانىنا جاتاتىن مىنا ارعىناتى ۇلىتاۋ، تەرىساققان، قايراقتى، شويىندى كول، اق كول ماڭىن جايلاعان قالىڭ التاي — الكە، التاي — ءبايدالى، توبەت — تەمەش، تىنالى — قارپىق، ايتقوجا — قارپىق، قويلىباي — التاي، الشىن — جاعالبايلى رۋلارى ءبىزدىڭ جەرىمىزدەگى الشىنمەن بىرىگىپ كەتىپ وتىر. مىنە كوردىڭىز بە، قانشا جەر ەكەنىن؟ گەنس كارتانىڭ ءدال ورتاسىن قوماقتى ەتىپ ءبىر ويىپ ءوتتى،— بۇعان مىنا جايىقتىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى جەم، ەلەك، ىرعىز وزەندەرى مەن جىلاندى، مۇعاجار تاۋلارىنىڭ باۋىرىن قونىس ەتكەن كىشى ءجۇزدىڭ تابىن، تاما، شىقىلىق، شومەكەي، شەكتى، ءتورتقارا رۋلارىن قوسساڭىز ەرەۋىلشىل سۇلتان قاراماعىندا فرانسيا مەن يتالياعا پارا-پار ءبىر حاندىق ەل بولادى.
پەروۆسكيي كارتاعا ويلانا كوز تاستادى.
— تاڭ قالام،— دەدى ول ءسال كىدىرە،— جايشىلىقتا اۋلى ءبىر قونىپ ەتەتىن جەرگە تالاساتىن قازاق رۋلارى، سىبىردەن قاپتاي كەشكەن وسىنشاما ەلگە قالاي قونىس بەردى؟
— راسىندا، بۇل تاڭ قالاتىن جاعداي،— گەنس ويلانا جاۋاپ قايىردى.— كەنەسارىنىڭ كۇشى دە وسىندا ەمەس پە؟ ول روسسيا يمپەرياسىنىڭ وتارشىلىق ساياساتىن ءومىر بويى بىتىراپ جۇرگەن قازاق رۋلارىنىڭ باسىن قوسۋعا پايدالانا ءبىلىپ وتىر.
— سوندىقتان دا ونى قازاقتار حان سايلادى دەمەكسىڭ بە؟
— «كەنەسارىنى جەتىنشى سەنتيابر كۇنى حان كوتەرىپتى» دەگەن حاباردى ءۇش كۇننەن كەيىن مەن دە ەستىدىم. ءسىزدىڭ اتىڭىزدان ارناۋلى كىسى جىبەرىپ «بۇل راس حابار ما؟» دەپ سۇراق سالعانىمدا كەنەسارى: «بەكەر دەپ جاۋاپ قايىردى. بۇل سوزگە مەن سەندىم. ويتكەنى «ءۇش ءجۇزدىڭ ادامدارى كەنەسارىنى اق كيگىزگە كوتەرىپ حان سايلاپتى. تورعاي بويىندا ۇلان-اسىر توي بولىپ جاتىر»، — دەپ قوقان بەيقام وتىرعاندا ول ءتورت مىڭ اسكەرمەن ءبىر جەتى وتپەي سوزاقتان ءبىر-اق شىقتى. سونىسىنا قاراعاندا «كەنەسارى حان بولىپتى» دەگەن ءسوز قۋلىعى ما دەيمىن. نە بولسا دا انىعىن گەرن مىرزا ءبىلىپ كەلەدى، ول الدىڭعى كۇنى ءجۇرىپ كەتتى.
— بار قازاقتىڭ باسىن قوساتىن حانىڭ بولدىم دەمەسە سوزاققا نەگە باردى؟
— تورعاي پراۆيتەلى احمەت ءجانتورين: «كەنەسارى سوزاققا ءوز بەتىمەن بارعان جوق. تاشكەنت قۇشبەگىنە قارسى باس كوتەرگەن سىر بويىن جايلاعان شومەكەي، ءتورتقارا، تاما رۋلارى ونى قوقان حاندىعىنان قۇتقارۋدى سۇراپ شاقىرىپ وتىر» دەيدى. ال ءسىبىر تاموجنىي وكرۋگىنىڭ باستىعى: «كەنەسارى قوقان جەرىنە سوڭعى الاساپىران كەزدە كوشىپ كەتكەن روسسياعا باعىناتىن قىرعىز اۋىلدارىن قايتارىپ اكەلۋگە ءوتتى» دەيدى. ەگەر بۇل حابارلارعا تۋعان اكەسى قاسىم تورەنى قوقان حانى مەن تاشكەنت قۇشبەگىسىنىڭ ولتىرگەنىن ەسكە الساق، ازيا ەلىنىڭ ءداستۇرى بويىنشا كەنەسارىنىڭ جاۋ جۇرتىن شابام دەۋى تاڭ قالارلىق ءىس ەمەس.
— كەنەسارىنىڭ تۋىستارىن ولتىرگەن مادەلىحان مەن تاشكەنت قۇشبەگى بەگدەربەك، لاشكارلار ءقازىر جوق. وندا مادەلىحاننىڭ ءىنىسى مومىن شەرالىحان. ول بىزگە دوس.
مادەلىحان باياعى تاشكەندە توقال شەشەسىمەن كەزدەسكەننەن كەيىن، ءبىر جىل وتپەي ۇيلەنگەن بولاتىن. بۇنىسىن كاپىر ءىسى دەپ «قاساپشى نۇراسۋللا» اتانعان بۇحار ءامىرى، بيىلعى جىلى كوپ اسكەرمەن كەپ مادەلىحاندى باۋىزداپ، ال سۇلۋ حانپادشايىمنىڭ كۇنتيمەسىنە قورعاسىن قۇيىپ ولتىرگەن-دى. گراف سونى ايتىپ تۇر.
— بۇقار مەن قوقان حاندىعىنىڭ اراسىنداعى قاستىقتى پايدالانىپ، كەنەسارى ەلىن بوساتىپ الامىن دەسە، وسى كەز ەڭ ىڭعايلى كەز. كەنەسارىنىڭ قيمىلى وسىنى كورسەتەدى... ال ول بۇحار، قوقان، حيۋا حاندارىنىڭ ءبىرىنىڭ دە قول استىنا كىرگىسى كەلمەيدى. ولاردىڭ قازاق حالقىنا جاندارى اشىمايتىنىن، ءوزىن «بىزگە كەل» دەپ شاقىرسا، حاندىقتارىن روسسيادان قورعايتىن الدىڭعى شەپ ەتىپ پايدالانۋدى عانا كوزدەيتىنىن كەنەسارى جاقسى بىلەدى. سوندىقتان دا الدىڭعى جىلى وكتيابر ايىندا مادەلىحان كوپ سىيلىقپەن ادەيى كىسى جىبەرىپ، قوقان حاندىعىنا كوش دەگەنىندە، كەنەسارىنىڭ كونبەي قالعانى وزىڭىزگە ايان. ول حيۋا حانى اللاقۇلعا دا كونبەگەن. بۇل جاعدايلار تۋرالى ءبىز وكتيابر ايىندا گراف نەسسەلرودەگە ارناۋلى حات جازعانبىز...
— ءبارى دۇرىس. كەنەسارىنىڭ قوقان، بۇحار، حيۋا حاندارىنىڭ قاراماعى تۇگىل، روسسيا يمپەرياسىنىڭ دا قول استىنا كىرگىسى كەلمەيتىنىن بىلەمىن. ونىڭ ويى روسسيا بەرگەن تىنىشتىقتى پايدالانىپ، قوقان قاراماعىنداعى قازاقتاردى وزىنە قوسىپ الۋ. ءسويتىپ بارىپ قازاق حاندىعىن قۇرۋ... شاماسى كەلسە حيۋا حانىنا قارسى شىعىپ جۇرگەن كوتىباردىڭ ەسەتىن دە وزىنە ەرتۋ. ءبىراق ەسەت تە، سىر بويىنىڭ باتىرى جانعوجا دا كەنەسارىنىڭ قول استىندا بولعىسى كەلمەيدى. ولار «ورتاق وگىزدەن، وڭاشا بۇزاۋدى» جاقسى كورەدى. كەنەسارىعا كىشى ءجۇزدىڭ ءبارى بىردەي قوسىلماي وتىرۋىنا دا وسى سەبەپ...
— جانعوجا بۇل جولى كەنەسارىمەن ءتىل تاۋىپتى. ايتپەسە بەس مىڭ اسكەرى بار سوزاق سەكىلدى كۇشتى بەكىنىستى، كەنەسارى ەكى مىڭ اسكەرىمەن قالاي السىن...
پەروۆسكيي گەنستىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— پاتشا اعزام ءتورت مىڭ اسكەرمەن اتتانىپتى دەيدى عوي كەنەسارىنى؟
— ونىسى راس. ءبىراق مىناۋ شۇڭقىر قۇدىق تۇبىنە ات شالدىرعان اسكەرىنىڭ اراسىندا ديزەنتەريا اۋرۋى پايدا بولىپ ەكى مىڭداي جاۋىنگەرى ۇرىسقا قاتىناسا الماپتى. ونىڭ ورنىنا جانعوجا باتىر ەكى مىڭ اسكەرىمەن كەلىپ قوسىلىپتى.
— ءسويتىپ ولار سوزاقتى الىپ پا؟
— الۋعا تاياۋ دەيدى. بۇگىن ۇرىس باستالعانىنا ون كۇن.
— عاجاپ،— دەدى پەروۆسكيي،— زەڭبىرەكتى، بەس مىڭ اسكەرى بار مىقتى بەكىنىستى كەنەسارى ءتورت مىڭ اتتى اسكەرىمەن قالاي الماق؟
— قيانات كورىپ قورلانعان جۇرت قاشان دا بولسا تاۋەكەلشىل كەلەدى. ءبىرى ونعا تاتيدى. ونىڭ ۇستىنە كەنەسارى سەكىلدى تاجىريبەلى قولباسشىسى بولسا...— گەنس ويعا شومعانداي ءسال كىدىردى،— كەنەسارىنىڭ سوزاقتى الاتىنى ءسوزسىز. بەكىنىس قابىرعاسىنا شىعاتىن جۇزدەگەن باسپالداق ىستەتىپتى. ول باسپالداقپەن ورمەلەيتىن باتىرلار قازاق جىگىتتەرىنىڭ اراسىندا قاشان دا بولسا مىڭداپ تابىلادى.
— ءسوز جوق، باتىر حالىق!— دەدى پەروۆسكيي،— تەك باستارى بىرىكپەيدى. رۋ-رۋ بوپ ۇنەمى تالاسادى دا جاتادى. كورىنگەنگە باعىنۋلارىنىڭ باس سەبەبىنىڭ ءوزى دە وسىندا...— ۆاسيليي الەكسەيەۆيچ كەنەت كارتاعا بۇرىلدى. ەسىنە پاتشا اعزامنىڭ كەنەسارى سوزاققا ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە جەتىپتى دەگەن ءسوزى ءتۇستى. ول كارتادان كوزىن الماي،— ورتا جولدا بەتپاقدالا، اتپەنەن وسىناۋ جەردى ولار قالاي ءبىر جەتىدە الدى؟— دەدى.
گەنس كۇلدى.
— ءبىر جەتى ەمەس، بەس كۇننىڭ ىشىندە كەنەسارىنىڭ جەتىنشى سەنتيابر كۇنى ۇلىتاۋ ماڭىندا بولعانى حاق. ونى حان سايلادى ما، سايلامادى ما بىلمەيمىن، سول كۇنى الاشاحاننىڭ ءقابىرىنىڭ جانىندا سۇلتاندى قولدايتىن رۋدىڭ بار اقساقال، بيلەرىنىڭ جينالۋى راس. ال ون ەكىنشى سەنتيابر كۇنى ول اۋرۋدان ساۋ قالعان اسكەرىمەن سوزاقتان ءبىر-اق شىقتى. كەنەسارىنىڭ كۇشىنىڭ ءوزى وسى شاپشاڭدىعىندا، قۇلان، كيىك سەكىلدى تۋعان دالاسىنىڭ وي-شۇقىرىن جاقسى بىلەتىندىگىندە...
— ايتسە دە بەس كۇندە... پەروۆسكيي كەنەت كارتاعا قايتا بۋرىلدى.— سوندا ول قاي جولمەن جۇرگەن؟ بەتپاقدالادان قۇس بولىپ ۇشىپ ءوتتى مە؟ قازاقتىڭ سىرعا باراتىن ەسكى جولى مىناۋ بالقاش كولى جاعاسى ارقىلى وتەدى... نە بولماسا قاراقۇمدى باسىپ وتىرادى. ءبىراق وعان ات ەمەس، تۇيە كەرەك.
— كەنەسارى بۇ جولى الاشاحاننىڭ بۇدان ءتورت ءجۇز جىل بۇرىن سالعان ەسكى سۇرلەۋىمەن ءجۇرىپتى. ونى ماعان كەشە بىزگە حات اكەلگەن ءبىر ساربازى ايتتى. ەگەر بىلگىڭىز كەلسە...
پەروۆسكييدىڭ ەسىنە اق پاتشانىڭ ءوزىنىڭ ارال تەڭىزىنە ەكى ايدا جەتكەنى جايىنداعى كەكەسىنى تاعى ءتۇستى. ول قاباعىن ءسال شىتتى دا، «كورسەت» دەپ باسىن يزەدى.
— بىرىنشىدەن، ول بۇل جورىققا باسشى ەتىپ ارقانىڭ باتىرلارىن ەمەس، قۇم كەشىپ ۇيرەنگەن شومەكەي، تابىن، ءتورتقارا رۋلارىنىڭ تاڭداۋلى جىگىتتەرىن العان...— گەنس كارتانىڭ جانىنا كەلىپ، ونى ۇزىن كورسەتكىشپەن شۇقىلاي، سول جورىققا ءدال ءوزى قاتىناسقانداي تاپتەشتەپ سويلەپ كەتتى.— ولار مىنا قارا كەڭگىردەگى الاشاحان مازارىنان شىعىپ، ۇلىتاۋدان ءجۇز وتىز شاقىرىمداي جەردەگى قارا جارعا كەلىپ تۇنەپتى. ودان سارىسۋدىڭ قۇمايتتى وڭ جاعىن جاعالاپ وتىرىپ، جيىرما ەكى شاقىرىمداي جەردەگى تايماس باتىردىڭ مولاسىن باسىپ، قىرىق بەس شاقىرىم تۇراتىن مىنا قىز مولاسى دەپ اتالاتىن تۇسقا كەلىپ ازىراق ات شالدىرىپتى.
— بۇل ارا شوپكە كەدەي، سۋعا جارىماعان جەر سەكىلدى عوي؟
— دۇرىس ايتاسىز،— دەدى گەنس،— قازاق جىلقىسى مۇنداي جەردە دە وتتاي الادى... سوسىن جيىرما جەتى شاقىرىمداي جەردەگى مىنا سارت مولاسىنان ءسال تومەنىرەك، سارىسۋدىڭ تاسوتكەل دەپ اتالاتىن تۇسىنان اسكەر ارعى بەتكە ءوتىپ ءبىر تۇنەپتى... تاڭ اتا قالىڭ قول قايتا كوتەرىلىپ سارىسۋدىڭ سول جاق جاعاسىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، وتىز شاقىرىمداي جەردە تۇراتىن قارا قىپشاق بەيىتىنە كەلىپ تاعى دا ات شالدىرىپتى. بۇدان ءارى كوپ كەشىكپەي كوكجيدە دەيتىن وركەش-وركەش قۇمدى ءوڭىر باستالادى. بۇل ارادا تاقىر سورداعىداي ەمەس، وركەش-وركەش شاعىلداردىڭ اراسىنداعى ساي، ويپاتتاردا جۇزگەن، جىڭعىل، شەڭگەل، بايالىش، سەكسەۋىل وسەدى. كەي جەرلەرىندە بيىكتىگى بەس ساجىنداي جيدە اعاشتارى دا شوعىرلانا كەزدەسەدى. اندا-ساندا سۇرعىلت تۇستەس كىشكەنتاي قوياندار مەن يرەلەڭدەگەن شاعىن سۇر جىلاندار كوزگە تۇسەدى. وقتا-تەكتە ۇيىرىمەن ايدالانى باسىنا كوتەرىپ ساتىرلاي شاپقان قارا قۇيرىقتى دا كورۋگە بولادى. وسى شاعىلداردىڭ اراسىنداعى جەردى قۇلاش بويى قازساڭ، تۇششى سۋ شىعادى. وسى ارامەن كوكجيدە قويناۋىنان وتىز شاقىرىمداي جەردەگى جامان قورعانعا جەتەسىڭ.
— بۇل قوقان حاندارىنىڭ قازاق جەرىنە سالعان العاشقى قورعانى عوي؟— دەدى پەروۆسكيي ويلانا.
— ءيا،— گەنس الدەنەنى ەسىنە تۇسىرگەندەي ءسال كىدىردى دە، قايتا سويلەپ كەتتى.— بۇل بيىكتىگى ءتورت، قالىڭدىعى ءبىر جارىم كەزدەي، ءتورت بۇرىشتى شىم دۋال. كولدەنەڭى جيىرما بەس ساجىنداي، ۇزىندىعى دا سونداي. دۋالدى قورشاي تەرەڭدىگى ءۇش جارىم، كولدەنەڭى ەكى كەزدەي ور قازىلعان. ءبىر كەزدە قوقان حاندارى بۇل قورعاندى قازاقتاردان كەرۋەن جولىن قورعاۋ ءۇشىن سالسا، سوڭعى كەزدە قازاق اۋىلدارىن شابۋ الدىندا توقتايتىن بەكىنىسى ەتكەن. وسى جامان قورعاندا ءبىر تۇنەپ كەنەسارى قولى ءارى قاراي ءجۇرىپتى. بارحاندار بۇدان ءارى كىشىرەيە تۇسەدى، ءبىراق مال وتى جوقتىڭ قاسى. قازساڭ ءالى دە تۇششى سۋ شىعادى. جامان قورعاننان سارىسۋدىڭ سول جاعىن جاعالاي قىزىل جىڭعىل ارقىلى وتىز بەس شاقىرىمداي جەر وتكەننەن كەيىن ساندىبايعا وشتەسىپ قارا كەڭگىردەن كوشىپ كەتكەن باتەش باتىردىڭ تەلىكولدەگى قىستاۋىنىڭ ۇستىنەن شىعاسىڭ. وسى قىستاۋدان كەيىن، جازعىتۇرىمعى قار سۋىنان عانا پايدا بولاتىن، سارىسۋعا قۇياتىن، بوقتىقارىن دەگەن جىلعا كەزدەسەدى. ەگەر سونىڭ قۇمايتتى جاعاسىمەن ءجۇرىپ وتىرساڭ، قىرىق شاقىرىمداي جەردەگى اينامكول دەپ اتالاتىن كوگال ءشوپتى، قامىستى قاراسۋعا كەزدەسەسىڭ. ودان ءارى قاراي بەتپاقدالا باستالادى.
گەنس ءسال توقتاپ، كارتاعا قارادى دا:
— ۇمىتىپ بارا جاتىر ەكەنمىن عوي. جامان قورعان مەن باتەش قىستاۋىنىڭ اراسىندا مىناۋ شۇڭقىر قۇدىق دەپ اتالاتىن ءۇش قۇدىق جاتىر. بۇل قۇدىقتاردىڭ سۋى تۇششى، ءمولدىر، ءبىراق ىشىندە شىلاۋ ءشوپ كوپ. ولاردا ءتۇرلى ميكروبتار، ينفۋزوريالار بار. بايتابىن باتىر باستاپ كەلە جاتقان قول ىستىققا شىداي الماي وسى قۇدىقتارعا توقتاپ سۋ ىشكەن ەكەن، شەتىنەن اۋىرىپتى...— اۋىرعان اسكەرىنىڭ كوبىن قىزىلجىڭعىل بويىنا قىستاۋعا كەلگەن نايماننىڭ باعانالى ەلىنە كەنەسارى قالدىرىپ كەتىپتى.
گەنستىڭ جاس كەزىندە جاعرافيالىق ەكسپەديسيامەن وسى ارانى سان كەزگەنىن بىلەتىن پەروۆسكيي ونىڭ ءسوزىن بولگەن جوق. تەك تىڭداۋدا بولدى.
— بەتپاقدالا الىستان قاراعان ادامعا، جان-جاعىنان ون بەس ساجىنداي بيىكتەنە كوتەرىلىپ ءبىر تۇتاسقان قىزىل كۇرەڭ جار سەكىلدەنىپ كورىنەدى. العاشقى كورگەن كىسىگە ول ءبىر ءتۇرلى سۋىق، سۇستى...— تەك ىشىنە كىرگەندە عانا ازداپ كوڭىلىڭ ورنىققانداي بولادى. سويتسە دە ۇشى-قيىرى جوق تاقىر ادامنىڭ زارەسىن الماي قويمايدى،— دەدى گەنس ءسوزىن قايتا باستاپ،—وسىنداي ەشبىر وسىمدىگى جوق قۇم مەن تاقىردى باسىپ ءجۇرىپ وتىرساڭ جەتپىس شاقىرىمداي وتكەندە تەرىساققان دەگەن سۋى قۇمعا ءسىڭىپ كەتكەن سايعا كەزدەسەسىڭ. ودان جيىرما شاقىرىمداي جەردە الدىڭدا ايدارلى قۇم سايى جاتادى. بۇل ارادا وشاعان، تۇيە جاپىراق سەكىلدى ازداعان وسىمدىك كەزدەسەدى. ءدال وسى جەردە شىڭىراۋ دەپ اتالاتىن تەرەڭ قۇدىق بار. سۋى مول. ءبىراق كەنەسارى اسكەرى بۇل اراعا كىدىرمەي، بولدىرا باستاعان اتتارىنا تۇركمەندەرشە قويدىڭ قۇيرىعىن جەگىزىپ...
— قۋ دالادا قۇيرىقتى قايدان الىپ ءجۇر؟— دەدى پەروۆسكيي، — الدە بۇل ارادا ەل بار ما؟
— جوق. ولار ءجۇز اتقا ءجۇز قوي تاڭىپ الىپ ءجۇرىپتى... سودان بەتپاقدالانى كوكتەي ءجۇز جيىرما شاقىرىمداي جەر وتكەندە كولدەنەڭدەي كەزدەسەتىن شۋ وزەنىنىڭ بەسقۇلان دەپ اتالاتىن وتكەلىنە كەلىپ توقتاپتى. ار جاعىندا سىرداريا جەرى. ءبىراق ءالى دە قۇم، ءالى دە تاقىر. سۋى اششى، ءشوبى از. بەسقۇلاننان ون التى شاقىرىمداي جەردە اقجايىقتان كولى بار. بۇ دا اششى كول. ودان ينەي مەن قۇلان قاباق ادىرلارىن باسىپ وتىرىپ ون جەتى — ون سەگىز شاقىرىمداي جەردەگى مىنا قوسقۇدىققا كەلەسىڭ. بۇنىڭ دا سۋى اششى، ءشوبى ماردىمسىز. قوسقۇدىقتان وتىز شاقىرىم بارحاندى قۇمدى باسىپ وتىرىپ، مىنا سۋسىز شۇبار دەگەن سايدىڭ بويىنداعى جامانقۇدىققا جەتەسىڭ. بۇنىڭ سۋى ءسال تۇششىلاۋ، ءبىراق تۇيە بولماسا جىلقى ىشۋگە كەلمەيدى. بۇدان جيىرما بەس شاقىرىمداي جەردە بەردى بي مولاسى بار. بۇل ارادا تۇششى سۋلى كىشكەنتاي ساي بار. جاعاسىندا ازىن-اۋلاق وسىمدىك تە جوق ەمەس. كەنەسارى قولى بەسقۇلان وتكەلىنەن كەيىن كىدىرمەي ءجۇرىپ وتىرىپ، توقسان شاقىرىم قۇمدى، ءشولدى جەردى كۇننىڭ ىستىعىنا قاراماي ءبىر-اق كۇندە العان. وسى كەيدە بەردى بي مولاسى، كەيدە قۇل دەپ اتالاتىن سايدا ات شالدىرىپ، وزدەرى ءتۇنى بويى تىنىعىپ، تاڭ اتا ار جاعىندا جيىرما بەس شاقىرىم جەردەگى سوزاقتىڭ تۇبىنەن ءبىر-اق شىققان. كۇن شىقپاي بەكىنىستى قورشاپ الىپتى. سوزاق داتقاسى باباجان ءتىپتى قاننەن-قاپەرسىز جاتسا كەرەك، ءبىر نوكەرى كەلىپ «جاۋ كەلىپ قالدى، تۇرىڭىز!» دەسە، «سوزاققا كەنەسارىدان بوتەن جان باتا المايدى. كەنەسارى قايدا، سوزاق قايدا!» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. نوكەرى: «كەلگەن سول كەنەسارىنىڭ ءوزى!»— دەسە، «شىراعىم، جىلاعىسى كەلگەن بالا اكەسىنىڭ ساقالىمەن وينايدى. ۇلىتاۋدا حاندىعىن تويلاپ جاتقان كەنەسارى قۇس بولىپ ۇشىپ كەلمەسە، قايدان كەلەدى، ويىنىڭدى قوي!»—دەپ اقىرىپتى.
پەروۆسكيي ەزۋ تارتىپ كۇلدى.
— ۇلىتاۋدان سوزاققا دەيىن التى ءجۇز شاقىرىمداي قۇمدى، ءشولدى جەردى بەس كۇندە ەتىپتى دەگەن سوزگە باباجان تۇگىل، مەن دە سەنبەس ەدىم. تەك مۇنداي جۇرىسكە كۇنىنە ءجۇز جيىرما شاقىرىم جەر الاتىن قازاق اتى عانا جارايدى.
— قازاق جىگىتتەرى شە؟— گەنس تە كۇلدى.— العاشقى ساياحاتىمدا سالت اتقا مىنەمىن دەپ مەنىڭ دە ارتىم ويىلىپ قالعان.— گەنەرال-مايور ءقازىر قازاق ولكەسىن وتارلاۋعا كەلگەن جان سەكىلدى ەمەس، قازاق جەرىن زەرتتەۋگە كەلگەن قاراپايىم عالىم ءتارىزدى.— ءبىراق سول جولى مەن بۇل حالىقتىڭ كوپ ەتنوگرافيالىق ماتەريالدارىن، ەرتەگى، داستاندارىن وتە كوپ جازىپ الدىم...— كەنەت ول پەروۆسكييگە كۇلىمسىرەي قارادى،— ءسىز شۋ وزەنىنىڭ مىنا وتكەلىن بەسقۇلان، ال مىنا توبەلەردى ينەي، قابان دەپ نەگە اتايتىنىن ەستىگەنىڭىز بار ما؟
ورىنبور شەكارا باسقارماسىنىڭ باستىعى گەنەرال-مايور گەنستىڭ سوعىستان كورى، تاريحي، ەتنوگرافيالىق جاعدايدى سۇيە اڭگىمە ەتەتىنىن بىلەتىن پەروۆسكيي، ءىس جايىندا سويلەسۋگە اسىعىپ تۇرسا دا، ونىڭ كوڭىلىن قالدىرعىسى كەلمەي:
— بىلمەيمىن،— دەدى،— ءبىراق بىلەتىن ادامنىڭ ءسوزىن تىڭداۋعا بارمىن...
ءقازىر اڭىزىن تىڭداۋعا ىقىلاس قويىپ تۇرعان وسى جۇمساق مىنەزدى كورىنگەن گراف پەروۆسكييدىڭ، وسىدان ون ەكى جىل وتكەننەن كەيىن، قالىڭ قولمەن كەلىپ، قازاق دالاسىن قانعا باتىرىپ اقمەشىتتى الاتىنىن كىم بىلگەن! گەنس جولداسىنىڭ ىقىلاسىنا ريزا بولىپ بەسقۇلان تۋرالى بۇدان وتىز جىل بۇرىن جازىپ العان اڭىزىن ايتىپ بەردى.
— الاشاحاننىڭ جاقسى كورەتىن بالاسىن تاعى قۇلان ءۇيىرى باسىپ ءولتىرىپتى،—دەدى گەنس اڭىزدى ەسىنە تۇسىرە،— قاتتى قاپالانعان ءارى مەيلىنشە اشۋلانعان حان، قۇلان بىتكەندى قىرۋدى بۇيىرادى. كىمدە-كىم ولاردى قىرىپ بىتىرسە سوعان عاجايىپ كوپ سىيلىق پەن ەڭ سۇلۋ كىشى قىزىن بەرمەكشى بولادى. دومبىلاق دەگەن باتىر حاننىڭ تىلەگىن ورىندايمىن دەپ ۋادە بەرەدى. ءوزىنىڭ ينەي، قابان دەگەن جۇيرىك اتتارىن ءمىنىپ قۇلانداردى قۋادى، قايدا قاشسا دا قويماي بەيشارالاردى قىرادى. اقىرىندا بەس-اق قۇلان قالادى. ولار شۋ وزەنىنەن ءوتىپ قۇمعا قاشادى. وسى قۇلانداردىڭ شۋدان وتكەن جەرىن بەسقۇلان دەيدى. قۇمعا قۋىپ شىققان باتىردىڭ اتتارىنىڭ جەتە الماي زورىعىپ ولگەن جەرلەرىن ينەي، قابان دەپ اتاپتى. حاننىڭ قىزىن الام دەپ قۇم اراسىندا قاڭعىپ ولگەن دومبىلاق باتىردىڭ مولاسى دەپ قازاقتار شۋدىڭ تەرىسكەي جاعىنداعى مولانى كورسەتەدى... راسىندا دا بۇل مولا تىم كونە... وعان سەنۋگە دە بولادى.
— قازاق جەرىندە نە كوپ، مولا كوپ. جانە ءبارىنىڭ دە اتى بار. جاقسى كورگەن ادامىن اتاۋسىز تاستامايدى،— دەدى پەروۆسكيي،— ولگەن سوڭ بىزگە دە جەر اتىن قويار ما ەكەن؟— كەنەت ول قولىن سىلتەدى،— مەيلى، ولگەننەن كەيىن نە دەسە و دەسىن... ال ازىرگە... ءتىرى جۇرگەن كەزىمىزدە پاتشا اعزام الدىنداعى بورىشىمىزدى دۇرىس اتقارالىق.— ەندى پەروۆسكيي ءسوزىن تۇجىرا سويلەدى،— ەڭ الدىمەن بۇحار حانى مەن قوقان حانىنىڭ اراسىنداعى سوعىسقا نەگە كىرىستى، سول جايىندا كەنەسارىدان تۇسىنىك سۇراڭىز. ال كەنەسارىنىڭ بۇل ءىسى روسسيا يمپەرياسىنىڭ وڭتۇستىكتەگى ساۋدا-ساتتىق جۇمىسىنا وراسان زيان كەلتىرەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ حاتىمىزدى الىسىمەن قوقان حاندىعىنا قارسى ۇرىسىن تىيىپ، روسسيا جەرىنە تەز قايتاتىن بولسىن.
— بۇعان كەنەسارى سۇلتان رەنجىمەي مە؟ «ءوز بەتىممەن قيمىلداۋعا مۇمكىندىك بەرگىلەرى كەلمەيدى ەكەن»، دەپ ويلاپ قالماي ما؟
— ويلاسا ويلاسىن. ءبۇيتۋ ەڭ الدىمەن كەنەسارىنىڭ ءوز باسى ءۇشىن كەرەك. روسسيا پاتشالىعىنا ءوز ەركىمەن باعىنۋ دەگەن ءسوز، ءوز ەركىمەنەن جاۋلارىنان كەك الۋ دەگەن ءسوز ەمەس. روسسيا پاتشالىعىنا باعىنۋ، تەك روسسيا مۇددەسىن عانا كوزدەپ قانا ءومىر ءسۇرۋ. مۇنى كەنەسارى دۇعاداي جاتتاپ الۋعا ءتيىستى.
— جاقسى.
گەنس ءسال ويلانىپ تۇردى دا، ستول ۇستىندە جاتقان ءوزىنىڭ پاپكاسىنان ءبىر قاعازدى الىپ پەروۆسكييگە ۇسىندى.
— بۇل نە؟
— مەنىڭ حاتىما كەنەسارىنىڭ جاۋابى.
پەروۆسكيي مەن كەنەسارىنىڭ بىتىمگە كەلگەنىن ەستىسە دە باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى شەكاراداعى كەنەسارىعا جاتاتىن اۋىلداردى شابۋىن توقتاتپاعان. «قاسىم تورە قاراقشىلارى روسسياعا باعىندىم دەپ قۇر الداپ ءجۇر، ال دۇرىسىندا پاتشاعا قارسى ارەكەتىن كۇشەيتۋدە»،— دەپ سوعىس ءمينيسترى چەرنىشيەۆكە ارىز دا ەتكەن. ابدەن ىزالانعان گورچاكوۆ ءوزىنىڭ ءبىر حاتىندا پەروۆسكييگە: «كەنەسارىنى ءسىبىر شەكارالىعىنان مۇلدەم الىپ كەت، نە بولماسا ماعان ونى ءوزىنىڭ ۇياسىندا قۇرتۋعا رۇقسات ەت»،— دەپ جازعان. بۇعان پەروۆسكيي: «سۇلتاندى كىنالى دەگەن قورىتىندىعا كەلە المايمىن، ويتكەنى ول ورىنبورعا قاراعاننان بەرى، قول استىمداعى جۇرتتى اشۋلاندىرار ەشبىر ءىس ىستەپ جۇرگەن جوق. ونى ەل تونادى دەگەن ءسوز بىر-ەكى قازاقتىڭ كورسەتۋىنە عانا نەگىزدەلگەن. بۇل ءدۇدامال كۋالىكتەر كەنەسارىنىڭ ايىپتى ەكەنىن دالەلدەي المايدى» — دەپ جاۋاپ بەرگەن. ءبىراق ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنىڭ پرەدسەداتەلى گەنەرال گەنس انىعىنا جەتكىسى كەلىپ، «گورچاكوۆتىڭ سىزگە تاعىپ وتىرعان كىناسى راس پا؟»—دەپ كەنەسارىعا تۇسىنىك بەرۋىن سۇراپ ارناۋلى حات جىبەرگەن.
ءقازىر گەنستىڭ پەروۆسكييگە بەرگەن قاعازى سول حاتقا قايتارعان سۇلتاننىڭ جاۋابى ەدى.
پەروۆسكيي قاعازدى الىپ داۋسىن شىعارا وقي باستادى:
— «پاتشا اعزام بەرگەن مانيفەستەن كەيىن مەن روسسياعا قارسى قول كوتەرگەن ەمەسپىن. بۇ جاعىنان ادال ەكەنىمە ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى كۋا. جاۋلارىم مەنى ءسىزدىڭ الدىڭىزدا قارالاعىلارى كەلەدى. ەگەر كەرەك دەسەڭىزدەر، ۇكىمەت الدىندا ءوزىمنىڭ ءتىپتى كىناسىز ەكەنىمدى دالەلدەپ شىعۋعا بارمىن. جاۋلارىم مەنى وتە جەك كورەدى، مەنىڭ سىزدەرمەن تاتۋ بولعانىمدى كورگىلەرى كەلمەيدى»،— پەروۆسكيي قاعازدى گەنسكە قايتارىپ بەردى،— كەنەسارى شىنىن ايتىپ تۇرعانى ءسوزسىز. ءبىراق جاۋى تىم كوپ... ءتۇبى ونىڭ جازىعى بولماسا دا جازىقتى ەتەدى. بۇنى تەك كنياز گورچاكوۆ قانا ەمەس، ەڭ الدىمەن قازاق سۇلتاندارىنىڭ وزدەرى-اق اتقارىپ شىعادى.
— سوندىقتان دا كەنەسارى سەگىز ادامدى وزىنە وتە قاس سانايدى. العاشقى جازعان حاتتارىنىڭ بىرىندە سولاي دەگەن...
— كىم-كىم سوندا ولار؟
— باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا جاتاتىن قۇدايمەندى ۇلى قوڭىرقۇلجا، كۇشىك ۇلى قۇلجان، كىشكەنتاي ۇلى اققوشقار، جاۋعاشار، ءبىزدىڭ ورىنبور گۋبەرنياسىنا جاتاتىن جانتورە ۇلى احمەت، جاپپاستىڭ ءبيى حورۋنجيي جانعابىل، جاعالبايلى ءبيى كۇكىر، سوزاق داتقاسى باباجان... بۇلاردى ول تەك قازاقتى روسسيا مەن قوقانعا ساتتى دەپ جەك كورمەيدى، ءوز باستارىنىڭ قامى ءۇشىن ەلگە تىم قاتالدىقتارىن دا ەسكە الادى. جانە وزگە سۇلتاندارداي، بايلارداي بۇل سەگىزى كەنەسارى جاعىنا شىعىپ كورگەن ەمەس، كوتەرىلىسشىلەردىڭ ءشۇۋ دەگەننەن-اق تابان تىرەسكەن جاۋلارى. اسىرەسە قوڭىرقۇلجا مەن احمەت.
— بۇل ەكەۋىنىڭ جان اياسپاس جاۋ بولاتىندارى دا تۇسىنىكتى، كەنەسارى باتىس سىبىردەگى ەرەۋىلىن قوڭىرقۇلجا اعا سۇلتان بولىپ وتىرعان اقمولا پريكازىن شابۋدان باستاسا، ورىنبور جەرىندە سۇلتان-پراۆيتەل احمەت ءجانتوريننىڭ ەنشىسىنە تيگەن تورعاي، ىرعىز وزەندەرىنىڭ بويىنا تۋىن تىگىپ وتىر.
— كەنەسارىنىڭ دا تىستەسكەن جاۋى وسى ەكەۋى. وزگە سۇلتانداردى جەك كورسە دە، ەل بىرلىگىن ساقتايمىن دەپ، نەمەسە ءوز جاعىنا تارتۋعا تىرىسىپ ونشا تيە قويمايدى. ال بۇل ەكەۋىنىڭ اتىن ەستىگەندە...— گەنس ءسال ەزۋ تارتتى،— كەنەسارى ءوز ورداسىندا وتىرعاننىڭ وزىندە دە، قىلىشىن قىنابىنان سۋىرىپ الادى دەسەدى كورگەن جۇرت.
— تىم اشۋلى ەكەن. ءتۇبى كەنەسارى بۇل ەكەۋىنىڭ باسىن جۇتپاي تىنباس!
— مۇمكىن بۇل ەكەۋى كەنەسارىنىڭ باسىن جۇتار؟
— ول مۇمكىن ەمەس. كەنەسارى ولسە، ءبىزدىڭ قولىمىزدان، نە قوقان، حيۋا حاندىعى سەكىلدى بوتەن جۇرتتىڭ قولىنان ولەدى. قارا قازاق قازاقتىڭ روسسياعا باعىنعانى ءتيىمدى ەكەنىن، ءتۇبى بۇنىڭ پروگرەستىك ماڭىزى بار ءىس ەكەنىن قايدان ءبىلسىن، تاۋەلسىزدىگىمىزدى، ەلدىگىمىزدى قۇرتتى، جەرىمىزدى الىپ جاتىر دەپ قانا ۇعادى. كىمدە-كىم ونىڭ سول تاۋەلسىزدىگىن، جەرىن روسسياعا، نەمەسە قوقان، حيۋاعا اپەرۋگە كومەكتەسسە، سول — قارا حالىقتىڭ جاۋى. قوڭىرقۇلجا مەن احمەت سول جاۋىنىڭ ەڭ باستىلارى، رەتى كەلسە قازاقتىڭ ەكى جىگىتىنىڭ ءبىرى ولاردى باۋىزداي سالۋدان تايىنبايدى. وسى احمەتتىڭ اكەسى جانتورەنى ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز ون ءتورتىنشى جىلى كوتىبار باتىر باستاعان كوتەرىلىستە، ءوزىنىڭ ارتىندا كەلە جاتقان قارادان شىققان كۇزەتشىسى نايزامەن تۇيرەپ ولتىرگەن.— پەروۆسكيي ءسال ويلاندى دا قايتا سويلەدى،— ال كەنەسارى سول قارا حالىقتىڭ كوبىنىڭ تۇسىنىگىنشە ەلىنىڭ، جەرىنىڭ قورعانى. ونى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتايدى. سوندىقتان دا قاشقىن باشقۇرت كەنەسارى قاراۋىلىنىڭ باستىعى...
پەروۆسكيي ونىڭ اتىن ەسىنە تۇسىرە الماي ءسال كىدىردى.
— باتىرمۇراتتى ايتاسىز با؟
— ءيا. سول باتىرمۇراتتىڭ سۇلتانعا ءتونىپ كەلگەن قىلىشتى جالاڭاش قولىمەن ۇستاي الۋى — ناعىز ەرلىك ەمەس پە؟! بۇنداي جانقيارلىق تەك شىن بەرىلگەن ادامنان شىعادى. ال مىلقاۋ ق ۇلى قاراۇلەك كەنەسارىنىڭ جاۋىرىنىنا ورمەلەپ شىعىپ قالعان جىلاندى جالاڭاش قولىمەن لاقتىرىپ جىبەرەم دەپ، كۇپتەي بوپ ءىسىپ كەتىپ، ءبىر جەتى جاتىپتى. ءبىر بىلگىر بالگەردىڭ ەمدەۋىنىڭ ارقاسىندا ازەر ءتىرى قالىپتى.— پەروۆسكيي باسىن شايقادى،—جوق، كەنەسارىداي باتىر، ماحامبەتتەي اقىن ادامىن حالىق سۇلتاندارىنا وپ-وڭاي بەرە قويمايدى. ەگەر كەنەسارى جاۋ قولىنان قازا تابار بولسا، ونىڭ اجالى باسقا ۇلتتان كەلەدى.
وسى كەزدە پەروۆسكييدىڭ اديۋتانتى ەسىكتەن كىرىپ:
— سۇلتان-پراۆيتەل احمەت ءجانتورين،— دەدى،— ءسىزدىڭ شاقىرۋىڭىزبەن كەلىپ تۇر.
ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورلىعىنا جاتاتىن جايىقتىڭ كۇنشىعىس جاعىن باسقاراتىن جانتورە ۇلى احمەت، جانتورە ۇلى ارىستان، ايشۋاق ۇلى بايمۇحامەد سۇلتان-پراۆيتەل پەروۆسكييمەن اۋىز جالاسقان دوس. ولار «كەنەسارىنى ورىنبور جەرىنەن قۋۋ كەرەك، ەگەر ءوزىڭىزدىڭ اسكەرىڭىز جەتپەيتىن بولسا، ءبىز جاردەمدەسەيىك» دەپ سان ايتقان. ءبىراق بۇعان پەروۆسكيي كونبەگەن. ورىنبور ماڭىنداعى مۇجىقتار كوتەرىلگەن الاساپىران كەزدە، قازاقتارمەن قىرىلىسۋدى دۇرىس كورمەگەن. «روسسيا يمپەرياسىنا قاراعان قازاقتاردى، احمەت پە، ارىستان با، كەنەسارى ما، قاي سۇلتان باسقارسا دا، ءبارىبىر، تەك بىزگە باعىنىپ تىنىش جۇرسە بولعانى ەمەس پە»،— دەپ ويلاعان.
پاتشا اعزام سوزىنەن كەيىن پەروۆسكيي كەشە ءۇش سۇلتان-پراۆيتەلدى شاقىرۋعا ءماجبۇر بولدى. قانداي گەنەرال بولعانمەن پاتشا اعزامنىڭ جارلىعىن ورىندامايتىن قۇدىرەتى قايسى، ەگەر سوعىس ءمينيسترى چەرنىشيەۆ «گورچاكوۆپەن قوسىلىپ كەنەسارىنى قۇرتىڭدار» دەپ شىن بۇيرىق بەرىپ قالسا، قولىندا سول بۇيرىقتى ورىندارلىق قانداي كۇش بارىن بىلگىسى كەلگەن. سۇلتان-پراۆيتەلدىڭ شاقىرىلعان سەبەپتەرى دە وسى ەدى.
— ارىستان مەن بايمۇحامەد سۇلتاندار كەلگەن جوق پا؟
— ءازىر كەلگەن جوق.
— وندا احمەت ءجانتورين كىرسىن.
ۇيگە احمەت كىردى. بۇل بويشاڭداۋ كەلگەن، كەڭ تاناۋ، سۇزەگەن بۇقانىڭ كوزىندەي شاتىناعان ۇلكەن كوزدى، قارا سۇر، ورتا جاستان اسىڭقىراپ بارا جاتقان كىسى. يىعىندا روسسيا اسكەرىنىڭ پودپولكوۆنيكتىك پوگونى بار. ورىسشا وقىعان، كەزىندە ورىنبورداعى نەپليۋيەۆتىڭ اسكەري ۋچيليششەسىن بىتىرگەن. ول اسكەرشە امانداسىپ، قولىن كوتەرىپ ەسىك الدىندا تۇرا قالدى.
— پودپولكوۆنيك ءجانتورين ءسىزدىڭ شاقىرۋىڭىزبەن كەلدى، گەنەرال مىرزا.
— جوعارى شىعىڭىز، سۇلتان-پراۆيتەل.
بۇلار قول الىسىپ امانداسقاننان كەيىن، پەروۆسكيي بىردەن شاقىرعان شارۋاسىنا كىرىستى.
— سۇلتان احمەت، ءسىز كەنەسارىنىڭ ءقازىر قوقان جەرىندە سوعىسىپ جاتقانىن بىلەسىز عوي؟
— ارينە.
— كەنەسارى قوقان حانىمەن نەگە سوعىسىپ جاتىر؟ ءسىز بۇل جايىندا نە ەستىدىڭىز؟ مۇمكىن، حيۋا حانىنىڭ ءوتىنىشىن ورىنداپ، بۇحار حانىن جەڭىپ بەرمەك پە؟
— كەنەسارى ونداي اقىماق ەمەس. مادەلىحاندى ءولتىرىپ نۇراسۋللا قوقاندى وزىنە باعىندىرعاننان كەيىن كەنەسارى حيۋا حانىمەن قوقانداعى قازاق جەرىن ساعان الىپ بەرەمىن دەپ استىرتىن ءسوز جۇرگىزگەن. ونداعى ويى بۇحار حانى نۇراسۋللا تىم كۇشەيىپ كەتپەس ءۇشىن بۇحار مەن حيۋا اراسىن شاتىستىرۋ. كەنەسارىعا تارتۋعا كۇمىس ەر-توقىمدى ارعىماق پەن ون بەس مىلتىق جىبەرگەن حيۋا حانى اللاقۇل، كەنەسارى مەنىڭ جاعىمدا بولادى ەكەن دەپ بۇحارعا قارسى سوعىس اشتى. ءبىراق بۇل سوعىستىڭ قىزىعىن قوقان كوردى، حيۋا مەن بۇحار قىرىلىسىپ جاتقاندا، بيىل قوقان قالاسىنىڭ ادامدارى كوتەرىلىسكە شىعىپ، قوقاننان بۇحارلىقتاردى قۋىپ، مادەلىحاننىڭ تۋىسى شەرالىنى حان ەتىپ كوتەردى. مۇنى كورگەن كەنەسارى قوقان حاندىعىن قايتادان كۇشەيىپ كەتكەنشە، تاشكەنت قۇشبەگىسىنىڭ قاراماعىنداعى جەتى مىڭ شاڭىراق قازاق اۋلىن وزىمە قوسىپ الايىن دەپ، وسى ايدىڭ ون بەسىندە ءتورت مىڭ قولمەن تاشكەنتكە قاراي اتتاندى. مەنىڭ حابارشىمنىڭ ايتۋى بويىنشا، كەنەسارى ءقازىردىڭ وزىندە-اق جاڭاقورعان، جولەك، اقمەشىتتى باسىپ العان كورىنەدى. بۇ كۇندە ۇرىس سوزاقتا ءجۇرىپ جاتىر دەسەدى. كەنەسارى بوساتقان كەي قازاق اۋىلدارى بەرى قاراي كوشە باستاعان ءتارىزدى.
— بۇدان بىزگە كەلەر قانداي زيان بار؟— دەدى پەروۆسكيي گەنسكە قاراپ،— ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز وتىز ءتورتىنشى جىلى قاسىم تورەنىڭ بالاسى سارجان روسسيا يمپەرياسى قاراماعىنان قىرىق مىڭ ۇيلىك قىرۋار ەلدى الىپ قاشسا، بۇگىن قاسىم تورەنىڭ ەكىنشى بالاسى كەنەسارى سۇلتان سول قىرىق مىڭنان قوقان حاندىعىنىڭ قاراماعىندا قالعان جەتى مىڭ ءۇيدى كەيىن قايتارامىن دەپ سوعىس اشۋدا. بۇل روسسيا يمپەرياسىنىڭ جەڭىسى ەمەس پە؟
— جوق، بۇل كەنەسارى سۇلتاننىڭ جەڭىسى،— دەدى كەنەت تۇنجىراپ كەتكەن احمەت،— ءقازىر ونىڭ قاراماعىندا نايمان، باعانالى، ارعىن، تابىن، تاما، شەكتى، شومەكەي، بايباقتى، قىپشاق رۋلارى بەس مىڭ اۋىل، ياكي ەكى ءجۇز ەلۋ مىڭ شاڭىراق بولسا، وعان قوقان حاندىعىنان جەتى مىڭ شاڭىراق كوشىپ كەلىپ تاعى قوسىلسا قانشا كۇش جينالعانى؟ ال، كەنەسارى ءتىرى تۇرعانىندا روسسياعا دوس بولمايدى.
— نەگە؟
— ونىڭ كوكسەگەنى ابىلايدىڭ زامانى. بار قازاققا ءوزى حان بولماق!..
— جارايدى،— دەدى گەنس،— كەنەسارى حاندىقتى كوكسەسىن، ال سوندا...— گەنەرال-مايور قاباعىن ءسال شىتتى،— جاڭا ءوزىڭ ايتتىڭ عوي، ونىڭ قاراماعىندا ەكى ءجۇز ەلۋ مىڭ ءۇي بار دەپ، ءار ۇيدە ءتورت ادامنان بولسىن...
سوندا ءبىر ميلليونداي كىسى ءبىر كەنەسارىنى حان ەتەمىز دەپ بىزبەن كۇرەسكە شىعىپ ءجۇر مە؟ وسىنشاما ادامدى قورقىتىپ سوڭىڭنان ەرگىزە المايسىڭ. جوق، احمەت سۇلتان، مۇنداعى اڭگىمە الدەقايدا تەرەڭدە. الگى ميلليون ادامنىڭ اق پاتشاعا قارسى نارازىلىعى مەن كەنەسارىنىڭ حان بولسام دەگەن ارمانى ۇشتاسىپ جاتىر. مۇنداي جاعدايدا ءبىز كەنەسارىنى ەمەس، الدە اداسىپ، الدە شاۋىپ الادى دەپ قورقىپ سول سۇلتاننىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇرگەن جۇرتتى ەسكە الۋعا ءتيىستىمىز. كەنەسارىنى قۇرتامىز دەپ ميلليون ادامدى قۇرتۋعا بولادى ما؟
— بولادى! نەگە بولمايدى؟!—دەدى كەنەت احمەت قاتتىراق داۋىستاپ جىبەرىپ.
— وزىڭمەن ءبىر تۋعان قازاعىڭ بولسا دا ما؟
— مەيلى. قازاعىم بولسىن، ءشۇرشىتىم بولسىن. ايتقانىما كونىپ، ايداعانىما جۇرمەيدى ەكەن، قىرىپ تاستاۋ كەرەك!..
گەنس وعان رەنجي قارادى. الدىندا تۇرعان ادام، كەنەت گەنەرالعا ادام ەمەس، قان قۇمار قورقاۋ سەكىلدى بولىپ كورىنىپ كەتتى. «حالىقتى بوسقا قىرماۋ كەرەك» دەپ ۇلتىمىز بولەك ءبىز ارا تۇسكىمىز كەلەدى، ال مىناۋ... گەنس كەنەت احمەتكە «حالىق سەندەي سۇلتانداردى نەگە جەك كورەتىنى ەندى تۇسىنىكتى بولدى. اكەڭ ايشۋاق حاننىڭ بالاسى جانتورەنى حالىق ءولتىرىپ ەدى. بايقا، احمەت، سەنىڭ دە اجالىڭ حالىق قاھارىنان كەلمەسىن!»— دەگىسى كەلىپ كەتتى. ءبىراق، پەروۆسكيي بۇرىنىراق:
— جارايدى، ءبىز مىنا گەنەرال مىرزا ەكەۋمىز كەنەسارىنى وزىمىزگە قان توكپەي باعىندىرۋدى ءجون كورىپ ەدىك،— دەدى.— ەگەر ونداي مۇمكىنشىلىك بولمايدى ەكەن، كۇش جۇمساۋعا دا بارمىز. سوندا كەنەسارى جاساعىن تالقانداۋعا الدەرىڭ جەتە مە؟
قۋانعاننان احمەتتىڭ كوزى جارق ەتە قالدى.
— ابدەن جەتەدى. كەنەسارىدا ءقازىر سەگىز مىڭداي اتتى اسكەر بولسا، مىنا ءبىز جانتورەنىڭ سۇلتان-پراۆيتەل ەكى بالاسى احمەت پەن ارىستان ءۇش مىڭ جاۋىنگەر قارسى قويا الامىز. جانتورەنىڭ ءىنىسى سۇلتان-پراۆيتەل بايمۇحامەد ەكى مىڭ ادام بەرەدى. جاپپاس ۇلى جانعابىلدان، كەنەسارىعا قوسىلماي قالعان Op بويىنداعى ءتورتقارا، جاعالبايلى رۋلارىنىڭ ءبيى كۇكىر، بيعاجاننان مىڭ ادامنان شىعادى. كەنەسارىنىڭ قاسى قىپشاق ءبيى جاڭبىرشىنىڭ بالعوجاسى مىڭ سىپاي بەرسە... سوندا قانشا بولدىق؟ توعىز مىڭ با؟ بۇعان ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى ەكى مىڭ سولدات قوسسا، قۇلشىنىپ وتىرعان باتىس ءسىبىر اسكەرىسىز-اق كەنەسارىنى بيىل كۇزدە جوق ەتۋگە بولادى. تەك رۇقسات ەتىلسىن.
— جاقسى،— دەدى كەنەت پەروۆسكيي،— وزگە سۇلتاندار كەلسىن. كەشكە كەڭەسەلىك. جولدان شارشاعان شىعارسىز، ازىرگە تىنىعا تۇرىڭىز.
احمەت شىعىپ كەتكەننەن كەيىن پەروۆسكيي:
— كوردىڭ بە، مارتەبەلى دوسىم،— دەدى گەنسكە،— قازاق جەرىندە فەودالدىق رۋلىق ءداستۇردىڭ قانداي مىقتى ەكەنىن؟ ءار سۇلتان، بي قاراماعىنداعى رۋلاستارىنىڭ جىگىتىن ءوز سولداتتارىنداي جۇمساي الادى. قازاق تا ءبىر، قوي دا ءبىر، تەك الدارىنا تۇسەتىن سەركەسى بولسىن!
— جوق،— دەدى گەنس قاباعىن ءسال شىتىپ،— قازاق دارىندى حالىق، باتىر حالىق، اتتەڭ باقىتسىز حالىق.
پەروۆسكيي جاۋاپ قايىرعانشا اديۋتانت تاعى ۇيگە كىردى.
— گەنەرال مىرزا،— دەدى ول الدەنەگە ءسال قىزارىپ،— قازاقتىڭ تاماشا ەكى سۇلۋ قىزى كەلىپ تۇر. كەت دەسەم، سىزگە كىرمەي كەتپەيمىز دەيدى. ءبىرى ورىسشا سۋداي بىلەدى.
پەروۆسكيي مەن گەنس بىرىنە-بىرى قارادى. قازاق قىزىنىڭ ورىسشا سويلەۋى ەكەۋىنە دە تاڭ دۇنيە.
— كىرسىن،— دەدى ۆاسيليي الەكسەيەۆيچ.
«قىز» دەگەن ءسوز جاس كەزىندە بوزبالاشىلىقتى باسىنان كوپ وتكىزگەن پەروۆسكييگە جىلى ءتيدى مە، ول ەرىكسىز جاعاسىن جوندەپ، تىكىرەيگەن سارعىلت مۇرتىنىڭ ۇشىن ءسال شيىرشىقتاي ادەمىلەدى. گەنس پەن پەروۆسكيي بىرىنە-بىرى قاراپ كۇلىپ جىبەردى. جۇيرىك ات شاپپاسا دا قىرىندايدى دەگەن.
وسى كەزدە ۇيگە ساندەنە كيىنگەن ەكى قىز كىردى. ءبىرىنىڭ باسىندا ساۋكەلە، سونىسىنا قاراعاندا جاس تۇسكەن كەلىنشەك سەكىلدى. ۇستەرىندەگى كيىمدەرى باي قىزدارىنىكىندەي تورقا مەن ءدۇريا بولماسا دا، كوز تارتارلىقتاي ادەمى. قىزىل شيبارقىت قامزول، اياقتارىندا قىزعىلت كاكيما ەتىك، اق پاتسايى شىتىرمان كويلەك. كەلىنشەكتىڭ قاسىنداعى قىزدىڭ باسىندا قىزىل تۇلكى ۇكىلى بورىك، بەلدەرىندەگى كۇمىس بەلبەۋ بۇلاردىڭ ارقادان شىققاندارىن اڭعارتادى.
— ساۋ سالاماتسىزدار ما، مارتەبەلى گەنەرال مىرزالار،— دەدى ساۋكەلەلى، شاشى جەرگە تۇسكەن كەلىنشەك. قاسىنداعى قىز ورىسشا بىلمەگەندىكتەن ەسكى ارقا داستۇرىمەنەن ەكى قولىن كەۋدەسىنە اپارىپ، باسىن ءيدى.
— وزدەرىڭىز دە امانسىزدار ما، قاراقتارىم؟— گەنس ءبىرىنشى بولىپ امانداستى.— قايدان جۇرسىڭدەر! اتتارىڭ كىم؟
— مەنىڭ اتىم — التىنشاش، جانىمداعى قىزدىڭ اتى كۇمىس. كەنەسارى اۋلىنانبىز،— كەلىنشەك ورىستىڭ تازا تىلىمەن تۇسىنىك بەردى.
قازاق قىزىنىڭ ورىسشا وسىنشاما ادەمى سويلەگەنىنە تاڭ قالعان گەنس:
— ورىسشانى قايدان ۇيرەندىڭ؟— دەدى.
التىنشاش اكەسى تايجاندى اتقاننان كەيىن قالاي ورىس اراسىنا تۇسكەنىنەن باستاپ، ەڭ اقىرى كەنەسارى باتىرى بايتابىنعا ەرگە شىققانىنا شەيىن جاسىرماي، بار ءومىربايانىن ادەمى ورىس تىلىمەن ايتىپ بەردى. ورىسشا سويلەپ تۇرعان كىمنىڭ قىزى ەكەنىن ەندى ۇققان پەروۆسكيي:
— بىزدە قانداي شارۋاڭ بار؟— دەپ سۇرادى.
— قۇرمەتتى گەنەرال، ءسىزدى ادىلەتتى جان دەگەن سوڭ كەلىپ تۇرمىن،— دەدى ول كەنەت كوزىنە كەلگەن جاسىن ءسۇرتىپ،— وتكەن جىلى كەنەسارى سۇلتاننىڭ ايدالىپ كەتكەن بار تۋىس-جاقىنىنا پاتشا اعزامنىڭ امنيستياسىن الىپ بەردىڭىز... مەنىڭ ونداي ۇلكەن تىلەكتى سىزدەن تالاپ ەتەر قاقىم جوق، تەك اياڭىز دەپ وتىنەمىن... ەڭ بولماسا تۋرينسكىگە جەر اۋدارىلعان اعا-ىنىلەرىم مەن اپا-سىڭلىلەرىمنىڭ اماندىعىن ءبىلدىرىپ بەرىڭىز...
گەنس كوزىنەن جاسى سورعالاپ تۇرعان كەلىنشەكتى اياپ، تەرىس بۇرىلىپ كەتتى.
ال پەروۆسكيي:
— جانىڭداعى بالانىڭ قانداي شارۋاسى بار؟— دەدى التىنشاشتىڭ وتىنىشىنە بىردەن جاۋاپ بەرە قويماي، سىلتاۋراتىپ.
التىنشاش كۇمىستىڭ دە باسىنان وتكەن ۋاقيعانى جاسىرماي تەگىس ايتىپ كەلدى دە:
— بۇ دا سىزدەردى ادىلەتتى دەگەنگە، قوڭىرقۇلجا اعا سۇلتاننىڭ ۇستىنەن شاعىم ايتىپ كەلىپ تۇر. وسىنداي وزبىرلىق ىستەگەن ادام ەشبىر جازا تارتپاي كەتە بەرە مە دەيدى. اكەسى ءابدىۋاقيتتى دا سول قوڭىرقۇلجا سىپايلارى ءولتىردى.
— قانداي ايۋاندىق!— دەدى گەنس كۇمىستى اياپ كەتىپ فرانسۋز تىلىندە.
— ءيا، دالا زاڭى ايۋاندىقپەن شەكتەس كەلەدى!—دەدى پەروۆسكيي دە فرانسۋزشا جاۋاپ قايىرىپ.
التىنشاش ەلەڭ ەتە قالدى. ول فرانسۋزشا دا بىلەتىن. التىنشاشتى قىزمەتشى قىز ەتىپ ۇيىنە العان گەنەرال-مايور فوندەرسون ورىستىڭ اقسۇيەكتەرىنەن بولاتىن. ولار ۇي-ىشتەرى بوپ كوبىنەسە فرانسۋزشا سويلەسەتىن. جەتىم قىز التىنشاشقا بەس جىلدىڭ ىشىندە امال جوق، جات ءتىلدى دە ۇيرەنۋگە تۋرا كەلگەن.
التىنشاشتىڭ ەلەڭ ەتكەنىن اڭعارىپ قالعان پەروۆسكيي:
— سەن نەمەنە، فرانسۋز ءتىلىن دە بىلەسىڭ بە؟—دەدى.
التىنشاش گەنەرالداردىڭ ءوزارا سوزدەرىنىڭ كۋاسى بولعىسى كەلمەدى.
— جوق...— دەپ تومەن قارادى...
— وندا نەگە ەلەڭ ەتە قالدىڭ؟
— سوزدەرىڭىزگە تۇسىنبەگەن سوڭ، تاڭدانعانىم عوي...
— ءا...
فرانسۋز ءتىلىن بىلمەيمىن دەگەنىنەن التىنشاش سوڭىنان كوپ پايدا كوردى. گەنەرالداردىڭ سان قۇپيا سىرلارىن ەستىپ، كەنەسارىعا قارسى قولدانىلماقشى شارالاردى كۇنى بۇرىن ءبىلىپ وتىردى.
— بۇلاردىڭ وتىنىشىنە قانداي جاۋاپ بەرۋگە بولادى؟— دەدى گەنس پەروۆسكييگە تاعى دا فرانسۋز تىلىندە.
— مىنا كەلىنشەكتىڭ اكەسى جونىندە پاتشا اعزامعا جازىپ، نە بولماسا سوعىس ءمينيسترى چەرنىشيەۆ ارقىلى بىردەمە بىلۋگە بولار. ال قوڭىرقۇلجاعا نە ىستەيسىڭ؟ ول گورچاكوۆتىڭ قاراماعىنداعى ادام عوي... قىسقاسى، وتىنىشتەرىڭدى اقىلداسىپ كورەرمىز دەپ شىعارىپ سالۋ كەرەك.
بۇلار ەكىنشى رەت قايتا كەلە الا ما؟.. بىزدەردى دە الدامشى جاندار ەكەن عوي دەگەن ويدا ءومىر-باقي كەتپەي مە.
— الدامشى جاندار ەكەنىمىزدى بىردەن بىلگەننەن كورى، سوڭىنان بىلگەندەرى دۇرىس ەمەس پە؟— پەروۆسكيي ەزۋ تارتىپ كۇلدى.— ويتكەنى بىزگە دە، ولارعا دا جەڭىل تيەدى...
— جوق،— دەدى گەنس.— بۇلار ەكەۋمىزدى ورىس گەنەرالدارى دەپ سەنىم تۇتىپ كەلىپ تۇر. مەن بۇلاردى ءسىز ايتقانداي الداپ شىعارا سالا المايمىن...
— سوندا نە ىستەمەكسىز؟
— ازيا ءىسى دەپارتامەنتى ارقىلى مىنا قىزدىڭ تۋىستارىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلۋگە تىرىسامىن، ال قوڭىرقۇلجانى جاۋاپقا تارتۋلارىن تالاپ ەتەم.
پەروۆسكيي تاعى دا كۇلدى.
— روسسيا كەڭسەلەرىنىڭ مۇنداي ىستە اسىقپايتىنىنا ءالى كوزىڭ جەتكەن جوق پا ەدى؟ بۇل قىزدار سەنەن جاۋاپ كەلگەنشە اۋىلدارىندا قارتايىپ تا ولەر...
— اۋىلعا بارعاننان كەيىن بۇل قىزداردىڭ قايتىپ كەلۋى ەكىتالاي... كونسە وسى جەردە قالۋلارىن سۇرايمىن. جاۋابىن تەزدەتۋگە تىرىسامىن. ونىڭ ۇستىنە بۇل ەكەۋى دە مەنىڭ جەتىمحاناما كەرەك.
گەنس ۇيىندە قازاقتىڭ جەتىم بالالارىنا ارنالعان باسپانا اشقان. ولارعا ورىسشا-قازاقشا سويلەي بىلەتىن تاربيەشى الۋدى كوپتەن بەرى ويلاپ ءجۇر ەدى.
گەنەرال-مايوردىڭ ويىنا تۇسىنگەن پەروۆسكيي:
— مەيلىڭ، ءوزىڭ ءبىل،— دەپ كۇلدى.
گەنس قىزدارعا قاراپ:
— وتىنىشتەرىڭ تۋرالى ءتيىستى كىسىلەرمەن حابارلاسالىق. جاۋاپ كەلگەنشە ىڭعايلى كورسەڭدەر مەنىڭ ۇيىمدە بولىڭدار. قازاق بالالارىنا اشقان جەتىمحانام بار، سوندا قىزمەت ىستەڭدەر،— دەدى.
التىنشاش ءسال ويلاندى دا، بىردەمەگە بەل بۋعانداي بىردەن:
— جاقسى،— دەپ جاۋاپ بەردى.
كەلىنشەكتىڭ نەگە تەز كونە قالعانىن گەنس تە، پەروۆسكيي دە تۇسىنە قويعان جوق. ونىڭ ويىن جانىنداعى كۇمىس تە اڭعارمادى. ءبىراق ول ءبىرازدان بەرى سىرلاس بولىپ العان قۇربىسىنىڭ كوڭىلىن جىققىسى كەلمەدى. از ۋاقىت ورىنبوردا بولا تۇرۋدى تەرىس كورمەدى.
سول كۇنى گەنس قىزداردى ءوز ۇيىنە اكەپ جەتىم بالالارمەن تانىستىردى، كەشكە تامان بۇلاردىڭ ءىسى جايىندا دەپارتامەنتكە حات جازدى. جانە پەروۆسكييدىڭ تاپسىرۋى بويىنشا كەنەسارىعا دا «قوقان حاندىعىنا قارسى سوعىستى توقتاتىپ، ورىنبور شەكاراسىنا قايتىپ كەلىڭدەر» دەگەن بۇيرىق جىبەردى.
كەنەسارى بۇل حاتتى ون سەگىز كۇن سوعىسىپ سوزاققا كىرگەن كۇنى الدى. ول كەلەسى اپتادا قالىڭ قولمەن تاشكەنتكە اتتانباقشى ەدى. امال جوق، ايتقاندارىڭا كونەم دەگەن ورىنبور باستىقتارىنا ۋادەسى بار، سول سەبەپتى قوقان حاندىعىمەن ءبىتىم جاساپ، كەيىن قايتۋعا ءماجبۇر بولدى. ءبىراق كەنەسارى كەيىن قايتۋىن قايتسا دا، ءوزىنىڭ ەندى ەشتەڭەگە ەركىنىڭ جوقتىعىنا ىشتەي كۇيىنىپ، پاتشا گەنەرالدارىنا كەكتەنە قالدى.
II
زيرەكتىك، ويشىلدىق، سەزىمتالدىق — انا سۇتىمەن بىرگە بىتەتىن قاسيەتتەر. مۇنى ادام ساتىپ الا المايدى، ەگەر جۇرەگىندە وسى ءبىر قاسيەتتەردىڭ ۇشقىندارى بولسا عانا ءومىر، قورشاعان قوعام ونى نە ۇلعايتا تۇسەدى، نە وشىرەدى.
جاسىنان ونەر مەن عىلىمدى ونەگە ەتكەن ەسىركەگەن ءتورت جىل سەمەيدە ورىسشا وقىعاندا كوپ جاعدايدى ءتۇسىندى... اسىرەسە تۋعان ەل-جۇرتتىڭ ناداندىعى، قامقورسىزدىعى جۇرەگىنە شوق تاستاپ، مازاسىن الا بەردى. بۇل جايتتەر ەسىركەگەندى قۇر قايعى، شەرگە بولەپ قانا قويماي، ەلىنە قامقورلىق ەتەرلىك جول ىزدەتتى. ەندى ول ورىس حالقىنىڭ تاريحىنا، مادەنيەتىنە، ءوسۋ جولىنا ۇڭىلە قارادى. ءوز ەلىنىڭ بۇل حالىقتان قانشالىق كەيىن قالعانىن ويلانا ءتۇستى. ويلانعان سايىن، ورتاعاسىرلىق مەشەۋلىكتەن قول سوزۋى قاجەتىن، قىس قاتتى بولعان ءبىر جۇتتان سوڭ-اق داۋلەتى سارقىلىپ شىعا بەرەتىن، مال سوڭىندا وتكەن كوشپەندىلىك تۇرمىستان گورى ەگىس سالاتىن وتىرىقشىلىق ومىرگە قاراي يكەمدەنۋى كەرەكتىگىنە كوزى جەتە ءتۇستى.
ەسىركەگەن ءوز سانا-سەزىمىنە ازىق بولار تاعى دا ءبىر سىرلى دۇنيە اشتى. ول سوناۋ ورتالىق روسسيادان قازاق جەرىنە جاڭا قونىسقا كوشىپ كەلگەن ورىستىڭ قاراشەكپەن مۇجىقتارى مەن اق پاتشاعا قارسى قول كوتەرگەنى ءۇشىن سەمەي سەكىلدى الىس بەكىنىسكە جەر اۋدارىلعان دەكابريستەر — ورىس وفيسەرلەرى مەن وقىمىستى ادامدارىنىڭ قازاق حالقىنا دەگەن جاناشىرلىق، دوستىق كوز قاراستارى ەدى. حالىق پەن حالىقتىڭ ەش ۋاقىتتا جاۋلاسپايتىنىن، ولاردى ارازداستىراتىن تەك ۇستەم تاپتىڭ قاناۋشىلىق ساياساتى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ونىڭ جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە ورىس حالقىنا دەگەن ءبىر ادەمى جىلى سەزىم تۋا باستاعان. «حالىق پەن حالىق تاتۋ بولسا، اق پاتشا نە ىستەيدى؟ ال جۇڭگو، قوقان، حيۋا، بۇحاردان قورلىق كورىپ باسى قوسىلماي جۇرگەن قالىڭ قازاققا ءتۇبى تاعدىرى دا، قايعى، قۋانىشى دا ءبىر، سۇيەنىش بولار ەل كەرەك. وعان ورىس جۇرتشىلىعىنان جاقىن كىم بار؟ ءارى مادەنيەتتى، ءارى قۋاتتى. دوستاسسا قورعان بولا الادى؟ ءبىراق سوندا ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى نە كۇيگە ۇشىرايدى. مۇمكىن ەل تاۋەلسىزدىگى دە ساقتالار. كەنەسارى، اعىبايلاردىڭ تۇسىنبەي جۇرگەندەرى بار شىعار. جوق، سان ايقاستان وتكەن بۇل باتىرلاردى ەل كۇيىن تۇسىنبەي ءجۇر دەۋگە مەنىڭ قانداي قاقىم بار؟.. بۇل ءبىر اقىلعا سالاتىن جاعداي».
وسىنداي كۇيدە جۇرگەندە ەسىركەگەن سەمەيدەگى ورىس مەكتەبىن ءبىتىرىپ، قىس كەلە پەتەربۋرگ كادەت كورپۋسىنا تۇسەتىن بولدى. بۇل ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز قىرىق ءبىرىنشى، قازاقشا سيىر جىلى ەدى. وقۋعا قار جاۋا باراتىندىقتان ول جاز شىعا ءوز اۋلىنا كەلگەن. جۇرەگىن كوكەيكەستى ارمان تورلاعان، ەل قامىن ويلار جىگىت — ويپات ۇستىندە ەرتە شىعىپ، ەرتە سولاتىن سارعالداق گۇل ءتارىزدى، ەرتە ءپىسىپ، ەرتە قارتايادى. سەكسەننەن اتتاپ سەلكىلدەي باستاعان ماسان قارت جيىرماعا جاڭا ىلىنگەن نەمەرەسىنىڭ وي سورعان بوزعىلت جۇزىنە قاراپ، ونىڭ جانىن جەگەن ءبىر كەسەلدىڭ بار ەكەنىن بىردەن ۇقتى. ءبىراق كەلگەن بەتتەن ءتىس جارىپ بالەندەي دەمەگەن.
نەمەرەسى تۋعان جەرىنىڭ جاسىل شالعىنىنا ابدەن اۋناپ-قۋناپ ماۋقىن باسىپ، قۇربى-دوستارىمەن ءبىراز ويىن-ساۋىق قۇرىپ، بابىنا كەلگەندەي كەزدە عانا ءبىر كۇنى وڭاشادا:
— قاراعىم، ىشتە جاتقان قايعى ەسكەندىردىڭ قوس ءمۇيىزى ءتارىزدى، سىرتىڭا شىعارماساڭ كەسەلگە اينالدىرادى،— دەدى بايسالدى ۇنمەن،— قاباعىڭنىڭ شىرىنان ىشىڭە ءبىر سارسۋدىڭ بايلانعانىن اڭعارامىن... كارىگە ايتىلاتىن سىر بولسا جاسىرما، قولىمنان ءىس كەلمەسە، تىلىمنەن اقىل كەلەر... ايانبان.
كوپتى كورگەن قارت اتامەن ءوزىنىڭ دە سويلەسكىسى كەلىپ ءجۇر ەدى. ەسىركەگەن بىردەن اقتارىلا قالدى.
— قايعىم بار ەكەنى راس، اتا. ءوز قايعىم ەمەس، ەل قايعىسى.
— ەل قايعىسى؟ لەبىزىڭ جىلى ءتيدى. ەل قامىن ويلار ارتىمدا تۇياعىم جوق پا دەپ قىنجىلاتىن ەدىم. قۇداي تاعالا، مۇسىركەگەن ەكەن. مۇنىڭا دا شۇكىر. ال سويلە.
— ءتورت جىل قالادا وقىدىم، اتا. جاس ادامعا ءتورت جىل ءتورت كۇنمەن تەڭ عوي... ال ماعان... الدە مەن سونداي سارىۋايىمشىل بولىپ تۋدىم با، ءتورت جىلىم ءتورت ءجۇز جىلداي ۇزاق سوقتى... ەگەر ادام ويى تەڭىزگە اينالار بولسا، مەنىڭ ويىمنان بۇكىل دۇنيەنى قورشاعان ءتىرى پەندە ءجۇزىپ وتە الماس مۇحيت پايدا بولار ەدى...
— ءيا، ايتا بەر... سونشا ۇشان تەڭىز مۇحيتتا ءجۇزىپ نە كوردىڭ؟..
— حالقىمنىڭ سول مۇحيت سۋىنا پاراپار كوز جاسىن كوردىم.
— حالقىڭنىڭ كوز جاسىن كورۋ عاجاپ ءىس ەمەس. مەن ونى ەس بىلگەلى كورىپ كەلە جاتىرمىن. كورۋ بار دا، كومەك بەرۋ بار. سول كوز جاستى قۇرعاتار نە جول تاپتىڭ؟
— جول بىرەۋ-اق ءتارىزدى. ءتىلى مەن ءدىنى بولەك بولعانمەن، جەرى مەن تاعدىرى ءبىر ورىس جۇرتشىلىعىمەن بىرلەسپەي بىزگە جارىق ساۋلە جوق سەكىلدى. سارى دالاعا يە ەكەنمىن دەپ تاعى قۇلانداي قىسى-جازى كوشىپ جۇرە بەرگەنمەن ەشتەڭە وڭار ەمەس. بۇيتە بەرسە ءتۇبى ناداندىق جەڭەدى. ءبىز دە مادەنيەتكە قۇلاش ۇرۋىمىز كەرەك. ال مادەنيەت ورىس جۇرتشىلىعىندا.
— ولاردا قۇر عانا مادەنيەت ەمەس، قيانات تا بار عوي، ۇلىم...— قاريانىڭ كوزى كەنەت جارق ەتىپ ءبىر ۇشقىن كورسەتتى دە، قايتا سونە قالدى. ول ەندى جۇدەي، ويلانا سويلەدى،— ءار جىرانىڭ ءوزىنىڭ ءبىر كۇيكەنتايى بولادى. سۇرقيا زامان ءبىزدى وسىلاي سۇرقيا ويلى ەتىپ جاراتقان شىعار. اسىل تاستان، اقىل جاستان، مۇمكىن سەنىڭ ايتىپ وتىرعانىڭ دۇرىس بولار، ءبىراق ەل-جۇرتىڭ نە دەيدى؟ كارى قىران كورە الماعاندى، جاس قىران ىلەدى، تەك ايتارىم: قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن دەيدى قازاق. اڭشى قۋعان كيىكتەي، سۇم تاعدىردان زارەسى ۇشقان ازعانتاي حالقىڭ بار، تەك سونىڭ قارعىسىنا قالما...
— حالىق كەيدە تۇسىنبەي دە قارعاماي ما؟ كەنەسارىنى بىرەۋ قارعايدى، بىرەۋ ارداقتايدى...
— دۇرىس ايتاسىڭ. كەنەسارىنىڭ جاۋى دا كوپ، دوسى دا از ەمەس. كەيدە ونىڭ قىلىعىنا مەن دە تۇسىنبەيمىن. ال ساعان ءتۇسىنۋ ءتىپتى قيىن.
— ايتسە دە سول كەنەسارى ويىنا مەن تۇسىنگىم كەلەدى.— ەسىركەگەن ءسال ۇندەمەي قالدى دا قايتادان سويلەپ كەتتى.— جاز اياقتالىپ كەلەدى، قار تۇسە پەتەربوردا بولۋىم كەرەك،— دەدى ول جەردى شۇقىلاي وتىرىپ،— پەتەربورعا ومبى ارقىلى بارۋعا دا بولادى... ورىنبور جاعىمەن دە جەتەتىن جول بار...
— سوندا وسى ارادان ورىنبور اتتانباقسىڭ با؟
— ءيا، قاراوتكەل دۋانىنان اتباسارعا ءتۇسىپ، ار جاعىندا قاراقويىن قاشىرلى ارقىلى ءىرعىز قۇلاسام... جولاي كەنەكەڭە جاتاتىن ەلدەردى باسىپ، ونداعى جۇرتتىڭ قانداي كۇيدە ەكەنىن ءوز كوزىممەن كورسەم..
— ەل كۇيىنەن ەر ارمانىن ءبىلۋ قيىن ەمەس. ءبىراق بۇل جولىڭ تىم ءقاۋىپتى جول. پەتەربورعا وقۋعا بارا جاتقان جامانتاي اعا سۇلتاننىڭ جىگىتى ەكەنىڭدى سەزىپ قالسا، كەنەسارى ادامدارى سەنى ءتىرى جىبەرەرى ەكىتالاي.
— ول ءقاۋىپتى ءوزىم دە تۇسىنەمىن، ءبىراق ءوز جولىڭدى تاڭداۋ ءۇشىن، ءار تايپانىڭ كوڭىل مۇڭىن انىق بىلگەن ءجون عوي دەيمىن...
— البەتتە.
ورىنبورعا كەنەسارى اۋىلدارى ارقىلى ءجۇرۋدى ەسىركەگەن وقۋعا بارام دەگەن كۇننەن-اق شەشكەن. بۇل جولدى تاڭداۋىندا ەل كۇيىن بىلۋدەن وزگە ءبىر ارمانى بار. ول ارمانى — كۇمىس. ءابدىۋاقيتتىڭ ءۇي ءىشىنىڭ ول كەنەسارى جاعىنا شىعىپ كەتكەنىن سول جازدا-اق ەستىگەن. ءبىراق ولار ءتىرى مە، ءالى مە حاباردار ەمەس-تى. اسىرەسە كۇمىس جايىن وتە بىلگىسى كەلەتىن. قوڭىرقۇلجاعا ويدا جوقتان ويىنشىق بولعان وسى ءبىر اياۋلى زامانداسقا دەگەن ايانىش ايتەۋىر كوڭىلىنە مازا بەرمەيتىن. كەيدە وسى ايانىش ونى ءبىر جىلى ءتاتتى سەزىمدەرگە دە جەتەلەيتىن. كەنەسارى اۋىلدارى ارقىلى جۇرسەم، سول ءابدىۋاقيت ءۇي ءىشى تۋرالى ءبىر حابار ەستىرمىن دەگەن ءۇمىت، بۇلىنشىلىكشىلەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالارمىن-اۋ دەگەن قاۋىپكە بوي بەرمەدى. كارى اتاسىمەن ەل جايىن، ءوزىنىن، كەلەشەك ارمان جايىن ۇزاق اڭگىمە ەتە وتىرىپ، اقىرى پەتەربورعا ورىنبور ارقىلى جۇرمەك بولىپ شەشكەن-دى.
ەندى مىنە، مىناۋ cap دالانى كەزىپ كەلە جاتقان ءۇش سالت اتتىنىڭ ورتاسىنداعى اققۇبا جىگىت وسى ەسىركەگەن. استىندا وقتاۋداي بوپ جاراعان كۇزەن كۇرەڭ. باسىن شۇلعىپ تاستاپ، ءجىتى باسىپ اياڭداعاندا، ەكى جاعىنداعى — شابدار بايتال مەن كارتاڭ تارتقان قاراكوك ات — جەلە ءتۇسىپ، ازەر ەرىپ كەلەدى.
ەسىركەگەن اۋىل جىگىتتەرىنشە كيىنگەن. باسىنداعى پۇشپاق بوركى مەن ۇستىندەگى بۇلعىن جاعالى لۇقپان شاپانى اۋقاتتى ۇيدەن شىققانىن اڭعارتقانداي. جانىنداعى پۇشىق سارى مەن دەنەلى ات جاقتى قارا سۇر جىگىتتىڭ ۇستىندە كەدەي قولى جۇپىنى كيىم. كەڭ جەڭدى كونە شەكپەن، قىرقىلا باستاعان جەڭىل ەلتىرى تىماق پەن كونە دالباعاي. ەكەۋىنىڭ سىرت بەينەسى، ورتاداعى اۋقاتتى جىگىتتىڭ جاي اتقوسشى سەرىكتەرى ەكەنىن سەزدىرەدى. بۇل ۇشەۋى اۋىلدان شىقپاي جاتىپ، كەنەسارى جاساعى كەزدەسىپ قالسا، سوناۋ ۇلىتاۋ بويىنداعى نايمان رۋىنداعى ناعاشىلارىنا بارا جاتىرمىز دەپ ايتۋدى كەلىسكەن. ەسىركەگەننىڭ جانىنداعى جىگىتتەردىڭ سىرت پىشىندەرى بالەندەي كوزگە تۇسەر بولماعانمەن، ەكەۋى دە ونەرى اسقان جاندار. پۇشىق سارى داۋسى كەرنەيدىڭ ۇنىندەي سوزىلعان ءانشى، قارا سۇرى جامباسى جەرگە تيمەگەن بالۋان. ەكەۋىنىڭ بورىشى بىرەۋ-اق. ەسىركەگەندى ساۋ-سالامات ورىنبورعا جەتكىزىپ سالىپ، قىس تۇسپەي قارقارالىعا قايتا ورالۋ.
قارقارالى جاقتان شىققاندارىنا ءبىر اپتادان اسىپ كەتكەن. قوناق دەسە قۇشاعىن جايا تۇسەتىن قازاق اۋىلدارى، الىس جاقتان «ناعاشىلاپ» بارا جاتقان جىگىتتەردەن قوناعاسىن ايار ەمەس، ءبىر اۋىلعا تۇستەنسە، ءبىر اۋىلعا قونىپ، ارعىناتى باۋرىن دا كومكەرلەپ قالدى. جول ەندى وسى ارادان كۇنباتىسقا كىلت بۇرىلادى. ەندى جىگىتتەرگە «ناعاشىلارىمىز» جەم، ىرعىز بويىنداعى تاما رۋى دەۋگە تۋرا كەلدى. توقتاعان اۋىلدارى بۇعان سەنەدى. ويتكەنى تۇرلەرى دە، استارىنداعى اتتارى دا ۇرى-قارىعا ۇقسامايدى جانە اعايىن قۋىپ جۇرە بەرەتىن قازاققا «جەم، ءىرعىزدا ناعاشىمىز بار ەدى»،—دەگەن ءسوز مايداي جاعادى. «پالە، جيەن بولساڭدار، وسىنداي الىستان ىزدەيتىن بولىڭدار»،— دەپ ولاردى قوشەمەتتەي تۇسەدى.
جول كۇنباتىسقا قاراي بۇرىلىسىمەن-اق بىردەن وزگەرە باستادى، جاز اياقتالىپ، سارعىلت تارتىپ قالعان. ارقانىڭ كوك شالعىنىنىڭ ورنىنا قۋاڭ تارتقان بيدايىق پەن بوزاڭ ءشوپ، شي مەن شىلەڭ ءجيى كەزدەسەدى. كۇن رايى دا وزگەرىپ، ەندى جولاۋشىلاردىڭ بەتتەرىن سالقىن جەل وبەتىن بولدى. ءبىراق داۋسى قارلىقپايتىن پۇشىق سارى جول قىسقارسىن دەگەندەي جاعى ءبىر تىنبايدى. بىرەسە كۇلدىرگى ولەڭ ايتادى، بىرەسە قايعىلى زار توگەدى. ال ەسىركەگەن ولەڭ ايتقان سايىن اتىن توقتاتىپ قويىپ، قالتاسىنان قويىن داپتەرىن الىپ ءار ولەڭنىڭ سوزدەرىن، كىم شىعارعانىن، قانداي جاعدايدا ايتىلعانىن جازىپ الادى.
— قايتەسىڭ پۇشىق سارىنىڭ ايتقانىنىڭ ءبارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ،— دەيدى وڭ جاعىنداعى قارا سۇر،— بۇدا نە كوپ، ولەڭ كوپ...
— ءۇرىم-بۇتاققا كەرەك،— دەيدى ەسىركەگەن،— حالىق مۇراسىنان قىمبات قازىنا جوق، ءبارى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىلۋى قاجەت.
پۇشىق سارى ەسىركەگەننىڭ سوزىنەن قاناتتانىپ كەتىپ، كەنەت ەر ۇستىنە ءبىر جامباستاي قوقيلانا وتىرىپ الدى دا، تاعى دا ءبىر ءاندى شىرقاپ كەتتى.
ءبۇلدىردى الا اۋىزدىق ەل اراسىن،
نايزا مەن سويىل شەشتى داۋ تالاسىن.
سونشاما وشتەسكەندە، باۋىرلارىم،
توزۋدان، ايتشى، باسقا نە تاباسىڭ؟
ات توبەلىندەي از قازاق
ءبىر-بىرىڭدى قىرعاندا
قاي مۇراتقا جەتەسىڭ؟!
موينىڭا بۇعاۋ ونسىز-اق
تۇسەيىن دەپ تۇرعاندا.
كىمگە ەرلىك ەتەسىڭ؟
ەسىركەگەن ولەڭدى ەستىگەندە ءتۇسى ءبىر ءتۇرلى قۋقىلدانىپ وزگەرە قالدى.
— بۇل كىمنىڭ ولەڭى؟
— اتىعاي ىرىم اقىننىڭ.
— قاي جاعدايدا شىعارعان؟
— انا جىلى اتىعاي قاراۋىل مەن التىن، توقا جەرگە تالاسىپ كوپ جىگىتتەر سويىلعا جىعىلعاندا...
ەسىركەگەن ودان ءارى ەشتەڭە سۇراعان جوق. ولەڭدى جازىپ تا المادى. كەنەت قالىڭ ويعا شومدى. «ىرىم اقىن؟.. مەن ەستىمەگەن اقىن ەكەن... ءسىرا، باي مەن باتىردى، بي مەن سۇلتاندى، رۋ باستىقتارىن ماقتاپ كۇن كەرمەيتىن جان بولۋى كەرەك. ەل اراسىندا ءجۇرىپ ايتىسقا ءتۇسىپ جۇلدە الۋدان دا الىس بولار... قازاقتىڭ الا اۋىزدىق زيان ەكەنىن تۇسىنەتىن مۇنداي ءسوز شىققانى ءبىر جاقسى ىرىم ەكەن... وسىلاي جۇرتتى وياتا بەرۋ كەرەك. بار كەلەشەك حالقىمىزدىڭ ويانۋىندا. بار ونەردى سوعان سالۋ دۇرىس جول. ەل بىرلىگى — ەل تەڭدىگى. ءبىراق «موينىڭا بۇعاۋ ونسىز دا تۇسەيىن دەپ تۇرعاندا...» دەگەن سوزىندە ءبىر ۇلكەن سىر جاتىر-اۋ. بۇل سوزىمەن نەنى ايتپاق؟ ەل بولىپ بىرىگىپ كەنەسارىعا قوسىلىپ، روسسيا پاتشاسىنا قارسى شىق دەمەك پە؟.. ءيا، سولاي سىندى. بەيشارا، ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىز روسسياعا قوسىلۋدا ەكەنىن بىلمەي مە؟»
سارى پۇشىق كەنەت ەسىركەگەننىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى.
— مىنەكەي اۋىلعا دا جەتىپ قالدىق،— دەدى ول داۋىستاپ جىبەرىپ،— بۇگىن وسىندا تۇنەپ شىعالىق.
اۋىل دەگەندەرى ىلديداعى كول جاعاسىندا وتىرعان وتىز شاقتى ءۇي بولىپ شىقتى. تابىن رۋىنىڭ ءبىر بولەگى ەكەن. جاز سوناۋ اتىراۋ تەڭىزىنە دەيىن كوشىپ، قىس وسى ماڭدى قىستايدى ەكەن. بيىل الىسقا كوشە الماي، كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز جەرىنىڭ ورتاسىنداعى قىزىل دىڭگەك ماڭايىن جايلاپ قالىپتى. سەبەبىن سۇراعاندا، قونىپ جاتقان ۇيلەرىنىڭ يەسى قابا ساقالدى قارا شال:
— بىلتىر جاز قۇمدا كوشىپ جۇرگەنىمىزدە مالىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىن حيۋا حانىنىڭ ساربازدارى بارىمتالاپ اكەتتى. قالعان جارتىسىن قىس تۇسە وسى ارادان قوقان سىپايلارى شاۋىپ الدى. وسى اۋىلدا ءتىپتى تىگەرگە تۇياق قالماعان ۇيلەر بار، الىسقا كوشۋگە بىزدە ءقازىر جاعداي جوق،— دەدى. ءسويتتى دە ءوزىنىڭ قوناقتارىنا ايران مەن ىرىمشىكتەن، باسقا قوناقاسى بەرە الماي وتىرعانىنا قىسىلعانداي تومەن قاراپ،— بۇل ۇيدە دە ءبىر سيىر مەن ءۇش ەشكى عانا قالدى. الىستان كەلە جاتقان جولاۋشىلار ەكەنسىڭدەر، قوي سويۋ كەرەك ەدى،— دەپ مىڭگىرلەدى.
ەسىركەگەن شالدى اياپ كەتتى.
— قىسىلماڭىز، وتاعاسى، بارعا ءمازىر، جوققا ءازىر... ءبىز ىقىلاسىڭىزعا دا ريزامىز...
— ءيا، جوققا جۇيرىك جەتە مە،— دەپ شال اۋىر كۇرسىندى،— رەنجىمەسەڭدەر بولعانى... شابىنشىلىقتان كەيىن بۇل اۋىلداردىڭ كوتەرىلۋى دە وڭاي بولماس... امال نە، باسقا تۇسكەن باسباقشىل، قۇداي ءتان بەرگەنگە ءدان بەرەم دەگەن ەكەن، ءبىزدى دە ولتىرمەس.
تاڭەرتەڭ ەرتەمەن ەسىركەگەندەر جۇرەر الدىندا شال تاعى دا:
— دۇرىستاپ قوناقاسى بەرە الماعاندارىمىزعا وكپەلەمەڭدەر، قاراقتارىم، زامان سولاي بولعان سوڭ ىستەرىڭ بار ما،— دەدى مۇڭايىپ،— جەدەل ءجۇرىپ وتىرساڭدار ساسكە بولماي قاراجىڭعىلداعى التاي رۋىنىڭ باي اۋىلدارىنىڭ بىرىنە جەتىپ قالارسىڭدار، ءبىز بەرە الماعان قوناقاسىمدى سول اۋىلدان ىشەرسىڭدەر.
ەسىركەگەندەر جۇپىنى اۋىلدى سىرتتاي ءجۇرىپ كەلەدى. كەشە ىمىرت ۇيىرىلە جەتكەندىكتەن بايقاماعان ەكەن، كول جاعاسىندا وتىرعان وسىناۋ وتىز ءۇيدىڭ اۋىل دەگەن قۇر اتى ەكەن. بىر-ەكى تۇيە، ون شاقتى سيىر بولماسا، كوزگە تۇسەر مال جوق. اۋىل يتتەرىنىڭ قۇيرىعى قايقى بولۋشى ەدى، بۇلاردىڭ يتتەرىنىڭ دە ءجۇنى جىعىلىپ، قۇيرىقتارى سالبىراپ كەتكەن. ەسىركەگەننىڭ ءىشى ۋداي اشىدى. «ءسىرا بالىق اۋلاپ كۇن كورەدى-اۋ بۇل اۋىل»،— دەدى ول ويعا شوما بەرىپ.
قارتتىڭ تۇندەگى ءسوزىن ەستىگەننەن كەيىن، ول ءتۇنى بويى كوز ىلمەي شىققان. ءقازىر دە سول وي شۋماعىن جالعاي ءتۇستى. «جوق، جوق، قايتكەنمەن دە روسسيا قول استىنا تەزىرەك كىرۋ كەرەك. سوندا عانا بۇل حالىقتىڭ جانى قالادى. حيۋا، قوقان قۇر مالىن عانا تالايدى عوي، ال جۇڭگو اۋىنا ىلىگەر بولساڭ، ەلىڭدى ءبىرجولاتا قۇرتىپ جىبەرەدى. ەسىركەگەن ەندى تاريحقا كوز جىبەرە ويلاندى.— ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز ەلۋ التىنشى جىلى ەدى عوي، وزىمە قارسى باس كوتەردىڭ دەپ جۇڭگو بوعدىحانى ءارى ايبىندى، ءارى ايبارلى مەملەكەت قۇرىپ، بۇكىل جوڭعار ولكەسىن بيلەپ وتىرعان تورعاۋىتتاردىڭ ميلليونداي حالقىن قىرىپ، جوڭعار مەملەكەتىن تاريحتان ماڭگى قۇرتىپ جىبەرگەن جوق پا ەدى. سونداي حال قازاققا كەلمەسىن، كىم بىلەدى؟ ەجەلدەن وشتەسكەن جۇڭگو بوعدىحاندارى، ءوز ەلىن اياماعاندا ءبىزدى ايار ما؟ جوق، جوق، روسسياعا باس يۋ كەرەك، سوندا عانا وزگە ەل جاندارى ءبىزدى توناۋدى قويادى».
بۇل كەزدە كۇن دە كوكجيەكتەن كوتەرىلە باستادى. ۇشى-قيىرى جوق قاۋ جاپقان كەڭ دالادا ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ كورىنبەيدى، تەك كودە ءشوپتى قۋالاي بىرەن-ساران بودەنە جورعالاپ، كۇن شىققانعا قۋانعانداي شەگىرتكەلەر عانا شىرىلدايدى.
ساسكە كەزىندە قۇبىلا جاقتان جەل تۇردى. جولاۋشىلاردىڭ مۇرىندارىنا ءبىر جىلىمشى ءيىس كەلدى. "— بۇل نە؟—دەدى قارا سۇر جىگىت،— مال قىرىپ جاتىر ما بىرەۋ؟ قان ءيىسى ءتارىزدى عوي مىناۋ ءيىس...
ەسىركەگەن جاۋاپ قايىرعان جوق، اتىن تەبىنىپ قاپ، الدىنداعى ادىرعا قاراي شابا جونەلدى. سەرىكتەرى دە اتتارىنا قامشى باستى.
بۇلار ادىر باسىنا شىعا كەلدى دە، الدارىندا پايدا بولعان كورىنىستەن شوشىپ كەتىپ، كىلت توقتاي قالدى. ءدال ادىردىڭ ەتەگىندە شيە كومكەرگەن تۋلاي اققان جىڭىشكە وزەن جاعاسىندا اق بوز ءۇيى ارالاس قالىڭ اۋىل وتىر ەكەن... ءبىراق اۋىلدىڭ سيقىنان جان شوشىرلىق. داۋىل سوعىپ قۇلاتقانداي جاپىرايا قالعان لاشىق، كۇركە. شاڭىراعى جەرگە تۇسكەن اق وتاۋ، قاراشا ۇيلەر. ءار جەردە سۇلاعان ەلىك، ونى قورشاپ جوقتاۋ سالعان توپ-توپ ايەلدەر... جىلاعان بالا، ۇلىعان يت. ءبىر توپتان ەكىنشى توپقا قاراي ولىكتىڭ باسىنا قۇران وقۋعا بارا جاتقان بىردى-ەكىلى اق سالدەلى مولدالار كوزگە تۇسەدى. اۋىل شەتىندە ءبىر قاۋىم توپ كۇرەكپەن زيرات قازىپ جاتىر. كارى، جاسى ارالاس. قازاق اۋلىنا تايانعاننان-اق ەلدىڭ كوركى بوپ كوزگە تۇسەتىن ۇكىلى قىز، ساۋكەلەلى جاس كەلىنشەكتىڭ بىردە-بىرى كورىنبەيدى... وسىنشاما قالىڭ ەلدىڭ ماڭىندا مال دەيتىن مال دا جوق. بىرەن-ساران كۇلگە اۋناپ شەگىپ جاتقان تۇيەلەر مەن بۇزاۋلارىن ەرتكەن ون شاقتى سيىر ءجۇر. ەرى موينىنا كەتكەن ەكى-ۇش شىدەرلى ات وتتاۋعا قاراي شوقاڭداپ بارادى. اۋىلدىڭ جالپى كورىنىسى تۇندە عانا جاۋ شاۋىپ كەتكەنىن اڭعارتادى.
— ياپىرماي، بۇل نە سۇمدىق،—دەدى پۇشىق سارى ىشەگىن تارتىپ،— مىنا اۋىلدى دا جاۋ شاپقانداي عوي.
— ءيا،— دەدى قارا سۇر كۇرسىنىپ،— بۇل اۋىل دا بوساعاسى بوساعان اۋىل بولدى عوي.
— جوق، شاڭىراعى قۇلاپ جەرگە تۇسكەن اۋىل دەڭىز!— دەدى ەسىركەگەن كوزىنە كەلىپ قالعان جاسىن سەرىكتەرىنەن جاسىرماي الاقانىنىڭ سىرتىمەن ءسۇرتىپ، ءسويتتى دە كەنەت اتىن تەبىنىپ قاپ، قازاقتىڭ ەسكى داستۇرىمەن «وي، باۋىرىمداپ!» اۋىلعا قاراي شابا جونەلدى. سەرىكتەرى دە «وي، باۋىرىمعا!» باسىپ سوڭىنان ەردى.
ەسىركەگەندەر بۇل اۋىلدا ءبىر كۇن بولدى. ولىكتەرىن قويىسىپ كەلەسى كۇنى ءجۇرىپ كەتتى. اۋىل اقساقالى قوبىزشى كارىباي دەگەن شال بۇلار كەلىسىمەن بولعان ۋاقيعانى ايتىپ بەردى. بۇل — التاي رۋىنىڭ كەنەسارىعا ەرىپ ارقادان كوشىپ كەلگەن ءبىر اۋلى بوپ شىقتى. بۇرىن كازىرگى اتباسار دۋانى سالىنىپ جاتقان ەسىلگە قۇياتىن جابايى وزەنىنىڭ ماڭىن قونىس ەتىپ كەلگەن ەكەن. ول اراعا بەكىنىس سالىنا باستاعاننان كەيىن قونىس ىزدەپ امالسىز كەنەسارىعا ەرىپ، وسىناۋ قىپشاق جەرىنىڭ شەتىنە كوشىپتى. كەنەسارىعا ەردى دەگەن اتى بولماسا وعان بالەندەي جاردەم بەرمەپتى. تەك قول ۇشىنان جالعاسىپ، اسكەرىنە قىس سوعىمدارىن، جاز قارۋ-جاراققا دەگەن سالىعىن تولەپ تۇرىپتى. بيىل عانا ءبىراز جىگىتتەرى كەنەسارى ساربازدارىنا قوسىلىپتى. سوعان وشىككەن بە، الدە وسى اۋىل كەنەسارىنىڭ يەك تىرەر تىلەكتەسى دەپ بىرەۋ-مىرەۋ كورسەتتى مە، ايتەۋىر ور قالاسىنان شىققان اق پاتشانىڭ ءبىر توپ «كارى قىلىش» جەندەتتەرى كەشە كۇن باتا كەگى اۋىلدى شاۋىپتى. قاننەن-قاپەرسىز جاتقان ەل، اۋىل ۇستىنەن گۇرسىلدەي اتىلعان مىلتىقتان شوشىپ، قارسىلاسا الماي قالىپتى. جەندەتتەردىڭ وزدەرى ەكى جۇزدەي ادام ەكەن، ءتۇنى بويى ىستەمەگەنى بولماپتى. اجەتكە جارايتىن قىز بالالاردىڭ ءبارىن شەتىنەن ابىرويىن ايرانداي توگىپ، وسى اجارلى-اۋ دەگەن جاس ايەل، كەلىنشەكتەردىڭ بىردە-بىرىن ساۋ تاستاماپتى. كەۋدەسىندە نامىسى بار اراشاعا تۇسكەن جىگىتتەر مەن «اۋ، بۋلارىڭ نە؟» دەپ اقىلعا سالام دەگەن اقساقال، قاراساقال بىتكەننىڭ ءبارىن بۇكىل جۇرتتىڭ كوز الدىندا وققا بايلاپتى، كەيبىرەۋلەرىن قىلىشپەن شاۋىپ ءولتىرىپتى. مۇنداي قازا بولعان جاننىڭ سانى وتىزعا جۋىق كورىنەدى. قان ىشەر جەندەتتەر ءتۇنى بويى دارمەنسىز ەلگە ىستەرىن ىستەپ، تەك بۇگىن كۇن شىعا عانا ءجۇرىپ كەتىپتى. ءبىراق، قۇر كەتپەپتى، اۋىلدىڭ سۇلۋ قىز-كەلىنشەگى مەن تۇبەكتە جاتقان بار مالىن ايداپ اكەتىپتى. «بارلىق كەنەسارى جاعىنا شىققانداردىڭ كورەتىن كۇنى وسى. بۇل بۇل ما، بۇيتە بەرسەڭدەر ەندىگى جولى ءبىرىڭدى قالدىرماي قىرىپ تاستايمىز»،— دەپ كەتىپتى.
— بۇل ۋاقيعانى كەنەسارىعا ەستىرتە الدىڭدار ما؟— دەدى قارا سۇر قانىن ىشىنە تارتىپ.
— تۇندە اۋىلدى شاۋىپ جاتقاندا كىسى جىبەرگەنبىز. جەر اراسى شالعاي، ەگەر شابارمانىمىز قولعا ءتۇسىپ قالماسا سۇلتان اۋلىنا تاياپ قالعان شىعار،— دەدى كارىباي شال،— ءبىراق ونىڭ قولىنان نە كەلەدى؟ «كارى قىلىش» جەندەتتەرى ورعا قاراي بەتتەدى عوي، كەزدەسە الماس... تەك جانتورە ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ اۋلىن بوكتەرلەي قۋسا ۇشىراسۋلارى مۇمكىن.— شال تاعى كۇرسىندى،— وي، بىلمەيمىن، ۇشىراسا قويار ما ەكەن... تىم قيىس جاتىر عوي... جانە ول تۇستاعى ەل كەنەسارىعا قارسى، ءجون سىلتەمەس.
ولىكتەرىن قويىسىپ اۋىلدان شىعىسىمەن ءتۇنى بويى ۇيقى كورمەگەن ەسىركەگەندەر ءبىر سايعا ءتۇسىپ، اتتارىن تۇساپ وتقا جىبەرىپ، وزدەرى قورجىندارىنداعى ازىن-اۋلاق استارىمەن وزەك جالعاپ، كۇن ءتۇس بولعانشا ۇيىقتاپ تىنىعىپ الدى. ەندى ولار سولتۇستىككە قاراي بۇرىلا ءتۇسىپ ورىنبورعا كەنەسارىنىڭ قاراماعىنا جاتپايتىن اۋىلداردىڭ ۇستىمەن جۇرمەك بولدى.
ەسىركەگەن اتقا قونىسىمەن-اق تاعى سازارا ويعا شومدى. جانىنداعى سەرىكتەرىندە دە ءۇن جوق. قالاي ۇندەسىن، باعاناعى اۋىلداعى كورگەن كورىنىستەرى ەكى يىندەرىنەن سەگىز باتپان اۋىر جۇكتەي جەرگە جانشي ءتۇسىپ، باستارىن كوتەرتەر ەمەس. اسىرەسە ەسىركەگەننىڭ قاباعىنان قان جاۋعان. «روسسياعا باعىنۋ كەرەك دەيمىن. ونداعى ويىم ۇلى حالىق مادەنيەتتى حالىق، وزىمەن بىرگە مۇراتقا جەتكىزەدى دەپ سەنۋىمنەن شىققان ارمان. ال باعاناعى اۋىلعا ىستەگەنى نە؟ مۇمكىن مەن ەشتەڭەگە تۇسىنبەيتىن بولارمىن، اق پاتشانىڭ دا، ونىڭ قاراپايىم سولداتتارىنىڭ دا ارمانى بىرەۋ-اق شىعار. تەزىرەك قازاقتى قۇرتىپ، جەرىن ەمىن-ەركىن پايدالانۋعا اسىعاتىن بولار. ءبىراق ءبىر قولداعى بەس ساۋساعىڭ دا بىردەي ەمەس قوي. ءبىر ابىلايدان شىققان ەكى ۇرپاق — ەكى بولەك جول ۇستاعان جوق پا؟ ۋاليگە قارسى قاسىم شىقسا، ءۋاليدىڭ بالاسى شىڭعىسقا قاسىمنىڭ بالاسى كەنەسارى قارسى كەلىپ وتىرعان جوق پا؟ سول ءتارىزدى ءبىر روسسيا پاتشاسىنا باعىناتىن جۇرتتا ەكى ءتۇرلى وي بولۋى مۇمكىن عوي»...
ارينە، ەسىركەگەن ءوزىنىڭ وسى ويىنان كەيىن جيىرما جىلداي شاماسىندا تاريحقا كەلگەن شىڭعىستىڭ بالاسى شوقان مەن كەنەسارىنىڭ بالاسى سىزدىقتىڭ دا بىرىنە ءبىرى قارسى سوعىساتىنىن بىلمەدى. شوقان — ورىس گەنەرالى چەرنيايەۆ جاعىندا، ال سىزدىق قوقان حاندىعىن قورعاپ شىعاتىنى ونىڭ ءتىپتى ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە دە كىرمەيتىن ءجايت. سونداي-اق ءوزى سەكىلدى شوقاننىڭ دا روسسيا مادەنيەتىنە قانات قاعىپ، تۋعان حالقىن سول روسسياعا تارتقانىن، ءبىراق ارتىنان گەنەرال چەرنيايەۆتىڭ اسكەرى سول حالىقتى روسسيا پاتشاسىنا وتار ەتەمىن دەپ قىرعاندا، نە ىستەرىن بىلمەي، قىزمەتىن تاستاپ تەزەك تورەنىڭ اۋلىنا قاشاتىنىن قايدان ءبىلسىن.
ەسىركەگەن ءقازىر شىم-شىتىرىق جۇمباق ويدىڭ شەشۋىن تابا الماي شاتاسۋدا ەدى. «راسىمەن مەن قاتەلەسىپ ءجۇرمىن بە؟ ءتۇبى جاۋىنان قۇتىلا المايتىنىن بىلگەن جارالى جولبارىس ءتارىزدى نە بولسا دا ايقاسىپ ولەم دەگەن كەنەسارىنىكى دۇرىس پا؟ مادەنيەت، پروگرەسس، روسسيامەن بىرىكسەك جارىق كۇنىمىز شىعادى دەپ جۇرگەندە، حالقىمىزدىڭ ەركىندىگى تۇگىل، وزىنەن ايرىلىپ قالمايمىز با؟ ەگەر قازاقتى وزىنە قوسۋ ادەتى، ۇنەمى الگى اۋىلعا ىستەگەنىندەي بولا بەرسە ويتكەن مادەنيەتى دە، كەلەشەگى دە قۇرسىن!.. وندا سۋ ىشسەم دە، سۋان ىشسەم دە حالقىممەن بىرگە بولامىن. تەك سونىڭ كۇنى كوكتە ءجۇزسىن، سونىڭ عانا ساۋلەسى جارقىراي ءتۇسسىن».
وسىنداي شىم-شىتىرىق ويدا كەلە جاتقان ەسىركەگەن كۇننىڭ ەكىندىگە تاياپ قالعانىن جاڭا اڭعاردى. ول ەندى بۇرىلىپ جان-جاعىنا قارادى. ءالى ۇشى-قيىرى جوق كەڭ دالا، قاۋ باسىن اقىرىن سيپاي ەسكەن سالقىن جەل، باستى شىرماعان سۇمدىق وي...
— كۇن ەڭكەيىپ كەتتى، وسى ءبىر تۇستا اۋىل بولسا كەرەك ەدى عوي،— دەدى سارى پۇشىق سول جاقتارىنداعى كوگىلدىر دوڭەستەردەن اسىرا نۇسقاپ،— اتتار دا بولدىرۋعا اينالدى.
— قۇر عانا اتتار ما، جانى قۇرعىر دا بولدىرعان سەكىلدى-اۋ.
بۇل ەسىركەگەننىڭ جولداستارىنا اتقا قونعالى ايتقان ەڭ العاشقى ءسوزى ەدى.
سەرىكتەرى ءتىل قاتقان جوق. جاس جىگىتتىڭ جۇرەگىندە قانداي اۋىر كەسەلدىڭ جاتقانىن تۇسىنگەندەي اقىرىن كۇرسىندى دە قويدى.
بۇلار ەندى سولعا، پۇشىق سارى كورسەتكەن كوگىلدىر دوڭەستەرگە قاراي بۇرىلدى. ارى-بەرى جۇرگەن سوڭ كۇن باتا، ءادىر-دوڭ، قورشاي بىتكەن جازىق دالادا، قاراسۋدى جاعالاي قونىپ وتىرعان اۋىلدى كوردى. بۇل اۋىلدىڭ دا سيقى تاڭ قالارلىق. وسى اراعا نە جاڭا كەلىپ قونعان، نە بولماسا ۇيلەرىن جىعىپ كەشۋگە ىڭعايلانىپ جاتقان ءتارىزدى. ايتەۋىر تۇيەلى جۇكتىڭ جانىندا ابىگەرلەنگەن جۇرت. تەك الگى جىعىلماعان (الدە جاڭا عانا تىگىپ ۇلگىرگەن) ۇلكەن ءۇش اق وردانىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا بۇل ۇيلەردە ولىك بار ەكەنىنىڭ بەلگىسى ات قۇيرىعىنا جالاۋ بايلاعان سويىلدار مەن ءۇي ءۇستىن ايقىش-ۇيقىش ەتىپ تاڭعان قارا باسقۇرلار كورىنەدى (ولىك بار ءۇيدى بۇلاي ءبىلدىرۋ كەي رۋلارىنىڭ ەجەلگى ءداستۇرى). ۇرگەن يت، ورگەن مال كوزگە تۇسپەيدى. تەك كوشكە ارنالعان تۇيە مەن بىرەن-ساران. ىردۋان، پاۋەسكە بايقالادى. ءبىراق اۋىل ءىشى جىپىرلاعان ادام. اۋىلدى قورشاي كوپ سالت اتتى جانە تۇر. قولدارىندا نايزا، سويىل، شوقپار...
— بۇل اۋىلدا دا ءبىر بۇلىك بار سەكىلدى،— دەدى قارا سۇر،— بۇرىلىپ كەتەلىك.
— ءوز ەلىڭنىڭ بۇلىگىنەن بۇرىلعاندا قايدا باراسىڭ؟—دەدى ەسىركەگەن،—تاۋەكەل، نە بولسا دا بارا كورەلىك.
بۇلار اۋىلدى قورشاعان سىپايلارعا تاياعاندا الدارىنا ەڭگەزەردەي قارا مۇرتتى جىگىت وزگەلەردەن ءبولىنىپ شىعا بەردى.
— ەي، كىمسىڭدەر؟— دەدى ول استىنداعى اقبوز اتىن ۇرشىقتاي اينالدىرا ويناتىپ، انالاردىڭ سالەمىن الماي.
— ءوزىمىز عوي،— دەدى ەسىركەگەن، انانىڭ كەۋدەسىنە تاققان كەك شۇعا بەلگىسىنەن كەنەسارى اسكەرى ەكەنىن ءبىلىپ.— كورمەي تۇرسىز با؟
— كورگەنىمە كورىمدىك بەرەيىن بە؟— جىگىت ءۇنى گۇرىلدەي شىقتى، اشۋلى جان ەكەنىن بىردەن سەزدىرىپ الدى،— ءوزىمىز دەيتىن مەنىڭ ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىم با ەدىڭ؟ قامشى كورگىڭ كەلمەسە، ودان دا تەزىرەك ءجونىڭدى ايت.
— اماندىق جوق، ساۋلىق جوق، بەرگەن سالەمىمىزدى الماي جاتىپ، مۇنشاما تۇيىلگەنىڭىز نە، اعاسى،— دەدى ەسىركەگەن بيازى ۇنمەن،— ارقادان كەلە جاتقان جولاۋشىمىز، ىرعىز بويىنداعى تابىنعا ناعاشىلاپ بارامىز.
ارقانىڭ قاي تۇسىنان بولاسىڭدار؟
— قارقارالى جاعىنان.
— قاراكەسەكسىڭدەر مە؟
— ءيا...
— كەسىپ الساڭ قان شىقپاس، ەل بيلەيتىن جان شىقپاس دەيتىن قاراكەسەك ەكەنسىڭدەر عوي.
ەسىركەگەن، شامدانا قالدى، ءبىراق ءوزىن ءوزى ۇستاپ سىر بەرمەي تاعى دا بيازى ۇنمەن:
— قاز داۋىستى قازىبەكتى ەستىمەگەن قازاقتا دا جان بولادى ەكەن-اۋ!—دەدى كەكەسىن كۇلكىسىن جاسىرا قالجىڭداعان بولىپ.
قارا مۇرت بۇل جولى ەسىركەگەنگە زىلدەنە قارادى.
— قاراكەسەك ءدىلمار كەلەتىن ەدى، سەن دە ءدىلمار ەكەنسىڭ. ءسىرا، سول قازىبەك ءبيدىڭ ۇرپاعى بولماساڭ نەتسىن»...
— جوق، قازىبەك ءبيدىڭ ەمەس، ماسان ءبيدىڭ نەمەرەسىمىن.
— الگى جامانتاي اعا سۇلتاننىڭ اقىلگويى ماسان ءبيدىڭ بە؟
— ءيا، ءدال سونىڭ!
— قارماق سالىپ الا الماي جۇرگەن الابۇعام، اۋزىما ءوزىڭ كەلىپ تۇسكەن ەكەنسىڭ، ءجۇر ولاي بولسا!
مۇرتتىنىڭ داۋسى بۇل جولى وكتەم شىقتى. كەنەسارى ەلىنىڭ جامانتايعا دەگەن قاستىق كوز قاراستىڭ ەندى وزىنە اۋعانىن ەسىركەگەن بىردەن سەزىندى، ءبىراق قارا مۇرتپەن ءسوز تالاستىرمادى.
نايزالارىن قولدارىنا كولدەنەڭ ۇستاعان ون شاقتى سالت اتتى جاياۋ ءۇش جولاۋشىنى قورشاي، اۋىل ورتاسىنا قاراي ءجۇردى.
بۇلار اۋىلعا كىرە شەتكى قاراشا ۇيدەن قارلىققان كارى داۋىستى جوقتاۋ ەستىدى. ولىك بار جەردە باتا وقىماي وتپەيتىن قازاقتىڭ ەسكى ءداستۇرى، ەسىركەگەن قاراشا ۇيگە قاراي بەتتەدى. قاسىنداعى جەندەتتەرى دە قارسى بولعان جوق، سىرتتا تۇرىپ قالدى. ول ۇيگە كىرىپ كەلگەندە ەڭ الدىمەن كورگەنى شوقپىت تىماق، جىرتىق شەكپەن، جىلاپ-سىقتاپ وتىرعان كىلەڭ كەدەي بولدى. سول جاقتا سۇلايىن قىر مۇرىندى، مۇرتى جاڭا تەبىندەي شىعىپ كەلە جاتقان جاس جىگىت جاتىر. ءتۇرى ولگەن ادام ءتارىزدى ەمەس جاڭا عانا ۇيىقتاپ كەتكەن سەكىلدى. باسىندا ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، اق شاشىن جايىپ؛ كارى شاندىر بەتىن جوسا-جوسا قىلىپ تىرناپ تاستاعان شۇيكەدەي قارا كەمپىر:
اتاڭا نالەت حان كەنە،
باسىڭا ءتۇسسىن ويران-اي،
سۋالدىردىڭ كوزىمنىڭ
قاراشىعىن، ويباي-اي!—
دەپ قارلىققان داۋىسپەن زار ەڭىرەيدى.
ولىكتىڭ كەۋدە تۇسىندا قارىنداسى ما، الدە جۇبايى ما، ءبىر كەلىنشەك وتىر. ءجۇزى اق شۇبەرەكتەي، جاسقا تولى توستاعانداي قارا كوزى شاراسىنان شىعارداي بوپ كەرەگەگە قاراپ قاتىپ قالعان. ەسىركەگەن باتا وقىدى دا شىعىپ كەتتى. ءبىراق الگى سۋرەت كوز الدىندا تۇردى دا قويدى.
ازدان كەيىن بۇنى قارا مۇرت اۋىل ورتاسىنداعى التى قانات اق ۇيگە الىپ كەلدى. بەلدەۋدە كىشى-گىرىم اتان تۇيەدەي اق بوز ات تۇر. ءبارى ۇيگە كىردى. ءتور الدىندا جاتقان قوڭىر كيىنگەن، زور دەنەلى كىسى باسىن جاستىقتان ءسال قوزعادى.
— اعىباي اعا،— دەدى قارا مۇرت،— مىنا جىگىتتەردى اۋىل ۇستىنەن ۇستاپ الدىق. جامانتاي اعا سۇلتاننىڭ ەلىنەن كورىنەدى. ىرعىز ماڭىنداعى ناعاشىلارىمىزعا بارا جاتىرمىز دەيدى.
قاپساعاي قوڭىر ەلەڭ ەتىپ باسىن كوتەرىپ الدى. ءۇي ىشىندە كولبەي جاتۋىنا دە سەبەپ بار ەكەن، ەندى ول مالداس قۇرىپ وتىرىپ ەدى، باسى كەرەگەنىڭ ۇشىنا تيەر-تيمەستەي زور دەنەلى ءبىر الىپ ەكەن. ادامنان گورى، ەرتەگىدە كەزدەسەتىن داۋلەر ءتارىزدى. تەك جالعىز كوزدى ەمەس، ەكى كوزدى جانە سوناۋ تاس قاباقتى قوڭىرقاي سۇستى تۇسىندە ءبىر جىلى شىرايدىڭ سازى بىلىنەدى. بۇل كەنەسارىنىڭ باس باتىرىنىڭ ءبىرى اعىبايدىڭ ءوزى ەدى «اعىباي بۇل جاقتا قايدان ءجۇر» دەدى ەسىركەگەن ىشىنەن. بۇل ماڭ كەنەسارىعا قارسى جاقتىڭ جەرى ەمەس پە ەدى؟» ايتسە دە بالا جاستان ۇلكەندى قۇرمەتتەپ وسكەن جاس جىگىت، سوناۋ توردە وتىرعان شۇڭىرەك كوزدى الىپتىڭ مىسى جەڭگەندەي، ءيىلىپ سالەم بەردى.
— اسسالاۋماعالايكۇم.
— الليكىماسسالام، بالام.— اعىباي جاس جىگىتكە تەسىلە قارادى.— قاندى بالاق سۇم جامانتايدىڭ كىمى بولاسىڭ؟
«ءا، اعىبايدىڭ جامانتايعا دەگەن بىتپەس ءوشى بار دەۋشى ەدى، راس ەكەن. ۇنىندە قاڭتاردا قاتقان مۇزداي ءبىر مىزعىماس ىزعار جاتىر-اۋ!»
— جامانتاي اعا سۇلتاننىڭ قاراماعىنداعى ەلدىڭ جىگىتتەرىمىز. ءازىم ماسان ءبيدىڭ نەمەرەسىمىن، مىنا جىگىتتەر اۋىلدان ەرتىپ شىققان سەرىكتەرىم.
— ءا-ا. باعىڭ بار بالا ەكەنسىڭ. جامانتايدىڭ جاقىنى بولعانىڭدا ءبىر جاماندىققا ۇشىراۋىڭ كامىل ەدى.— اعىباي ەندى تۇكسيگەن قاباعىن ءسال اشتى،— ماسان قارت ءالى ءتىرى مە؟ اق پاتشانىڭ قولتىعىنا كىرىپ الدىڭدار عوي، اۋىل-ايماقتارىڭ كۇيلى شىعار؟
— كۇيسىز ەمەس. اتام ءالى ءتىرى.
— ءيا، سولاي بولار،— اعىباي الدەنەگە وكىنگەندەي اۋىر كۇرسىندى،— وتىرعان ەل وتىرىپ قالدى عوي... جەم ىزدەگەن اش قاسقىرداي تەك مىنا بىزدەرمىز عوي cap دالانى سارى باۋىر ەتىپ كەزىپ جۇرگەن...
— سىزدەرگە دە كوشپەۋ كەرەك ەدى.
اعىبايدىڭ قاباعى جاۋار بۇلتتاي جابىلا قالدى.
— سوندا جامانتايشا اق پاتشانىڭ ق ۇلى بول دەمەكسىڭ بە؟ ماسان قارتتىڭ نەمەرەسىمىن دەگەنگە اسىلدىڭ ۇرپاعى ما دەپ قالىپ ەدىم، الىسقا ۇشا المايتىن ساۋىسقان بوپ شىعايىن دەپ تۇرسىڭ با، قالاي؟ — اعىباي تەز اشۋلانسا دا، تەز قايتتى.— ءجا، قىشىماعان جەرىمدى قاسىماي جايىڭا وتىر!.. ال قوتان اڭدىعان ۇيالى بورىدەي، تىزە قوسىپ قايدا بارا جاتىرسىڭدار؟
— ماسان اتام بوكەي تۇقىمىمەن قۇداندال عوي. ىرعىز بويىنداعى ناعاشىلارىمىزعا بارا جاتىرمىز...
— ارينە، اتاڭنىڭ سۇلتان تۇقىمىمەن ىلىك-شاتىس بولعانىنا سەن كىنالى ەمەسسىڭ،— دەپ كەلە جاتتى دا اعىباي كەنەت ءسوزىن باسقا جاققا بۇرىپ جىبەردى.— جولاي كارىباي قارتتىڭ اۋلىنا سوقتىڭ با؟
— سوقتىم.
— سوقساڭ بولعان قاندى ۋاقيعانى كورگەن شىعارساڭ؟
— كوردىم.
— كورسەڭ.. ول سەنىڭ جامانتايلارىڭ سەكىلدىلەردىڭ ءتىسى.
— قالايشا؟ ول اۋىلدى شاپقان وردان شىققان «كارى قىلىش» توبى دەپ ەدى عوي.
— سوندا جەندەتتەرگە جول سىلتەگەن كىم؟ جامانتاي ءتارىزدى ەلىن ساتقان احمەت ءپراۆيتىلدىڭ ادامدارى. وسى اۋىلدىڭ بي، اقساقالدارى.
ازدان كەيىن اعىباي باتىردىڭ سوزىنەن ەسىركەگەننىڭ تۇسىنگەنى مىناۋ بولدى: كەنەسارى Op قالاسىنان ۆويسكوۆوي ستارشينا لەبەديەۆ ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز سولداتپەن تورعاي بويىنا شىعۋعا دايىندالىپ جاتىر دەگەن حابار الادى. كوپ كەشىكپەي سۇلتانعا تىڭشىلارى ارقىلى ءسىبىر مەن ورىنبور گۋبەرناتورلارىنىڭ شەكاراسىندا وتىرعان كەنەسارىعا تىلەكتەس اۋىلدارعا ەكى ءجۇز سولدات شىقتى دەگەن سۋىق ءسوز جەتەدى. كەنەسارى «سولداتتار وسى ارادان وتەدى-اۋ» دەگەن اۋىلدارعا «ەگەر ولار كورىنسە بىزگە حابار بەرىڭدەر»،— دەپ كىسىلەرىن شاپتىرادى. ءقازىر وزدەرى وتىرعان اۋىل، ۇستەرىنەن كارىباي قارتتىڭ جايلاۋلارىنا قاراي وتكەن قول تۋرالى كەنەسارىعا حابار بەرمەك تۇگىل، كوپ سولدات قايتا ورالىپ وسى اۋىلدا تىنىعىپ جاتقاندارىندا «سولداتتاردى كورگەن جوقپىز» دەن بۇلاردى الدايدى. ارتىنان انىعىن ەستىگەن كەنە¬سارى قاھارىنا ءمىنىپ، بەس ءجۇز سىپايىن ءوزى باستاپ كەلىپ، وسى اۋىلدى شابادى. «بۇلارىڭ نە، ءاي؟» — دەپ ۇيدەن جۇگىرىپ شىققان الگى بالا جىگىت، ات قاعىپ كەتىپ ولەدى. ال كەنەسارى وراسان قاتىگەزدىك ىستەيدى. اۋىلدىڭ باس كوتەرەر سەگىز اقساقال، بيلەرىن ات باۋىرىنان وتكىزىپ ۇرىپ ولتىرەدى. بار مالدارى مەن وتىزعا تاياۋ قىز-كەلىنشەكتەرىڭ ەلۋگە جۋىق جىگىتتەرىن بايلاپ-ماتاپ الىپ كەشە ءوزىنىڭ ورداسىنا ءجۇرىپ كەتەدى. كەكتەسكەن سۇلتان، اعىباي باسقارعان ەكى ءجۇز سىپايىنا اۋىلدىڭ قالعان قاتىن-قالاشىن، شال-كەمپىرىن تەگىس وسى ارادان كوشىرىپ ءوزىنىڭ قاراماعىنا ايداپ اكەلۋدى بۇيىرادى. ۇيلەرىن جىعىپ، جۇرتتىڭ كوشۋگە ىڭعايلانىپ جاتقانى وسى بۇيرىقتى ورىنداۋ ارەكەتى بولىپ شىعادى.
ەسىركەگەننىڭ جۇرەگى تاعى دا ۋداي اشىپ كەتتى. ونىڭ كوز الدىنا جاڭاعى قاراشا ۇيدەگى سۋرەت ەلەستەي قالدى. حيۋا، قوقان حاندارىنان، پاتشا جەندەتتەرىنەن شابىلىپ، قان جىلاعان حالقىن كورىپ جۇرەگى ءبىر ورتەنسە، قانى ءبىر قازاقتان قان قاقساعان حالقىن تاعى كورىپ، جۇرەگى ەكى ورتەندى.
— كەنەكەڭە حابار بەرمەگەن ەل بيلەگەن اقساقالدار دەلىك،— دەدى ول داۋسى كەنەت دىرىلدەپ كەتىپ،— ولاردى جازالاۋ ءبىر رەتتە دۇرىس تا شىعار. ءبىراق، وسىنشاما زار جىلاتار وزگە قاراپايىم جۇرتتىڭ قانداي جازىعى بار؟..
— كەنەكەڭ ولاي ويلامايدى،— دەدى اعىباي تومەن قاراپ.— باۋىرلاس قازاعىن قىرۋعا ءوتىپ بارا جاتقان «كارى قىلىشتى» كورە تۇرا بۇكىل اۋىلدان حابار بەرەر ءبىر ەركەك كىندىكتى شىقپاعانىنا سەنگىسى كەلمەيدى. بۇكىل اۋىلدى وزىنە قاس كورەدى. سوندىقتان كارىباي قارتتىڭ ءوشىن احمەت پراۆيتەلدىڭ ناعاشى جۇرتىنان الىپ وتىر. مەن بۇلاردى وسىلاي شاپسام، وزگە جۇرت كارىمنەن قورقىپ ەكىنشىلەي مۇنداي ءىس ىستەمەيدى دەيدى.
— سوندا قايدا بارسا دا قىرىلاتىن ءبىر قازاق ەكەنىن كەنەكەڭ ويلاماعانى ما؟ بۇل ەل قامىن اقىلعا سالار كەمەڭگەردىڭ ءىسى مە؟
— كەنەكەڭ جاۋ قازاقتىڭ قىرىلعانىن جاۋ سولداتتاردىڭ قىرىلعانىمەن تەڭ كورەدى.
— ءوزىڭىز دە سولاي ويلايسىز با؟
— ءوز باسىم قان مايداندا بەتپە-بەت كەلمەسە قاراپايىم ەلگە قامشى كوتەرىپ كورگەم جوق. ال باي تۇقىمى مەن تورە تۇقىمىنا دەگەن ماڭگىلىك وشپەس ءوشىم بار.
— كەنەكەڭ دە تورە تۇقىمى ەمەس پە؟ وعان دا ءوشىڭىز بار ما؟
— جوق،— دەدى اعىباي ءسوزىن سوزىپ.— كەنەكەڭ ەل قامىن ويلاعان ادام، ونى تورە تۇقىمى دەپ ساناۋعا بولمايدى. ول جالپى قازاقتىڭ جوقتاۋشىسى.
— جوقتاۋشىسى بولسا مىنا جازىعى جوق جۇرتقا ىستەپ وتىرعان قياناتىنا جول بولسىن!— ەسىركەگەننىڭ كوز الدىنا تاعى دا قاراشا ۇيدەگى سۋرەت ەلەستەپ كەتتى.
اعىباي تۇنجىراي قالدى. وزىنە ەرمەگەن ەلگە دەگەن كەنەسارىنىڭ قاتالدىعى بۇعان دا، بايتابىنعا دا باتاتىن. ءبىراق سەرىكتىككە وپالى باتىر «ءىسى قيىندالىپ تۇرعانىندا الا اۋىزدىق كورسەتۋىم سوكەت بولار» دەپ سۇلتاننىڭ قاي قىلىعىنا بولسا دا كونىپ باققان. ال بايتابىن سىرىن ءبىلدىرىپ العان. مۇندايدى كەشپەيتىن كەنەسارىنىڭ قاتىگەزدىك وزىنە ايان. اعىباي جاس باتىر ءۇشىن قوبالجۋدا ەدى. ەسىركەگەننىڭ ءسوزى بىتەۋ جاراسىنىڭ ءدال ۇستىنەن باستى.
— شىراعىم،— دەدى ول كەنەت كۇرسىنىپ،— سەن ءبىر قيىن سىر قوزعادىڭ عوي...
— بالانىڭ ءسوزى دۇرىس، حابار بەرمەدىڭدەر دەپ بۇل اۋىلعا ءبىزدىڭ ىستەگەنىمىز قاتىگەزدىك،— دەدى ءبىر بۇيىردەن ءسال قوڭىرقاي داۋىس،— مۇمكىن حابار بەرگىلەرى كەلگەن دە بولار، ءبىراق قورىققان شىعار؟ كەنەكەڭنەن ءولدى نە، ءوز بيلەرىنەن ءولدى نە، اجالدىڭ اتى اجال، كىمگە بولسا دا قورقىنىشتى.
ەسىركەگەن داۋىس شىققان جاققا جالت قارادى. ول ەندى عانا سول جاعىنداعى كوگىلدىر كوزدى اق سارى جىگىتتى كوردى. كيىمى قازاقشا بولعانمەن ءتۇرى ورىسقا تىم ۇقساس. بۇل ءجۇسىپ-يوسيف گەربۋرت ەدى.
ەسىركەگەن كەنەسارى اسكەرىندە قازاقتان باسقا ورىس، باشقۇرت، تاتار سەكىلدى بوتەن ۇلتتىڭ ادامدارى دا بار دەگەن سوزگە بۇرىننان قانىق بولاتىن. سوندىقتان ول:
— ءسىز ورىسسىز با؟— دەپ سۇرادى تازا ورىس تىلىمەن.
اۋىل جىگىتىنىڭ ورىسشا تازا سويلەگەنىنە ەندى يوسيف گەربۋرت تاڭداندى.
— ورىسپەن باۋىرلاس ۇلتتانمىن،— دەدى ول كۇلىمسىرەي.
— عافۋ ەتىڭىز،— دەدى ەسىركەگەن ءوزىن ءوزى ۇستاي الماي،— ەگەر قۇپيا بولماسا، قازاق اراسىندا قايدان ءجۇرسىز؟ الدە تۇتقىن بولىپ قولعا ءتۇستىڭىز بە؟
گەربۋرت جىميا كۇلىمسىرەدى.
— جوق. مەنى قازاق اراسىنا ءوز ۇلتىمداعىداي ۇلتتىق بوستاندىق ارمانى اكەلدى.
ءۇي ءىشى قازاق جىگىتىنىڭ جۇسىپپەن باسقا تىلدە سويلەپ كەتكەنىنە اڭ-تاڭ. اعىباي ىشىنەن: «باسە، ماسان قارتتىڭ ورىسشا وقىپ جاتقان ءبىر نەمەرەسى بار دەۋشى ەدى، مىناۋ سول بولدى. ءداۋ دە بولسا تەگىن جۇرگەن جوق، ۇستاپ الىپ ءوزىن كەنەكەڭە الىپ بارايىن با؟»— دەدى ول ءبىر رەتتەن، ءبىراق بۇل ويىنان تەز قايتتى. «جوق، جوق، ءويتۋىم اعاتتىق بولار. جۇرت سىيلايتىن ماساننىڭ نەمەرەسىن ۇستاعاننان جاقسى ات الماسپىن. الدىنان جارىلقاسىن، قويا بەرەيىن»،— دەپ شەشتى.
اعىباي بوساتقانمەن ەسىركەگەن بىردەن ءجۇرىپ كەتپەدى. جاڭاعى ورىس پىشىندەس جىگىتپەن تىلدەسكىسى كەلدى. يوسيف گەربۋرت تا مۇنىمەن سويلەسۋگە قۇمار ەكەن. جولاۋشىلار اس ءىشىپ وتىرعاندارىندا ءوزى كەلىپ ەسىركەگەندى ەرتىپ، اۋىل سىرتىنا شىعىپ كەتتى. ۇزاق سويلەستى. بىرىمەن ءبىرى ابدەن تانىستى. تەك يوسيف گەربۋرت ەزىنىڭ كىم ەكەنىن ايتقان جوق، ءبىراق قازاق ەلىنىڭ شىن دوسى ەكەنىن جاسىرمادى. ەسىركەگەننىڭ جولاي كورگەنىن ەستىگەندە، ونىڭ قام كوڭىلىن جۇباتىپ:
— قازاق حالقىنىڭ ءوزىن ءوزى ساقتاپ قالۋدا جالعىز عانا جولى بار. ول روسسياعا قوسىلۋ،— دەدى.— سەنىڭ كورگەنىڭ روسسيا پاتشاسىنىڭ وتارشىلىق ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا شىققان گەنەرالداردىڭ ءىسى. روسسيادا تەك قانا اق پاتشا گەنەرالدارى ەمەس، سول اق پاتشادان زورلىق، زومبىلىق كورگەن قازاق حالقى سەكىلدى ۇلى ورىس حالقى بار. ءتۇبى سول حالىقتىڭ دەگەنى بولادى. ال ول حالىق بوستاندىققا ۇمتىلۋدا. سوندىقتان روسسيا جۇرتىمەن بىرىگۋ بۇل ۇلكەن پروگرەستىك جول.
ەسىركەگەن كەنەت گەربۋرتكە بۇرىلا قارادى.
— وسى ايتقاندارىڭىزدى كەنەسارىعا ايتىپ كوردىڭىز بە؟ ول نە دەيدى؟
— شەت جاعالاپ ايتىپ كوردىم. مەن ونى العاشقىدا شىن ۇلت كۇرەسىنىڭ كوسەمى مە دەپ ۇعىپ ەدىم. سونداي ويدا كەلىپ قوسىلعام. ءبىراق سۇلتاننىڭ ءىسى دە، ءوزى دە ماعان كۇننەن-كۇنگە جۇمباققا اينالىپ بارادى... شامام كەلسە تاعى دا ءبىر رەت سويلەسەم، ورىنسىز قان توگۋدىڭ قاتە جول ەكەنىن تۇسىندىرەم... ال الدا-جالدا ايتقانىمدى ۇعار بولماسا، امال نە، جولىمىز ەكى ايرىلادى...
ەسىركەگەندەر اعىباي كوشى قوزعالاردان بۇرىن ءجۇرىپ كەتتى.
گەربۋرت ءسوزى كوكەيىنە قونعانداي بولعانمەن دە، كوز الدىنان قوقان مەن حيۋا حاندارىنىڭ بارىمتالاعان، اق پاتشانىڭ جەندەتتەرى تالاعان، كەنەسارى شاپقان ءۇش اۋىلدىڭ قان جىلاعان سۋرەتتەرى كەتپەي قويدى. حيۋا، قوقان، روسسيا اق پاتشاسى، قازاق سۇلتانى — تورتەۋى ءتورت جاقتان قاندى شوقپارلارىن باسىنا ويناتقان سورلى حالقىنىڭ قۇرىپ كەتۋگە تاياۋ تۇرعان تاعدىرىن ويلاعاندا، ءون بويى ورتەنىپ، كوكىرەگى قارس ايرىلا قايعى بيلەپ، ءوزىن ءوزى ۇستاي الماي تولىقسىپ ات ۇستىنەن قۇلاپ كەتە جازدايدى. «بۇل داعدارىستان قۇتىلار قانداي جول بار؟ كىم قولىن بەرەدى؟ باعاناعى جىگىت ورىس حالقى دەيدى. ءبىراق سول ورىس حالقى، سول جىگىتتىڭ ءوزى ايتقانىنداي، تەندىككە جەتىپ قول ۇشىن بەرگەنىنشە، كورىنگەن جەندەت توپتار كارىباي شالدىڭ اۋلىنداي شابا بەرسە سورلى قازاقتىڭ نەسى قالادى؟ جارىق كۇنگە جەتكەنشە جالىنى تۇگىل، شوعى دا ءسونىپ بىتپەي مە؟»
وسىنداي اۋىر ويمەن ورىنبورعا جەتكەن ەسىركەگەن، كەنەسارىعا قوسىلىپ كەتكەن ءوز رۋىنىڭ ءبىر جىگىتىنەن كۇمىستىڭ گەنەرال گەنستىڭ ۇيىندە ەكەنىن ەستىدى.
— بۇل جانارالدىڭ ءوزى قىزىق ادام كورىنەدى،— دەدى الگى جىگىت،— سولداتتارى اۋىلدى شابادى، ال ءوزى جەتىم قالعان قازاق بالالارىن ۇيىندە اسىراپ تاربيەلەيدى. كۇمىس سولاردىڭ باقتاشىسى.
بۇل جىگىت تايماستىڭ التىنشاشقا جىبەرگەن قۇپيا ادامى بولاتىن، گەنستىڭ ءۇيىن جاقسى بىلەدى ەكەن، ەسىركەگەنگە جول سىلتەپ جىبەردى.
ەسىركەگەن كەلگەندە كۇمىس ۇيدە جوق ەكەن. التىنشاش ەكەۋى جەتىم بالالاردى ەرتىپ قالا شەتىندەگى ورمانعا سەرۋەنگە كەتىپتى. جاس جىگىتتى گەنەرالدىڭ ءوزى قارسى الدى. بۇنىڭ پەتەربۋرگكە وقۋعا بارا جاتقانىن ەستىپ، ءتىپتى ەركىن، اشىق سويلەستى.
— وقى. ءبىلىم الىپ تەزىرەك قايت،— دەدى ول ءبىر سوزىندە ەسىركەگەنگە،— سەندەردەي كوزى اشىق ازاماتىن كۇتىپ وتىرعان ەلدەرىڭ بار.
— پەتەربۋرگ ءبىزدى كىم ەتىپ دايىندايتىنىنا كىمنىڭ كوزى جەتكەن،— دەدى ەسىركەگەن گەنەرالدىڭ جىلى ءسوزى كوڭىلىن تەبىرەنتىپ،— مۇمكىن مەنەن دە ۆويسكوۆوي ستارشينا لەبەديەۆ سەكىلدى ورىستىڭ ءبىر قانشەلەك وفيسەرىن ىستەر...
— جوق، سەن ونداي جولعا تۇسپە،— دەدى شىن ويىمەن گەنەرال گەنس،— پەتەربۋرگتە دەموكراتشىل، اقىل وي يەسى كىسىلەر كوپ. سولارعا جاقىنداي ءبىل. ولار سەنى قاندى جولعا سالمايدى...
ەسىركەگەن اڭ-تاڭ. ورىس گەنەرالى. ايتىپ وتىرعانى پاتشا گەنەرالىنا جات ويلار. ونىڭ ەسىنە باعاناعى جىگىتتىڭ «بۇل جانارالدىڭ ءوزى قىزىق ادام...» دەگەن ءسوزى ءتۇستى. «راس قىزىق ادام بولۋى كەرەك... ءبىر رەتتە شىن اق جۇرەك جان... الدە مەنىمەن جاي قالجىڭداسىپ وتىر ما؟ سولاي سەكىلدى... اق جۇرەك ادام بولسا، كارىباي شالدىڭ اۋلىن نەگە شاپتىردى؟ سونداعى جازىقسىز توگىلگەن قاندا مۇنىڭ دا ۇلەسى بار ەمەس پە؟!»
كارىباي شالدىڭ اۋلىنداعى كورىنىس كوز الدىنا ەلەستەپ كەتكەندە ەسىركەگەن ءوزىن ءوزى ۇستاي المادى. بولعان ۋاقيعانى گەنەرالعا تەگىس ايتىپ بەرىپ، «بۇعان كىم ايىپتى؟» دەگەندەي گەنستىڭ بەتىنە قارادى.
گەنەرال ءۇن-تۇنسىز ۇزاق وتىردى دا، الدەن ۋاقىتتا بارىپ:
— مەكسيكا، پەرۋ جەرلەرىن يسپاندىقتاردىڭ قالاي بيلەپ العانىن ەستىگەنىڭ بار ما؟—دەدى. كونكيستادورلار جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ ءبىرىن قالدىرماي قىرماق بولعان. ءتىپتى قازىرگى امەريكا، انگليا وتارشىلدارىنىڭ ساياساتىن الساق وندا دا سول قيانات. بۇلار دا ءبىر يندەەس، ءبىر نەگر قالدىرماي دۇنيەدەن جوق ەتۋگە دايىن... يندەەس پەن نەگردى ءبىرجولاتا قۇرتىپ جىبەرۋگە تەك قارا جۇمىسقا، پلانتاسيالارعا تەگىن پايدالاناتىن كۇش كەرەك... سوندىقتان عانا ولاردى قۇل رەتىندە رەزەرۆاسيالاردا امالسىز ۇستاۋدا... ەگەر ورىستىڭ گورچاكوۆ، سكوبليەۆ سەكىلدى گەنەرالدارىنا سالساڭ وسىناۋ كەڭ دالادا بىردە-بىر قازاق قالدىرماۋعا بار. ءبىراق بۇلار ورىس حالقى ەمەس، ورىس حالقى تۇگىل سانالى وقىعاندارىنا دا جاتپايدى، بۇلار نيكولاي پالكين سەكىلدى وتارشىل پاتشانىڭ اۋىر كۇرجىلەرى. قازاق باسىنا تونگەن وسىنداي اۋىر كۇرجىلەردى ءبىز شامامىز كەلگەنشە جەڭىلدەتۋگە تىرىسۋدامىز. ءبىراق بىردەن بار ويىڭدى ىسكە اسىرا المايسىڭ،— ول ءسال توقتاپ قايتا سويلەدى.— ازىرگە ءبىز ازبىز، ولار كوپ. حالىق ءالى ويانباي جاتىر. سوندىقتان مۇنداي ۇلكەن كۇرەستە جاڭاعى سەن ايتقانداي ۋاقيعالار بولىپ تۇرادى. ءبىراق قازاقتا ماقال بار عوي: «بيتكە وكپەلەپ، تونىڭدى وتقا سالما» دەگەن، اق پاتشاعا وكپەلەيمىن دەپ ورىستىڭ دەموكراتشىل ادامدارىنان بەزۋگە بولمايدى. سەن دە بەزبە، ويتكەنى ولار قازاق سەكىلدى كىشكەنتاي ۇلتتىڭ ۇلكەن قايعىسىنا ورتاق.
ەسىركەگەن گەنەرال سوزىنەن ۇلكەن اسەر السا دا ۇندەمەدى، اۋىر جاراسىنا شيپا تاپقانداي، تىڭداعان ۇستىنە تىڭداي بەرگىسى كەلدى.
— ءتۇبى،— دەدى گەنەرال گەنس،— قازاق حالقى ورىس حالقىمەن دوستاسادى... ال وعان دەيىن پاتشا اعزامنىڭ دەگەنى بولادى. قازاق جەرىندە ونىڭ وتارشىلىق ساياساتى ءارى كەتكەندە ەندى ءبىر جيىرما جىلدىڭ ىشىندە اياقتالادى. كۇش ءقازىر روسسيا پاتشاسىنىڭ جاعىندا. روسسيا وتارشىلىق ساياساتى دەگەنىنە جەتپەي توقتامايدى. ال ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن اق پاتشا ايانباي قان توگۋگە بار. سوندىقتان وسى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە قان نەعۇرلىم از توگىلسە، سوعۇرلىم بۇل قيانات قازاق حالقىنا جەڭىل تۇسەدى. ءبىراق مۇنى باسى كەنەسارى بوپ ۇقپايدى. ولاردىڭ قيمىلى پىلگە ۇرگەن قاندەن كۇشىكپەن تەڭ...
ءدال وسى كەزدە التىنشاش پەن كۇمىس كەلىپ ءسوز ءبولىنىپ كەتتى، ءبىراق، گەنستىڭ ايتقاندارى ەسىركەگەننىڭ جۇرەگىندە قۇران سوزىندەي جاتتالىپ قالدى.
كۇمىس ەسىركەگەندى تۋعان اعاسىن كورگەندەي كوزىنەن جاسى پارلاپ، قۇشاعىن جايا امانداستى.
امال نە، ۇزاق سويلەسۋگە مۇمكىنشىلىكتەرى بولمادى. ەسىركەگەن ەرتەڭىنە پەتەربۋرگكە جەدەل باراتىن جامشىكتەرمەن بىرگە ءجۇرىپ كەتتى. ءتىل ۇشىندا ايتىلماعان سىر، كوڭىلدە شەشىلمەگەن جۇمباقتار كەتە باردى.
Iءىى
ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز قىرىق ءبىرىنشى، قازاقشا سيىر جىلى، قىركۇيەكتىڭ جەتىسى كۇنى، الاشاحاننىڭ بەيىتىنىڭ باسىندا ءۇش ءجۇزدىڭ اقساقال، بيلەرى جينالىپ كەنەسارىنى اق كيگىزگە سالىپ، حان كوتەردى. بۇل كەزدە يوسيف گەربۋرت-جۇسىپ تورعايدا ەدى. كەنەسارى حان بولدى دەگەندى ەستىگەننەن-اق ءجۇسىپ قاتتى رەنجىدى. قازاق ەلىنىڭ پاتشا وتارشىلىق ساياساتىنا قارسى كۇرەسىن كەنەسارى ءوز ارمانىنا جەتۋگە پايدالانعانىن ەندى ءتۇسىنىپ، كوتەرىلىستىڭ كەلەشەگىنە قاۋىپتەنە قارادى. «كەنەسارىنىڭ حان بولۋى، ونىڭ ءوز ارمانىنا جەتكەن جەرى، ءبىراق بۇل حالىق ەرەۋىلىنىڭ بىتكەن جەرى. ەندى جۇرت ءوزىنىڭ بوستاندىعى، جەرى ءۇشىن ەمەس، كەنەسارى كوتەرگەن جاسىل تۋلى حاندىقتى قورعايمىن دەپ الىسۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇدان ءارى سوڭىنان ەرگەن ەل كۇننەن-كۇنگە ازايا تۇسەدى. اقىرىندا كوكەيكەستى تىلەگىنە جەتە المايتىنىن ۇققان حالىق ودان ءبىرجولاتا بەزەدى. بۇقارا جۇرتقا بۇدان بىلاي قاراي كەنەسارىعا ەرىپ قىرىلعانشا، جان ساقتاۋ ءۇشىن روسسيا يمپەرياسىنىڭ قول استىنا كىرگەن ءجون. ءبارىبىر روسسيا يمپەرياسى كەنەسارىنى حان ەتىپ قويمايدى. ەرتەڭ قالىڭ قولمەن شابادى. حالىق مۇنى نەعۇرلىم تەز تۇسىنسە، وعان روسسيا پاتشالىعىنا سوعۇرلىم باعىنۋ ءتيىمدى. ءبىراق، وسىنى حالىق تەز تۇسىنەر مە». حالىق كوتەرىلىسىنىڭ ءتۇبى بارىپ فەودالدىق، حاندىق تارتىسقا اينالعانىن كورگەن يوسيف گەربۋرت-جۇسىپ ەندى كەنەسارى ورداسىنان كەتپەك بولدى. ءبىراق ون جىل ءومىرى وتكەن، جانىنداي جاقسى كورگەن قازاق ەلىن باسىنا قاتەرلى كۇن تۋعان كەزدە تاستاپ كەتۋدىڭ رەتىن تابا المادى. «حان بولىپ شىققان بيىگى — قۇلاعان قۇزى ەكەنىن كەنەسارىنىڭ ءوزى تۇسىنبەگەن كۇندە دە ونىڭ جانىندا تايماس، سيداق قوجا سەكىلدى اقىلدى ادامدار بار ەمەس پە، ولار نەگە تۇسىنبەيدى؟ ەڭ بولماسا سولارمەن سويلەسەيىن، سوڭدارىنان ەلىن، جەرىن قورعاپ ەرگەن قالىڭ بۇقارا كەنەسارىنىڭ الداعانىنا كوزى جەتكەندە بۇلاردان قول ۇزەتىنىن ايتايىن. مۇمكىن اقىل ايتار تورەگە»،— دەدى ول ىشىنەن.
ءبىراق ءجۇسىپ ەكى جاعدايدى ەسكە المادى. ءبىرى كەنەسارى بەس جىل ۇرىس-ايقاستىڭ ىشىندە، ءوز ماڭىنا تار جول، تايعاق كەشۋ كۇن تۋسا تاستاپ كەتپەيتىن، ايگىلى باتىرلاردان، تورە تۇقىمى تۋعان-تۋىسقاندارىنان تاباندى سەرىكتەر جيناپ، ولاردى جۇمىلعان جۇمىرىقتاي، تاستاي ەتىپ ۇستاي ءبىلدى. بۇل باتىر، سۇلتان، بيلەردىڭ ءارقايسىسىنىڭ سوڭىندا از بولسىن، كوپ بولسىن جەكە اۋلى، رۋى بار. رۋشىلىق ابدەن قانىنا سىڭگەن قازاق، باتىرى، ءبيى قايدا باستاسا سوندا بارادى. كەنەسارىنىڭ قاسىندا مۇنداي سەرىكتەرى بار دەگەن ءسوز — ەلى بار دەگەن سوزبەن تەڭدەس. حاندىققا، مانساپقا، باققا تالاساتىن ادامداردىڭ ەڭ الدىمەن ماڭايىنا ءوزىن ساتپايتىن تاباندى كىسىلەردى جيناپ الۋى ەجەلگى ادەتتەرى. مۇنداي تىرەكتەرسىز قانداي اقىلدى قايراتكەر بولسا دا ويلاعان ماقساتىنا جەتە المايدى. كەنەسارى دا بۇل ءادىستى جاقسى پايدالانا بىلگەن ادام. ونىڭ ءبىر مىقتىلىعىنىڭ ەزى دە وسىندا ەدى. «تەك بايتابىن باتىر عانا شي شىعارعالى ءجۇر مە، قالاي دەيدى ىشىنەن سۇلتان، ەگەر كوزىم شىن جەتسە...» ەكىنشىسى: بۇرىن باسقا ۇلگىدە مەملەكەت بولىپ كورمەگەن، ءالى دە فەودالدىق، رۋشىلىق ساتىدا جۇرگەن قازاق ەلىنە حاندىق دەگەن ۇعىم — جەكە ەل بولىپ، ءوزىنىڭ جەرىن، ەركىنشىلىگىن ساقتاۋ دەگەن ۇعىممەن ءبىر. قالىڭ بۇقاراعا حان سايلاۋ دەگەن ۇعىم، ونىڭ جەكە ەل بولىپ كوسەمىمىزدى سايلادىق دەگەن ۇعىممەن ۇشتاسىپ جاتادى. وسىنداي تۇسىنىكتەگى قالىڭ بۇقارا، العاشقى كەزدە ءوزىنىڭ روسسيا پاتشاسىنىڭ وتارشىلىق ساياساتىنا قارسى باس كوتەرگەن قيمىلىن اقىرىندا كەپ بوستاندىقتارى ءۇشىن ەمەس، كەنەسارىنىڭ حاندىعى ءۇشىن كۇرەسىنە اينالىپ كەتكەنىن اڭعارمادى. شىنىندا دا روسسيا پاتشالىعىنا باعىندىم دەپ ءبىتىم ىستەي تۇرىپ كەنەسارىنىڭ ءوزىن حان كوتەرتۋى، ەل قامىن ەمەس، ءوز قامىن ويلاۋى ەدى.
بۇل باققۇمار سۇلتاننىڭ عانا تراگەدياسى ەمەس، بوستاندىقتى كوكسەپ الدانعان حالىقتىڭ دا تراگەدياسى ەدى. وسى تراگەدياسىن تۇسىنبەگەن ەل كەنەسارىنىڭ سوڭىنا ەرىپ تاعى دا بەس جىل كۇرەستى، اقىرىندا قانعا باتىپ قىرىلدى...
كەنەسارى قوزعالىسىنىڭ ەندى حالىققا قانشالىق ءقاۋىپتى ەكەنىن تۇسىنگەن گەربۋرت-جۇسىپ قاسىم بالاسىنىڭ قانداي كۇشتى ادام ەكەنىن دە ەندى عانا ۇقتى. «تاريحتىڭ ءار ساتىسىندا، حالىق ارمانىنىڭ ءبىر توعىسقان ءتۇيىندى كەزدەرىندە وسىنداي ادامدار تۋادى. ولار وزدەرىنىڭ ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن حالىقتى دا، تاريحتى دا، ءبارىن دە پايدالانا بىلەدى. بۇلاردا قۇر عانا قانىپەزەرلىك، ادامدى اياماستىق قانا ەمەس، اقىل دا، امال دا مول كەلەدى. كەنەسارى دا سونىڭ ءبىرى. ەگەر وسىنداي ادام ميلليونداعان حالقى بار ۇلكەن ەلگە جاراتىلسا قايتەر ەدى؟ ازعانتاي قازاق حالقىن قانشا قانعا باتىرسا، ۇلكەن ەلدى دە سونشا قانعا باتىرار ەدى. وندا كەنەسارى قوزعالىسى كىشكەنتاي ەل ەمەس، ۇلكەن ەل تراگەدياسى بولار ەدى. حالقىنىڭ كىشكەنتايلىعىنان بۇل ەلدىڭ ۇلكەن تراگەدياسى وزگە جۇرتتىڭ كوزىنە كىشكەنتاي تراگەديا بولىپ كورىنەدى. سوندىقتان دا كەيدە «ەۆروپا حابارشىسىندا» عانا قازاق قوزعالىسى تۋرالى قىسقا-قىسقا حابارلار شىعادى. روسسيانىڭ شىعىس بۇرىشىندا قانداي ايقاستار بولىپ جاتقانىن ەۆروپا ەلدەرى ءتىپتى بىلمەيدى. ال تۇسىنگەن ادامعا بۇل — كىشكەنتاي ەلدىڭ تراگەدياسى. قازاق جەرىنە ەندى بۇرىنعىدان دا ۇلكەن قايعى كەلدى. ول قايعى كوزدەن جاس، جۇرەكتەن قان بوپ اعادى. كەنەسارى جۇرتتى روسسيا وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى كوتەرىپ، اقىرىندا ءوزى حان بولدى. ەندى سول تاعىمنان تۇسپەيمىن دەپ حالىقتى اجالعا قارسى ايداپ سالادى. ال ونى ءالى كۇنگە دەيىن ەلىنىڭ قامىن ويلاعان كەمەڭگەر دەپ تۇسىنەتىن جۇرت مۇنىڭ سوڭىنان تاعى ەرە تۇسەدى. مۇنداي جاعدايدى تاريحتا جالعىز كەنەسارى پايدالانا بىلگەن بە؟ جوق، بۇل تالاي قاھارمانداردىڭ قايعىلى ۇلەسى. ناپولەون دا جاھانكەزدىك ءىسىن وسىلاي باستاعان جوق پا ەدى، فرانسيا حالقىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق رۋحىن پايدالانىپ، بۋربونداردى قۇرتتى، روياليستەردى فرانسيا جەرىنەن قۋدى. بۇدان ارتىق سول كەزدە ريەۆوليۋسيالىق ءىس بولار ما؟ ءبىراق ارتىنان ءوزى يمپەراتور بولدى. وزىنە جول اشقان ريەۆوليۋسيانى ءوز قولىمەن تۇنشىقتىردى. كەنەسارى دا سويتەدى. ەرتەڭ قازاق جەرىنە شىن ماعىنادا حان بولا قالسا، گورچاكوۆ پەن قوڭىرقۇلجانىڭ قازاق حالقىنا ىستەگەنىن بۇ دا ىستەيدى. سوندا كەنەسارىنىڭ قوزعالىسى قانداي قوزعالىس؟ روسسيادان قازاقتى ءبولىپ الىپ، فەودالدىق حاندىق قۇرۋ ءۇشىن كۇرەسكەن حالىق تىلەگىنە سايكەس ەمەس كەرتارتپا قوزعالىس. بۇدان قازاق ەلىنە كەلەر پايدا جوق. ودان دا قازاق بۇقاراسىنا روسسيا يمپەرياسىنىڭ قول استىنا كىرۋ كەرەك. روسسيا قول استىنا كىرۋ دەگەن ءسوز — ورىس حالقىمەن ءبىر بولۋ دەگەن ءسوز. كەلەشەگى دە، قايعىسى دا، قۋانىشى دا ءبىر. پاتشا قىسىمشىلىعىنا دا قارسى تىزە قوسىپ بىرگە كۇرەسە الادى. مادەنيەتكە دە بىرگە جەتەدى. ال كەنەسارى بولسا ءوزىنىڭ فەودالدىق-حاندىق بولشەكتەنۋىمەن قازاق ەلىن ورىس حالقىنان ۇزاق ۋاقىتقا بولگەلى تۇر. جوق، بۇل جاعدايدا ساناسى بار ازاماتتارمەن سويلەسۋ كەرەك. ەل باسىنا كەلگەلى تۇرعان اپاتقا اراشا ءتۇسۋ كەرەك».
ءبىراق گەربۋرت-جۇسىپ تايماسپەن دە، ابىلعازىمەن دە، سيداق قوجامەن دە تەز كەزدەسە المادى. جوق جەردەن كەنەسارىنىڭ وزىمەن سويلەسۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇلار ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز قىرىق ەكىنشى، بارىس جىلىنىڭ كوكتەمىندە كەزدەستى. كەنەسارى وتكەن جىلعى قارا سۋىق كۇزدە پەروۆسكييدىڭ جارلىعى بويىنشا قوقان جەرىنەن قايتىپ كەلگەن سوڭ، جىلداعى ادەتى بويىنشا قالىڭ اسكەرىن ەلدى-ەلىنە تاراتتى. ءوزى ازعانتاي تولەڭگىت اۋلى مەن ءتورت جىلدان بەرى باۋىر باسقان تورعاي وزەنىنىڭ جوعارعى ساعاسىنداعى قىستاۋىندا قىستى تىنىش وتكىزىپ شىقتى. پەروۆسكيي مەن گەنسكە وكپەلەگەندىكتەن قىس ىشىندە ولارمەن حابارلاسا قويۋدى دا ءجون كورمەگەن. ءبىراق وسى بارىس جىلىنىڭ باسىندا ورىنبوردا گەنستىڭ ۇيىندە جەتىم بالالارعا تاربيەشى بولىپ جۇرگەن التىنشاشقا جولىعىپ قايتقان بايتابىن سۋىق حابار اكەلدى. پاتشا اعزام جاقىندا پەروۆسكييدى ورنىنان الىپ ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى ەتىپ گەنەرال وبرۋچيەۆتى تاعايىنداپتى-مىس. بايتابىن: «ءسىرا، گەنستى دە بوساتاتىن كورىنەدى، ءىسىن تەكسەرۋگە جىبەرىپتى»،— دەپ كەلگەن. بۇل حاباردى ەستىسىمەن قىستان تىنىش شىعۋعا اينالعان كەنەسارى تۇسىنەن شوشىپ ويانعان ادامداي قوبالجي باستاعان. قاراماعىنداعى رۋلاردىڭ باسشىلارىنا ات شاپتىرىپ «اسكەرلەرىن جىلداعىدان گورى ەرتەرەك، قار كەتىسىمەن، كوك شىعۋعا قاراماي-اق، قارا كەڭگىردەگى الاشاحان مولاسىنىڭ جانىنا جەتكىزسىن»،—دەپ حابارلاندىرعان. ءوزى دە سۇراپىل سوعارىن سەزگەن شاعالاداي الدەنەگە مازاسى كەتىپ، ءبىرتۇرلى تىنىشسىزدانا تۇسكەن. ويتكەنى بۇلارمەن ءتىل تاۋىپ، بىتىمگە كەلگەلى وتىرعان پەروۆسكييدى پاتشا اعزامنىڭ تەگىن تۇسىرمەگەنىن سەزگەن... جانە استىرتىن ورىنبورعا جىبەرگەن كىسى ارقىلى، گەنستىڭ ۇيىندە اندا-ساندا باس قوساتىن وفيسەرلەردىڭ سوزدەرىنەن «وبرۋچيەۆتىڭ كەنەسارىعا سەنبەيتىنىن» التىنشاش تا حابارلاعان. بۇرىن پەروۆسكييدىڭ تاك-تاگىمەن ازەر جۇرگەن گورچاكوۆتىڭ ەندى بۇعان شابۋىل جاسايتىنىن كەنەسارى بىردەن ۇققان.
وسىنداي قوبالجۋدا كوكەك ايى وتە باستاعان كەزدە، كەنەسارى ازىراق بوي سەرگىتىپ قايتايىن دەپ قاسىنا ءوزىنىڭ باتىرلارىن ەرتىپ اقساقال توبەدەگى توقال ايەلى قىستاۋىنىڭ ماڭىنداعى قالىڭ جىڭعىلدى قىراتقا اڭ اۋلاۋعا شىققان. بۇلار جوقتا، باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى جىبەرگەن ەساۋىل سوتنيكوۆ باسقارعان اسكەر قارا تورعايدا وتىرعان كۇنىمجان اۋلىن شابادى. ءبىراز مالى مەن ەكى بالاسىن قوسا، كۇنىمجاننىڭ ءوزىن باس ەتىپ، ون ادامدى ۇستاپ الىپ كەتەدى.
بۇنى ەستىگەن سۇلتان اڭنان قايتىپ كەلىپ، كۇنىمجاننىڭ اۋلىن كىم شاپقانىن بىلە الماي اۋرە بولىپ جۇرگەندە، اراسىنا ون كۇن سالماي، ەساۋىل سوتنيكوۆ ەندى اقساقال توبەدەگى كەنەسارى توقالى مەن ەسەنگەلدى، سارجان اۋىلدارىنا تيەدى. ابايسىز وتىرعان ەلدى قانعا بوياپ، جۇزگە تاياۋ ادامدى شاۋىپ ءولتىرىپ، مىڭ تۇيە، ءۇش مىڭ بەس ءجۇز جىلقى، ون مىڭ قويمەن بىرگە جيىرما بەس ادامدى تۇتقىن ەتىپ ايداپ اكەتەدى.
گورچاكوۆتىڭ بۇل قىلىعىنا كەنەسارى بۇلقان-تالقان بولىپ اشۋلانادى، وزىڭە كىسى قىرۋ كەرەك بولسا، مەن دە كورسەتەيىن دەپ اتقا مىنەدى. مىنە وسىلاي ىزاعا ازەر شىداپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە، وردادا قاعاز جازىل وتىرعان جۇسىپكە:
— ەرتەڭ ساربازدارىمىز باس قوسامىز دەپ ۋادەلەسكەن الاشاحاننىڭ مولاسىنا جۇرەمىز، باراسىڭ با؟— دەدى.
— بارامىن،— دەپ جاۋاپ بەردى قاندى وقيعالاردىڭ تاياپ كەلە جاتقانىن ونسىز دا سەزىپ جۇرگەن ءجۇسىپ ويلانباستان.
ەرتەڭىنە ءوزىن قورعايتىن باتىرمۇرات باسقارعان جاساعىمەن كەنەسارى الاشاحان زيراتى تۇرعان قارا كەڭگىرگە بەت الدى. وزگە باتىرلارىنا دا تەز جەتسىن دەپ حابار بەردى. بۇل كوكەك ايىنىڭ اياق كەزى ەدى. جەر جاڭا كەۋىپ، كوگال ءشوپ جىلداعىسىنان ەرتە دۋ ەتە قالعان. ارقاداعى ءالى بەكىنىس سالىنىپ، مىلتىق داۋسى اڭ-قۇسىن ۇركىتپەگەن ارعىناتى، ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ، ايىرتاۋلار الىستان مۇنارلانا كورىنىپ، قيالىڭدى تەربەتكەندەي. ونىڭ ۇستىنە كەڭ دالا بيىل وتە-موتە كوركەم ەدى. جەل سوقسا قۇلپىرا تۇسكەن شالعىن. ءيىسى جۇپارداي اڭقيدى. بەتىڭنەن سۇيگەن كوكتەم جەلى. ويىندا دا، قىرىندا دا، كولىندە دە، شولىندە دە سىڭسىعان قۇس... تابيعاتتىڭ وسىنشاما سۇلۋ سۋرەتىن كورىپ ماس بولعاندايسىڭ. قيالىڭ كوكتەم جەلىندەي cap دالاڭدى شارلاي كەزەدى.
كەنەسارى وسى عالامات جەردەي راسىمەن ايرىلام با دەگەندەي جان-جاعىنا قايعىرا قاراپ كەلە جاتتى. ەكى بالاسى مەن كۇنىمجاننان ايىرىلعاننان بەرى ءتىپتى وزگەرىپ كەتكەن. بولتىرىكتەرىنەن ايرىلعان بورىدەي ابدەن قانكوزدەنىپ العان. جۇرتپەن دە ءتىس جارىپ سويلەسپەيدى. بار ءزارىن ىشىنە ساقتاپ بەتىنەن ءقان-سولى قاشىپ، اق سارى ءجۇزى سۇرلانا تۇسكەن. قيمىلى، جان-جاعىنا قادالا كەز تاستاعان كەلبەتى، قايعىدان گورى كەنەسارىنىڭ جۇرەگىن اشۋ-ىزا، كەك بيلەگەندەي.
كەنەسارىنىڭ جانىنداي جاقسى كورەتىن ايەلى مەن بالالارىنان ايرىلعانىنان دا باسقا جۇرەگىن ورتەگەن كۇيىگى بار. ءجۇسىپ ونى دا بىلەدى. ول كۇيىك — سۇلتاننىڭ ارقا مەن كىشى ءجۇزدىڭ ەل بيلەگەن كەيبىر بي، اقساقالدارىن وزىنە ەرتە الماعانىنان تۋعان كۇيىك.
ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ قاراماعىنداعى ورىس ستانيسا، بەكىنىستەرىنە تيمەگەنمەن كەنەسارى ەرەۋىلىنە قوسىلماعان اۋىلداردى شاۋىپ، مالدارىن ايداپ الۋدى توقتاتپاعان. ونداعى ويى اقىلعا كونىپ سوڭىنان ەرمەگەن جۇرتتى تالاۋمەن، سويىلمەن قورقىتىپ ەرگىزۋ بولاتىن. «ءوز ەركىمەن تەڭدىگىن، جەرىن بەرمەگەن قازاق اۋىلدارىن ورىس گەنەرالدارى سولدات شىعارىپ، قىرىپ-جويىپ، قورقىتىپ تارتىپ العاندا، ءبىز نەگە سويتپەيمىز»،— دەپ ويلايتىن ول. كەنەسارى وسى قورقىتۋدى ءوزىنىڭ ەل بيلەۋدەگى ءبىر ىڭعايلى قۇرالىنا اينالدىرعان. «قورقا-قورقا باتىر بولدىق» دەگەندەي، سويىلى تىم باتقان جۇرتتىڭ ءتۇبى وزىنە جاۋعا اينالاتىنىن ول ەسكەرمەيتىن. ەسكەرگىسى دە كەلمەيتىن.
كەنەسارىعا ەرمەي جۇرگەن ەل بيلەگەن ادامداردىڭ ءبىرى ورتا ءجۇزدىڭ ءبيى جاڭبىرشىنىڭ بالعوجاسى ەدى. ول وزىنە جاقىن جەردە سالىنىپ جاتقان تورعاي بەكىنىسىندەگى سولداتتارعا ارقا سۇيەپ، سۇلتاننىڭ بىرىگەيىك دەگەن سوزىنە ءتىپتى قۇلاق ىلمەي قويعان. وسىعان ىزالانعان كەنەسارى وتكەن جىلى ءبيدى ادەيى قورلاعانداي اۋلىنا قارىنداسى بوپاي باتىرمەن ءۇش ءجۇز سىپاي جىبەرىپ، بالعوجانىڭ بار مالىن ايداتىپ العان. مالىن قايتارىپ بەرسەم بالعوجا ەندى سوڭىما ەرەر دەگەن كەنەسارى بيىل وعان كىسى سالعان. حاتشىسى سيداق قوجانى شاقىرتىپ الىپ، ءبىر جاعى بۇيرىق، ءبىر جاعى ءوتىنىشى ەتىپ وعان ەلەڭمەن حات جازدىرعان.
كەنەسارى حاتىندا بالعوجانى ماقتاي، ءتۇبى جەرىڭدى، ەلىڭدى ورىس پاتشاسى الادى دەپ قورقىتا كەلىپ:
...ارعىن، قىپشاق اعاسى!
جىرتىلماسىن، جارقىنىم،
ەلىمىزدىڭ جاعاسى.
قانعانداي-اق بولدى عوي
بۇل قازاقتىڭ تالاسى،
ويدا قوقان، قىردا ورىس،
اكىم بولدى قالاسى.
كىمنەن تاياق جەگەندەي
ءبىزدىڭ قازاق بالاسى.
بىت-شىت بولىپ جۇرگەنى —
اۋزىنىڭ الاسى.
تىزگىن بەرسە كەمەگە،
قانات قوسسا جەبەگە،
قىرماق تۇگىل جاۋىڭدى
دال قىلماسقا نەمەنە! —
دەپ وزىنە قوسىلۋعا شاقىرعان.
ءبىراق كۇش كەنەسارىدا ەمەس، مول اسكەرلى اق پاتشادا ەكەنىن بىلەتىن بالعوجا كەنەسارىعا قوسىلعىسى كەلمەيدى. اۋلىن ەركەك ەمەس، قاتىن بوپاي شاپقانىنا ىزالانعان بي، تونالعان مالىن ساداقا قىلىپ، كەنەسارىعا ۋلى ءتىلدى ولەڭمەن اشۋلى جاۋاپ قايتارعان. ول جاۋابىنىڭ ءبىر جەرىندە:
قاپيادا كەنەتتەن،
ورعا تۇسەر بولارسىڭ،
قايتىپ شىقپاق زور بولار.
سەنىڭ سۇلتان، دۇشپانىڭ.
جالعىز ورىس ەمەس-تى،
قايدا بارساڭ الدىندا
قۇرۋلى تۇرعان تور بولار.
رايىڭنان قايتپاساڭ،
تۇبىندە ءادىل باسىڭ قور بولار.
بىلاي بارساڭ قوقان بار،
قوقاڭداعان اكەڭ بار.
بىلاي بارساڭ ءۇيسىن بار،
ءۇيسىن تولعان بايسىن بار،
جۇرەككە تۇسكەن ءتۇيسىن بار.
بىلاي بارساڭ بۇقار بار،
جايىن بولىپ جۇتارلار،
تاۋ جايلاعان قىرعىز بار!
جۇرەككە تۇسكەن ءبىر مۇز بار،
ارتىندا قالعان ورىس بار،
بايعۇس-اۋ، مۇندا ساعان قايدا قونىس بار!..—
دەپ كەنەسارىعا سەن تۇبىندە قور بولىپ ولەسىڭ دەپ قورقىتقان.
قاتەڭدى دوسىڭنان قاسىڭ كورەگەن. بۇل حات كەنەسارىنىڭ ەڭ جارالى جەرىنە تيگەن. سۇلتان بار سۇمدىق سالماعىن سالعالى تۇرعان جان-جاعىن قورشاعان جاۋى بارىن بالعوجا ءبيسىز دە بىلەتىن. كەنەسارى بۇعان اشۋلانعان جوق. جاۋىنىڭ كوپ ەكەنىنە كونە تۇرا، بارىنە جالعىز ءوزى قارسى شىققان جوق پا؟ «نە ويلاعان ارمانعا جەتۋ، نەمەسە سول جولدا قۇربان بولۋ!»— سۇلتاندا بوتەن شەشىم جوق. ونى اشۋلاندىرعان، ىزالاندىرعان — ەل اعاسى دەگەن بالعوجا بي سياقتى ادامداردىڭ كەنەسارىنىڭ وسىنداي قيىن جاعدايىندا، قول ۇشىن بەرمەگەنى، كەنە حانعا باس ءيىپ، ابىلايدىڭ اق تۋىن كوتەرىسۋدىڭ ورنىنا، ىرگەسىن مۇلدە اۋلاق سالىپ، روسسيا پاتشالىعىنا بەت بۇرىپ كەتۋى.
«جارايدى، مەنىڭ جانىمدى ءتۇبى ورىس، قوقان، قىرعىز بىرەۋى الادى ەكەن عوي. بالعوجا بي، سەن سونى داتكە قۋات ەتىپ قۋانادى ەكەنسىڭ، وعان دەيىن مەن سەنىڭ جانىڭدى الايىن!» دەپ كەنەسارى سول كۇنى تۇندە ءبيدىڭ اۋلىن قايتا شاۋىپ، ءوزىن ات قۇيرىعىنا بايلاپ ولتىرۋگە بەس ءجۇز ساربازىمەن جانايدار باتىردى اتتاندىردى.
ءبىراق جانايدار باتىر سۇلتاننىڭ ارمانىن ورىنداي المادى. جورىققا كەتىپ بارا جاتىپ، جولاي قىز كۇنىنەن كوڭىلدەس بوپاي اۋلىنا ءبىر ءتۇن تۇنەپ، دەر كەزىندە ءبيدىڭ اۋلىنا جەتە المادى. كەنەسارى ورداسىمەن جاسىرىن حاباردار بولىپ وتىرعان بالعوجا، اۋلىنا جانايدار باتىردىڭ شىققانىن ەستىپ، قاراماعىنداعى بەس ءجۇز ءۇيدى ەرتىپ كوتەرىلە كوشىپ، ور قالاسىنىڭ ار جاعىنا قاشتى. ءبيدىڭ جۇرتىن سيپاپ قالعان جانايدار باتىر وزىنە قارسى شىققان احمەت سۇلتان-پراۆيتەلدىڭ سولداتتارىمەن اتىسىپ، ودان سوڭ سىرعا قاراي كوشىپ كەلە جاتقان كۇكىر ءبيدىڭ اۋلىن شاۋىپ، كوپ مالىن ولجا ەتىپ قايتتى.
بالعوجادان ايرىلىپ قالۋىنىڭ شىن سەبەبىن بىلمەيتىن كەنەسارى جانايدار باتىردىڭ بۇل ولجاسىنا دا ريزا بولدى. ءبىراق جازعان حات كەنەسارىنىڭ ەسىنەن شىقپاي-اق قويدى.
سۇلتاننىڭ سوڭعى كەزدە تىم تۇنجىراپ كەتۋىنە سەبەپ بولعان وسى حات ەكەنىن جۇسىپ-گەربۋرت تە جاقسى بىلەتىن.
بۇلار الاشاحان مولاسى تۇرعان كەڭگىر وزەنىنىڭ جازىق بەتكەيىنە جەتكەندە باسقا جاقتىڭ باتىرلارى ءالى كەلمەگەن ەكەن. كەنەسارى شاتىرلارىن تىگىپ، ساربازداردى وسى جەردە كۇتپەك بولدى. ارادا ءۇش-تورت كۇن ءوتتى. ازىق-تۇلىگىن تۇيەگە تەڭدەپ، اسكەرلەرىن سوڭدارىنان شۇباتىپ باتىرلار دا كەلە باستادى، تورعايدان يمان باتىر، ەلەك پەن ءىرعىزدىڭ ورتاسىن جايلاعان تابىننان جولامان باتىر، ءوزىنىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى اعىباي، بۇقارباي، جەكە باتىر، قۇدايمەندى باتىرلار الدىمەن جەتتى. كوپ كەشىكپەي جانايدار مەن بوپاي دا كەلدى. ءبىراق كەنەسارى ءالى ەشكىممەن ءتىس جارىپ سويلەسكەن ەمەس. جايشىلىقتاعى اقىلگويلەرى، سوعىس ىسىندە كەڭەس بەرەتىن، قاندى كويلەك سەرىكتەرى تايماس پەن ءابىلعازى دا ءتىل قاتپاي قويدى. ەكى كوزى قانتالاپ، جۇقا ەرنىن تىستەنىپ، جالعىز سەرگەلدەڭگە تۇسۋىنە قاراعاندا ول ەندى ءبىر باتىل شەشىمگە كەلگەن جان سەكىلدى. سول شەشىمىن ورىنداۋعا تەك ىڭعايىن كۇتىپ ىشتەن تىنعانداي.
كەنەسارى جاساقتارىنىڭ باس قوسار جەرى الاشا.حان بەيىتىنىڭ جانى. بۇل ارا، ءۇش ءجۇزدىڭ قازاقتارىنا تەڭ ورتالىق. ەسىل، نۇرا بويىن جايلاعان ورتا جۇزگە دە، ەلەك، جايىق جاعاسىنداعى كىشى جۇزگە دە، بالقاش پەن سىر، جەتىسۋدى مەكەن ەتكەن ۇلى جۇزگە دە جەر كىندىگى. ونىڭ ۇستىنە الاشاحاندى قازاق ءوزىنىڭ ەڭ العاشقى حانى دەپ بىلەتىن. سول سەبەپتەن كەنەسارى ابىلاي اتاسىنىڭ سۇيەگى جاتقان تۇركىستان كوپ رۋعا قاشىق بولعاندىقتان، ەلىمىزدىڭ حاندىق تۋىن تىككەن ورتاسى ەدى عوي دەپ ىرىم كورىپ ادەيى وسى ارانى قالاپ العان.
الاشاحاننىڭ مولاسى قازاق ەلىنىڭ ەڭ العاشقى حاندىق تۋىن تىككەن ون ءتورتىنشى عاسىردىڭ اسا ءبىر كورنەكتى ەسكەرتكىشى. جاسىل توككەن جازىق دالادا كوك وتاۋداي الىستان كوزگە تۇسەدى. بۇل — تانا كوزدەنگەن ورنەكتى قۇمايت كىرپىشتەن قالانعان، بيىكتىگى مەن كولدەنەڭى بىردەي، ءزاۋلىم ءتورتپاق مولا. ۇستىندە كوگىلدىر سىرمەن بوياعان ۇلكەن كۇمبەزى بار. كۇمبەزدىڭ ءتورت جاعىندا، مولانىڭ ءتورت بۇرىشىنا تۇرعىزىلعان اق كىرپىشتەن قالانعان اشەكەيلى ءتورت شاعىن مۇنارا... كۇمبەزدىڭ استىنا تاس باسپالداقپەن كوتەرىلىپ باراتىن كەڭ دالىز. ال مولانىڭ ءوزىنىڭ ءىشى كەڭ بولمە. ورتاسىندا الاشاحاننىڭ ءقابىرى. تومپيعان ءقابىر توپىراعىنىڭ ۇستىنە ەسكى شۇبەرەكتەردىڭ قيقىمدارى مەن جىلقىنىڭ قۋارعان قۋ باستارىن، اتتىڭ جال قۇيرىعىن ءۇيىپ تاستاعان. ءار جەرىندە اعاش نايزانىڭ ۇشى كورىنەدى. توپىراق ۇستىندە دە بىرنەشە اتام-زامانعى قاراعاي نايزالار جاتىر.
الاشاحاننىڭ جانىندا تاعى ەكى مولا بار. ءبىرى بيىكتىگى ون قۇلاشتاي، شىم كىرپىشتەن قۇيعان ءامبۇلاق حاننىڭ مولاسى، ودان ارىرەكتە الاشاحاننىڭ مولاسىنا ۇقساعان، تەك كىشىرەك جوشى مازارى. بۇل ۇشەۋى دە قازاقتىڭ ەڭ العاشقى حاندىق قۇرعان ءداۋىرىنىڭ مۇرالارى. ۇشەۋى جايىندا دا سان ءتۇرلى اڭىزدار بار...
كەنەسارى ءقازىر وسى بەيىتتەردىڭ كۇنگەي جاعىمەن كەلە جاتىر. سوڭىنان ەرگەن يت ءتارىزدى انانداي جەردەن قاراۇلەكتىڭ سالبىر بەينەسى كورىنەدى. سۇلتان اشۋلى. قايدا بارا جاتقانىن ءوزى دە اڭعارمايتىنداي، قاباعىن قارس جاۋىپ سىلبىر اياڭدايدى. كەنەسارىنىڭ قازىرگى كوكيىعى» دەپ اتالاتىن بيىكتىڭ قوستاناي جاعىنداعى كول جاعاسىنداعى جايلاۋعا كوشكەن بالعوجا ءبيدىڭ اۋلىنا ءبىر توپ ورىس بالىقشىلارى شىقتى دەگەندى ەستىگەن. ورىنبور گۋبەرناتورىن بالعوجا بيگە وشىكتىرۋ ءۇشىن جاڭسىز بارىپ بالىقشى ورىستاردى قىرىپ كەلىڭدەر»،— دەپ ءبىر توپ جىگىتپەن بايتابىندى جىبەرگەن. بۇگىن سول بايتابىن قايتىپ كەلگەن.
— جارلىقتى ورىندادىڭ با؟— دەگەن كەنەسارىنىڭ سۇراعىنا، بايتابىن سازارا تۇرىپ «جوق» دەپ جاۋاپ قايىرعان.
— نەگە؟—دەپ كەنەسارى قايتا سۇراعان.
— حان يەم،— دەگەن بايتابىن تىزە بۇگىپ،— بالعوجا بيگە جالا جابۋ ءۇشىن جازىقسىز بالىقشىلاردى بوستان-بوس قىرۋعا ءداتىم بارمادى، كەشىرىڭىز.
سوڭعى جىلدارى بايتابىننىڭ وزگەرە باستاعانىن كەنەسارى اڭعارىپ قالعان. باتىردىڭ ءوزى دە مۇنىسىن جاسىرماعان. دەگەنىنە كونبەگەن ءبىر اۋىلدى شاپقاننان كەيىن سۇلتاننىڭ وزىنە دە ورىنسىز قان توگۋدىڭ كەرەكسىزدىگىن ايتقان. كەنەسارى ىشتەي كەكتەنسە دە «ءوز ەلىنە جانى اشىعانى-اۋ» دەگەن دە قويعان. «ال بۇل جولعىسى نە؟ كىمگە جانى اشىعان؟» باعانا كوپ جىلدان بەرى ەڭبەگى سىڭگەن باتىرىنا «بۇيرىعىمدى ورىنداماعانىڭدى ءبىر جولعا كەشىردىم»،— دەپ سىر بەرمەسە دە، ءقازىر وڭاشادا اشۋعا شىداي الماي كەلە جاتىر. «جوق، جوق،— دەدى ول ءبىر كەزدە،— تاعى دا ءبىر سىناپ كورەم. ەگەر كىشى ءجۇزىم دەپ جاۋىمدى ناركەسكەندەي الىپ تۇسپەسەڭ ءوز وبالىڭ وزىڭە». وسىنداي شەشىمگە توقتاعان كەنەسارى ءسال باسىلايىن دەدى. ول ەندى جان-جاعىنا ويلانا قارادى. «باعانا وسى جاققا ءجۇسىپ كەتىپ بارا جاتىر ەدى عوي؟ قايدا ەكەن؟» سۇلتان ەندى كىلت بۇرىلىپ تەرىسكەي جاققا قاراي اياندادى.
ال گەربۋرت-جۇسىپ قولى بوس ۋاقىتتا وسى الاشاحاننىڭ مولاسىنىڭ جانىنا كەلىپ وتىرۋدى جاقسى كورەتىن. وعان وسى ايبارلى مولا ءبىر عاجايىپ اسىل مۇلىك بولىپ كورىنەتىن. مولانىڭ ءوق-دارى بۇزا المايتىن كىرپىشتەرىنىڭ قانداي قۇم-توپىراقتان قۇيىلعانىن، بەس ءجۇز جىلدان بەرى العاشقى كۇندەگىسىندەي ءتۇسىن ءالى جوعالتپاي تۇرعان كۇمبەز سىرىنىڭ نەدەن جاسالعانىن تۇسىنە الماي تاڭ قالاتىن. كوشپەلى ەلدىڭ جۇزدەگەن جىلدار بويى cap دالانىڭ جەلى مەن جاڭبىرىنا شىداپ كەلگەن وسىنداي اسەم ەسكەرتكىشتەر جاساعانىنا ءماز بولاتىن.
ءجۇسىپ بۇگىن دە وسى مازارعا كەلگەن. ءبىر توبەشىكتىڭ باسىنا وتىرىپ الىپ، ولەڭ جازۋعا كىرىستى. تاعدىر جازىپ، سوناۋ ءقادىرلى پولشاسىنا قايتار بولسا الاشاحان مولاسى دا ەستە قالسىن...
كوز جەتپەيتىن جاسىل دالا،
كورگەنى ازاپ، قيانات...
ورتاسىندا اق شاعالا،
تۇر كۇمبەزدى ءبىر زيرات....
ولەڭ شۋماقتارى اساۋ وزەننىڭ كوك تولقىنىنداي بىرىنەن سوڭ ءبىرى تۋىپ، ءبىرىن ءبىرى باسا-كوكتەي، جەر كەمەرىنە سىيماعان دارياداي ءجۇسىپتىڭ دە تار كەۋدەسىنە سىيار ەمەس. بىرەسە قيال ونى ۇشقىر قاناتىنا وتىرعىزىپ اپ اقشا بۇلتتار جۇزگەن كوگىلدىر اسپاننان دا جوعارى الا جونەلەدى. بىرەسە تىنىق سۋ بەتىندە اقىرىن تەربەلگەن قايىقتاي جان سەزىمى ءسال تىنىشتالا قالادى دا، كەنەت داۋىل ۇرعانداي استان-كەستەن بوپ جۇرەگىن اشۋ كەرنەيدى.
ءجۇسىپ بار الەمدى ۇمىتقان: ءوزىنىڭ قايعىلى ءحالىن دە، كەنەسارى ەرەۋىلىن دە، قىمباتتى پولشاسىن دا، تەپ ولەڭ دۇنيەسىنە، شابىت دۇنيەسىنە كىرىپ كەتكەن. وسىنداي حالدە وتىرعانىندا كەنەت بىرەۋ يىعىنا قولىن سالدى. جالت قاراسا كەنەسارى ەكەن. انانداي جەردە قاراۇلەك تۇر. ءجۇسىپ شوشىنايىن دەدى. «نە جازىپ قالدىم؟» ەندى ولەڭ دۇنيەسى دە، قيال، شابىت، اسەم ءساندى سەزىم الەمى دە بىردەن عايىپ بولدى.
— قورىقپاي-اق قوي،— دەدى ونىڭ ويىن تۇسىنە قالعان كەنەسارى،— سەنىڭ ەش كۇناڭ جوق،— ءسويتتى دە قاراۇلەككە «كەت» دەگەندەي قولىمەن يشارات ەتتى. اناۋ بوتەن جاققا كوڭىلى اۋعان جايىلىپ جۇرگەن اتان تۇيەدەي اسپاي-ساسپاي بۇرىلىن، شاتىرعا قاراي بالپاڭ-بالپاڭ باسىپ جۇرە بەردى.— سەنى كورگەن سوڭ ادەيى بۇرىلدىم. سويلەسەيىن دەپ ەدىم... شىنىڭدى ايتشى، تۋعان ەلىڭدى ساعىندىڭ با؟
ءجۇسىپ شىنىن ايتتى.
— ساعىندىم. اتتەڭ الىس، قاشىپ كەتەر ەدىم...
— قاشىپ كەتەر ەدىم؟ بۇرىن بۇنداي ءسوز ايتپايتىن ەدىڭ عوي، الدە ءبىزدىڭ كوتەرىلىسىمىز سەنى قىزىقتىرمايىن دەدى مە؟ ءوزىمنىڭ تۋعان جەرىمدە قالعان ارمانىمدى سەندەردەن تاپتىم دەپ ەدىڭ عوي. سول ءسوزىڭ ءالى ەسىمدە.
— ول ءسوزدى مەن قازاق ەلى ءوزىنىڭ ەركىندىگى ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن كەزدە ايتقام. پولشا بۇقاراسى روسسيا پاتشاسىنىڭ وتارشىلىق ىسىنە قانداي قارسى بولسا، مەن كەلىپ قوسىلعان شاقتا قازاق حالقى دا سونداي قارسى ەدى. سەندەردىڭ كۇرەستەرىڭ ماعان ۇناعان. پولشادا قالعان ارمانىمدى، وسىندا تاپقانداي بولعام. ال ءقازىر...
— ءيا، ءقازىر؟.. الدە سەن ءبىزدى تۇسكەن جولىمىزدان اداستى دەپ ويلايسىڭ با؟
ءجۇسىپ نە بولسا دا شىنىن ايتۋدى ماقۇل كوردى. «مۇمكىن مەنىڭ ءسوزىم وي سالار»،— دەدى ول ىشىنەن.
— ءيا، كەنەكە،— دەدى ءجۇسىپ تىكەلەي قاراپ،— سەن ءوزىڭدى حان ەتىپ اق كيىزگە كوتەرتكىزگەننەن بەرى، ۇستاعان جولىڭ دا، الداعى ماقساتىڭ دا باسقاشا... سەنىڭ كۇرەسىڭ ەندى بايلاردىڭ ۇستەمدىگىن قورعايتىن حاندىقتى ساقتاۋ كۇرەسىنە اينالىپ بارادى. بۇدان قالىڭ بۇقاراعا كەلەر قانداي پايدا بار؟ كەدەي جۇرتقا ءوز حانىنا باعىندى نە، ورىس پاتشاسىنا باعىندى نە، ءبارىبىر ەمەس پە؟ بۇرىن ءوزىنىڭ كۇن كورىسى بولعان شۇرايلى جەرىن، بالىقتى كولىن ورىستىڭ كنياز، گەنەرال، گرافتارىنان قورعاپ، قولىنا سويىل العان ەرەۋىل ءبىر باسقا دا، ابىلاي زامانىن كوكسەپ، قازاقتى ورىستان ءبولىپ الىپ، قانىن جەكە سورامىز دەگەن سۇلتان، بي، اقساقال، حان ءۇشىن كۇرەسۋ ءبىر باسقا. بۇل كۇرەس ءتىپتى زياندى، ول ورىس پەن قازاق حالقىنىڭ جاقىنداسۋىنا بوگەت بولادى! ال ەكى بەينەتقور حالىقتىڭ بىرىگۋىندە، جاقىنداسۋىندا ولاردىڭ بار بولاشاعى، بار الداعى جارىق كۇنى تۇر.
جايشىلىقتا سوزگە ساراڭ، ۇستامدى كەنەسارى كەنەت بۇلقان-تالقان بوپ اشۋلانا قالدى.
— قانى باسقانىڭ — جانى باسقا دەگەن وسى. ابىلاي اتامنىڭ جولىن قۋىپ ارپالىسقا شىققانىمدا ورىس پەن قازاقتى بىرىكتىرۋ ءۇشىن شىقتى دەيسىڭ بە؟ جوق، ءجۇسىپ، روسسيا — داريا، ءبىز كىشكەنتاي عانا ءمولدىر بۇلاقپىز. ءمولدىر بۇلاق سۋى دارياعا قۇيعاندا نەسى قالادى؟ داريا سۋى اششى بولسا، بۇلاق سۋى دا اششى بولادى، داريا سۋى تۇششى بولسا، بۇلاق سۋى دا تۇششى بولادى. بۇلاقتىڭ بار بولاشاعى تەك داريانىڭ عانا ەركىندە قالادى. مەنىڭ كۇتكەنىم سونداي ءومىر مە؟ جوق، بۇلاق داريا بولماي-اق ءوز بەتىمەن اعا بەرسىن دەدىم. ءبىز روسسيا پاتشاسىنا باعىنساق ەل دەگەن اتتان ايىرىلامىز. جوق، قازاق بۇرىن ابىلايحانعا باعىنسا، ەندى ونىڭ نەمەرەسى كەنە حانعا باعىنادى. ءوزىم بيلەيمىن...
— قالاي بيلەيسىڭ؟ جەرىنەن، سۋىنان ايىرىلعان جۇرت ەرتەڭ قايتارا المايتىنىنا كوزى انىق جەتكەن كۇنى، سەنىڭ سوڭىڭنان ەرۋدى قويادى. كەنەسارىنىڭ حاندىعىن ساقتايمىن دەپ بوستان-بوس قىرىلا بەرە مە؟
كەنەسارى كەنەت شاباتىن بارىستاي جيىرىلا قالدى، شەگىر كوزدەرى قانتالاپ، وڭ قولى بەلىندەگى ناركەسكەننىڭ سابىن كەنەت قىسا ۇستادى.
— سەنىڭ دوس ەكەنىڭدى بىلمەسەم...— دەدى ول ەنتىگە سويلەپ، ءسويتتى دە قولىن ناركەسكەننىڭ سابىنان قايتا الدى،— ەلىڭدى قالاي بيلەيسىڭ دەيسىڭ بە؟ روسسيا پاتشاسى ءبىزدى قالاي بيلەمەك بولدى؟ زەڭبىرەكتىڭ وعىمەنەن، جالاڭاش قىلىشتىڭ جۇزىمەن ەمەس پە؟ مەن دە سويتەم! دەگەنىمە كونبەگەن ەلدى اتتىڭ ساۋىرىنا، قامشىنىڭ باۋىرىنا الامىن. كىمدە-كىم ايتقانىما كونبەيدى ەكەن، كەنەسارىنىڭ جاسىل تۋىنىڭ استىندا جۇرگىسى كەلمەيدى ەكەن— ول مەنىڭ جاۋىم. روسسيا گۋبەرناتورى قانداي قاسىم بولسا، و دا مەنىڭ سونداي قاسىم. نە ولاردى ءوز دەگەنىمە جۇرگىزەم، نە ءبىرجولاتا قىرىپ، جوق ەتەم. ەكى شەشىم بولۋى مۇمكىن ەمەس. جاۋىن ءوزى اياعان ءوزى مەرت بولادى. بۇرىن جۇرتتى جەر-سۋىڭدى الىپ بەرەمىن دەپ ەرتسەم، ەندى حاندىعىڭدى قورعايمىن دەپ ەرتەمىن. كۇشپەنەن قورقىتىپ ەرتەمىن! ءدال وسى ايتقانىمدى ەرتەڭ جاپپاس رۋىنان باستايمىن. ءبىر ءۇيىن بوس تاستاماي تۇندىگىن قىلىشپەن تۋراپ، تايلى-تاياعىنا دەيىن قالدىرماي ايداپ الام!
قىس سىردى مەكەندەپ، جاز تورعاي بويىن جايلاپ كوشىپ جۇرەتىن جاپپاس رۋىنىڭ بيلەرى كوبەكتىڭ التىبايى مەن تولەگەننىڭ جانعابىلى كوپتەن بەرى كەنەسارىعا ەكى جۇزدىلىك كورسەتىپ كەلگەن. قولدان كەلەر قۋات جوق، ءىش قازانداي قاينايدى، سوندىقتان امالسىز جۇرگەن. دوسپىز دەپ اۋىزدارى ايتقانمەن، ءىس جۇزىندە قاستىقتارىن كورسەتە بەرگەن. ەل باسىن بىرىكتىرەم دەگەن كەنەسارى بۇل بيلەردىڭ ءوز رۋلارىندا ىقپالدى ەكەنىن ەسكە الىپ جەڭىل-جەلپى كۇنالارىن كەشە سالاتىن. ال بۇل بيلەر اۋىلدارى سىر بويىن جايلاپ، تورعايدى قىستايتىن. جىلقىسىن مۇعاجار تاۋىنىڭ ىعىنا تەبىنگە ايداپ، قويلارىن ورىنبور شەكاراسىندا كازاك-ورىس جەرىندە ۇستايتىن. كەنەسارى تورعايعا كوشىپ كەلگەلى، جايىلىمىمىز تارىلدى دەپ ەكەۋى بىردەي نارازى بولاتىن. كەيدە زەكەت تە تولەمەي قوياتىن. وسىدان بارىپ كەنەسارى مەن بيلەر اراسىندا قىربايلىق كۇشەيە تۇسكەن ەدى. ونىڭ ۇستىنە بيىل تورعايدى قىستاپ قالعان التىباي اۋلىنىڭ ون شاقتى جىگىتى جەر بىلمەيتىن سوتنيكوۆ جاساعىنا جول كورسەتىپ، كۇنىمجان مەن اقساقال توبەدەگى كەنەسارى اۋىلدارىن شابۋعا قاتىناسقان. بۇنى ەستىگەن كەنەسارى بيلەرگە وشىگۋدە. سۇلتاننىڭ قازىرگى كىجىنۋى سول وشتىكتىڭ سالدارى.
— جاپپاس اۋىلدارىنىڭ قانداي جازىعى بار؟— دەدى ءجۇسىپ كەنەسارىنى تىم اشۋلاندىرىپ المايىن دەگەندەي، قايمىعا سويلەپ،— جازىعى جازعى جايلاۋىن ارقادان كوشىپ كەلگەن ەلدەردىڭ جايلاعانى ما؟
— ال ارقا ەلدەرىنىڭ قانداي جازىعى بار؟ جەرىن ورىس گۋبەرناتورلارى تارتىپ العانى ما؟ كۇنىمجان حانشا مەن اقساقال توبەدەگى اۋلىمدى شاپقان سوتنيكوۆ جاساۋىلدىڭ اسكەرىن كىم باسقارىپ كەلدى؟ جاپپاس جىگىتتەرى ەكەنىن بىلمەيسىڭ بە؟
— باسقارىپ كەلگەن ءبىر ون شاقتى جىگىت شىعار. ال قاتىن-قالاش، باسقا جۇرتتىڭ قانداي كۇناسى بار؟
— وزگەسى كۇناسىز بولسا كۇناكارلارىن وزدەرى نەگە جازالامايدى؟ ءبارى التىباي ءبيدىڭ ادامدارى. سەركەسى قايدا باستاسا، جۇرتى سوڭىنان ەرەدى.
— وندا التىبايدىڭ كوزىن جوي. وزگە جۇرتقا ءتيۋدىڭ قانداي قاجەتى بار؟
— التىبايدىڭ دا التىباي بولىپ وتىرعانى سوڭىنان ەرەر ەلى بولعان سوڭ ەمەس پە؟ ەگەر سوڭىنان ەرەر جۇرتى جوق بولسىنشى، كورەيىن مەن ونى!
— سوندىقتان جازىقسىز ەلدى قۇرتۋ كەرەك پە؟ ودان دا التىبايدىڭ وزىنەن الۋ كەرەك ءوشتى.
— جوق، ەلى دە جازىقتى. جازىقسىز بولماسا، التىبايدىڭ سوڭىنان نەگە ەرەدى؟
— مۇمكىن قورىققانىنان ەرەتىن شىعار؟ ايتقانىما كونگىسى كەلمەيتىن ەلدى دەگەنىمە قورقىتىپ جۇرگىزەم دەپ ءسىز دە ايتىپ تۇرعان جوقسىز با؟ قايدان بىلەسىز، جاپپاس رۋىنىڭ قاراشىسى سىزگە ەرگىسى كەلەتىن شىعار، تەك التىبايدان قورىققاسىن، امالسىز ونىڭ دەگەنىنەن شىقپاي وتىرعان بولار.
— التىبايدان قورقىپ جاپپاس كەنەسارىعا قوسىلماي وتىر دەيسىڭ بە؟ سەنىڭ ايتقانىڭدى دۇرىس دەلىك... شىنىندا دا قازاق قورىققانىن سىيلايدى. بۇگىن جاپپاس رۋىن شاپسام، ەرتەڭ شەكتى ءوزى كەلىپ قوسىلادى.
— وندا جاڭبىرشى ۇلى بالعوجا بي نەگە كەلىپ قوسىلمادى؟ ءسىز ول اۋىلدى ءبىر ەمەس، ەكى رەت شاپتىڭىز عوي.
— بالعوجا بي قورقاۋ قاسقىر سەكىلدى قورقاق. ول ورىستان قورقىپ وتىر، سودان ماعان قوسىلعىسى كەلمەيدى. جالپى العاندا قارا قازاق — قورقاق جۇرت، بالعوجا بي دە قارادان شىققان.
— كەنە حان، بۇنىڭىز قاتە سەكىلدى. مەن كورگەن قازاق باتىر حالىق. قورقىتىپ سوڭىمنان ەرتەمىن دەپ جۇرگەنىڭىزدە ولاردى وزىڭىزدەن قاشىرىپ الماڭىز.
كەنەسارى كەنەت تۇنجىراپ كەتتى. شىقشىتتاعى كۇرە تامىرى بۇلكىلدەي ويناپ، دەمىن ازەر-ازەر الدى.
— سەن تايماستان دا، ءابىلعازىدان دا اقىلدى ەكەنسىڭ،— دەدى كەنەسارى ءسال بۋلىعا سويلەپ،— ءبىراق ەندى حالىقتى قورقىتىپ قوسۋدان باسقا قانداي جول قالدى؟ بيىل جينالاتىن ون مىڭ اسكەرمەن روسسيا پاتشاسى تۇگىل، قوقان حانىن جەڭە المايسىڭ. قوقاننىڭ وزىندەگى تاڭداۋلى گالاباتىر اسكەرىن بىلاي قويعاندا ءبىر عانا ەرمازار قورعانىندا ون ەكى مىڭ جاۋىنگەرى بار... وعان نامانعان، انديجان، وش، تاقتى سۇلەيمەن، شارحيا، انگارا، قۇراما، حودجەنت، ۇراتوبە، تاشكەنت اسكەرلەرىن قوسىپ كور. ءبىزدىڭ سىر بويىنداعى جۇرتپەنەن باس قوسقانداعى كۇشىمىز جەتەرى بار بولعانى تاشكەنت. بۇنىڭ وزىنە دە رۇحسات بەرىپ وتىر ما، وزىڭە بەلگىلى. ورىنبور باستىقتارى مەنى اللاقۇل حاننان ون بەس مىلتىق، ءبىر ارعىماق الدى دەپ كىنالاپ ەدى. ول ءولىپ ەدى ونىڭ بالاسى راحمانقۇل حاننان ەر-توقىمى التىنداتقان ءۇش ارعىماق ءۇش قىلىش، ون ەكى مىلتىق، ەكى باس قورعاسىن سىيلىق كەلدى. ماعان جىبەرىلگەن تارتۋ-تارالعىعا قاراپ ورىنبور باستىقتارى مەنى حيۋا حانىن جاقتاماق بولىپ ءجۇر دەيتىن كورىنەدى. حيۋا مىلتىقتارى جاقسى، ءۇش ءجۇز قادام جەردەگى قۇستى قۇتقارمايدى. ال «كوكتولعاي» سەكىلدى اقالتەكە ارعىماقتارى تەك جاۋعا مىنۋگە جاراتىلعان. ءبىراق جۇرت كەنەسارىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيدى. مەن حيۋا حانىنىڭ جۇمساۋىنا جۇرۋدەن كورى، حيۋا حانىنىڭ ءوزىمنىڭ جۇمساۋىمدا جۇرگەنىن جاقسى كورەتىن اداممىن. حيۋاعا ۇزىن ىرعا سەنىم بىلدىرگەن بولسام، ونىڭ ماعان سەنىپ بۇقار حانىمەن وشتەسە ءتۇسسىن دەگەنىم. قازاققا بۇقاردىڭ دا، حيۋانىڭ دا، قوقاننىڭ دا كۇشەيگەنى كەرەك ەمەس. ءۇش قاسقىر ءبىرىن ءبىرى تالاسىن، مۇمكىن ۇشەۋى بىردەي السىرەگەن كەزدە بىزگە دە پايدا تۇسەر؟ ەندى ءوزىڭ ويلاشى، ون بەس مىڭ سالت اتتى ساربازبەن روسسيا پاتشاسىن دا، قوقان حانىن دا جەڭە المايسىڭ. ال ورىنبورمەن قان توگىسپەي بىتىمگە كەلەمىز دەگەن نيەتتىڭ نەگە اپارىپ سوققانىن ءوزىڭ دە كورىپ وتىرسىڭ. كۇنىمجان مەن ەكى بالامنان ايىرىلعاننان باسقا نە تاپتىم؟ ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ قوي سەكىلدى ءۇن-تۇنسىز اياق سەرىپپەي باۋىزدالا بەر دەيسىڭ بە؟ ەڭ بولماسا ەشكى ءتارىزدى باقىرىپ ولگەن قۇرمەتتى.— كەنەسارى كەنەت سۇستانا قالدى.— ءبىراق مەن ەشكى دە، قوي دا بولمايمىن. اجال تابار بولسام باتىرلارشا اجال تابام. كوشىپ-قونار جەرىمىز ءالى دە بار، ءالى دە الىسام. بۇرىن قۇر عانا ەرەۋىلشىل ەل بولساق، ەندى حان بيلەگەن ەلمىز. جاۋىمىز بىزبەن ساناسۋعا ءماجبۇر بولادى. ال مۇنى ىستەي الماساڭ...
— ونى ىستەي المايتىنىڭىزعا كوزىڭىز ءالى دە جەتكەن جوق پا؟—دەدى ءجۇسىپ كەنەسارىنى كەنەت اياپ كەتىپ.
— كوزىم ءالى ابدەن جەتكەن جوق. - ول كەنەت شارشاپ كەتكەندەي بولدى.— ءبىراق سەن دۇرىس ايتاسىڭ... جەرىن الىپ بەرە المايتىنىنا كوزى جەتكەن قازاق ءالى-اق ەرتەڭ تاراي باستايدى. ال ولاردى تاراتپاۋ كەرەك.
— قالاي تاراتپايسىڭ؟
— كۇشپەن تاراتپايمىن!— كەنەسارى كەنەت ىزالانا داۋىستاپ جىبەردى.— كۇشپەن باسىن قوسامىن! كونبەگەن اۋىلدى شابامىن، قارسى كەلگەنىنىڭ باسىن الامىن. كونبەي كورسىن!
— ءويتىپ جۇرتتى قىرىپ حاندىق قۇرۋدىڭ قانشا قاجەتى بار؟ ءوز ەلىن، ءوز جۇرتىڭ ەمەس پە...
— كەنەسارىنىڭ جاسىل تۋىنىڭ استىنا كىرگىسى كەلمەگەن جۇرت جۇرت ەمەس!— ول بۇرىنعىسىنان دا سۇرلانا ءتۇستى.— ونداي ەلدىڭ مەيلى قانى سۋداي اقسىن، مەيلى ءبارى قويداي باۋىزدالسىن، ەگەر وعان قاباعىمدى شىتسام، ابىلاي اتامنىڭ ارۋاعى اتسىن!
ءجۇسىپ كەنەسارىنىڭ مۇنداي ءتۇرىن بۇرىن كورگەن ەمەس. جانە ونىڭ ناعىز شىن سىرىن ءدال قازىرگىدەي شەشىلە ايتۋىن العاشقى رەت ەستۋى. كەنەسارىنىڭ ايتقانىن ورىندايتىنىنا ءجۇسىپ كۇماندانعان جوق. ويتكەنى تورە تۇقىمدارىنىڭ حالىقتى قويمەن تەڭ كورەتىنىن، قانىپەزەرلىكتىڭ ارقاسىندا قالىڭ بۇقارا تاعدىرىن ويىنشىق سانايتىنىن بۇرىن دا بىلەتىن. ال كەنەسارىنىڭ ويلاعان ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن قارا حالىق تۇگىل، ءوزىنىڭ تۋعان اكەسىن دە قۇربان ەتە الاتىنىنا تالاي رەت كوزى جەتكەن. مۇنداي جاۋىزدىق قاراكەتپەن ارمانعا جەتۋ ءادىسى شىڭعىسحاننان، اقساق تەمىردەن قالعان. شىڭعىسحان قانىشەرلىكتە بولات قانجار، بولسا، كەنەسارى. سول قانجاردىڭ كىشكەنتاي سىنىعى. بولات قانجاردىڭ قانعا سۋارىلعان سىنىعى. ارالارىندا التى عاسىر وتسە دە قانقۇمارلىق ءتۇبى ءبىر. ودان قايدا كەتەدى؟ ءجۇسىپ ەندى ابدەن اشىنعان كەنەسارىنىڭ ەشكىمدى اياماي، دەگەنىنە كونبەگەن ەلدى قانعا بويايتىنىنا شەك كەلتىرمەدى.
ءوزى دە سولاي بولدى. بۇرىن تەك وشىككەن اعا سۇلتانداردىڭ بي، داتقالاردىڭ اۋلىن شاۋىپ، مالىن ايداپ الاتىن بولسا، ەندى سولاردىڭ قاراماعىنداعى جازىقسىز ەلدەردى دە شابۋعا كىرىستى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساناعى بويىنشا كەنەسارى ون جىل كوتەرىلىسىنىڭ ىشىندە ءجۇز جەتپىس بەس اۋىلدى توناپ، بەس ءجۇز جازىعى جوق كىسى ءولتىرىپتى. سونىڭ بەستەن ءتورتى اقىرعى بەس جىلىنا جاتادى.
كەنەسارىنىڭ شەشىمىنەن جانى تۇرشىگىپ كەتكەن ءجۇسىپ، حاندى ورىنسىز قان توگۋدەن توقتاتقىسى كەلدى.
— التىباي اۋلىن شاپساڭىز، وزىنە بەرىلگەن ءبيدىڭ ءوشىن قايتارامىز دەپ پاتشا ۇكىمەتى قاتتى شارا قولدانۋى مۇمكىن، ولاردىڭ قولىندا ءقازىر ەكى بالاڭىز بەن كۇنىمجان حانشانىڭ بارىن ۇمىتپاڭىز. ەگەر التىباي اۋلىندا قان توگىلسە...
— ارشابوق پەنەن ءوبىرىش مەنىڭ دە قاتىن-بالامدى ولتىرەدى دەيسىڭ بە؟—دەدى كەنەسارى، اۋىل قازاقتارىنىڭ قويعان اتى بويىنشا گورچاكوۆتى «ارشابوق»، وبرۋچيەۆتى «ءوبىرىش» دەپ اتاپ.— جوق ونى ىستەمەيدى. وندا مەن قولىمداعى ەسىرەي ورىستاردى ولتىرەم. جانە ورىس جانارالدارىنا ءبىزدىڭ ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز قىرا بەرگەنىمىز ءتيىمدى ەمەس پە؟ جەرلەرى كەڭيدى. ال الدا-جالدا...
— ءيا، الدا-جالدا؟..
— ساعان ايتتىم ەمەسپىن بە، ءوز دەگەنىمدى ىستەۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن دە تايىنبايمىن دەپ؟..
ءجۇسىپ شوشىپ كەتتى. كەنەسارى وعان ءبىر اياۋ، مۇسىركەۋ، قينالۋ دەگەندى بىلمەيتىن تاس ءمۇسىن ءتارىزدى كورىندى. «ءيا، بۇل تاس ءمۇسىن، مۇندا جۇرەك جوق. جۇرەگى بولسا ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن قاتىن-بالالارى جايىندا بۇلاي دەر مە ەدى؟.. مۇنداي ادامدى ءتۇسىنۋ قيىن. جوق، بۇل ادام ەمەس، قارا تاس. ال مەيىرىمسىز قارا تاستى قالاي ءتۇسىنىپسىڭ... الدە وسىنداي قارا تاس بولۋعا اشىنعانىنان بارىپ وتىر ما؟»
كەنەسارى تاعى دا ونىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى.
— سەن مەنى ءوز بولتىرىگىن اياماس ءبىر قورقاۋ قاسقىر ەكەن دەپ تۇرعان شىعارسىڭ،— دەدى ول، داۋسى كەنەت دىرىلدەپ كەتىپ،— ولاي ويلاما! مەنىڭ دە جۇرەگىم بار. ايەلىم مەن بالالارىمدى مەن اياسام دا ولار ايامايدى. بولار ىسكە بولاتتاي بولۋ كەرەك. ايتپەسە قايعى دەگەن قاشان دا بولسا اداستىرادى. اداسپاس ءۇشىن قايعى دەگەندى ءبىرجولاتا جۇرەگىڭنەن قۋۋ كەرەك. ءبۇيى قىسىلعاندا ءوزىن ءوزى شاعىپ ولتىرەدى. مەن سول ءبۇيى قۇرلى جوقپىن با؟ ءوزىن اياماعان كىسى اۋزىن قان ەتەدى. قاتىن-بالامدى دا قۇربان ەتە الاتىنىمدى جاۋىم كورسە، مەنەن بۇرىنعىسىنان دا قورقادى. ال قورىقپاعان جەردە سىيلاسۋ جوق، حان دەپ ساناسۋ جوق. ال ەگەر حاندىعىمدى بەرىك ۇستاعىم كەلسە، ەلگە دە، ءوز باسىما دا اياۋشىلىق ەتپەۋىم كەرەك. قاتالدىق جەڭىستىڭ ەڭ كەرەك شارتى.
ءجۇسىپ ەندى كەنەسارىدان شىن شوشىندى. كەنەت ونىڭ الدىنا وسىدان ءۇش جىل بۇرىن سىزدىقتى قالاي سىناعانى ەلەستەپ كەتتى. ءجۇسىپ بالاجان بولاتىن. ءبىراق و جولى سىزدىقتى پىشاققا تۇسەدى دەپ اياعان جوق. اياعان بولسا بۇلاي سىناماڭىز دەپ كەنەسارىعا جالىنار ەدى. ءجۇسىپ ونى ىستەمەدى عوي. ءوزىنىڭ وسى قىلىعىن ول ارتىنان سان رەت ويلادى. «نەگە مەن سوندا سىزدىققا ارا تۇسپەدىم؟ الدە سىزدىقتى مەن بىردەڭەدەن جەك كوردىم بە، نەمەسە وندا ادامنىڭ ءىشىن جىلىتپاس ءبىر مىنەز بار ما ەدى؟»— دەپ شەشۋىن تابا الماي سان باسى قاتقان. سول سۇراعىنا كەنەت ءجۇسىپ شەشىم تاپقانداي. «يە، يە، دۇنيەدە وسى سۇلتاندار ءتارىزدى قاسقىر تەكتەس جاندار از ەمەس شىعار. ادام ولاردىڭ ءتىرى جۇرگەنىنەن ولگەنىن تىلەيتىن بولار. جۇرت تەگى قاسقىردى نەمەسە بولتىرىگىن ءولتىردىم دەپ وپىق جەمەيدى. مەنىڭ دە جۇرەگىمدى تورە تۇقىمىنا دەگەن ءوزىم ءالى اڭعارا قويماعان سونداي ءبىر سەزىم بيلەگەن ەكەن... سول كۇنى سىزدىق تۋرالى سونشالىق قينالماۋىما الگى جاسىرىن سەزىم سەبەپكەر بولعانداي عوي. ال قاسقىر تەكتەس تۇقىمىنىڭ كەنەسارى شىن ارلانى. ارلانى بولماسا الگى جان تۇرشىگەرلىك سوزدەردى ايتار ما ەدى؟»
كەنەسارىنىڭ ايەلى مەن بالالارىن قانشالىق جاقسى كورەتىنىن ءجۇسىپ ەسىنە ءتۇسىرىپ، ىزالانعان سۇلتاندى ورىنسىز قان توگىسكە بارعىزباس ءۇشىن تاعى اقىل بەردى:
— كۇنىمجان حانشانى بالالارىمەن ءقازىر وردان ورىنبورعا اكەلدى دەگەن سىبىس بار، قولىمىزداعى تۇتقىن ورىس وفيسەرلەرىمەن ايىرباستايىق دەپ اسكەري گۋبەرناتورعا حات جازساق قايتەدى؟
كەنەسارى كەنەت ەلەڭ ەتە قالدى.
— بۇل تابىلعان اقىل. بارون ۋيلەر مەن ەساۋىل لەبەديەۆتى بىلاي قويعاندا ءبىزدىڭ قولىمىزدا جيىرماعا تارتا ەسىرەي ورىس وفيسەرلەرى بار. سونىڭ ءبارىن، كۇنىمجاندى باس ەتىپ ءبىزدىڭ اۋىلدان الىپ كەتكەن وتىز بەس ادامعا ايىرباستاسىن. سولاي دەپ حات جاز. جانە...—كەنەسارى ويلانا قالدى.
— تاعى نە ايتپاق ەدىڭىز؟..
— جانارال ءوبىرىش كەلگەلى ارامىز شيەلەنىپ بارا؛ جاتىر-اۋ... ورىنبور اسكەرى شىقپاعانمەن ومبى سولداتتارى قويار ەمەس. ارينە مۇنىڭ ءبارى ارشابوق پەن ءوبىرىشسىز بولىپ جاتقان جوق. ورىنبور بىزبەن ءازىر جاۋلاسپاي وتىرسا، ول انا كەنىستىڭ شارۋاسى. ەرتەڭ كەنىس كەلە قالسا، باسىمىزعا اڭگىر-تاياق وينايتىنى داۋسىز. سوندىقتان كۇنى بۇرىن ءوبىرىشتىڭ وزىنە تاعى ءبىر حات جازايىق. اقىرعى رەت الدىنان وتەيىك...
— حاتتى نە دەپ جازامىز؟
— «الدىڭعى جىلى ورىنبوردىڭ اسكەري گۋبەرناتورى مەن جانارال كەنىس قۇرمەتتى پاتشا اعزامنىڭ اتىنان بىزگە ءماناپوس جاريالاپ، بار كۇنامىزدى كەشكەن. مۇنداي ءقادىرلى ادامداردىڭ سوزىنە سەنىپ ءبىز اق پاتشاعا قارسى مىلتىق اتۋ مەن قىلىش جۇمساۋدى توقتاتقان ەدىك.. ال بيىل ناۋرىزدىڭ جيىرما بىرىندە، ءوزىمىز اڭعا شىعىپ كەتكەندە، ومبى قالاسىنان شىققان سوتنيكوۆ جاساۋىل باسقارعان جاساق اۋلىمىزدى شاۋىپ، مال-مۇلكىمىزدى تالاپ، كۇنىمجان سۇلتانشانى باس ەتىپ، بىرنەشە ادامدى ۇستاپ الىپ كەتتى... بۇنداي جاعدايدا جاقسىلىقتى ءبىر قۇدايدان بولماسا، ورىس باستىقتارىنان كۇتۋگە بولمايتىنىنا كوزىمدى جەتكىزدى» دە. جانە جالىنعان ادام سەكىلدى كورىنبەي، ءالى دە بولسا تىگىم-بىتىمگە كەلەيىك دەگەن كوڭىل ءبىلدىر...
— ماقۇل.
— وعان كونبەسە ءوز وبالى وزىنە. بوسا دا ءبىزدى ايامايدى ەكەن، ءبىز دە ولاردى ايامايمىز.
— تۇسىنىكتى.
— جانە وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇلان قۇيرىققا سالىپ بىزگە قوسىلماي الداپ جۇرگەن بيلەردىڭ بارىنە دە حات جازىڭدار. اسىرەسە نازار رۋىنىڭ اقساقالدارى بايتورە مەن قاراكۇشىككە...
— حاتتى نە دەپ جازايىق؟
— «مەنى حانىمىز دەپ ۇقسىن. ايتقانىما كونسىن، ايداۋىما ءجۇرسىن. سويتسە ءبىز دە وعان قورعانبىز. بۇرىنعى كۇنالارىنىڭ ءبارىن كەشەمىز. ال بۇنى ىستەمەسە... وتىز جىل جاۋابىن كۇتەمىن، جاۋاپ الا الماسام، قالعان وتىز جىلدا وزدەرىن جازالاۋمەن وتەمىن» دە... وسىنداي حاتتى بىزگە تەرىس قاراپ جۇرگەن جاپپاس رۋلارىنىڭ بيلەرى سەكىلدى وزگە بيلەرگە دە جازىڭدار.
— جاقسى.
كۇن دە باتۋعا اينالعان ەكەن. ءسونىپ بارا جاتقان التىن ساۋلەسى الاشاحاننىڭ كوگىلدىر كۇمبەزىنىڭ ۇستىندە ويناپ، ەرەكشە ساۋلەتتەندىرىپ ءتۇر. كەنەسارى الدەكىمنىڭ اياعىنىڭ سىبدىرىن ەستىپ ارتىنا بۇرىلدى. تايماس ەكەن.
— كەنەكە، ورىنبورداعى بالالاردان جاسىرىن شاپقىنشى كەلدى.
— جاقسىلىق پا، جاماندىق پا؟
— جاماندىق.
كەنەسارى سول ءتۇسىن وزگەرتپەگەن قالپىندا ءسال كىدىردى...
— ءقازىر جاقسىلىق كۇتۋ قيىن بولار... نە دەيدى التىنشاش كەلىن؟
— جىبەرگەن حابارىنا قاراعاندا جانارال كەنىس پەن اسكەري گۋبەرناتور ءوبىرىشتىڭ اراسى ناشار كورىنەدى...
— جامان حابارىڭ وسى ما؟
— ەكى تۇيە سۇيكەنسە ورتاسىندا شىبىن ولەدى. ەكى جانارالدىڭ كەلىسپەۋىنەن ءبىزدىڭ قازاق ماسەلەسى كۇيرەيدى. گراف پەروۆسكيي كەتكەننەن بەرى ءبىزدىڭ بار سەنەرىمىز كەنىس ەمەس پە؟
— قازاق ماسەلەسى كۇيرەپ بولعان جوق پا؟ ەندى ولاردان نە كۇتەسىڭ؟
— ءۇمىتسىز تەك شايتان عانا، كەنە حان. ءالى دە بولسا ورىنبورمەنەن ءتىل تابۋ كەرەك.
— مەن ءتىل تاپپايمىن دەپ ءجۇرمىن بە؟ ءتىل تاپقىسى كەلمەيتىن وزدەرى ەمەس پە؟
— كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتادى، ءتىل تابۋ ءبىزدىڭ جاقتان بولۋ كەرەك.
— سوندا، تايماس، تىماعىڭدى الىپ الدىنا بارىپ جۇگىن دەيسىڭ بە؟ جۇگىنەر دە ەدىم، تىماعىممەن بىرگە باسىمدى قاعىپ تاستاماسىنا كوزىڭ جەتە مە؟
— جوق، ولاي جۇگىنۋگە بولمايدى. قازاق دەنە بولسا، سەن باسسىڭ. باستان ايىرىلىپ دەنە كۇن كورە الماس. مەن تەك قالاۋىن تاپسا قار جانادى، باسقا جول ىزدەۋ كەرەك دەيمىن.
— سوندا قانداي جول بار؟
— بۇل ويدىڭ تۇبىنە ءوزىم دە جەتە العام جوق... ابدەن يىسكەنىندە الدىڭا سالارمىن.
— جاقسى، تاعى قانداي حابارىڭ بار؟
— اسكەري گۋبەرناتور ءبىزدى قۇرتۋعا پەتەربوردان تاعى ون ءتورت مىڭ اقشا سۇراپتى... ونىڭ ۇستىنە تاعى ءۇش مىڭ سوم.. ول اقشا... كەشىرىڭىز، كەنەكە ءسىزدىڭ باسىڭىزدى اكەلگەن ادامعا سىيلىققا بەرىلمەك ەكەن...
كەنەسارى ەزۋ تارتىپ كۇلدى.
— مەنىڭ باسىمنىڭ تولەۋىن سونشاما ارزان ساناعاندارى قالاي؟ وزدەرى ءبىر جىلقىنى وتىز بەس سومعا باعالاعاندا، ەڭ بولماسا مىڭ جىلقى تۇرماعانىمىز با؟ ارشابوق پەتەربورعا جازعان قاعازىندا كەنەسارى وتىز جەتىنشى، وتىز سەگىزىنشى جىلدارى روسسيا پاتشالىعىنىڭ ساۋداسىنا ەكى ءجۇز سەكسەن مىڭ زيان كەلتىردى دەپتى عوي! وسىنداي جانارالدارمەن قالاي ءتىل تاپ دەيسىڭ؟
— ءتىل تابۋ كەرەك. ويتكەنى ولار كۇشتى، سەنىڭ باسىڭا باعا قويىپ وتىرعان سولار عوي...
— كۇشتى ەكەن دەپ قورىققانىمنان تىزە بۇگەم بە؟ تايماس، الدە سەن كەنەسارىنىڭ مىنەزىن بىلمەيتىن بە ەدىڭ؟
— بىلەمىن. بىلگەسىن ايتىپ تۇرمىن. قيىندىقتا جول تابا المايدى دەسەك، حان ەتىپ كوتەرمەس ەدىك. «اشۋ — جاۋ، اقىل — دوس». بۇنى قازاق بىلمەي ايتقان با؟ كوتەرىلىسىمىز شاڭقاي ءتۇسىمىز ەدى دەسەك، حاندىعىمىز ەكىندىمىز ءتارىزدى، ەندى ءبىرجولاتا جەر استىنا كۇندەي باتىپ كەتىپ جۇرمەيىك، ءالى دە ويلانالىق...
— جارايدى، ويلانايىق. تاعى نەڭ بار؟
— باتىرمۇراتتىڭ جاساعىنداعى گاۆريلوۆ دەگەن قاشقىن سىپاي... وسىندا كەلىپ جۇرگەن ساۋداگەرلەر ارقىلى سەنىڭ باسىندى الۋعا ورىنبورعا ۋادە بەرگەن كورىنەدى. مۇنى قىستى كۇنى ىستەۋ جەڭىل دەپتى. ءوبىرىش ەگەر گاۆريلوۆ بۇنى ىستەسە، ونىڭ سولداتتىقتان قاشقان كۇناسىن كەشىرتەمىن دەپ پەتەربورعا قاعاز جازىپتى. بالالار وسى سىپايدان ساق بولسىن دەپتى.
كەنەسارى تۇنەرىپ كەتتى. باعانادان بەرى ۇندەمەي تۇرعان ءجۇسىپ:
— گاۆريلوۆتىڭ ءوزىنىڭ باسىن الۋ كەرەك،— دەدى كەنەت قاتۋلانىپ كەتىپ،—جانە وزگەلەرگە ساباق بولسىن، بۇل ۇكىمدى وسىنداعى قاشقىن سولداتتاردىڭ كوزىنشە ورىنداعان دۇرىس.
كەنەسارى ويلانا جاۋاپ بەردى.
— الدىمەن تەكسەرگەن ءجون... ارام ويى انىقتالسا قاراۇلەككە تاپسىرارمىز... جۇرتتىڭ بارىنە سەنبەگەندەي، ونىڭ اجالىن وزگەلەرگە ۇلگى ەتۋدىڭ كەرەگى قانشا؟..
«دەگەنمەن بۇل اقىلدى ادام، دەدى ءجۇسىپ ىشىنەن، مەنىكى اعاتتىق بولدى. ءبىر شىرىگەن جۇمىرتقا ءۇشىن، وزگەلەرگە دە بايقا دەپ سەنىمسىزدىك كورسەتۋدىڭ، ارينە، قاجەتى جوق...»
تايماس تاعى دا بىردەمە ايتقىسى كەلگەندەي كەنەسارىعا قارادى. سۇلتان ونىڭ ويىن ءتۇسىنىپ:
— ايتا بەر؛— دەدى ەنجار،— تاعى قانداي سۇمدىعىن بار...
— داۋلەتشى قۇيىپ بولعان زەڭبىرەگىن كەشە سىناعان ەكەن... زاۆودتاعىداي جاساۋ قيىن عوي... الدە سالعان ءوق-دارى ارتىق بولدى ما، وت قويىپ اتقان شاقتا كۇل-تالقان بوپتى. جانىندا تۇرعان داۋلەتشىنىڭ ءوزىن دە مەرت ەتىپتى...—كەنەسارى تۇنجىراپ كەتتى. قۇيىلىپ جاتقان زەڭبىرەكتەردەن ۇلكەن ءۇمىتتى ەدى. بۇل ءۇمىت تە قۇر دامەلەندىردى دە جوق بولدى. ول:
— توپىراعى تورقا بولسىن،— دەدى كۇرسىنىپ،— جاقسى شەبەر ەدى، ارداقتاپ كومىلسىن...
بۇدان كەيىن ءۇن-تۇنسىز ۇشەۋى قوستارىنا قايتتى.
ءۇش كۇن بويى باتىرلار، سۇلتاندار، اقساقال، بيلەر جاڭا حاندىقتىڭ قانداي بولۋىن تالقىلاپ، ءتورت ماسەلە قاراپ مىنانداي قورىتىندىعا كەلدى:
ءبىرىنشى شەشكەندەرى اسكەر ماسەلەسى. بۇرىن كەنەسارىنىڭ قاراماعىندا سەگىز مىڭ اتتى اسكەر بولاتىن. جانە بۇلار جاز جينالىپ، قىس تارقايتىن. سۇلتان ماڭىندا قورعان بوپ قىستى كۇنى بەس جۇزدەي عانا سارباز قالاتىن. كەڭەس ەندى اسكەر سانىن جيىرما مىڭعا جەتكىزۋدى ءجون دەپ تاپتى. جانە بۇل اسكەردىڭ بەس مىڭى قىسى-جازى حان ورداسىنىڭ ماڭىندا بولادى. ءار ءجۇزباسى، مىڭباسى وزدەرىنىڭ قاراماعىنداعى اسكەرىن وسى جازدان باستاپ ورىس اسكەرلەرىنىڭ تارتىبىمەن سوعىسۋ ادىستەرىن ۇيرەتەدى. مىلتىق اتۋدى، نايزا، سويىل پايدالانۋدى، جاياۋ سوعىسۋدى توگىس وتەدى. ءجۇزباسىلاردان تومەنگى جاۋىنگەرلەر كەۋدەسىنە ءۇش قاتار جاسىل جۋان ءجىپ ءىلىپ، يىعىنا تىلدەي جىڭىشكە جاسىل شۇبەرەك تاعاتىن بولادى. ءجۇزباسىلاردان باستاپ ودان جوعارعىلارى مۇنداي بەلگىنى قىزىل شۇعادان ەتەدى. ال ەڭ جوعارعى قولباسشى كەنەسارىنىڭ ءوزى ۇستىنە كوگىلدىر شاپان كيىپ، يىعىنا ورىس پولكوۆنيگىنىڭ ەپولەتىن تاعادى. مىڭباسىنا ايگىلى باتىرلار مەن اتاقتى سۇلتاندار تاعايىندالادى. وزىنە سەنىمدى ادامداردان مىڭباسىلار تاعايىنداۋ حاننىڭ وزىنە تاپسىرىلادى. بۇلاردان بوتەن جەكە مىڭ ادامنان مەرگەندەر توبى قۇرىلسىن دەلىندى. وعان مىڭباسى ەتىپ بايتابىن بەلگىلەندى.
اسكەردە بۇدان بىلاي قاراي مىقتى ءتارتىپ ورنالسىن دەپ شەشتى جينالعاندار. ءتارتىپ بۇزۋشىلارعا كەنەسارى «شىق» دەپ اتالاتىن جاڭا جازانى قولدانۋعا رۇقسات ەتىلدى. «شىق» ءتارتىپ بۇزعان ادامنىڭ بەتىنە قىلىشپەن، نە نايزامەن بەلگى سالۋ. مۇنداي بەلگىسى بار جاۋىنگەر ءوزىنىڭ ايىبىن ەرلىكپەن، نەمەسە ادالدىعىمەن عانا جۋۋعا ءتيىستى. ەكى رەت «شىق» بەلگىسى سالىنعان ادام — بيلەر سوتىنا تۇسەدى، مالمەن، نە باسقا اۋىر شارامەن جازالانادى (ءۇي ىشىنەن ءبىر جىل بولەك ۇستاۋ، نە بولماسا قوي باقتىرۋ ءتارىزدى). ءۇش رەت «شىق» بەلگىسىن العان ادام، كەنەسارى توبىنان قۋىلادى، ال جازىعى اۋىر بولسا، ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلادى. جاڭا حاندىققا وسىنداي ءتارتىبى كۇشتى اسكەردىڭ كەرەكتىگىن ايتا كەلىپ كەنەسارى، «قازاقتىڭ اتاقتى حانىنىڭ ءبىرى قاسىم سوعىستى جاقسى كەرمەسە دە، قاراماعىنداعى ءبىر ميلليون جاننىڭ تورتتەن ءبىرىن اتقا قوندىرىپ، نايزا ۇستاتتىرعان ەكەن. ەكى ءجۇز ەلۋ مىڭ اسكەرى بار قاسىم حاننىڭ ايبارىنان سەسكەنىپ، ەش جاۋى وعان قارسى سوعىس اشا الماعان. ال ءبىزدىڭ زامان ونداي زامان ەمەس، ءۇش جاعىڭنان بىردەي قاپتاعان جاۋ. ولارعا جەم بولماۋ ءۇشىن بىزگە ايبارلى قول كەرەك. ءقازىر قاراماعىمىزدا بالا-شاعانى قوسقاندا ءبىر ميلليونداي ادام بار. بۇگىنگى بالا ەرتەڭ جاۋىنگەر. ميلليونعا تاياۋ جاننان جيىرما مىڭ سارباز شىعار دەپ سەنەمىن»،— دەپ ءسوزىن بىتىرگەن. رۋ باسشىلارى، باتىرلارى كەنەسارىنىڭ بۇل ويىن ماقۇلداعان. جانە ۋادەلەرىڭدە دە تۇردى. كەلەسى جازدا كەنەسارىنىڭ قاراماعىندا جيىرما مىڭ اسكەر بولدى.
ەكىنشى قارالعان — قالىڭ اسكەر جيناۋمەن بايلانىستى ونى جابدىقتاۋ ماسەلەسى ەدى. كەڭەس ءبىر اۋىزدان حاندىققا جاتاتىن ەلدەن سالىق الىنسىن دەپ شەشتى. سالىق ەكى ءتۇرلى بولسىن دەلىندى. ءبىرى مال سالىعى «زەكەت». ەكىنشىسى «ەگىن سالىعى «ءۇشىر». زەكەتتىڭ مولشەرى: قىرىق قاراعا دەيىن سالىق سالىنباسىن، قىرىقتان جۇزگە دەيىن مالى بار ادام ءبىر قارا، ال جۇزدەن ارتىق مالى بار ادام، جۇزدەن ارتىق ءار قىرىق قاراسىنان ءبىر باس بەرەتىن بولدى. ال «ءۇشىر» سالىعى جايىندا، وسىنشاما اسكەردى اسىراۋ ءۇشىن ءار ەگىنشىنىڭ جىلدا الاتىن بيدايىنىڭ وننان ءبىرىن حاندىقتىڭ قويماسىنا قۇيىلسىن دەپ شەشتى جينالعاندار. ەگىن سالىعىنا كەلگەندە كەڭەستە ءبىرتالاي ءسوز كوتەرىلدى. كەنەسارى، قاراماعىنداعى تورعاي، ىرعىز، سىرداريا، ىلە وزەندەرىنىڭ بويى مەن كوپتەگەن كولدەردىڭ جاعاسىن جايلايتىن ەلدەردەن بۇدان بىلاي قاراي ەگىن شارۋاشىلىعىمەن قاتتى شۇعىلدانۋىن تالاپ ەتتى. ويتكەنى ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنا قارايتىن قازاق اۋىلدارى كوپتەن بەرى-اق ەگىن سالۋعا قۇمارلانعان-دى. ءبىراق بۇعان پەروۆسكيي دە، ودان بۇرىنعى ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى گراف سۋحاتەلەن دە قارسى بولىپ كەلگەن. ەكەۋى دە قازاقتىڭ تەك مال شارۋاشىلىعىنان اۋماعانىن جاقسى كورگەن. سۋحاتەلەن: «قازاقتار ەش ۋاقىتتا دا استىق ەكپەۋلەرى كەرەك، ەشبىر عىلىم تۇگىل، ءتىپتى بىردە-بىر كاسىپ بىلمەي، ءومىر باقي مال باعىپ قانا كوشىپ جۇرۋلەرىن بار جان-تانىممەن تىلەر ەدىم»،— دەگەن پىكىردى ماقۇلداسا، ال پەروۆسكيي ەگىندى تەك كازاك-ورىستارعا سالدىرتىپ، قازاقتاردى استىقتى سولاردان قىمبات باعامەن ساتىپ الىپ تۇرۋعا ءماجبۇر ەتۋدى دۇرىس كورگەن. بۇل تۋرالى گەنەرال وبرۋچيەۆ ءوزىنىڭ سوعىس مينيسترىنە جازعان بايانداماسىندا: «بۇرىن مەنىڭ ورنىمدا بولعان گەنەرال-اديۋتانت گراف پەروۆسكيي، قازاقتاردىڭ ەگىن ەگىپ، وتىرىقشىلىققا اينالۋىنا وتە-موتە قارسى بولىپ كەلگەن. ونىڭ بۇيتۋىنە قازاقتار وزدەرى ەككەننەن گورى، استىقتى بىزدەن ساتىپ الىپ، روسسياعا بايلاۋلى بۇزاۋداي تىرپ ەتە الماسىن دەگەن وي سەبەپ بولعان»،— دەپ پەروۆسكييدىڭ ويىن دۇرىس جازعان.
سوندىقتان ورىنبور شەكاراسىندا وتىرىقشى قازاق پوسەلكەلەرى پايدا بولا قالسا، ولاردى الدىمەنەن گراف سۋحاتەلەن، ودان كەيىن گەنەرال-اديۋتانت پەروۆسكيي جويىپ وتىرعان.
وشپەس بارىمتا، جۇت، ونىڭ ۇستىنە روسسيا سولداتتارى مەن ءوزىنىڭ ساربازدارىنىڭ شابۋىلىنان قاراماعىنداعى ەلدىڭ ءتىپتى جۇدەپ كەتكەنىن كەنەسارى جاقسى بىلەتىن. سول سەبەپتى كەي قازاق اۋىلدارىنىڭ ەگىن ەگۋمەن شۇعىلدانۋى ولاردىڭ ءوز شارۋاسىن كوتەرۋمەن قاتار، بولاشاق قالىڭ اسكەردى استىقپەن قامتاماسىز ەتەتىن ەڭ ءتيىمدى جول دەپ تاپتى.
بۇل ماسەلەنى قاراعاندا تاعى ءبىر ويلاناتىن جاعداي تۋدى. ول — سالىقتاردى كىم جينايدى جانە قالاي جينايدى دەگەن ماسەلە ەدى. بۇرىن پاتشا سالىعى بولسىن، قوقان حاندىعى سالىعى بولسىن، ءار رۋدىڭ، ءار اۋىلدىڭ باستى ادامدارى جينايتىن. كەڭەس كەنەسارىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا بۇل ءتارتىپتى دە وزگەرتتى. زەكەت، ءۇشىر بۇدان بىلاي قاراي ءار اۋىلدان، ءار رۋدان كەنەسارى ءوزى بەلگىلەگەن جاساۋىل ارقىلى جينالسىن دەلىندى. كەنەسارىنىڭ بۇنداعى ويى، قازاق جەرىندەگى جوعارعى ۇكىمەت — حاننىڭ دارەجەسىن كوتەرۋ ەدى. جينالعاندار بۇعان دا كوندى.
ءۇشىنشى اڭگىمە — ەل بيلەۋ، اكىمدىك جۇرگىزۋ، بيلىك ايتۋ جايىندا بولدى. بۇرىن ەل اراسىنىڭ داۋ-جانجالدارىن، بارىمتا، جەسىر داۋىن رۋ بيلەرى، اقساقالدارى شەشەتىن. وسى كەڭەستەن باستاپ مۇنىڭ ءبارىن ءار رۋدان كەنەسارىنىڭ ءوزى تاعايىنداعان بيلەر شەشسىن دەستى. بۇنداعى ساياسات تاعى دا حاندىقتىڭ دارەجەسىن كوتەرۋ ەدى. ەكى رۋدىڭ بولماشى تالاسى، جەسىر ءىسى، ياكي شابىندىق داۋى سەكىلدى جەڭىل شەشىلەر جانجالدى دا، وسى كەنەسارى بەكىتكەن بيلەر قارايدى. ال كىسى ءولىمدى بارىمتا، ەل شابۋ ءتارىزدى اۋىر قىلمىستى ءىستى حاننىڭ ءوزى شەشەدى. كەنەسارى قاراماعىنداعى ەل مەن روسسيا يمپەرياسىنا جاتاتىن رۋلار اراسىنداعى تالاستى اعا سۇلتاندار قارايتىن بولادى. ال كەيبىر اسقىنىپ كەتكەن ءىس بولسا، ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنا حات جازىلىپ ەكى جاق بىردەي شەشىمگە كەلۋدى دۇرىس تاپتى. كەنەسارى قاراماعىنا جاتپايتىن رۋلاردىڭ تالاسى، ەگەر ەكى جاق بىردەي كەلىسىپ حانعا جۇگىنىسە كەلسە، حان جارلىعىمەن تاعايىندالعان بيلەر كەڭەسىپ ۇكىم ايتۋلارى مۇمكىن دەپ تابىلدى. وسى ماجىلىستە كەنەسارى قازاق ەلىنىڭ بىرلىگىن بۇزادى دەپ رۋ اراسىنداعى بارىمتانى تىيدىرۋ ءىسىن ادەيىلەپ: «بۇرىن ەسىكتە جۇرگەن قۇل ولسە قوجاسى قۇن تولەمەيتىن. قۇل دا ەل قورعاۋعا جارايتىن جان» دەپ ولگەن قۇلعا قۇن تولەتەتىن ەتكىزدى.
— ءتورتىنشى جانە ەڭ اقىرعى ماسەلە — ساۋدا-ساتتىق جايىندا ەدى. بۇرىن كەنەسارى قازاق جەرىن روسسيا پاتشاسىنا شىعىسپەن ساۋدا-ساتتىق جۇرگىزۋ ءۇشىن كەرەك دەپ قانا ويلاسا، ەندى سالىنىپ جاتقان بەكىنىستەرگە، كوشىن كەلىپ ورنالاسىپ جاتقان كازاك-ورىستارعا قاراپ بۇنىڭ ءبارى وتارلاندىرۋ ساياساتى ەكەنىن تۇسىنگەن. بۇرىن كەرۋەندەردى توناپ، روسسيا مەن ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ ساۋدا-ساتتىق بايلانىستارىن بۇزىپ كەلسە، ەندى بۇل ساياساتىنان قايتتى. كەرۋەندى وتكىزبەۋدىڭ ورنىنا سالىق سالىنسىن دەلىندى. بۇل سالىق ءار ءتۇرلى بولۋعا ءتيىستى. وزىنە دۇرىس قاراي باستاعان ەلدەردەن، رۋلاردان از، ال تەرىس قارايتىن جۇرتتان كوپ الىنادى. مىسالى، جاپپاس رۋىنىڭ ءار قوسىنان ءۇش تۇيە، جيىرما ءتورت زات، تاتار ساۋداگەرلەرىنىڭ قوسىنان ءبىر ات، سەگىز زات السا، بۇقار ساۋداگەرلەرىنىڭ قوسىنان توعىز زات قانا سالىق الىنىلىپ، ال ارعىن رۋلارىنىڭ كەرۋەندەرى ءتىپتى تەگىن وتەتىن بولسىن دەپ بەكىتتى.
بۇنىمەن قاتار ءماجىلىس شەكارا ورىس پوسەلكەلەرىمەن ورىنسىز جانجالدى توقتاتىپ، ولاردان استىق ساتىپ الۋ ءىسىن جونگە قويسىن دەدى. سونىمەن قاتار اسكەرگە كەرەك قارۋ-جاراق، قورعاسىن، وق-دارىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن حيۋا، بۇقارلارمەن دە ساۋدا-ساتتىق قارىم-قاتىناسىنىڭ كۇشەيتىلۋىن تالاپ ەتتى.
وسىنداي شەشىمگە كەلگەن رۋ باستارى باتىر، سۇلتان، بي اقساقالداردان كەنەسارى تاعى دا ءبىر وزىنە وتە كەرەكتى بيلىك الدى. ول حاندىق كەڭەسى جايىندا ەدى. ءابىلقايىر بالاسى نۇرالى كەزىندە ابىلاي تۇسىندا جويىلىپ كەتكەن حان جانىنداعى حاندىق كەڭەس قايتادان قۇرىلعان. ءبىراق ول حاندىق كەڭەستىڭ قاقى ۇلكەن بولاتىن. حان كۇردەلى ماسەلەنى حاندىق كەڭەسسىز شەشۋگە ءتيىس ەمەس-تى. ەگەر حاندىق كەڭەس دۇرىس كورمەسە، حان قانداي ويلاعان ءىسى بولسا دا باس تارتۋى كەرەك-تى. كەنەسارى جانىنان دا وسىنداي حاندىق كەڭەس قۇرىلدى. ءبىراق بۇل حاندىق كەڭەس اقىلشى رەتىندە عانا تاعايىندالىپ، بارلىق بيلىك حاننىڭ ءوز قولىندا قالدى. ونىڭ شەشىمى كىمگە بولسا دا زاڭ، حاندىق كەڭەستە قولباسشى باتىرلار دا، قاراماعىنداعى ەل دە حان شەشىمىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا ءتيىستى دەلىندى.
كوزدەگەن ارمانىنا جەتكەن كەنەسارى، ءماجىلىس بىتكەننەن كەيىن ەڭ جاقىن سەرىكتەرىمەن تاعى دا ءبىراز اقىلداسىپ، كەيبىر اسكەر توبىنىڭ ويىن-ونەرىن كورىپ، ءبىر جەتىدەن كەيىن قارا تورعايداعى ءوز ورداسىنا قايتتى. كوپ كەشىكپەي حان توڭىرەگىندەگى جايىلىمعا جاساقتارىن ەرتىپ وزگە باتىرلارى دا جينالا باستادى. جاڭا العان تۇجىرىم بويىنشا اسكەري ويىن قىزا ءتۇستى.
بيلىكتىڭ ءبارىن قولىنا العان كەنەسارى ەندى حاندىق ءامىرىن جۇرگىزىپ، كەكتەسكەن رۋلارىنان، ءتىپتى كەيبىر جەكە ادامداردان ءوشىن الۋعا كىرىستى. ول ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنا جاتاتىن ورىس پوسەلكە، بەكىنىستەرىنە تيمەي، بۇل ءىسىن باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ شەكاراسىنداعى بەكىنىستەر مەن وزىنە باعىنعىسى كەلمەگەن قازاق اۋىلدارىن شابۋىلداۋدان باستادى... ەندى ەكى جاقتان بىردەي قان توگىس كۇشەيە ءتۇستى.
كەنەسارى جازدىڭ ورتاسىندا تورعاي بويىنا جاڭا كەلىپ جايلاۋىنا قونعان جاپپاس اۋىلدارىن شاپتى. التىباي سۇلتاندى ات باۋىرىنان وتكىزىپ جارالاپ، قوس ك.ىزىن بىردەي ات ارتىنا مىنگىزىپ، اۋلىنا الىپ كەلدى دە وسى ايقاستا كوزگە تۇسكەن ەكى ساربازىنا زورلاپ قوستى. مۇنداي قورلىققا شىداي الماعان التىباي كوپ كەشىكپەي قايتىس بولدى. ولەر الدىندا نەمەرە ءىنىسى جانعابىلعا «ءتىرى جۇرسە مەنىڭ كەگىمدى قاسىم بالالارىنان السىن» دەپ امانات ايتتى. بۇرىننان دا ءوش جانعابىل، ەندى بار ىزاسىن ىشىنە ءتۇيىپ كەنەسارىنى مۇقاتاتىن جول ىزدەيدى. تابا المايدى. قول جيناپ اۋلىن شابۋعا باتا المادى. بىرنەشە رەت اسكەر سۇراپ ورىنبور باستىقتارىنا باردى. كەنەسارىنىڭ ايتقانى كەلدى، ءوز بەكىنىستەرىنىڭ مازاسىن الماعان سوڭ، التىباي ءۇشىن سوعىس اشۋدى ءجون كورمەگەن اسكەري گۋبەرناتور «قويا تۇر» دەپ جانعابىلدى توقتاتتى. كەنەسارى حاندىعىن ءبىرجولاتا قۇرتپاق بولىپ دايىندالا بەردى. ءتىپتى كەنەسارى ازىرگە اداسا تۇرسىن دەگەندەي، ورىنبورداعى كۇنىمجانعا بۇرىنعىداي قىسىم كورسەتپەي، قاسىنداعى كىشكەنتاي بالالارىن ورىسشا وقىتۋعا رۇقسات ەتتى.
بۇل كەزدە ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ قاراماعىنا جاتاتىن سولداتتان ءبىر-اق ادام ءولدى. ول قاشقىن گاۆريلوۆ. و دا ءوز اجالىنان، نەمەسە سوعىستا ءجۇرىپ ولگەن جوق، جاقىن جەردەگى شۇبارعا قاراۇلەك ەكەۋى اعاش اكەلۋگە بارعان جەردە ءدال جەلكەسىنەن «دىڭگەك ءتۇسىپ» مويىن ومىرتقاسى ءۇزىلىپ قازا بولدى. گاۆريلوۆتىڭ ولىمىنەن ورىنبور باستىقتارى ويىمىزدى سەزىپ قالعان ەكەن دەپ سەزىكتەنبەسىن دەپ كەنەسارى، جەرلەۋىنە ءوزى قاتىناسىپ، قاشقىن سىپايدى اققا وراپ، ارداقتاپ كومگىزدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە قاندى قىلىشتى قىرىق ءۇشىنشى جىل كەلەدى. مۇنىمەن بىرگە قىس وتەر-وتپەستەن گەنس الىنىپ، ورنىنا گەنەرال لادىجينسكيي تاعايىندالىپتى دەگەن ءسوز قازاق جەرىنە تاعى جەتتى. بۇل ءسوز شىن بولىپ شىقتى. كەنە حانعا مۇنى كوپتەگەن ماڭىزدى حابارلارمەن بىرگە گەنسپەن قوشتاسىپ ايىرىلعان التىنشاشتىڭ ءوزى اكەلدى.
تەك كۇمىس قازاق جەرىنە قايتا ورالمادى. مىنەزىمەن، قىزمەتىمەن گەنسكە ۇناعان قىز، قوڭىرقۇلجا قىلىعىمەن قورلانىپ، گەنەرالدىڭ ءۇي ىشىمەن پەتەربۋرگكە ءجۇرىپ كەتتى. ءقازىر ءوش الۋعا قولىنان ەشتەڭە كەلمەگەنمەن، ءتورت جىل وتكەننەن كەيىن وسى كۇمىس قوڭىرقۇلجانىڭ اقمولا اعا سۇلتاندىعىنان تۇسۋىنە سەبەپ بولدى.
IV
ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز قىرىق ءۇشىنشى، قويان جىلى، ماۋسىمنىڭ جيىرما جەتىسى كۇنى، ءبىرىنشى نيكولاي پاتشا ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنا كەنەسارىعا قارسى جاساق شىعارىپ، ونىڭ باسىن اكەلگەن ادامعا بەرىلەتىن ءۇش مىڭ سوم سىيلىق، اقشانى شاڭىراق سالىعىنان تولەۋگە رۇقسات ەتتى.
وسىنداي شەشىمگە كەلەتىنىن كۇنى بۇرىن بىلەتىن سوعىس مينيسترىمەن تىكەلەي بايلانىسى بار ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى وبرۋچيەۆ كەنەسارىعا قارسى سوعىسقا قىس باسىنان دايىندالۋدا بولاتىن. ال كەنەسارىنىڭ قانداي دايىندىعى بارىن ءبىلۋ ءۇشىن ول پاتشا رۇقساتىن الىسىمەنەن شىلدەنىڭ ونى كۇنى قارا تورعايعا قاراي ۆويسكوۆوي ستارشينا لەبەديەۆ باسقارعان ءۇش ءجۇز سولداتتى جاساق شىعاردى. كەنەسارى بۇل جاساقپەن ءىرعىز وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىندا كەزدەستى. كۇندە باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورى سولداتتارىمەن شالىسىپ جۇرگەندىكتەن، ەكى جاقتى سوعىستىڭ قيىنعا تۋسەتىنىن ويلاعان كەنەسارى بۋ جولى دا سابىرلىلىق ىستەدى. لەبەديەۆكە ءابىلعازى باسقارعان ۋاكىل جىبەرىپ ءوزىنىڭ سوعىسسىز دا ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنا باعىناتىنىن، كەرەك دەسە شەكاراعا جاقىن كوشىپ كەلىپ قوناتىنىن ءبىلدىردى. لەبەديەۆ وبرۋچيەۆكە ات شاپتىرادى. ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى وعان ازىرگە سوعىس اشپاي، سول ءىرعىز بويىندا جاساعىمەن قالا تۇرۋىن بۇيىرادى. ال ءوزى بۇرىن پاتشاعا كەنەسارىمەن ءبىتىم جاساۋدىڭ كەرەك ەمەستىگىن دالەلدەپ، مايدان اشۋعا رۇقسات سۇراعاندىقتان، ەندى سول سوزىنەن قايتپاي ىرعىز بويىندا شاعىن قولمەن تۇرعان كەنەسارىنى ءبىرجولاتا قۇرتپاق بولدى. سوندىقتان كۇنى بۇرىن قۇرىلعان جوسپار بويىنشا، ىرعىز بويىنداعى كەنەسارىنى قورشاپ الىڭدار دەپ وزگە اسكەر باستىقتارىنا بۇيرىق بەردى.
بۇل جوسپار بويىنشا ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنا باعىناتىن سۇلتان-پراۆيتەلدەر احمەت، ارىستان، بايمۇحامەد ءارقايسىسى ءبىر مىڭ ادامنان جاساق قۇرىپ كۇنى بۇرىن دايىن تۇرۋعا ءتيىستى ەدى. اسكەري گۋبەرناتوردىڭ بۇيرىعىن الىسىمەنەن احمەت توبىل جاعىنان شىعىپ، ال ارىستان مەن بايمۇحامەد ساحارنىي بەكىنىسىندەگى ءۇش مىڭ سولداتتى پولكوۆنيك بيزانوۆتىڭ قاراماعىنا ەنىپ، كەنەسارىنى وڭتۇستىك پەن باتىس جاعىنان قورشاۋلارى كەرەك ەدى. ال كەنەسارى ءباتىس-سىبىر گۋبەرناتورىنا جاتاتىن ۇلىتاۋ، ارعىناتىعا قاراپ ءوتىپ كەتپەس ءۇشىن ومبى، قىزىلجار، قارقارالى بەكىنىستەرىنەن، ەرەۋىلشىل ەلدىڭ كۇنشىعىس جاعىنان، كوك تەمىرگە مۇزداي بولەنگەن ۇزىن سانى مىڭ مىلتىقتى كۇشتى جاساقتار شىقپاق بولاتىن.
ەرەۋىلشىلەردىڭ تىڭشىلىق جۇمىسىن تايماس باسقاراتىن. ول التىنشاش ارقىلى ءدال بولماعانمەن دە وسىنداي جوسپار جاسالىپ جاتقانىنىڭ ۇزىن ىرعاسىن بىلەتىن. ونىڭ ۇستىنە بيزانوۆ پولكىنە جىبەرگەن تىڭشىسى تولەباي دەگەن جاس جىگىت ارقىلى جانە سۇلتان-پراۆيتەلدەردىڭ اۋلىنداعى قارا قۇلاقتارىنىڭ جەتكىزۋى بويىنشا بۇل جوسپاردىڭ قالاي ورىندالىپ جاتقانىن، سۇلتان-پراۆيتەلدەر قانشا ادام جيناعانىن، قاي كەزدە اتتانىسقا شىقپاعى — بارىنەن قانىق وتىرعان. وسىنداي مالىمەتى بار كەنەسارى بۇل ايقاسقا دايىن ەدى. ۆويسكوۆوي ستارشينا لەبەديەۆتىڭ اسكەرىنە قارسى تەك شاعىن قول — مىڭ اداممەن عانا شىعۋىنىڭ سەبەبى دە وسىندا بولاتىن.
كەنەسارى بۇ جولى سوعىس ءادىسىن ءتىپتى وزگەرتتى. پاتشا گۋبەرناتورلارى بۇنى ەندى ءبىرجولاتا قۇرتۋعا كىرىسكەنىنە كوزى جەتكەن سۇلتان وڭاي بەرىلگىسى كەلمەدى. ەڭ الدىمەنەن ول اسكەرىن بۇرىنعى ادەتى بويىنشا ءبىر جەردە ۇستاماي، بەسكە ءبولدى. ونداعى ويى، ءتۇبى جاۋىنا توتەپ بەرە الماي قالاتىنداي كۇن تۋسا بار كۇشىن ءبىرجولاتا قۇرتىپ الماي، شاماسى كەلگەنشە اسكەرىن ساقتاۋ ەدى. بيزانوۆ پولكىنە قارسى شىعاتىن جاساققا مىڭباسى ەتىپ ناۋرىزبايدى، اقىلشى ەتىپ اعىباي باتىردى تاعايىندادى. ال باتىس سىبىردەن كەلەتىن ءۇش جاساققا قارسى مىڭ ادامنان قۇرىلعان ءۇش جاساق شىعارماقشى بولدى. بىرىنە مىڭباسى ەتىپ جەكە باتىردى، وعان اقىلشىعا (شتاب باستىعى رەتىندە) قۇدايمەندى باتىردى، ەكىنشىسىنە مىڭباسى ەتىپ يمان باتىردى، اقىلشىعا جانايداردى، ال ۇشىنشىسىنە بۇقارباي باتىر مەن جاۋكە باتىردى تاعايىندادى. ءوزى جولامان ەكەۋى بولاشاق سوعىستىڭ ءدال ورتاسى وسى بولار-اۋ دەگەن ىرعىز وزەنىنىڭ جاعاسىندا قالدى. بۇل كەزدە ون مىڭ سالت اتتى اسكەرى بار كەنەسارى بايتابىن باسقارعان مەرگەن توبى مەن قالعان جاۋىنگەرلەرىن مۇعاجار تاۋىنىڭ اراسىنا قاراي كوشكەن ورداسىنىڭ توڭىرەگىندە ۇستادى. بۇل نەگىزگى قولمەن كەنەسارى ار جەرگە قونعان بەكەت ءتارىزدى شۇعىرىمدار ارقىلى بايلانىس جاساپ تۇردى. قىسىلتاياڭ كۇن تۋسا بىرىگىپ كەتەرلىكتەي جاعداي ساقتادى. كەنەسارىنىڭ سوعىسقا بىلاي دايىندالۋىنىڭ ەكى سەبەبى بار-دى. ءبىرى، پاتشا اسكەرى ىرعىز بويىندا باستارىن قوسا الماسا، ولاردى جەكەلەپ ۇرۋعا جەڭىل. ەكىنشىسى، ۇرىسۋعا جەرى نەعۇرلىم كەڭ بولسا، كەنەسارى اسكەرىنىڭ تىنىسى سولعۇرلىم كەڭ، ءوزىنىڭ نەگىزگى ءادىسى اتتى اسكەرىنىڭ شاپشاڭدىعىن پايدالانا الادى. بۇگىن ءبىر جەردە تۇرسا، ەرتەڭىنە ەكىنشى جەرگە شىعىپ، ءار جەردەن ءىز تاستاپ، جاۋىنا ۇستاتپايدى. كەنەسارىنىڭ بار ويلاعانى بار اسكەرىمەن ءوزى قورشاۋعا ءتۇسىپ، بار كۇشىن حاراپ ەتىپ الماۋ. ال مىنا قولدانعان ءادىسى ۇشى-قيىرى جوق قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنا ەڭ لايىقتى ءادىس. ءبىر جەردە جەڭىلگەن كۇندە دە وزگە جەردەگى اسكەرى امان قالادى. اسكەرىن ساقتاۋى — حاندىعىن ساقتاۋى. كەنەسارىنىڭ ءبىر ويلاعان ايلاسى — كۇشى باسىم، زەڭبىرەكتى، مىلتىقتى جاۋمەن بەتپە-بەت كەلىپ ۇرىسپاي، ءتيىپ-قاشىپ، سوڭىنان قۋدىرا قالجىراتىپ، شارشاتا ۇرىسۋ. ءوز جەرىندە، ءوز ەلىندە كەنەسارى ساربازدارىنا ءبارى دوس، ازىق تابۋ دا، ات اۋىستىرۋ دا جەڭىل... بۇلاي الىسۋ قۋعان جاۋىنىڭ الدىڭعى شەبى كەنەسارى جاساعىنا جەتەمىن دەپ ەنتەلەي سوڭىنان ەرگەندە، ءبىر توپ ساربازى شۇبالىپ كەلە جاتقان جاۋدىڭ ارتىنان ءتيىپ، ازىق-تۇلىگىن، ءوق-دارىسىن ارتقان كوشىن ءبولىپ اكەتۋگە دە قولايلى! پاتشا اسكەرى قۋىپ، جەتە الماي قالجىراعان سايىن قازاق دالاسىنىڭ جاڭبىرلى، سۋىق كۇزى جاقىنداي تۇسەدى. كەي جەردە ات تولارساعىنا دەيىن باتاتىن باتپاقتى سارى دالا پاتشا اسكەرىنىڭ قولباسشىلارىنا بورانى قاسقىرشا ۇلىعان ىزبارلى قىستان كەم ەمەس. كۇزى اق جاۋىن. كۇندىز-تۇنى ءبىر اشىلماي، سىركىرەپ قۇيا بەرسە ەشبىر اسكەر شىداي المايدى. ايدالادا قاسقىرشا جورتۋلارىن امالسىز توقتاتىپ، بەكىنىستەرىنە قايتۋعا ءماجبۇر بولادى. ال كەنەسارىنىڭ كۇنى سو كەزدە تۋادى. بەكىنىستەرگە تيمەگەنمەن جاساقتارى ارىپ-اشىپ اۋىلدارىنا قايتقاندا وشتەسكەن سۇلتاندارىنان كەگىن قايتارادى. ادامدارىن شاۋىپ، قىرىپ-جويىپ، مالىن ايداپ اكەتەدى. وسىنداي جاعدايدى ويلاعان كەنەسارى، بيىل ۇرىسۋدىڭ جاڭا ادىسىنە كوشتى. جانە لەبەديەۆپەن شىلدە بويى بەرەكەسىز ءبىتىم ءسوز ءجۇرىپ كۇننىڭ ءوتىپ بارا جاتقانىنا ول وتە قۋانىشتى دا ەدى. پاتشا اسكەرى تامىز شىعا اتتانسا، ءبىر اي - ءبىر جارىم اي ايقاسقا كەنەسارى جاعى قايتسە دە شىدايدى، ار جاعىندا قازان ايى كەلىپ، جاڭبىر باستالادى!..
كەنەسارىنىڭ ەسەبى تۋرا شىقتى. سۇلتان-پراۆيتەل احمەت ۆويسكوۆوي ستارشينا لەبەديەۆكە شىلدەنىڭ اياعىندا ازەر كەلىپ جەتتى. ال ارىستان بار بولعانى بەس ءجۇز عانا جاساق جينادى. بايمۇحامەدتىڭ دە قارۋلانعان جاساعى وسىدان ءسال عانا استى. مۇنداي جاعدايدى كورگەن پولكوۆنيك بيزانوۆ، ورىنبوردان قوسىمشا اسكەر الدىرىپ بەس مىڭ سولداتپەن تامىزدىڭ باسىندا عانا ساحارنىي بەكىنىسىنەن شىقتى.
كەنەسارىعا ەڭ ءقاۋىپتى كۇش وسى بيزانوۆتىڭ اسكەرى. ءبىراق وعان قارسى كوپ قول شىعارماي، قۋلىق ىستەگىسى كەلدى. ول بيزانوۆقا قارسى شاعىن جاساقپەن ناۋرىزباي مەن اعىبايدى جىبەردى.
ەڭ العاشقى ايقاستى دا وسى ەكەۋى باستادى. تامىزدىڭ جەتىسىندە كۇن وتە ىستىق بولدى. بەكىنىستەن شىققاندارىنا ەكى تاۋلىكتەن اسقان بەس مىڭ اسكەر، ات سوعىپ، كۇيىپ تۇرعان كۇنگە ازەر شىداپ كەلە جاتتى. قول باسىنداي جۋانتىق كەلگەن، قارا مۇرتتى بيزانوۆ، وڭ جاعىندا پودپۇلقىندىق (پودپولكوۆنيك) شەنىندەگى احمەت سۇلتان، سول جاعىندا پۇلقىندىق (پولكوۆنيك) بايمۇحامەد. ارىستان بۇل ماڭاي وزىنە جاتاتىن ءوڭىر بولعاندىقتان، بۇگىن تاڭەرتەڭ ءجۇز اداممەن جولدارىنان بۇرىستاۋ تۇرعان ءبىر قازاق اۋلىنا بۇرىلعان. ونداعى ويى وسى اۋىلدان قوسىمشا جىگىت الۋ. بيزانوۆ اسكەرىن كۇن باتا قۋىپ جەتپەك.
بيزانوۆ اسكەرى جازىق دالاداعى ءبىر قاراسۋدىڭ جاعاسىنا توقتادى. كول ماڭايىندا جاقىندا قالىڭ جاڭبىر ءوتىپ، قۋراپ قالعان ءشوبى قايتا كوگەرگەن-دى. كولدىڭ سۋى دا تۇششى ءموپ-مولدىر. قالجىراپ كەلە جاتقان اسكەرگە ات شالدىرىپ، تىنىعۋعا قولايلى... سۋ بەتىندە ءجۇزىپ جۇرگەن قالىڭ قۇس قاپتاعان ادامنان ۇركىپ، قاناتتارىن سىمپىلداي قاعىپ كوككە كوتەرىلە جونەلدى. بىر-ەكى ەسەرسوق سولدات مىلتىقتارىن دا اتتى. قۇستار ودان ءارى ۇركىپ، ازدان كەيىن ءتىپتى كورىنبەي كەتتى.
ميداي جازىق دالا، تەك سول جاقتارىندا وركەشتەنە بىتكەن بۇيراتتى ادىر عانا بار. ون جاعى ساعىمدالا قارا قۇمعا قاراي سوزىلا جوق بولادى...
بيزانوۆ وسى كولدىڭ جاعاسىنا قونۋدى دۇرىس كورىپ، قالىڭ قولعا «اتتان تۇسىڭدەر» دەپ بۇيرىق بەردى. جازىق دالا، جاۋ كەلەر بولسا الىستان كوز تۇسەدى. الدىن الا جىبەرگەن بارلاۋشىلار بۇل ارانىڭ ءقاۋىپسىز ەكەنىن اي¬تىپ كەلدى. ويتكەنى جان-جاقتىڭ ءبارى ءبۇدىرى جوق ميداي جازىق... تەك سول جاقتارىندا عانا ۇيىسقان تالدى، جىڭعىلدى مۇعاجار تاۋىنىڭ ەتەگى. ءبىراق اسكەر توقتاعان جەردەن ات شاپتىرىم. سوندىقتان بارلاۋشىلار ول جاقتى ات قيناپ زەرتتەگەن جوق. «الدا-جالدا بۇل جاقتان جاۋ كەلەر بولسا،. نە تاۋ ەتەگى مەن كول اراسى قۋ دالا، كوزگە تۇسەر، نە بولماسا كەلە جاتقان قولدىڭ ءدۇبىرى ەستىلەر جانە ەگەر جانىنان قۇتىلا الماي جۇرمەسە ەسى دۇرىس قاي قازاق وسىنشاما قولعا كەلىپ تيىسەدى»،— دەپ ويلادى ولار. راسىندا دا بۇلار قاۋىپتەنەتىن ەشبىر سەبەپ جوق ەدى. ويتكەنى كەنەسارى بەس مىڭ مىلتىقتى اسكەر تۇگىل، بەس ءجۇز پاتشا سولداتتارىمەن دە قاشا ءجۇرىپ سوعىسادى. ورىس كارلى قىلىشىنا بەتپە-بەت كەلەر ونىڭ قۇدىرەتى شامالى...
قالىڭ قول كول جاعالاي اتتان ءتۇسىپ، قوس-قوس بوپ شاتىرلارىن تىكتى. جاۋىنگەرلەر كول جاعاسىنان قوعا قيىپ اكەپ وت جاعىپ شاي قايناتا باستادى. مىلتىقتارىن كۇركە ەتىپ سۇيەستىرىپ، كەيبىرەۋلەرى سۋ جاعاسىنا بەتى-قولىن جۋۋعا كەتتى.
سويتكەنشە كۇن باتىپ، ىمىرت ءۇيىرىلىپ، قاراڭعىلىق تا ءتۇستى. اسكەرلەر كەشكى استارىن ءىشىپ بولدى دا، جاعىلعان وتتاردى ءسوندىرىپ، ۇيىقتاۋعا ىڭعايلاندى... تەك قولدى قورشاي بارلاۋشىلار مەن شاتىرلار جانىندا كۇركەلەنىپ قويىلعان مىلتىقتاردى كۇزەتكەن قاراۋىلدار عانا قالدى.
ءبىراق جۇرتتىڭ كوزى ەندى ۇيقىعا كەتە بەرگەن كەزدە كەنەت «اتتان! اتتان»، «كەنەسارى! كەنەسارى!» دەگەن اششى ايقايلار شىقتى. تىپ-تىنىش بوپ مۇلگىگەن دالادا بۇل ءۇن، قاراڭعى تۇندە كۇن كۇركىرەگەندەي قاتتى ەستىلدى، سويتكەنشە بولعان جوق، تىنىعىپ جاتقان اسكەر شاتىرلارىنىڭ ءۇستىن مىڭداعان سالت اتتىلار باسىپ كەتتى. ناعىز ءبىر جەر استىنان قالىڭ قول شىققانداي. ساتىر-سۇتىر ۇرىلعان سويىل، شوقپار، جالاڭداعان قىلىش، ايقاي-شۋ، وكىرگەن ادام، شىڭعىرعان جىلقى. جاڭا عانا ۇيقىعا كەتىپ بارا جاتقان اسكەر ءۇستى الەم-تاپىرىق بولدى دا كەتتى. اقىرى «ابىلاي! ابىلاي!» دەپ سالعان ۇرانعا «اعىباي! اعىباي!» دەگەن كۇشتى ۇندەر قوسىلىپ، تىنىق ءتۇندى جەر جارعانداي تىتىرەنتتى. شاتىرلارىنان اتىپ-اتىپ شىققان سولداتتار مىلتىقتارىن الىپ سالت اتتىلارمەن ايقاسقانشا، قايىڭ سويىل ىسىلداپ كەپ كوك جەلكەدەن تيەدى. ايتەۋىر وسىناۋ جان شوشىرلىق ايقاس وتكىنشەك سۇراپىل سەكىلدى از ۋاقىتقا عانا سوزىلدى. سولداتتار ەندى اتتارىنا ءمىنىپ ەستەرىن جيناعان كەزدە، سالت اتتى ساربازدار، اۋىل ءۇستىن جايپاپ وتكەن قۇيىنداي، توپتارىن بۇزباستان، سويىلدارىن وندى-سولدى سىلتەپ زاماتتا جوق بولدى.
تىنىش جاتقان اسكەرگە قۇيىنداي تيگەن بۇل توپ اعىباي مەن ناۋرىزبايدىڭ ساربازدارى ەدى. ولار مۇعاجار تاۋىنىڭ ەتەگىنە وسىدان ەكى كۇن بۇرىن كەلىپ بەكىنگەن. تولەباي تىڭشى ارقىلى بيزانوۆتىڭ اسكەرىنىڭ وسى جولمەن شىققانىن كۇنى بۇرىن ءبىلىپ وتىرعان. كەنەسارىنىڭ ۇيرەتكەن سوڭعى ءتاسىلى بويىنشا، بۇل جاساق مۇعاجار ەتەگىنىڭ جىرا، جىقپىلىن، جىڭعىل، توبىلعى، قاراعاي تالدارىن بەتكە ۇستاي تىعىلا جايعاسقان. كەنەسارى اسكەرى ادامدى جاسىرا الاتىن ادىر، شاتقال، توعاي، شي، قامىس ءتارىزدى جاراتىلىستىڭ ءوزى بەيىمدەگەن جەر بەتىنىڭ ەرەكشەلىگىن پايدالانۋدا ابدەن ماشىق بولىپ العان. كەنەسارى اسكەرى ويدا جوقتان، كۇتپەگەن جەردەن جاۋىنا شابۋىل جاساسا، كوبىنەسە وسىنداي ءبۇدىر، ءشيلى سايدان، نە جىڭعىلدى، تالدى شاتقال، شۇباردان جاسايتىن. يت جىلى اقتاۋ بەكىنىسىنىڭ قاسىنداعى تىلەنىش — شەت بەكەتىن العاندا دا، كەنەسارى ساربازدارى اجەپتاۋىر قارۋى بار پاتشا جاساعىن قالىڭ شي اراسىنان شىعا كەلىپ كۇل-تالقان ەتكەن. مۇنى ەستىگەن گەنەرال-گۋبەرناتور گورچاكوۆ سوڭىنان شتاب باستىعى گەنەرال-مايور فوندەرسونعا اشۋلانىپ «ەگەر قازاقتار تىعىلىپ جاتقان قامىس، قاراعاي، شي ءتارىزدى كىسى جاسىرىنار جەرلەردى كۇنى بۇرىن سارالاپ شىققان بولساڭدار، ولار ءبۇيتىپ اڭداۋسىزدا ءبىزدىڭ سولداتتاردى باس سالا الماس ەدى»،— دەپ جازعان. پاتشا اسكەرى كەنەسارىنىڭ وسى ادىسىنەن تالاي اۋزى كۇيسە دە، ىلعي ەستەن شىعارا بەردى. بۇ جولى دا سونىڭ كەبىن كيدى. الىستان قارايىپ كورىنگەن مۇعاجار تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى جىڭعىل، تالدى ەرىنىپ تەكسەرمەگەندىكتەرىنىڭ سازايىن تارتتى.
اعىباي مەن ناۋرىزباي جىڭعىلدى شاتقالدىڭ ىشىندە تىعىلىپ جاتتى دا، كۇن باتىپ قارا كولەڭكەلەنە باستاعان كەزدە ساپ تۇزەدى. ءار سارباز اتتارىنىڭ اياقتارىنا ادەيى ارناپ كيگىز كەبىستەرىن كيگىزىپ، جەدەل ءجۇرىپ كەتتى. اتتاردىڭ اندا-ساندا وسقىرىنعانى، كىسىنەگەنى بولماسا، كەلە جاتقان دۇبىرلەرى ءتىپتى ەستىلمەيدى. ءتۇن تاستاي قاراڭعى. ال كول جاعالاي جۇلدىزداي جىبىرلاعان قالىڭ وت «ءبىز مۇندالاپ» بۇلاردى شاقىردى دا وتىردى. ەڭ اقىرعى شوق سونگەندە ساربازدار اسكەر جاتقان ماڭعا تاياپ كەپ توقتادى. اي شىقپاعان ءتۇن سول قالپىندا كوزگە تۇرتسە كورىنبەس سوقىر... بۇلار اتتارىنىڭ اياعىنداعى كەبىستەرىن الىپ، قايتادان ءمىندى... وڭ قولىنا توعىز بۋىندى شويىن تاباندى نايزاسىن ۇستاپ، اتاقتى اقاۋزىنا مىنگەن ناۋرىزباي مەن اقىلاقتى op قويانداي سەكىرتكەن اعىباي مىڭ ساربازدىڭ الدىنا شىقتى. قاراڭعى تۇندە جاۋمەن بىرگە وزدەرى دە ءبىرىن-بىرى سويىلعا جىقپاس ءۇشىن بۇلار ءار ءجۇز ادامنان ون ساپقا ءبولىندى. وسىلاي ون تولقىن بولىپ ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى كىدىرمەي، سويىلدارىن وڭدى-سولدى سىلتەپ جاۋ ۇستىنەن وتە شىعاتىن بوپ ۋادەلەستى. ءبىر ساپ پەن ەكىنشى ساپتىڭ اراسى، ءجۇز باسى جۇزگە ساناپ جەتكەنگە شەيىن عانا كىدىرەدى. وسىنداي تارتىپتەن مىڭ ساندى قول ون تولقىن بوپ جاۋ ۇستىنەن ات ويناتىپ، سويىل سوعىپ وتە شىعۋى كەرەك. ءبىرىن ءبىرى ۇرىپ جىقپاس ءۇشىن ەشكىم كىدىرۋگە ءتيىستى ەمەس. سول قالىپتارىمەن شاۋىپ كولدىڭ ارعى ساعاسىنداعى قۇمايت الاڭعا جەتە قايتا ساپ دۇزەيدى. ەستەرىن جيناعان سولداتتار قۋار بولسا توقتاماي، ءارى ايىر قۇمعا قاراي بەت تۇزەيدى. شابۋىلدى ءدال وسىلاي وتكىزۋدى بۇلار كۇنى بۇرىن كەلىسكەن. قاراڭعى ءتۇن ەكى جاققا بىردەي. تيگەن جاۋ الدارىندا قوس بار ما، جەر وشاق بار ما، الدە ادەيى ارناپ قازىلعان op بار ما، بىلمەيدى. سوندىقتان اعىباي مەن ناۋرىزباي ۇيىقتاپ جاتقان جاۋ ۇستىنە ايالداماي، جايپاپ وتە شىعۋدى ءجون دەپ تاپقان. ناۋرىزباي باستاعان العاشقى بەس ءجۇز بىرىنەن سوڭ ءبىرى «ابىلايلاپ!» ات قويعاندا، جەر سىلكىنىپ تاۋ قوزعالعان سەكىلدى. وعان اعىباي باسقارعان بەس ءجۇز «اعىبايلاپ!» قوسىلعاندا اسكەر جاتقان جەردە اقىر زامان ورناعانداي بولدى. سوققان قۇيىنداي ناۋرىزباي مەن اعىباي جىگىتتەرى ۇرانداسىپ، كول جاعالاپ ارعى بەتكە اۋعان شاقتا، ءار جەرگە قوعا، قامىس جاعىپ ەستەرىن جيناي باستاعان سولداتتار دا تاڭ اسىرىپ قويعان اتتارىنا ءمىنىپ ۇلگىردى. ءدال وسى مەزگىل دە بەس ءجۇز سىپاي ەرتىپ ارىستان دا كەلىپ جەتتى. پولكوۆنيك بيزانوۆ ارىستانعا جاڭاعى تيگەن جاۋدىڭ سوڭىنان قۋۋدى تاپسىردى. وزدەرىنىڭ دە اي تۋا قوزعالاتىنىن ايتتى. ەندى ول جاۋىنگەرلەرىن تۇگەندەي باستادى.
كول جاعالاي قوس-قوس بوپ شاشىراي ورنىققاندىقتان شىعىنى جوقتىڭ قاسى ەكەن. الگى شاپقان جاۋدىڭ ايقاي-شۋى ەستى العانمەن بالەندەي ەشتەڭە ىستەي الماپتى. داۋىلداي ويدا جوقتان پايدا بولعان جاۋدىڭ ايبارىنان زارەسى ۇشىپ كەتكەن پولكوۆنيك ەندى ەسىن جيناپ، شىعىن ساناۋعا كىرىستى. جىلقى بالاسى تۇندە دە كورەگەن كەلەدى. قوستا جاتقان سولداتتاردى ءتىپتى باسپاپتى. قوستان شىققان بىردى-ەكىلى ادام عانا ات استىندا قالىپتى. ونىڭ ۇستىنە سويىل دا بىرەۋگە تيگەن، بىرەۋگە تيمەگەن. قىسقاسى، قازا بولعان سولدات جۇزگە جەتەر-جەتپەس. جارالانعانى ەكى جۇزگە تاياۋ...
ولگەن جاۋىنگەرلەردى ور قازىپ كومگەنشە، اي دا تۋدى. جەر بەتى سۇرعىلتتانا كورىنە باستادى. پولكوۆنيك ولىكتەردى قويىپ بولىسىمەن، ءتۇن بالاسىن ۇركىتە اسپانعا مىلتىق اتقىزىپ سۋىق جەر قۇشاعىنا كىرگەن جازىقسىز جاندارمەن ەڭ سوڭعى قوشتاسۋ رەسىمىن ىستەتتى. سودان كەيىن اتقا قونۋعا بۇيىردى. قالىڭ اسكەر لەك-لەك بوپ جاڭاعى وزدەرىن جۋساتىپ كەتە جازداعان جاۋلارىنىڭ سوڭىنان قۋا جونەلدى. اتتارى تىنىعىپ قالعان ەكەن، اۋىزدىقتارىمەن الىسىپ، قارش-قارش شاينايدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ تاڭ دا سىز بەردى. سول مەزگىلدە بۋلار ارىستان جاساقتارىنا كەلىپ قوسىلدى. بەتتەرى دۇرىس ەكەن، پۇلقىندىق ارىستان كەنەسارى اسكەرىنىڭ الدا كەتىپ بارا جاتقانىن ايتتى.
بۇلار ەندى الدارىنداعى جاۋى كەيىن قاراي ءوتىپ كەتپەسىن دەپ بالىق سۇزگەن اۋداي ەكى جاققا قاناتتارىن جايا ءتۇسىپ، بەس ءجۇز ادام قاتارلاسا ساپ دۇزەپ قۋدى. ەڭ ورتاسىندا پولكوۆنيك بيزانوۆ، ەكى قاناتىندا جانتورەنىڭ ەكى سۇلتان-پراۆيتەل بالالارى. وڭ قاناتىندا Axمەت، سول قاناتىندا ارىستان. اسكەر سوڭىندا بايمۇحامەد. قازاق دالاسىندا شابۋىلدى ءبىر ۋاقىتتا حۋننۋلار دا وسىلاي ۇيىمداستىرعان. سىرتتان قاراعان ادامعا ءقازىر اسكەر جەر-كوكتى العالى كەلە جاتقان ۇشى-قيىرى جوق تەڭىز ءتارىزدى. سۇستى ءام قورقىنىشتى. كەرەگەدەي قاناتتارىن جايا بۇكىل كەڭ دالانى العان بار بولعانى بەس مىڭ ادام، بۇنداي ساپ تۇزەۋدە الدەنەشە بەس مىڭ بوپ ەلەستەيدى...
تاڭ قۇلانيەكتەنىپ اتىپ قالعان كەزدە الدارىنداعى كەنەسارى توبى دا كورىنەدى. بيزانوۆ تەز قۋىپ جەتكىسى كەلىپ العا قاراي ۇمتىلا ءتۇستى. ءبىراق الداعى جاۋ جەتكىزەر ەمەس. قاراسىنا كوز جازدىرماي زىتىپ كەلەدى. تاقا قارا ءۇزىپ تە كەتپەيدى، تىم جاقىنداتتىرمايدى دا. بىركەلكى cap جەلىس. بەتتەرى ايىرقۇم.
قۋۋ قىزىعىنا تۇسكەن بيزانوۆ «انە جەتەم، مىنە جەتەم» دەپ جان-جاعىنا قاراۋدى دا قويدى، ەكى كوزى الدا بوپ، سول جاعىندا قالىپ بارا جاتقان سايدى ورلەي بىتكەن قالىڭ ءشيدى دە اڭعارمادى. ۇزەڭگىلەر سارتىلداعان وسىنداي جۇرىسپەن ساسكە ءتۇس تە بولىپ قالدى. كەنەسارى جىگىتتەرى جەتكىزبەيدى دە، جوعالىپ تا كەتپەيدى. ارالىقتى بىركەلكى ۇستايدى دا وتىرادى. وسىنداي جۇرىسپەن بيزانوۆ اسكەرى وزدەرىنىڭ ازىق-تۇلىك، ءوق-دارى، ارتىق قارۋ-جاراقتارىن سالعان پار اتتان جەككەن ءجۇز جەڭىل لاكشەڭكە اربالارىنان تىم ۇزاپ بارا جاتقاندارىن بايقاماي قالدى. ءالى دە بايقاماس ەدى، تەك بۇلاردى ارت جاعىنان تالماۋسىراي شىققان مىلتىق داۋىستارى توكتاتتى. قولدىڭ سوڭىندا كەلە جاتقان بايمۇحامەد جاساعى كەيىن شاپتى. بۇلار بيە ساۋىمىنداي مەزگىلدە عانا ازىق-تۇلىك تيەگەن اربالارعا جەتتى. الدارىندا جاۋ شاپقان كوش جاتىر. سويىلعا جىعىلعان بىرنەشە ارباكەش قازاق جىگىتتەرى... جيىرما شاقتى سولدات وققا ۇشقان. جەر بەتىن الىپ كەتكەن شاشىلعان ۇن، تارى. قيراعان اربالار، باۋىزدالعان كولىك...
شاۋىپ كەلگەن بايمۇحامەدتىڭ كەرۋەن باستىعى جارالى موسقال ادامنان بىلگەنى، بۇلارعا تيگەن اعىباي توبى بولدى. ولار قالىڭ شي اراسىندا تىعىلىپ تۇرىپ ازىق-تۇلىكتى كەرۋەنگە شابۋىل جاساپتى، «وزدەرى ەكى ءجۇز قارالى ادام دەدى كەرۋەن باستىعى، دايىندالۋعا دا مۇرشا بەرمەدى، مىنا قالىڭ شي اراسىنان لاپ قويدى. قيمىلدارى سونشا جىلدام بولار ما، كۇزەتشى سولداتتار اربادان سەكىرىپ-سەكىرىپ ءتۇسىپ مىلتىقتارىن كەزەنگەنشە قاپتادى دا كەتتى، جاۋعان سويىلدان جان ساقتاۋدىڭ ءوزى قيىنعا ءتۇستى..تەك ەكى-ۇش-اق سولدات مىلتىق اتۋعا جارادى، لەپ-لەزدە جوسىتتى دا سالدى. كەيبىرەۋلەرى اتتارىنان تۇسە سالا لوكەت پىشاقتارىمەن قاپتاردى ءتىلىپ جىبەرىپ، ىشىندەگى ۇن مەن تارىنى شاشا باستادى. وزدەرىن قۇتىرعان قاسقىر دەرسىڭ، «ءاۋ» دەگەنشە ءبارىمىزدى قان-جوسا عىپ ساباپ، سولداتتاردىڭ قارۋ-جاراقتارىن اتتارىنىڭ الدىنا وڭگەرىپ الدى دا كوزدەن عايىپ بولدى»..
— قالاي قاراي كەتتى وزدەرى؟
سويىل ءتيىپ، ءبىر قولى سىنىپ، جانىن قويارعا جەر تابا الماي تۇرعان كەرۋەن باسى cay قولىن كەيىن سەرمەدى.
— مىنا جاققا!..
بۇلاردى شاپقان راسىندا دا اعىباي توبى ەدى. ارتتا كەلە جاتقان ازىق-تۇلىكتى كوشكە ءتيىپ، بيزانوۆ اسكەرىن كىدىرتكەننەن كەيىن اعىباي قاسىنداعى جىگىتتەرىمەن كەيىن قايتىپ كەنەسارى اسكەرىنە جەتۋگە ءتيىستى. ونداعى ماقسات: بۇلاردى قۋۋعا بيزانوۆ امال جوق جاساق بولەدى، ءسويتىپ گەنەرال پولكىن بولشەكتەۋگە ءماجبۇر بولادى. ال بولشەكتەنگەن اسكەرمەن الىسۋ ءارقاشان دا جەنىل.
ءبىراق بيزانوۆ ويتپەدى. قايتا ورالعان بايمۇحامەد جاساعىن قوسىپ الىپ، الدىنداعى جاۋىن قۋا بەرۋدى ءجون كوردى. ول «الدىمداعى كەنەسارى اسكەرى، مىناۋ بولماشى قول تەك ءبىزدى الاڭداتۋعا جىبەرىلگەن» دەپ ويلادى. ءسويتىپ بيزانوۆ الدىنداعى قاراسى ءالى ۇزىلە قويماعان جاۋىن قۋىپ جەتۋدى ۇيعاردى. اتتارى جاراۋلى مىڭ سولدات الدى دا، وزگە اسكەرىن ازىق-تۇلىك تيەلگەن كوشتەن قول ۇزبەي جەدەل ءجۇرىپ وتىرۋعا بۇيىرىپ، ءجۇرىپ كەتتى. بۇل كەزدە ناۋرىزباي بەس ءجۇز اداممەن قالعان. مىڭ سىپايدىڭ ەكى ءجۇزى باعانا اعىبايمەن كەتكەن. ال ۇزاق شابىسقا جارامايتىن ءۇش ءجۇزى، تۇنگى ايقاستان كەيىن بىردەن سولعا بۇرىلىپ، بيزانوۆ اسكەرىن وراعىتا مۇعاجارعا بەتتەگەن. اقىرىندا كىلەڭ جۇيرىك مىنگەن بەس ءجۇز ەر جۇرەك ساربازدارىمەن ءوزى قالعان. كەنەسارىنىڭ بۇل توپقا تاپسىرعان مىندەتى: بيزانوۆ اسكەرىمەن قويان-قولتىق الىسپاي، قاشقان تۇلكى ءتارىزدى، الىستان قىلاڭداپ، قۇمعا قاراي اكەتە بەرۋ. بۇل كەزدە كەنەسارى باسقا باتىرلارىمەن بىرگە پاتشا شىعارعان وزگە جاساقتارعا قارسى اتتانادى. العا قويىلعان ماقسات: شاماسى كەلسە جەڭىپ، شاماسى كەلمەسىنە كوزى جەتسە، قۋعىنشى جاساقتاردى سوڭىنان شۇبىرتىپ قاراقۇم، قىزىلجىڭعىل سەكىلدى قازاق جەرىنىڭ تۇكپىرىنە دەيىن اپارۋ، ءسويتىپ ابدەن قالجىراتىپ بارىپ، كۇزگى جاڭبىرعا سوقتىرۋ.
وسى ءادىستىڭ ءبىر تاراۋىن ورىنداماق ناۋرىزباي بيزانوۆ اسكەرىن سوڭىنان ەرتىپ قۇمعا قاراي جونەلدى. وسى قۋعىنمەن ءۇش كۇن ءوتتى.
ال ءتورتىنشى كۇنى مۇمكىن سوعىسقۇمار ناۋرىزباي قاشا بەرۋدى نامىس كوردى مە، الدە بوتەن ءبىر سەبەبى بولدى ما، ول ءوزىنىڭ ازعانتاي قولىمەن بيزانوۆقا بەتپە-بەت كەلىپ ايقاسپاق بولدى. ءبىراق ونىڭ بۇل كوزسىز ەرلىگى ءوزىنىڭ تۇبىنە جەتە جازدادى.
ءۇش كۇن جۇرىستەن اجەپتاۋىر قالجىراعان بيزانوۆ اسكەرى ءتورتىنشى كۇنى جىلاپ اققان كىشكەنتاي وزەننىڭ جانىنا كەپ تۇنەدى. وسى قالىڭ قولعا تاڭ سازارىپ اتىپ كەلە جاتقان كەزدە، قىرقا بەلەستى تاسالاي كەپ، ناۋرىزباي بەس ءجۇز جىگىتىمەن «ابىلايلاپ!» ات قويدى. اقاۋىز كوكبەستىنى كوسىلتە سالعان، زىلدەي نايزاسىن وڭ قولىمەن ويناتا كوتەرگەن ناۋرىزباي ءوزى جىگىتتەرىنىڭ الدىندا... بۇلار دا جەتتى، گۇرسىلدەگەن مىلتىقتىڭ دا داۋسى شىقتى.لاگەر ۇستىنە كەلىپ قالعان ساربازداردىڭ بىرنەشەۋى وققا ۇشىپ، اتتارى ويناپ شىعا بەردى. مۇنى كورگەن ناۋرىزباي بىر-ەكى سولداتتى نايزاسىمەن كوتەرە لاقتىرىپ، جىگىتتەرىن سوڭىنان ەرتە، وڭ جاقتاعى ويپاتقا بۇرىلا شاپتى. ءبىراق ناۋرىزبايدى نىساناعا العان بىرنەشە مىلتىق داۋسى شاڭق-شۇڭق ەتتى. ناۋرىزباي كەنەت اقاۋىزدىڭ جالىن قۇشىپ قالدى. ارتىندا شاۋىپ كەلە جاتقان نيكولاي گۋبين قاتارلاسا كەلىپ، ونى قۇشاقتاي بەردى. ەندى اقاۋىزبەن ۇيىرلەس كەر توبەل قاتارلاسا قۇستاي ۇشتى. بيزانوۆ سولداتتارى، جايىلىپ جۇرگەن تۇساۋلى اتتارىن تاۋىپ مىنگەنشە، قۇيىنداتقان قازاق جىگىتتەرى جۇزگە تاياۋ جولداستارىن وققا ۇشىرىپ، بۇيراتتى بەلەس، وركەشتى ادىر اراسىنا كىرىپ كوزدەن عايىپ بولىپ كەتتى.
قاسىندا اقىلشى اعىباي جوق ناۋرىزباي، بۇ جولى قاتەلەسكەن ەدى. بيزانوۆ اسكەرىن انەۋكۇنگى قوعالى كول جاعاسىنداعىداي كۇتپەگەن جەردەن شابۋىل جاساپ، تاعى دا تالان-تاراج ەتىپ كەتەم دەپ ويلاعان. ناۋرىزبايدا «كوزسىز ەر ەكەن، بەس ءجۇز اداممەن بەس مىڭ قولعا شاپتى» دەگەن جۇرت تاڭ قالار سوزگە ىلىگۋ نيەتى دە جوق ەمەس ەدى. ءبىراق ونىسى بولماي قالدى. ءجۇز جولداسىن وققا ۇشىرىپ، ال ءوزى قارا سانى مەن وڭ بۇيىرىنەن اۋىر جارالانىپ، اجال قاقپانىنان ازەر قۇتىلدى. ەگەر اتۇلتانى نيكولاي گۋبين دەر كەزىندە جانىنا جەتپەگەندە، كوزى قاراۋىتىپ، ەسىنەن تانىپ بارا جاتقان ناۋرىزبايدىڭ اتتان ءتۇسىپ قالۋى انىق ەدى. ەرلىكتى ماقسات، اتاقتى ارمان ەتە باستاعان ناۋرىزبايعا بۇل ايقاس جەڭىل تيمەدى، جاۋىنان قۇتىلسا دا كەلەسى جىلعا دەيىن اتتانىسقا شىعۋعا جاراماي، توسەك تارتىپ جاتىپ الدى.
بيزانوۆ قوعالى كول وقيعاسىنان كەيىن، سولداتتارىنا مىلتىقتارىن قوس ەتىپ كۇزەتتىرىپ قويۋدى تىيعان. ءار سولدات تۇندە وقتاۋلى مىلتىعىن جانىنا الىپ جاتاتىن بولعان. «ابىلايلاعان!» العاشقى ايقاي ەستىلگەننەن-اق، قوستارىنان جۇگىرە شىققان سولداتتاردىڭ كەلىپ قالعان جاۋعا توتەپ بەرە الۋى دا وسىدان ەدى. ناۋرىزباي توبىنان ولگەنى، جارالىسى بار جۇزدەي ادام شىعىن بولسا، بۋلاردىڭ سويىلعا جىعىلىپ، نايزاعا تۇيرەلگەنى جيىرمادان اسپايدى. بۇدان ارتىق قانداي جەڭىس بولار!
ازعانتاي ساربازبەن وسىنشاما قولعا شاپقان جىگىتتەردىڭ ەرلىگىنە تاڭ قالعان بيزانوۆ، قولعا تۇسكەن ءبىر جارالى جىگىتتەن بۇل شابۋىلدى ۇيىمداستىرعان ناۋرىزباي ەكەنىن ءبىلدى.
— كەنەسارىنىڭ وزگە اسكەرى قانشا جەردە؟—دەپ سۇرادى پولكوۆنيك.
جىگىت راسىن ايتتى.
— كەنە حان بۇل ارادا ەمەس، ءوزىنىڭ ورداسىنىڭ ماڭىندا، ءبىز تەك سەندەردى اداستىرۋعا جىبەرىلگەن جاساقپىز.
پولكوۆنيك ءوزىنىڭ قاتەلەسكەنىن ەندى ۇقتى. ول بۇدان ءارى ناۋرىزباي جاساعىن قۋىپ قۇر اۋرە بولۋدىڭ كەرەگى جوقتىعىن ءتۇسىنىپ، ىرعىز وزەنىنە قاراي كەيىن شەگىنۋدى ۇيعاردى. بوستان-بوس وتە كەرەكتى ون شاقتى كۇندى جوعالتقانىنا قاتتى وكىندى، ءبىراق امال قانشا. ارىپ-اشىپ تاعى ەكى جەتى دەگەندە ۆويسكوۆوي ستارشينا لەبەديەۆ پەن احمەتتىڭ اسكەرىنە جەتە الماي، ءىرعىز بەن ۇلكەناياق وزەنىنىڭ جاعاسىندا تۇرعان كەنەسارى اسكەرىنىڭ وڭ جاعىنان شىقتى. ءبىراق بىردەن سوعىسىپ كەتپەي، لەبەديەۆپەن بايلانىس جاساماق بوپ جانە ار جاعىنان كەلە جاتقان ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ اسكەرىن كۇتىپ تاعى ءبىر جەتى كىدىردى. اقىرىندا ولارمەن تىزە قوسا المايتىنىنا كوزى جەتكەن بيزانوۆ، كەنەسارى قولىمەن تەك وزدەرى عانا سوعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. ءبىراق بۇل كەزدە كۇزدىڭ اق جاۋىنى دا باستالدى. جانە ايلاكەر كەنەسارى بيزانوۆپەن بەتپە-بەت كەلمەي تاعى دا قاشا سوعىسۋعا كىرىستى. بىرەسە ىرعىز وزەنىنىڭ وڭ جاعىنان شىعىپ، بىرەسە ۇلكەناياقتىڭ سول جاعاسىنان كورىنىپ، وعان ۇستاتپاي ابدەن ابىگەرىن كەتىردى. ءسويتىپ جۇرگەندە قازان ايىنىڭ قالىڭ جاڭبىرى باستالدى. ات ۇستىنەن ەكى ايدان بەرى تۇسپەگەن سولداتتارى تۇگىل، ءوزى ابدەن يتتەي بوپ قاجىعان بيزانوۆ، مۇعاجارعا قاراي كوشىپ كەلە جاتقان كەنەسارىنىڭ اۋلىن قۋماي، ور قالاسىنا قاراي شەگىندى.
بيزانوۆتىڭ كەيىن قايتقانىن ەستىگەن لەبەديەۆ پەن احمەت ەندى امالسىز توبىلعا بەتتەدى. كەنەسارىنىڭ كۇتكەنى دە وسى كەز ەدى. ول از ۋاقىت ايالداپ، ساربازدارىن سول تىنىقتىرىپ الدى دا، قايتادان اتقا قوندى. ءۇش ءجۇز ەلۋ جىگىتتى ءوزى باسقارىپ كەلىپ، العاشقى قار تۇسكەن قاراسۋىقتا، ءۇي وزەنىنىڭ بويىنداعى قىستاۋىنا كەلىپ ورنالاسقان قورعانسىز قالعان سۇلتان-پراۆيتەل ارىستاننىڭ اۋلىن شاپتى. كەنەسارىنىڭ بۇل شابۋىلى دا سونداي كۇتپەگەن جەردەن بولدى، ارىستان اۋلىنىڭ ادامدارى ورىنبور شەكاراسىنداعى اسكەرلەرگە حابار بەرۋگە دە ۇلگىرە الماي قالدى. كەنەسارى ارىستاننىڭ ءۇش جارىم مىڭ جىلقىسىن، ءۇش جارىم مىڭ تۇيەسىن، جەتى مىڭ قويىن، مىڭعا جۋىق قارا مالىن تال تۇستە ايداپ اكەتتى.
ارىستانعا تەك ءۇش كۇننەن كەيىن عانا بەس ءجۇز سولدات كومەك كەلدى. جانتالاسقان سۇلتان-پراۆيتەل كەنەسارى قولىن Op وزەنىنە دەيىن قۋىپ باردى دا، ەشتەڭە شىقپايتىنىنا كوزى جەتىپ كەيىن قايتتى.
ءسويتىپ پولكوۆنيك بيزانوۆ باسقارعان ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز قىرىق ءۇشىنشى ياعني قويان جىلعى اتتانىسى ناتيجەسىز ءبىتتى. سونداي-اق وسى جىل باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى بۇيرىعى بويىنشا ومبى، قارقارالى، قىزىلجاردان شىققان جاساقتارعا كەنەسارى باتىرلارى بەتپە-بەت ايقاسقا كەلمەي، قاشا ۇرىسىپ، ابدەن قالجىراتىپ كەيىن شەگىنۋگە ءماجبۇر ەتتى. تەك يمان باتىر مەن جانايدار باستاعان توپ ەساۋىل لەبەديەۆتىڭ اسكەرىمەن اشىق مايداندا كەزدەستى. بۇل ايقاس تەرىساققان وزەنىنىڭ تومەنگى ساعاسىندا ءوتتى. بۇرىن كەنەسارىدا تۇتقىن بولعان، قارقارالىدان شىققان اسكەردىڭ باستىعى ەساۋىل لەبەديەۆ وتە قورلانۋدا ەدى. كەك الاتىن كۇن بولار ما دەپ ءىشى مىس قازانداي قايناۋدا بولاتىن. ول قارقارالىدان قاراوتكەل كەلىپ، ودان ءجۇز سەكسەن شاقىرىم اتباسارعا ءۇستىرت ءجۇرىپ وتىرىپ، ەكى-اق كۇندە جەتكەن. اتباسار قالاسىنان باستاپ ۇلىتاۋعا دەيىن بىردە-بىر ورىس پوسەلكەسى جوق، ميداي جازىق كوك شالعىندى كەڭ دالا — الاشاحان تۇسىنان-اق قازاقتىڭ اتا قونىسى. بۇل ارانىڭ دەنى ارعىن، قىپشاق ازىن-اۋلاق نايمان بار... كوپشىلىگى كەنەسارى جاعىنا شىققان. تەك ساندىبايدىڭ ەردەنىنە جاتاتىن نايمان رۋىنان جىرىق اۋىلدارى مەن ارعىناتى، قاراقويىن قاشىرلى توڭىرەگىندەگى كىشكەنتايدىڭ اققوشقارىنا باعىناتىن ورتا ءجۇزدىڭ ءبىراز اۋلى عانا كوتەرىلىسكە قوسىلماي قارسى ارەكەت ىستەۋدە ەدى. باي جانە بەلدى رۋلار بولعاندىقتان كەنەسارى دا بۋلارعا بالەندەي قاھار توگە قويمايتىن. تەك ىڭعايلى كەزىن كۇتىپ ىشتەن تىنا جۇرە بەرەتىن. وسى ەكى شونجارعا يەك تىرەگەن لەبەديەۆ اتباساردان وتىسىمەن-اق كەنەسارىعا تىلەكتەس اۋىلدارعا قاسقىرداي ءتيدى. «مىناۋ كەنەسارى جاعىندا» دەگەن ادامدارىن تال تۇستە جۇرت كوزىنشە اتىپ، تۇندە قازاقتىڭ سۇلۋ قىز-كەلىنشەكتەرىن قورلاۋعا شىقتى. سونى ەستىگەن قىزۋ قاندى يمان مەن التاي رۋىنىڭ باتىرى ورىنبايدىڭ جانايدارى ەساۋىل لەبەديەۆپەن كەزدەسكەنشە اسىقتى.
اقىرىندا ارعىناتى ەتەگىمەن تەرىستىككە قاراي قۇلاعان يمان — جانايدار توبى، اتباساردان كۇنگەيدى بەتتەي كەلە جاتقان ەساۋىل لەبەديەۆپەن تەرىساققان وزەنىنىڭ تومەنگى ساعاسىندا بەتپە-بەت كەزدەستى. يمان — جانايدار قاراماعىندا سويىلدى-نايزالى مىڭ جىگىت بولسا، لەبەديەۆتە بەس جۇزگە تاياۋ اسكەر بار، ءبىراق ولاردىڭ بارىندە اۋزىندا اجال ويناعان، قورعاسىن وقتى مىلتىق مويىندارىندا جۇزىنەن قان تامعان كوك قىلىش.
ەگەر لەبەديەۆ جاساعى اتتارىنان ءتۇسىپ، ىڭعايلى جەرگە ورنالاسىپ سوعىس اشسا، يمان مەن جانايدار دىم دا ىستەي الماس ەدى: ءبىراق بۇلار ەساۋىلدى ونداي جاعدايعا جەتكىزگەن جوق. كۇن باتىپ بارا جاتقان شاقتا قالىڭ تالدى سايدا اڭدىپ جاتىپ، لەبەديەۆتىڭ بارلاۋشىلارىن العا قاراي وتكىزىپ جىبەردى دە، قىر استىنان شوعىرلانىپ شىعا كەلگەن سولداتتارعا ءبىر بۇيىردەن لاپ قويدى. لەبەديەۆ اسكەرلەرى يىقتارىنداعى مىلتىقتارىن العانشا بىتىراي شاۋىپ بۇلار دا جەتىپ ۇلگەردى. الدارىندا ەسىك پەن توردەي قارا قاسقا ايعىر مىنگەن، قيسىق بۇقار قىلىشىن باسىنان اسا ۇيىرگەن يمان باتىر... زاماتتا ساپقا تۇرىپ ۇلگەرگەن سولداتتار مەن قيقۋ سالا جەتكەن قازاق جىگىتتەرى قويان-قولتىق كەلىپ قالدى. شاقىر-شۇقىر قاعىسقان قىلىش، پارمەنىنشە سىلتەگەن سويىل، شوقپار. كوكسۇڭگى ۇشى ادام كەۋدەسىنە قارىس كىرگەن نايزا... ات جالىن قۇشا قۇلاعان قىرشىن جىگىتتەر... كارى اكە-شەشەنىڭ جالعىزى، قاشان قايتادى دەپ مايدانعا تەلمىرە كوزىن تىككەن اياۋلى جاردىڭ سۇيگەنى، ەڭبەكتەگەن جاس بالانىڭ اكەسى، ارداگەر جاننىڭ ءىنىسى، اقكوڭىل جاستىڭ اعاسى.
بۇل قان توگىس جارتى ساعاتقا سوزىلدى. ايتسە دە كوزدەپ اتقان مىلتىق، كەزەنگەن تاپانشا، شۇيىرىلگەن بولات قىلىش شىداتپادى، يمان — جانايدار ساربازدارى ازدان سوڭ «كەيىن!» دەگەن يماننىڭ كۇشتى داۋسىمەن قاتار بىرتىندەپ شەگىندى. شابۋىلدا تىم-تىراقاي شاۋىپ كەلگەنمەن، شەگىنەرىندە توپتارىن جازباي، قويۋلانىپ كەلە جاتقان ءتۇندى جامىلىپ بىردەن جوق بولدى. بۇلاردى قۋۋعا لەبەديەۆ سولداتتارى دا جۇرەكسىندى. قۋاتى جەتپەدى. ءۇي توبەسى قۇلاپ تۇسكەندەي، جوق جەردەن پايدا بولعان پالەدەن قۇتىلعاندارىنا قۋاندى. ەكى جاقتان دا قازا تاپقان ادام از ەمەس. ەكى قول ەكى توبەنىڭ باسىنا ورنالاسىپ، ۋاكىلدەر جىبەرىپ، مايداندا قالعان ولىكتەرىن الۋعا ۋادەلەستى. تۇنىمەن ءارقايسىسى ءار توبەنىڭ باسىنا ادامدارىن كومۋمەن بولدى. بۇگىنگى سوعىستاعىداي ەمەس، قانشا قاستاسسا دا و كەزدە مۇنداي ۋادەلەسۋ، ءالى دە ادامگەرشىلىك بورىشتى ۇمىتپاۋ ءتارىزدى داستۇرلەر مىقتى ساقتالاتىن. قارالى جاساقتار ءتۇنى بويى قازا تاپقان جولداستارىنىڭ الدارىندا وزدەرىنىن سوڭعى بورىشىن اتقاردى دا، تاڭ اتىسىمەن قايتادان جاۋلاسۋعا كىرىستى. يمان باتىر ەندى كەنەسارىنىڭ جاقسى كورەتىن ءادىسى—قاشا سوعىسۋ ءتاسىلىن پايدالانىپ لەبەديەۆتىڭ جاساعىن ءبىر اي بويى ارعىناتى جوتالارىنىڭ اراسىمەن سوڭىنان ەرتتى دە ءجۇردى. اقىرىندا ءۇش جۇزدەي عانا سولداتى قالعان ەساۋىل، كۇندىز-تۇنگى ات ۇستىندە سەلكىلدەۋگە شىداي الماي ازىپ-توزىپ، كۇزدىڭ قالىڭ جاڭبىرى باستالعان كەزدە قارقارالى بەكىنىسىنە قاراي بۇرىلدى. يمان باتىر ما كەنەسارى ورداسى بەكىنگەن مۇعاجار تاۋىنا بەتتەدى. ورتا جولعا تاياعاندا بۇلارعا ەكى ءجۇز اداممەن جانايدار باتىر كەلىپ قوسىلدى. جانايدار باتىر لەبەديەۆ جاساعىمەن تاعى ءبىر ايقاسقان ءتۇنى، كەنەسارىنىڭ بۇيرىعى كەلگەن. سول بۇيرىق بويىنشا ول قاسىنا ەكى ءجۇز سارباز الىپ، جۇرت بۇ جاقتا قىرىلىسىپ جاتقاندا، قوڭىرقۇلجا اۋلىن شاپپاق بولىپ اقمولاعا قاران اتتانعان. ونىڭ بۇلاي تىعىز اتتانۋىنا قوڭىرقۇلجا توقالىنىڭ اۋلىمەن اتباسار شەكاراسىنا كوشىپ كەلىپتى دەگەن حابار سەبەپ بولعان. ورىنباي ءبيدىڭ جالعىز بالاسى جانايدار دا قوڭىرقۇلجاعا كوپتەن بەرى ءوش. اعا سۇلتان قوڭىرقۇلجا ونىڭ جاز جايلاۋى — ەسىلدىڭ ساعاسىنداعى «كەرەگەتاس» دەگەن جەردى ءوزىنىڭ تۋىسى جاقىبايدىڭ بالاسى ىبىراي سۇلتانعا الىپ بەرگەن. سوڭىنان قۇسمۇرىن وكىرىگى جويىلىپ، ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز قىرىق ءبىرىنشى، ياعني سيىر جىلى اتباسار وكىرىگى ۇيىمداسقاندا وسى پريكازعا ءىبىرايدى اعا سۇلتان ەتىپ سايلاۋعا دا مەيلىنشە ات سالىسقان. وسىنداي وشپەندىلىكپەن قوڭىرقۇلجادان كەك الۋعا ءتىسىن قايراپ جۇرگەن جانايدارعا كەنەسارى بۇيرىعى مايداي جاقتى. ەكى جاق بىردەي قان توگىستەن كەيىن ۋ-شۋ بوپ جاتقاندا، التاي رۋىنىڭ ەكى ءجۇز جىگىتىن ەرتىپ، جانايدار اتباسارعا قاراي ءبىر-اق تارتتى. جۇرت ايتقانى راس ەكەن، توقال اۋلى اتباساردىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى بيدايىقتى دەگەن جەردە وتىر ەكەن. كەنەسارى جاساعى تورعاي بويىندا پاتشانىڭ قالىڭ اسكەرىمەن سوعىسىپ ءجۇر دەپ ەستىگەن اۋىل، قاننەن-قاپەرسىز ەدى. ءۇش كۇننىڭ ىشىندە جانايدار باتىردىڭ بۇل اراعا كەلە قالاتىنىن قايدان ءبىلسىن، سالىنىپ بىتۋگە اينالعان قاراوتكەل بەكىنىسىنىڭ قاسىنداعى قىستاۋىنا كوشكەلى دايىندالىپ جاتقان-دى. جانايدار جالاقتاعان ەكى ءجۇز جىگىتىمەن اۋىلدى تال تۇستە شاپتى. اتتەڭ نە كەرەك، قوڭىرقۇلجا بۇل جولى دا قولعا تۇسپەدى. ول كەشە عانا اقمولاعا ءجۇرىپ كەتكەن بولاتىن. قوڭىرقۇلجانىڭ كۇزەتكە تاستاعان سولداتتارى بۇلارعا تەك بەس-التى رەت وق اتۋعا عانا جارادى. سول وقتىڭ ءبىرى جانايداردىڭ بالتىرىنا ءتيدى. ەندى ول جارالانعان قاسقىرداي اۋىلدى ايامادى. تەك كىسى ولتىرگەن جوق، ودان بوتەنىن ءبارىن ىستەدى. اقىرىندا قوڭىرقۇلجانىڭ جاس توقالى زەينەپتى باس ەتىپ، اۋىلدىڭ بار مال-مۇلكى مەن وتىز قىز كەلىنشەگىن ولجا ەتىپ كەيىن قايتتى. وسى ولجالى كوش ەدى يمان باتىردىڭ جاساعىنا كەلىپ قوسىلعان.
سۇلتان-پراۆيتەل ارىستان اۋلىن شاپقاننان كەيىن كەنەسارى مۇعاجار تاۋىنا بەكىنگەن. جورىقتان ولجالى ورالعان باتىرلارىن ول ماسايراي قارسى الدى. جاساقتى باستاپ كەلە جاتقان يمان اتتان تۇسكەندە، قازاقتىڭ ەسكى داستۇرىمەنەن قۇشاقتارىمەن قۇشاقتارىن ايقاستىرىپ، توستەرىنە ءتوس تيگىزىپ امانداسقان.
— ساۋ قايتتىڭ با، ايەكە؟—دەدى كەنەسارى. ءسويتتى دە جان-جاعىنا قاراپ،— جانايدار سۇڭقار كورىنبەيدى عوي... قارالى حابار بەرمەگەن سەكىلدى ەدىڭ...— دەپ قوبالجي كۇمىلجىدى؛
كەنەسارى اقىرعى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە، وتىز توعىزىنشى، ياعني دوڭىز جىلى ومبى مەن ورىنبورعا باعىناتىن قازاق اۋىلدارىنىڭ شەكاراسى ەتىپ تەلىكولگە دەيىن قىزىل دىڭگەكتەر قاعىلعان قارىنسولدى، تورعاي وزەندەرىنىڭ باس جاعىنداعى بىرنەشە ءسىبىر بەكىنىستەرىن شاپقان. سونىڭ ىشىندە كوكالا جار بەكىنىسىنە دە تيگەن. ءبىراق بۇل بەكىنىستى ەرەۋىلشىلەر كوپكە دەيىن الا الماعان. وسىنداي قيىن كەزەڭدە يمان باتىر ازعانتاي جىگىتپەن ءبىر قاراڭعى تۇندە بەكىنىستىڭ تۇكپىر جاعىنان كوكالا جارعا كىرگەن. وسى ءبىر ەرلىگىنە ريزا بولعان كەنەسارى يماندى سودان كەيىن «اياۋ باتىر» — «اياكەن» دەپ اتاپ كەتكەن. كەنە حان ءقازىر دە يماندى سول ادەتىمەنەن ەركەلەتە اتاپ تۇر.
يمان باتىر كەلە جاتقان كوشتىڭ سوڭىن كورسەتىپ:
— جانايدار باتىرىڭ دا ساۋ، تەك بالتىرىنان وق ءتيىپ، ات ۇستىندە جۇرە الماعان سوڭ، ارقاعا سالىپ اكەلە جاتىر ەدىم،— دەدى.
كەنەسارى حاندىعىنا قاراماستان جۇگىرە باسىپ جانايدار جاتقان اربانىڭ جانىنا باردى.
— سۇڭقارىم، قالايسىڭ؟— دەدى اربا ۇستىندەگى جانايداردىڭ بەتىنە ۇڭىلە.
ءبىراق جاۋاپ قايتپادى. جانايدار بۇل كەزدە ەسسىز ەدى. كۇپتەي بوپ ءىسىپ كەتكەن اياعىنىڭ زاردابى جۇرەگىنە شاۋىپ، ءولىم حالىندە جاتقان. باتىرىنىڭ مۇنداي كۇيىن كورگەن كەنەسارى قاسىنا كەلگەن ناۋرىزبايعا:
— ولجانى ءابىلعازى مەن تايماس جۇرتقا ءبولىپ بەرسىن،— دەدى دە جانايداردى تەزىرەك ءوزىنىڭ ورداسىنا اكەلۋدى بۇيىردى.
سابىرلى، سوزگە شەشەن، اقىلدى جانايداردى كەنەسارى ەرەكشە جاقسى كورەتىن. ءولىم اۋزىندا جاتقان باتىرىن اجالدان قالاي قۇتقارام دەپ ءتۇنى بويى شاقىرتپاعان باقسى-بالگەرى قالمادى. ۇشكىرۋ، ۇشىقتاۋ، ىسىكتەن قان جىبەرۋ سەكىلدى قازاقتاردىڭ جايشىلىقتا قولداناتىن ەمدەرىنىڭ بىردە-بىرى قالعان جوق. ءبىراق جانايداردىڭ حالى ناشارلاي بەردى. ەندى باتىرىن قۇتقارا المايتىنىنا كوزى جەتكەندەي بولعان كەنەسارى قالىڭ قاباعى تۇكسيىپ قايعىعا ەندى. ول قايعىرسا، نە اشۋلانسا ادام بالاسىنا ءتىل قاتپايتىن، تومەن قاراپ تۇنجىراي وتىرىپ الاتىن. سۇلتاننىڭ مۇنداي ءحالىن كورگەن ءبىر كارى كەمپىر:
— كەنەجان، جانايدار باتىردى «اق جول» ەمىمەن ەمدەپ كورسەك قايتەدى؟— دەدى.
بوتەن امال قالماعانىن بىلگەن كەنەسارى الدەنەگە كۇدىكتەنسە دە:
— سويتسەك، ءسويتىپ كورەلىك،— دەدى.
«اق جول» ەمى تورە تۇقىمىنىڭ ايەل جىنىستىسىن بوزبالاشىلىقتان، ەرلەرىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالۋشىلىقتان ساقتاۋ ءۇشىن ابىلايدىڭ ءوزى شىعارعان ەم بولاتىن. بۇل ەم بويىنشا سۇلتان تۇقىمىنان شىققان ايەل جارالى ادامنىڭ ۇستىنەن اتتاپ وتەدى. ەگەر ايەل ەرىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالماعان ادال جان بولسا، جارالى جازىلادى. ال ايەل اق جولدى دۇرىس ۇستاماعان كۇناكار بولسا، جارالى ۇستىنەن ايەل اتتاعان مەزگىلگە جەتپەي ولەدى. بۇل «اق جول» ەمى جارالى ادامنان گورى، تورە تۇقىمىنان شىققان قاتىندارعا ۇلكەن سىن. ايەلدەرى زاتى ەركەك جاندى بولىپ كەلەتىندىكتەن سۇلتاندار بۇل ەمدى جۇرت كوزىنشە وزدەرىنىڭ ءقادىرىن توككىلەرى كەلمەي، كوپ قولدانبايتىن. كەنەسارى كوڭىلى كۇدىكتەنسە دە، قايعى ۇستىندە «سويتسەك سويتەيىك» دەپ قالعان.
حاننىڭ ءامىرى بويىنشا تورە تۇقىمىنىڭ ءبىراز ايەلى ورداعا شاقىرىلدى. باستىعى بوپاي بولىپ كەلدى. كارى كەمپىر «اق جول» ەمىنىڭ نەگىزگى شارتتارىن ايتىپ، كۇنام جوق دەگەن ايەلدىڭ جانايداردىڭ ۇستىنەن اتتاپ ءوتۋىن سۇرادى. «ەگەر كۇناڭ بولسا اتتاعان كەزىڭە جەتپەي.. جانايدار ولەدى»،— دەگەن سوزدەن قورىققان تورە تۇقىمىنان شىققان كۇنالى ايەلدەردىڭ بىردە-بىرى «باتىر ءولىپ كەتىپ، ماسقارامىز شىقسا، كەنە حاننىڭ كارىنە ىلىنەرمىز» دەپ جانايداردىڭ ۇستىنەن اتتاۋعا باتا المادى. ورىندارىنان قوزعالماي تۇرىپ الدى. كەنەسارىنىڭ تۇكسيگەن قاباعى بۇرىنعىسىنان دا قاتتى تۇكسيە ءتۋستى. ءۇي ىشىندە وتىرعان سۇلتانداردا جۇرتقا قارار بەت جوق. باستارىن تومەن تۇقىرتىپ قۇر جەر شۇقي بەردى...
— اتتەڭ كۇنىمجان كەلىننىڭ جوعىن-اي،— دەدى ەسىك جاقتا وتىرعان ءبىر كارى قاتىن.
كەنەسارى اۋىر كۇرسىندى. «ءيا، كۇنىمجان بولسا... ول ءسوزسىز اتتار ەدى. جوق، كىم ءبىلسىن، ەكى جىلدان اسىپ بارادى عوي جات جەردە جۇرگەنىنە...» قاتىگەز، تاس جۇرەك كەنەسارىنىڭ جۇرەگى كەنەت ورتەنىپ كەتتى. ول باسىن كوتەرىپ الدى. وردانىڭ ەسىك جاعىندا تۇرعان جەڭگە، كەلىندەرىنىڭ بەتىنە تەسىلە قارادى. «جوق، بۇلار كۇناسىز بولۋى مۇمكىن ەمەس... اناۋ ويماق اۋىز دۇنيەدە ءبىر-اق ادامدى ءسۇيۋ ءۇشىن عانا جارالماعان. كارى قاقپاستىڭ «اق جولىنا» بەكەر كونگەن ەكەنمىن. ەشقايسى شىقپاسا، ابىلاي اتامنىڭ ۇرپاعىن مىنا سايقالدار ماسقارا ەتەدى-اۋ! قالىڭ قولعا قارسى شاپقاندا مۇنداي قىسىلماۋشى ەدىم. ولگەن جەرىم وسى بولدى-اۋ!»
كەنەسارىنىڭ ويىن كەنەت كۇمىس قوڭىراۋداي سىڭعىرلاي شىققان داۋىس ءبولىپ جىبەردى.
— رۇقسات ەتسەڭىزدەر، اعا اياعىن مەن اتتايىن.— بۇنى ايتقان اقبوكەن ەدى. كەنەسارى باسىن كوتەرىپ الدى. اقبوكەننىڭ سۇلۋ جۇزىنە تەسىلە قارادى. «ناۋرىزباي بىلمەي الماعان ەكەن. ءبىر ادالدىق شىقسا وسىدان شىعار». ءبىراق كەنەسارىنىڭ قۋانعان كوڭىلىن قارا كەمپىر تەز سۋىتتى.
— كەلىن شىراعىم، ساعان بولمايدى،— دەدى ول جەمتىكتى شوقىپ تۇرىپ جان-جاعىنا قاراعان كارى قارعاداي باسىن شايقاپ،— سەن تورە كەلىنى بولعانمەن، تورە تۇقىمىنان ەمەسسىڭ!
كەنەسارى قارا كەمپىرگە تۇيىلە قارادى دا قويدى. «ابىلاي باباسى وسىلاي شارت قويسا، كەنەسارى نە ىستەسىن؟ راسىمەن-اق ەشكىم شىقپاعانى ما؟»
— بوپاي، ءوزىڭ اتتاپ كورسەڭ قايتەدى؟—دەدى الدەكىم ەسىك جاقتان مىڭگىرلەپ سويلەپ.
بوپاي جۇلىپ العانداي:
— بىلشىلداماي جايىڭا تۇر،— دەدى،— كۇندىز-تۇنى ات ۇستىندە ءجۇرىپ قالجىراپ، كەيدە قاتتى ۇيىقتاپ قالاسىڭ... ەر جۇرەك بىرەۋ ويىنداعىسىن ىستەپ كەتىپ، وڭ قولداي باتىردىڭ اجالىنا سەبەپكەر بولسام، جۇرتقا قاي بەتىممەن قارايمىن؟
كەنەسارىنىڭ باسى ەندى ءتىپتى سالبىراي ءتۇستى. «بوپاي مەن جانايدار باتىردىڭ كوڭىلدەرى جاقىن» دەگەن ءبىر سىبىستى الدەقالاي كۇنىمجاننان ەستىگەن. ول كەزدە قاتىنىنىڭ سوزىنە ءمان بەرمەي «قويشى، قايداعى جوقتى ايتپاي» دەي سالعان. «سول سىبىس راس بولدى-اۋ!» دەدى ول ىشىنەن. ايتسە دە كەنەسارى قارىنداسى بوپايعا ريزا، ابىلايدىڭ ۇرپاعى ەمەس پە، كۇناسى بار ەكەنىن جۇرتقا اڭعارتپاي سىلتاۋ تاۋىپ قۇتىلىپ كەتتى.
ارتىنان حالىق اراسىندا:
جانايدار ارتىق تۋدى جاتىرىنان،
وق ءتيدى جانايداردىڭ بالتىرىنان،
ءبىر ايلا ولمەس جانعا بولا ما دەپ،
اتتايتىن قاتىن ىزدەدى اتا ۇلىنان.
اتتايتىن ءبىر دە قاتىن تابىلمادى،
تورەلەر ءتۇڭىلىپ تۇر قاتىنىنان!—
دەگەن ولەڭگە اينالعان بۇل وقيعا كەنەسارىنى جامان اشۋلانتتى. «مۇنداي قاتىنداردان تۋعان ۇل قايدان باتىر بولادى؟ كىمدى كوتەرەدى؟ راسىمەن تورە تۇقىمى باقا-شايانعا اينالعالى بارا ما؟ راسىمەنەن ابىلاي اتامنىڭ ءتۇسى شىن بولعالى تۇر ما؟ بۇكىل قازاق تۇگىل، ءوز ۇرپاعىمدى جوندەپ تۇلەتە المايدى ەكەنمىن، قالاي ءۇش جۇزگە حان بولماقپىن؟»
كەنەسارىنىڭ ويىن تاعى ءبىر داۋىس ءبولىپ جىبەردى.
— كەشەگى الىپ كەلگەن تۇتقىن ايەلدەردىڭ ىشىندە تورە تۇقىمداس ەشكىم جوق پا ەكەن؟
— بار. نەگە بولماسىن.
جاساۋىل زەينەپتى باس ەتىپ ەكى-ۇش جاس كەلىنشەكتەردى الىپ كەلدى. قارا كەمپىر بۇلاردى نەگە شاقىرعانىن ايتتى.
— مەن اتتايىن،— دەدى زەينەپ ويلانباستان،— اكەم دە، بايىم دا تورە تۇقىمى.
قوڭىرقۇلجانىڭ جاس توقالىنىڭ بوزبالاشىلىق قىلىعى جايىنان ءبىراز جۇرت حاباردار ەدى. ءبىراق كوزدەرىمەن كورىپ، قولدارىمەن ۇستاماعاننان كەيىن «ەل نە ايتپايدى، مۇمكىن وسەك شىعار»،— دەپ ۇندەمەدى. ال زەينەپ بولسا قارا كەمپىردىڭ ءسوزىن ويىنشىق كوردى. «كۇنالى قاتىن ۇستىنەن اتتاعانعا باتىر ولسە — ولە بەرسىن. مىقتاعانى كەنەسارى ءبىر جايساڭىنىڭ اجال تاپقانى ما، ءوز وبالى وزىنە، تىنىش جاتقان ەلدى شاۋىپ نەسى بار... ال الدا-جالدا... قۇداي مەنىڭ ارتىمدى باعىپ ءجۇر دەيسىڭ بە، سەزبەي، كورمەي قالىپ، مىنا ساڭلاعى جازىلىپ كەتسە، جۇرت قىزىقتى سوندا كورسىن. مەنىڭ ادال ەمەس ەكەنىم التى الاشقا ايان، جۇرت ماقتاعان ابىلاي اتامنىڭ دا ايلاكەر قاتىننان اقىلى اسا الماعانىن بۇكىل حالىق ءبىلسىن».
داعدارعان جۇرت «اتتاسىن، اتتاسىن» دەپ كەنەسارىعا قارادى. حان ماقۇلداپ باسىن يزەدى.
بۇيرەكتەي بۇلتىڭداعان زەينەپ، بۇكىل قازاق دىرىلدەگەن كەنەسارىدان قىمسىنباستان شىتىرما كويلەگىنىڭ ەتەگىن ەكى قولىمەن جوعارى كوتەردى دە، اق جىبەك ىستانىنىڭ كەستەلى بالاعىن كورسەتە، كەشەدەن بەرى العاشقى رەت ولىمسىرەي كوزىن اشقان جانايداردىڭ ۇستىنەن «ءا، قۇداي!» دەپ ويناقشي كۇلىپ اتتاي بەردى...
ال جانايداردىڭ الگى كوز اشۋى ەسىنىڭ كىرە باستاعانى ەدى. ءۇش كۇننەن بەرى ىسىكپەن الىسقان الىپ دەنە، ءبىر بالگەردىڭ شوپتەن ىستەگەن شيپالى ءدارىسىنىڭ ارقاسىندا كەسەلدى جەڭە باستاعان.
وسى ءسات زەينەپتىڭ وجەت قىلىعىنا ءدال كەلدى. جانايدار ىسىگى قايتىپ، ەرتەڭىنە ءتىل قاتۋعا جاراپ قالدى.
بۇنى كورگەن كەنەسارى باتىرىنىڭ ساۋ قالعانىنا قانشا قۋانسا، قاراشىلار كوزىنشە تورە تۇقىمىنىڭ ابىرويىنىڭ ساقتالىپ قالعانىنا سونشا قۋاندى. زەينەپكە ابدەن ريزا بوپ قالعان سۇلتان قاس جاۋىنىڭ توقالى دەمەي، بوستاندىق بەرمەك ويمەن، ەرتەڭىنە ونى ورداسىنا الدىرتتى. ۇيدە تايماس پەن ءابىلعازىدان بوتەن اعىباي، بۇقارباي، جەكە باتىر، يمان بار ەدى.
— قوڭىرقۇلجا قاندى كەكتى جاۋىمىز بولسا دا ايەلىنە ءزابىر ەتكىمىز كەلمەدى،— دەدى كەنەسارى بوستاندىقتى زەينەپ ءوزى سۇراسىن دەگەن نيەتپەن،— قانداي تىلەگىڭ بار، ايت، بەرەمىز.
حان بولسىن، قارا بولسىن، ەركەك ادامعا تەك ەركەكتىك جاعىنان عانا قارايتىن زەينەپ، كەنەسارىدان حان ەكەن دەپ قايمىقپادى، وعان جايراڭداي قاراپ:
— شىن ايتاسىڭ با؟— دەدى.
— شىنىم. حان ەكى ايتپايدى.
— وندا... حان قاينىم، جالعىز عانا تىلەگىم بار،— دەدى ەكى بەتى بالبىراپ، قاپ-قارا بوتا كوزى كۇلىمدەپ،— مەنى قاراۇلەكتەن ايىرماڭىز.
تۇسىنبەي قالعان كەنەسارى:
— نە دەيسىڭ؟— دەدى.
— مەنى قاراۇلەككە قوسىڭىز دەيمىن.
— قاي قاراۇلەك؟
— ءوزىڭىزدىڭ قۇلىڭىز.
تايماس پەن ءابىلعازى كەشە يمان باتىر مەن جانايدار قوڭىرقۇلجادان الىپ كەلگەن ولجا مال-مۇلىكتى جۇرتقا بىردەي ەتىپ ۇلەستىرىپ بەرگەن. ال تۇتقىن قىز-كەلىنشەكتەردى ەكى ۇيگە ءبولىپ، «بۇلاردى كىمگە بەرۋدى ەرتەڭ شەشەمىز» دەپ، ءبىر ءۇيدى باتىرمۇرات جىگىتتەرىنە، ەكىنشى ءۇيدى قاراۇلەككە كۇزەتتىرىپ قويعان. قاراۇلەككە كۇزەتتىرگەن ۇيدەگى زەينەپ، ەل جاتقان كەزدە «سىرتقا شىعار» دەپ كۇزەتتەگى قۇلدىڭ مازاسىن العان. مىلقاۋ قاراۇلەك «شارۋاسىن باعانا نەگە بىتىرمەدى ەكەن» دەپ اشۋلانسا دا، پىسكەن باۋىرساقتاي تومپيعان جاس توقالدىڭ كوڭىلىن قيماي، سايعا الىپ بارعان. شارۋاسىن ءبىتىرىپ بولعاننان كەيىن زەينەپ، كۇزدىڭ سۋىق تۇنىنە قاراماي، ۇستىندەگى ماقپال شاپانىن جەرگە تاستاپ، ارتىندا جار جاعاسىندا تۇرعان قۇلدى ادامعا ساناماي ىستانىن اياعىنىڭ ۇشىنا دەيىن ءتۇسىرىپ، جىلىپ اققان بۇلاقتىڭ ءمولدىر سۋىنا و جەر، بۇ جەرىن جۋا باستاعان.
ايلى ءتۇن، قاراسانىنا دەيىن اپپاق بوپ اشىلعان جاس توقالدىڭ بوكسە جاعى... قىرىققا كەلگەنشە ايەل كورمەي، الىپ دەنەسى قۇرىسىپ مازاسىن العان قاراۇلەك ازەر شىداپ تۇر. ەركەكتىڭ مىنەز-قۇلقىنا ابدەن اككى بولعان جاس توقال ونىڭ حالىنە ءتۇسىنىپ وزىنە شاقىرىپ: «ءاي، قۇل، بەرى كەل، مىنا كەبىسىمدى اياعىما كيگىز» دەگەن. قاراۇلەك كوزى قاراۋىتا دەمىن ەنتىگە الىپ، ازەر تاياعان. ار جاعىندا ونى سەزىم جەڭگەن. تالماۋسىراپ كەتىپ، تەك بيە ساۋىمىنداي كەزدە كوزىن ازەر اشقان زەينەپ، دەل-سال بوپ ۇيالاپ قالعان دەنەسىن ماقپال شاپانىنىڭ ۇستىنەن كوتەرە الماي تاعى ءبىراز جاتقان. تالاي ەركەكتى كورگەن زەينەپ قاراۇلەككە اسا ريزا بولدى. ءبىراق، بۇدان ءارى قۋانىشقا شىداي المايتىنىن سەزىپ، اياق جاعىندا ءۇن-تۇنسىز تىزەرلەپ وتىرعان قاراۇلەكتىڭ بۇقاداي جۋان موينىنان قۇشاقتاپ وزىنە تارتتى. سودان كەيىن قولاڭسا ساسىعان بەتىن بەتىنە تاياپ: «مەنى ۇيگە اپارىپ تاستا» دەدى سىبىرلاي سويلەپ. كون بوپ قاتىپ قالعان دەنەسىن قورعاسىنداي بالقىتقان جاس توقالدى قاراۇلەك جاس قوزىداي باۋىرىنا قىسا قۇشاقتاپ قاراشا ۇيدەگى بوستەككە اپارىپ جاتقىزعان.
زەينەپتىڭ نەنى تىلەپ تۇرعانىن جاڭا عانا تۇسىنگەن كەنەسارى ىزادان قارا كۇرەڭدەنىپ كەتتى، ءبىراق ءتىس جارىپ، ءتىل قاتپاي تومەن قاراي بەردى. كەشە عانا تورە تۇقىمىنىڭ ابىرويىن ساقتاپ قالعان قوڭىرقۇلجا توقالىنا ەندى جەركەنە قارادى. تورە تۇقىمىنان شىققان ايەلدىڭ ءتىپتى، قاراشى ەمەس، تولەڭگىت ەمەس، ەسىكتە جۇرگەن قۇلعا شىعامىن دەۋىنەن ارتىق ماسقارا بار ما! حان كەنەنىڭ اقسۇيەكتىك نامىسى جۇرەگىن وتتاي ورتەپ، ىشتەي اپىر-توپىر بولدى دا قالدى. ءبىراق حاننىڭ اشۋلى جاعدايىن زەينەپ تۇسىنسە دە ايتقانىنان قايتپادى.
— حان ەكى سويلەمەس بولار،— دەدى زەينەپ ەندى ەكى كوزى جالىن اتىپ،— مەنى قاراۇلەككە بايعا بەرسەڭ، قوڭىرقۇلجادان دا ءوشىڭدى قايتاراسىڭ، ەسىگىڭدە جۇرگەن قۇلىڭنىڭ دا ساۋابىن الاسىڭ، ايتقان ۋادەڭدى دە ورىندايسىڭ.
كەنەسارى قانشا نامىستانعانمەن، اشۋىن اقىلعا جەڭدىردى.
— بولسىن،— دەدى كەنەت باسىن جەردەن كوتەرىپ.
بۇل شەشىمگە بىرەۋ نامىستاندى، بىرەۋ ماسايرادى. سۇلتاندار تۇقىمى ىشتەي ىزالانسا، كەنەسارىنىڭ سوڭىنان ەرگەن قاراشى، تولەڭگىت، مالى مەن مۇلكىن باققان قۇلدار تەك كەنە حان عانا ءبىزدى ادامعا سانايدى دەپ الدەقانداي بولدى. ەندى وعان مۇلدەم بەرىلە ءتۇستى. سول ريزا بولعانداردىڭ ىشىندە زەينەپتىڭ ءوزى دە بار ەدى، ءبىراق ول ايەلدىك قۇمارىن تارقاتقان قاراۇلەگىنىڭ كەنەسارىعا قانشا بەرىلگەن جان ەكەنىن بىلمەيتىن. جانە بۇگىن ءوزىنىڭ ءوتىنىشىن ورىنداعان حان كەنەنىڭ بۇنىڭ ءوشىن قالاي قايتاراتىنىن ويلامادى. ول قاراۇلەكتى جانىنداي جاقسى كورىپ كەتتى.
جاقسىلىققا جاقسىلىق دەگەن نيەتپەن زەينەپ وجاردىڭ جىبەرۋىمەن اۋلىنا كەلىپ جۇرەتىن تىڭشى سامەن مەن ونىڭ ەكى سەرىگى جاقىپ، ساقىپتى ۇستاپ بەردى. كەنەسارى بۇل ۇشەۋىن بىردەن دارعا اسىپ ءولتىرتتى.
ءبىراق زەينەپتىڭ قۋانىشى ۇزاققا بارمادى. ەكى اي وتكەننەن كەيىن ول كۇنى بويى الدەنەگە جىلاپ جۇرگەن قاراۇلەكتىڭ قۇشاعىندا جاتىپ «جاستىقتان تۇنشىعىپ» ءولدى. قىس بويى بۇدان باسقا بالەندەي ايتا قالارلىق وقيعا بولعان جوق. كەنەسارى جازعى ايقاسقا دايىندالۋمەن كۇندەرىن وتكىزدى. قولىنداعى جىگىتتەرىن جىلداعىداي تاراتپاي «اق قالا» سالىپ، شاتىر تىگىپ، كۇندىز-تۇنى اسكەري ويىنمەن شىنىقتىردى. قاراماعىنداعى ەلدىڭ جاۋعا قارسى تۇرا الار جاس جىگىتتەرىنىڭ ءبارىن شاپا-بۇيرىق بەرىپ ساربازدار قاتارىنا شاقىردى. وسىنشاما اسكەردى ۇستاپ تۇرۋ قيىن بولعاندىقتان، كەنەسارى وزىنە باعىنبايتىن، ءبىراق ىرگەلەس وتىرعان باسقا رۋلارعا دا سالىق سالىپ، زەكەت، ءۇشىر جينادى. حاننىڭ بۇل ءىسى بىرەۋگە ۇنادى، بىرەۋگە ۇنامادى، ءبىراق كەنەسارىنىڭ قاھارىنان قورىققان جۇرت ونىڭ ءامىرىن بۇلجىتپاي ورىندادى.
ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز قىرىق ءتورتىنشى، ياعني تىشقان جىلىنىڭ جازى شىقتى. قاراماعىندا جيىرما مىڭ اسكەرى بار كەنەسارى ەندى سوعىسقا دايىندالا باستادى.
كەڭ دالاسىندا سوققان جەلدەي قىدىرعان كەنەسارىنى جەكە جاساق شىعارىپ قۇرتا المايتىنىنا كوزى جەتكەن پاتشا ۇكىمەتى ەندى ەرەۋىلشىلەردى تورعاي، ىرعىز وزەندەرى بويىندا ءۇش قول جىبەرىپ، ءۇش جاعىنان بىردەي قورشاپ قۇرتپاق بولدى.
كەنەسارى ۇلىتاۋ، ارعىناتى جاعىنان كەلىپ بەكىنىستەرىنە شابۋىل جاساپ ۇنەمى مازاسىن الا بەرگەن سوڭ، گورچاكوۆ وتكەن جىلدىڭ ورتاسىندا روسسيا يمپەرياسىنىڭ كانسلەرى نەسەلرودەگە قاعاز جىبەرگەن. ول قاعازىندا ۇلىتاۋ مەن ارعىناتىنى باسىپ الىپ، سول اراعا كازاك-ورىستاردى ورنالاستىرىپ، ەكىنشى ءسىبىر پولكىنان ارناۋلى جاساق ۇستاۋدى وتىنگەن. كانسلەر گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ۇسىنىسىن قابىلداعان. ءبىراق قايناعان قازانداي بۇرقىراعان ەرەۋىلدى قازاق جەرىنىڭ تەڭ ورتالىعى ۇلىتاۋعا كەلىپ ورنالاسۋعا كازاك-ورىستار كونبەگەن. ايتسە دە جاڭا سالىنا باستاعان ۇلىتاۋ ستانسياسىنا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا جەرەبەمەن ۇي-ىشىمەن ەلۋگە تارتا قازاق-ورىس جانە ءبىر روتا سولدات اكەلىنگەن.
پاتشا ۇكىمەتى جاز تورعاي بويىنا جايلاۋعا شىعاتىن كەنەسارى اۋىلدارىنا وسى ۇلىتاۋ مەن ور قالاسىنان جانە توبىل وزەنى بويىنان ءۇش قول شىعارىپ، ەرەۋىلشىلەردى ءۇش بۇيىرىنەن قىسىپ ءبىرجولاتا قۇرتپاق بولدى. بۇدان باسقا ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى سۇلتان-پراۆيتەل جانتورەنىڭ احمەتىنە سەنىمدى قازاق جىگىتتەرىنەن ارناۋلى اسكەر جيناۋعا بۇيىرعان. بۇل اسكەرگە ءوز ەركىمەن كىرگەن قازاق جاۋىنگەرلەرى ەگەر مايداندا قازا بولسا ونىڭ ءۇي ىشىنە پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان پەنسيا بەرىلەدى دەپ جاريالاعان. اسكەر جينالىپ بولعاننان كەيىن توبىل وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىندا جارلىق كۇتىپ، تاستاي ءتۇيىنىپ دايىن تۇرۋعا ءتيىستى دەلىنگەن.
كۇنى بۇرىن قۇرىلعان جوسپار بويىنشا ۆويسكوۆوي ستارشينا لەبەديەۆ باسقارعان بەس ءجۇز سولدات مامىردىڭ بەسى كۇنى Op قالاسىنان شىعىپ، كامىشوۆكا بەكىنىسىنە بەتتەۋگە ءتيىستى. ودان كەيىن ىرعىز وزەنىنىڭ تومەنگى ساعاسىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، مامىردىڭ جيىرماسىندا كەنەسارى اۋىلدارىنىڭ جايلاۋى تورعاي وزەنىنىڭ جاعاسىنا جەتۋى كەرەك. ال توبىل بويىنا جينالعان احمەت سۇلتاننىڭ جاساعى قابىرعا، ۇلكەناياق وزەندەرىنىڭ بويىمەن ءتۇسىپ، تايپاق وتكەلىنەن ءوتىپ، مامىردىڭ وسى جيىرماسى كۇنى ۆويسكوۆوي ستارشينا لەبەديەۆتىڭ اسكەرىنە قوسىلۋعا مىندەتتى ەدى.
باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورى جاعىنان دا ەكى جاساق قۇرىلدى. ءبىرى — ەساۋىل لەبەديەۆ باسقارعان ەكى زەڭبىرەگى بار ەكى ءجۇز ەلۋ جاۋىنگەر. ەكىنشىسى — سوتنيك فاليلەيەۆ باسقارعان ءبىر زەڭبىرەكتى ءجۇز ەلۋ سولدات.
ەساۋىل لەبەديەۆ باسقارعان جاساق مامىردىڭ بىرىنەن قالماي ۇلىتاۋ جاعىنان شىعىپ، كەنەسارى اۋىلدارىن بەرى قاراي قۋىپ، تورعاي بويىندا ورىنبور جاساقتارىمەن ۇشتاسۋعا ءتيىستى. ال فاليلەيەۆتىڭ جاساعى سارىسۋ جاعاسىندا شەپ ۇستاپ، كەنەسارى اسكەرى ورتا ازيا حاندارىنىڭ جەرىنە، نەمەسە ۇلى جۇزگە قاراي شەگىنەر بولسا جولدى بوگەپ ءارى قاراي وتكىزبەۋلەرى كەرەك. ءوستىپ كەنەسارى اسكەرىن ەندى كەڭ دالادا ەركىن قيمىلداۋىنا مۇرشا بەرمەي جان-جاعىنان قورشاپ، پاتشا گەنەرالدارى تورعاي تۇسىندا تۇنشىقتىرماق بولدى. بۇل ويلارى تۋرالى كنياز گورچاكوۆ: «ەگەر كەنەسارى تورعاي، ۇلكەناياق، تەلعارا وزەندەرىنىڭ بويىنداعى بەكىنىستىڭ ورتاسىنا تۇسەر بولسا، ەكى جاقتاعى قامالداردان ءبىر مەزگىلدە سوققى بەرىپ، «قولدان كەلەر شارانىڭ ءبارىن قولدانىپ، بىردەن قۇرتىپ جىبەرۋ كەرەك»،— دەپ جازدى.
وسى اسكەرلەردىڭ ءبارىنىڭ بىرىگە قيمىلداۋىن باسقارۋ گەنەرال-مايور جەمچۋجنيكوۆكە تاپسىرىلدى. ول ءوزىنىڭ شتابىمەن مامىر ايىنىڭ باسىندا جاڭا سالىنا باستاعان ۇلىتاۋ فورپوستىسىنا كەلدى. ۆويسكوۆوي ستارشينا لەبەديەۆ باسقارعان ورىنبور جاساعى مامىردىڭ بەسى كۇنى ور قالاسىنان شىقتى. قياپات قيىندىقپەن، قالىڭ جاۋىنعا قاراماي، اقكول مەن جىلانشىق وزەنىنەن ءوتىپ، ىرعىزعا قاراي بەتتەدى. لەبەديەۆ جاساعىنا قوسىلماق بوپ ءدال وسى كەزدە كوپ جاۋىنگەرمەن ىرعىز وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىنان احمەت سۇلتان دا قوزعالدى.
كەنەسارى ورداسى بۇل كەزدە ىرعىز وزەنىنىڭ وڭ جاق بەتكەيىن جايلاپ وتىرعان. جاۋ اسكەرى وتكەن جەرلەردەگى ءوزىنىڭ قارا قۇلاق تىڭشىلارى ارقىلى ول لەبەديەۆ پەن احمەتتىڭ بەت-باعدارىن كۇنى بۇرىن ءبىلىپ الدى. ەگەر ورىنبور مەن باتىس ءسىبىر جاساقتارى تورعاي وڭىرىندە ۇشىراسار بولسا، ءوزىنىڭ قاقپانعا تۇسەتىنىن ۇقتى. «كەنەسارى كەيىن شەگىنىپ كەتىپتى» دەگەن جالعان سىبىس تاراتىپ، لەبەديەۆ پەن احمەتتى الدادى. ال ۇلىتاۋداعى جەمچۋجنيكوۆكە «كەنەسارى ۇلىتاۋعا كەلە جاتىر ەكەن» دەگەن وتىرىك حابار جەتكىزدى. كەلە جاتقان كەنەسارىنى ۇلىتاۋدا قارسى الماق بوپ جەمچۋجنيكوۆ ەساۋىل لەبەديەۆكە تورعايعا ەمەس، ۇلىتاۋعا قاراي بەتتەۋىن بۇيىردى. ءسويتىپ گەنەرال-مايور جەمچۋجنيكوۆتىڭ ايتۋىمەن لەبەديەۆ دەر كەزىندە تورعايعا جەتە الماي قالدى.
ءبىراق ۆويسكوۆوي ستارشينا لەبەديەۆ ءتورتقارا رۋىنىڭ بيلەرىنەن كەنەسارى ورداسىنىڭ ىرعىز توڭىرەگىندە ەكەنىن ەستىدى. ول جاۋىنىڭ الداۋىنا تۇسپەي، ىرعىزعا قاراي ءجۇردى. مامىردىڭ جيىرماسى كۇنى احمەت سۇلتاننىڭ جاساعىمەن تالدى وتكەلىنىڭ اۋزىندا كەزدەستى. ەندى بۇلار كەنەسارى قاراقۇمعا ءوتىپ كەتپەسىن دەپ كۇنى-تۇنى توقتاماي تورعايعا جەتتى. ءسويتىپ كەنەسارىنىڭ قاراقۇم مەن بورسىق قۇمىنا باراتىن جولىن كەستى. ءبىراق تورعاي ماڭىندا ءسىبىر جاساعىمەن كەزدەسە المادى. اشۋلانعان ۆويسكوۆوي ستارشينا ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى وبرۋچيەۆكە ات شاپتىرىپ: «مامىر ايىنىڭ وتىزى شەنىندە مەنىڭ تورعاي وزەنىنىڭ جاعاسىندا بولاتىنىم ءسىبىر باستىقتارىنا بەلگىلى ەدى. ال ءقازىر ماعان ءسىبىر جاساعىنىڭ ۇلىتاۋ مەن تورعاي اراسىندا جوق ەكەنى ءمالىم بولدى. ەگەر كەنەسارى ۇلىتاۋعا قاراي شەگىنسە، ونى ءسىبىر جاساعى توقتاتا المايتىنى انىق»،— دەپ حات جازدى. گەنەرال-مايور ءوزىنىڭ الدانعانىن ەندى ءتۇسىنىپ، ومبىدان ونسىز دا كەش شىعىپ ارعىناتىعا جاڭا تاياعان ەساۋىل لەبەديەۆتىڭ اسكەرىنە تەز تورعايعا بۇرىلۋىن بۇيىردى. ءسويتىپ ۇلىتاۋدىڭ كۇنگەي جاعىنا باراتىن جول بوس قالدى. كەنەسارى وسى جولمەن كەيىن شەگىندى.
جازدىڭ باس كەزى وتە جاۋىندى بولدى. باتپاعى تولارساقتان كەلەتىن قارا توپىراقتى سارعىلت بالشىقتى جەرلەرمەنەن اۋىر زەڭبىرەكتەرىن سۇيرەپ ەساۋىل لەبەديەۆتىڭ جاساعى تورعايعا ازەر جەتتى. ءبىراق ۆويسكوۆوي ستارشينا لەبەديەۆتىڭ اسكەرى بۇل ارادا بولماي شىقتى. ال بۇل جاساق ۇلىتاۋدىڭ كۇنگەي جاعىنا قاراي كوشە جونەلگەن كەنەسارى اۋىلدارىن قۋا ءتۇستى دە، الدارىندا جاۋ كوشىن توقتاتاتىن ءسىبىر اسكەرى جوق ەكەنىن ءبىلىپ، ور قالاسىنا قايتۋعا ءماجبۇر بولعان. جولاي، كەنەسارى ادامدارىنىڭ «كەنەسارى جاعىندا ەكەن» دەگەن ادەيى تاراتقان جالعان سىبىسقا سەنىپ، لەبەديەۆ اق پاتشاعا بەرىلگەن بايقادام ءبيدىڭ اۋلىن تونادى. احمەت بولسا ەندى ءوزىنىڭ ورداسىنا قاراي شەگىندى.
ۆويسكوۆوي ستارشينا لەبەديەۆتىڭ ۇلىتاۋ جاعىنان كەلە جاتقان گەنەرال-مايور جەمچۋجنيكوۆتىڭ قولىمەن كەزدەسپەي، كەنەسارىنى قۋا ءتۇسىپ، دىم بىتىرمەي، تەك جولىنداعى بايقادام ءبيدىڭ اۋلىن شاۋىپ، ورعا بوس قايتقانىن ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى دا ەستىدى. ەندى ول تەرىسىنە سىيماي، قاھارلانا اشۋلاندى. وبرۋچيەۆ لەبەديەۆ ورىنبورعا شاقىرىپ الدى دا، قىزمەتتەن بوساتىپ، سوتقا بەردى. لەبەديەۆتىڭ ورنىنا ورىنبوردىڭ ءۇشىنشى كازاك-ورىس پولكىنىڭ كومانديرى پولكوۆنيك ديديكوۆسكييدى تاعايىندادى.
ال پار ات سۇيرەگەن جەڭىل زەڭبىرەكتى، مالىنا قارۋلانعان سوتنيك فاليلەيەۆتىڭ جاساعى قۇمايتتى تاقىر سارىسۋ بويىنا بەلگىلەنگەن كەزىندە جەتتى. كەنەسارى اسكەرى شەگىنە قالسا قۇمعا ءوتىپ كەتپەسىن دەپ بۇلار شەپ قۇرىپ وسى ارادا جاتا بەردى. مۇنى ەستىگەن كەنەسارى، ءتۇبى ۇلى ءجۇزدىڭ جەرىنە قاراي بەتتەيتىن كۇن تۋسا، كەدەرگى بولماسىن دەپ، بەس ءجۇز سارباز بەرىپ فاليلەيەۆكە قارسى سارجاننىڭ بالاسى ەرجان مەن تايماستى جىبەردى. بۇلارعا فاليلەيەۆپەن زەڭبىرەك وعى جەتپەيتىن جەردەن ارباسىپ، قاشا سوعىسىپ جاۋدى قالجىراتۋ بۇيىرىلعان.
بوستان-بوس قۇمايت دالادا زەرىگىپ جاتقان فاليلەيەۆ سولداتتارى وڭاي ولجاعا باتا قالعىسى كەلىپ تايماس توبىن كورىسىمەن قۋا جونەلدى. سارىسۋ ماڭىنا كەلگەلى تىنىعىپ قالعان سولداتتار قويا ما، ەكى كۇندەي كەنەسارى جىگىتتەرىن وكشەلەي، سوڭدارىنان قالماي-اق قويدى. ساربازدار قۇمعا بەتتەسە، سولداتتار دا قۇمعا بەتتەيدى. اداسىپ كەتەمىز دەپ قورىقپايدى، ويتكەنى فاليلەيەۆتە بۇل ارانى جاقسى بىلەتىن شومەكەي رۋىنان جالداپ العان جول كورسەتەتىن ون جىگىت بار. قوس اتتى سولداتتاردان قۇتىلا المايتىنىن ءتۇسىندى مە، الدە باسقا ويى بولدى ما تايماس پەن ەرجان كەنەت بالقاش كولىنىڭ بەرگى قۇمدى جاعاسىنا قاراي بەتتەدى. كەنەسارى اسكەرىنىڭ الىستا ەكەنىنە قانىق سوتنيك فاليلەيەۆ «مىنا شاعىن توپتى تەز قۇرتا قويايىن» دەگەن ويمەن ەرەۋىلشىلەردى جالىقپاي قۋىپ بەردى. ءبىراق شومەكەي جىگىتتەرى جولدى قانشا جاقسى بىلگەنمەنەن دە كەنەسارى جىگىتتەرىنەن كوز جازىپ قالادى. ويتكەنى جات جەردىڭ وي-شۇقىرى كوپ، بۇل ارا وزدەرىنىڭ ۇيرەنشىكتى سىر بويى مەن سارىسۋ القابى ءتارىزدى كوش جولى ەمەس، وگەي ءوڭىر، وگەي ولكە.
بۇنداي جاعدايدى سەزگەن فاليلەيەۆ ءات-جونى جوق، بوس قۋا بەرۋدى توقتاتىپ، كەيىن شەگىنبەك بوپ تۇرعاندا، وزدەرى قۋىپ كەلە جاتقان جاساقتان ون جىگىت تۇندە قاشىپ شىعىپ بۇلارعا قوسىلدى. سوتنيك جاساعىنىڭ كوزى اشىلدى، جول كورسەتۋشىلەر ەندى وسى جىگىتتەر بولىپ الدى. الداعى توپتىڭ قايدا تۇنەپ، قالاي قاراي جۇرەتىنىن كۇنى بۇرىن ءبىلىپ وتىرادى. وزدەرى دە كەنەسارىعا سونداي وشىككەن ەكەن. كەشەگى جولداستارىن بۇگىن سۋ تۇبىنە جىبەرۋگە بار... بۇرىنعى ون جىگىتتى بىر-بىردەن سەرىك ەتىپ العان وسى قاشقىن ون جىگىت فاليلەيەۆكە وتە ۇنادى. سۇراستىرا كەلسە بۇرىن بۇلار كەنەسارىعا قورىققانىنان ەرگەن ەكەن، ەگەر اقىسىن تولەر بولسا، ورىس سولداتتارىن مەكەگە دەيىن اپارۋعا دايىنبىز دەيدى. فاليلەيەۆ جاساعى قاي جەردە كەلە جاتىر، قاي جاققا بارا جاتىر ءبىرىن دە بىلمەيدى، تەك سەنەرى وسى جيىرما جىگىت. وسىلاي تاعى دا ءبىر جەتى ءوتتى. ابدەن قالجىراعان سولداتتاردىڭ ەندى تورسىقتاعى سۋلارى تاۋسىلۋعا اينالدى. فاليلەيەۆ: «قوي، جەتەر ەندى، سۋى بار جەرگە قاراي باستاڭدار» دەگەن كۇنى سوڭعى ون جىگىت: «تايماس پەن ەرجان ەندى العا قاراي جۇرە المايدى. الدارىندا تەك سۋسىز قۇم. ولار ەرتەڭ كەيىن قايتادى. بۇل ارادا بوتەن جۇرەر جولدارى جوق. ابدەن قالجىراعان جىگىتتەردى كادىمگى بالشىققا قونعان ۇيرەكتەي شەتىنەن اسپاي-ساسپاي اتىپ الامىز. تەك بۇگىن وسى ارادا ابدەن تىنىعىپ الالىق. سۋ كەرەك بولسا الىس ەمەس. وسى ارادا مىنا تەرىسكەي جاقتا ون شاقىرىمداي جەردە سۋى ءموپ-مولدىر تاس قۇدىق بار»،—دەپ اقىرعى سىرلارىن اشتى. «انەۋگىدەن بەرى بوسقا قۋىپ ءجۇرمىز بە بۇل قاراقشىلاردى، ەگەر سۋ جاقىن بولسا ەرتەڭ-اق بارارمىز»،— دەپ شەشكەن فاليلەيەۆ جىگىتتەردىڭ اقىلىن دۇرىس كوردى. تورسىقتا قالعان سۋلارىمەن شاي قايناتىپ ءىشىپ الىپ، اتتارىن تۇساپ تاستاپ ەرتەڭگى ايقاسقا قۇلشىنىپ كىرىسپەك بوپ ۇيقىعا كەتتى. بىر-ەكى-اق كۇزەتشى سولداتتار قالدى. ابدەن جول سوعىپ قالجىراعان كۇزەتشىلەر «سەندەر از دەم الىڭدار، ءبىز كۇزەتتە تۋرايىق» دەگەن تىڭ قازاق جىگىتتەرىنە سەنىپ، ءسال كوز ىلىكتىرمەك بوپ ەرلەرىنىڭ قاسىنا جانتايدى.
وڭتۇستىكتىڭ جازعى ءتۇنى قانداي قىسقا، ابدەن قالجىراعان سولداتتار بىرەر ساعات ۇيىقتاپ تۇرەگەلسە، تاڭ دا بوزارىپ اتىپ كەلە جاتىر ەكەن. كوكجيەك الابۇرتىپ كوپ كەشىكپەي كۇن دە شىعۋعا جاقىن... كەرنەي وينالىپ، سولداتتار ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۋردى. بۇلار تۇرەگەلگەندە ەڭ الدىمەن كورگەندەرى قان-قان بوپ باۋىزدالىپ قالعان شومەكەيدىڭ ون جىگىتى بولدى. كەنەسارى جاساعىنان قاشىپ كەلگەن سىپايلاردىڭ بىردە-بىرى جوق. فاليلەيەۆ قاشقىنداردىڭ بۇگىنگە دەيىن قاستارىنا شومەكەي جىگىتتەرىن نەگە سەرىك ەتىپ جۇرگەندەرىن ەندى ءتۇسىندى. «اتتەگەنە-اي!» دەپ سانىن ۇردى. راسىندا دا بۇل قاشىپ كەلگەن ون جىگىت تايماس جىبەرگەن تىڭشى-بارلاۋشىلار ەدى. ولار ابدەن سەنىمگە ەنىپ الىپ، جاۋلارىنا جول كورسەتەتىن قاستارىندا جاتقان سەرىكتەرىن وسى ءتۇنى باۋىزداپ، وزدەرىنىڭ جاساعىنا تارتىپ وتىرعان.
ازدان كەيىن الابۇرتىپ جارقىراپ كۇن شىقتى. كۇن كوتەرىلە باستاعاننان-اق كوكجيەكتە ساعىم دا ويناي جونەلدى. ارى-بەرىدەن سوڭ كۇن كوك اسپاندا شاتىناي قىزارىپ جەرگە جالىنداي كۇيىپ تۇرعان نۇرىن توكتى. ۇشى-قيىرى جوق قازاق دالاسىندا كۇننىڭ قاي جاقتان شىعىپ، قاي جاققا بارىپ باتاتىنىن بىردە-بىر سولدات ايىرا الار ەمەس. قاي جاققا قاراسا دا ۇشى-قيىرى جوق قۇلازىعان اق سورتاڭ تاقىر. قۇس تا ۇشپايدى، اڭ دا جۇگىرمەيدى، تەك جالپاق دالانى قورشاپ ساعىم عانا وينايدى. كەڭ دالانىڭ قاي جەرىندە جاتقاندارىن اجىراتىپ بولمايدى، نە سۋ جوق، نە كولەڭكە جوق، تەك كورىكتەن اڭىزاق لەپ ۇرگەندەي ءبىر تامۇق. سۋ تاباتىن، جول بىلەتىن بىردە-بىر جان جوق. مۇندايدا اقتۇمسىق قۇمىرسقانىڭ ۇيمەلەگەن جەرىنەن قۇدىق قازىپ، ەكى-ۇش كەزدەن كەيىن مۇزداي ءمولدىر سۋعا جەتەتىن، وشاعان بۇرشىگىنىڭ قالاي قاراي جانتايۋىنان تەرىستىك پەن كۇنگەيدى ايىراتىن قازاق جىگىتتەرى باۋىزداۋلى جاتىر...
اڭقاۋلىعىنان قايعىلى حالعا دۋشار بولعان فاليلەيەۆ جىلاپ جىبەردى. «الىس دەپ اۋلىڭا بارمايسىڭ با؟» دەپ قازاق ايتقانداي، ول ۇرپيە شوشىنعان سولداتتارىن ەرتىپ باسى اۋعان جاققا جۇرە بەردى. التى الاسى، بەس بەرەسى جوق، ايدالادا قويىن باعىپ كوشىپ جۇرگەن قازاقتى قىرامىن دەپ كەلگەن سوتنيك، ەندى ءوز جانىن ساۋعالاپ ءتىرى قالۋدى ارمان ەتتى. سوتنيك فاليلەيەۆتىڭ جاساعى وسىلاي قىرىلدى. تەك جەرشىل قازاقى ات مىنگەن قۇر سۇلدەرى قالعان ون شاقتى سولدات قانا، بەس-التى كۇن وتكەننەن كەيىن بالقاش كەلىن جاعالاي كوشكەن ىستى رۋىنىڭ اۋلىنا كەلىپ جەتتى. تايماس پەن ەرجان توبى ون كۇن ءجۇرىپ ارىپ-اشىپ كەنەسارى اسكەرىنە كەلىپ قوسىلدى.
لەبەديەۆتىڭ ورنىنا تاعايىندالعان ديديكوۆسكيي جاساعىن وزىنشە باسقارماق بولدى. ول بىردەن ۆويسكوۆوي ستارشينانىڭ قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنا ىڭعايلانىپ ىستەلگەن ازىق-تۇلىك تيەيتىن ارباسىن جويىپ، جۇكتى تۇيەگە ارتتى. ءسويتىپ اقىرىن جىلجيتىن اۋىر كەرۋەنمەن شىلدەنىڭ باس كەزىندە تورعاي وزەنىنىڭ بويىنداعى گەنەرال-مايور جەمچۋجنيكوۆتىڭ اسكەرىنە قوسىلۋدى ويلاي جولعا شىقتى. شومەكەي رۋىنداعى ءبىر تىڭشىسى ارقىلى ديديكوۆسكييدىڭ بەت الىسىن، ونىڭ دالا سوعىسىندا لەبەديەۆتەن تاجىريبەسىز ەكەنىن ءبىلىپ وتىرعان كەنەسارى بۇل پولككە قارسى تاعى دا جەڭىل جاساق شىعارۋدى ۇيعاردى. ول جاساقتى باسقارۋدى قايتادان ۇرىسۋعا جاراپ قالعان ناۋرىزباي مەن اعىبايعا تاپسىردى. بۇل جاساقتىڭ بار مىندەتى باياعى ءبىر سارا جول، جاۋ اسكەرىن سوڭىنا ءتۇسىرىپ، بەتپە-بەت ۇرىسقا جەتكىزبەي، ءتيىپ قاشىپ ابدەن قالجىراتۋ. ال ءوزى يمان، جولامان، بايتابىن، جەكە باتىر، قۇدايمەندى، بۇقارباي باستاعان اۋىر قولمەن كەنەت جاۋىنىڭ كۇتپەگەن جاعىنان كەلىپ قاتتى سوققى بەرۋگە بەل بۋدى. شىلدەنىڭ سەگىزى كەزىندە ءىرعىز ماڭىندا جۇرگەن كەنەسارى، ەكى كۇن وتپەي كەنەت توبىلدىڭ جوعارعى جاعىنداعى جانتورە احمەتىنىڭ اسكەرىنىڭ ءدال قارسىسىنان شىعا كەلدى. ول شىلدەنىڭ جيىرماسىنان جيىرما بىرىنە اۋىساتىن ءتۇنى احمەت شەبىنە شابۋىل جاسادى. وسىدان ەكى-اق كۇن بۇرىن ديديكوۆسكيي پولكىمەن شايقاسىپ جاتقان كەنەسارى اسكەرىنىڭ نايزاعايداي جارق ەتىپ ءدال بۇلاي وزىنە لاپ بەرەتىنىن كۇتپەگەن سۇلتان-پراۆيتەل قورعانۋعا دا ۇلگىرمەدى. كەنەسارى بۇل سۇلتانعا اسا كەكتى ەدى. الدىڭعى جىلى وسى احمەت Op قالاسىندا بالالارىمەن تۇتقىندا وتىرعان كۇنىمجانعا بارىپ، سۇلۋلىعىنا قىزىعىپ: «كەنەسارىعا بايبىشە بولساڭ، ەندى ماعان توقال بول»،— دەگەن. وعان كۇنىمجان: «ساعان توقال بولعانشا، كەنە تورەمنىڭ شۇلعاۋى بولايىن»،— دەپ كىشكەنتاي بولات كەزدىگىن كورسەتكەن. بۇل وقيعا كەنەسارىعا جەتكەن. سودان بەرى حان وتە وشىگۋلى ەدى. ونىڭ ۇستىنە احمەت تە ءالسىن-السىن قول جيناپ كەنەسارىعا قارسى شىعۋىن قويمادى. احمەتتەن كوپ قيانات كورگەن يمان دا وعان ءتىسىن قايراۋدا بولاتىن. سۇلتان-پراۆيتەل اسكەرىنە كۇتپەگەن جەردەن تيگەن كىلەڭ تاس جۇرەك جىگىتتەر ەشكىمدى ايامادى. ءبىر تۇندە بار جاساقتى قىرىپ سالدى دەسەك شىندىققا جاتار ەدى. احمەت جاساعىنداعى قىرىق ءتورت سۇلتاندى سول ءتۇنى ءولتىردى. جاز ورتاسىندا تايىزدانا باستايتىن ۇلكەناياق وزەنى سول تۇنگى توگىلگەن قاننان قىپ-قىزىل بوپ اقتى. ديديكوۆسكيي پولكىنىڭ ءبىر بولىگى بۇل كەزدە وسى توبىل مەن ۇلكەناياق وزەنىنىڭ توعىسار ساعاسىندا جاتقان. احمەت سۇلتاننىڭ جاساعىنا جاۋ ءتيىپ، سوققىعا جىعىلعان كەي ادامنىڭ ويبايلاعان داۋسى قۇلاقتارىنا كەلىپ جەتسە دە «ءوزىمىزدى قاي تۇستان كەنەسارى شابار ەكەن!» دەپ قورقىپ، ورىندارىنان قوزعالمادى.
كەنەسارى قولى سۇلتان-پراۆيتەل جاساعىن جايراتىپ، تاڭ اتا كەيىن شەگىنىپ كەتتى. ءبىر تۇندە كەنەسارى قولىنان قىرىق ءتورت سۇلتان قازا تاپقان بۇل ايقاستى ەستىگەندە دوس قۋانىپ، قاس كۇيىندى. بولعان وقيعانى جەتكىزگەن ديديكوۆسكيي راپورتىنا ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى گەنەرال وبرۋچيەۆ: «ماسقارا، جانتۇرشىگەرلىك حابار، مۇنداي وقيعانىڭ بولعانىنا سەنگىڭ كەلمەيدى»،— دەپ بۇرىشتاما جازدى.
ايتسە دە احمەت سۋلتاننىڭ اسكەرىنىڭ قالدىعىمەن ديديكوۆسكييدىڭ پولكى تورعايعا جاقىن الاكول دەگەن كولدىڭ جاعاسىندا ءسىبىر گەنەرال-مايورى جەمچۋجنيكوۆپەن كەزدەستى. ءبىراق بۇل كەزدە كەنەسارى ءوزىنىڭ بار اۋلىن تالدى مەن شەت-ىرعىز وزەندەرىنىڭ ماڭايىنان مۇعاجار تاۋىنىڭ كۇنباتىس ەتەگىنە وتكىزىپ جىبەرگەن-دى. ءسويتىپ جەمچۋجنيكوۆ باسقارعان ءسىبىر مەن ورىنبور اسكەرىنىڭ قورشاۋىنان كەنەسارى تاعى قۇتىلىپ كەتتى. ەندى ول كۇر قۇتىلىپ قويمادى، جاۋعا ءوزى شابۋىل جاساۋعا كىرىستى. تامىز ايىنىڭ باسىندا كەنەسارى قولى ورىنبور شەكاراسىنداعى وزىمەن ءوش قازاق اۋىلدارىنىڭ كوك جەلكەسىنەن شىعا كەلدى. بۋ جولى جازدىڭ باسىندا كەنەسارى اۋىلدارىن ىرعىزدىڭ وڭ جاق وڭىرىندە كوشىپ جۇرگەنىن لەبەديەۆ پەن احمەت سۇلتانعا ايتقان ءتورتقارا مەن جاعالبايلى رۋلارىن شاپتى... قانعا قۇنىققان حان كەنە بۇل جولى دا، دوسى مەن قاسىن، ءبيى مەن قاراشىسىن ايىرماي، زاتى ءتورتقارا، جاعالبايلى دەپ قولدارىنا تۇسكەن اۋىلداردىڭ ۇستىنە ات ويناتىپ، كەپتەگەن ادامدى قانعا باتىردى. ور وزەنىنىڭ بويىندا كوشىپ جۇرگەن ءبىر عانا جاعالبايلى رۋىنان جەتى ءجۇز جىلقى، ءۇش مىڭ قوي، ەكى جۇزدەي قارا مال ايداپ اكەتتى.
كەنەسارى وسىلاي جاۋ شەبىنىڭ جەلكەسىندە ءجۇرىپ، كوپ كەشىكپەي ناسلەدنيسا، اتامان ستانيسالارىن الدى. سودان كەيىن ول ورىنبور مەن ترويسكىنىڭ وزىنە شابۋىل جاسايمىن دەپ قازاق اۋىلدارىنىڭ ءبارىنىڭ وزىنە قوسىلۋىن تالاپ ەتىپ جار سالدى. بىرەۋلەر كەنەسارىنىڭ كۇشىنە سەنىپ، بىرەۋلەر قورىققانىنان وعان قوسىلا باستادى. تامىزدىڭ ورتا كەزىندە ول كەنەت ەكاتەرينا ستانيساسىنا ات قويدى. كۇتپەگەن جەردەن بولعان شابۋىلعا ءتىپتى ستانيسا سولداتتارى قارسىلاسا دا الماي قالدى. كەنەسارى ستانيسانى ورتەپ، فورشتاتىن قيراتىپ، جيىرما شاقتى مىلتىقتى ولجا ەتىپ، تاعى دا قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنىڭ قوينىنا ەنىپ جوعالىپ كەتتى.
ەرەۋىلشىلەردىڭ پاتشا اسكەرىنىڭ كوك جەلكەسىنەن شىعىپ شابۋىل جاساۋى ۇكىمەتتى تاڭ قالدىردى. «ەش جەڭىلۋدى بىلمەس تاس جۇرەك باتىرداي، سوڭىنان اڭىز-ەرتەگىلەر قالدىرىپ كەنەسارى تاعى دا ۇستاتپاي كەتتى» ،— دەپ جازدى ارتىنان تاريحشىلار.
«قايتكەن كۇندە دە كەنەسارىنىڭ اۋىلدارىن قۋىپ جەتىپ قۇرتۋ كەرەك»،— دەپ پاتشا ۇكىمەتى وعان قارسى شىعارعان جاساقتارىنا قانشا بۇيىرعانمەن، وسى جاساقتاردى باسقارۋشى گەنەرال-مايور جەمچۋجنيكوۆ سۇلتاننىڭ ءوزى تۇگىل، اۋىلدارىنىڭ قايدا كوشىپ جۇرگەنىن بىلمەيتىن ەدى. ءسىبىر مەن ورىنبور اسكەرىنە ەندى تورعاي وزەنىنىڭ بويىنا ىرعىزعا قاراي جۇرۋگە بۇيرىق بەرىلدى. تامىز ايىنىڭ اياق كەزىندە جەمچۋجنيكوۆ ءوزىنىڭ تىڭشىلارى ارقىلى كەنەسارى اۋىلدارىنىڭ وڭتۇستىككە — مۇعاجار تاۋىنا قاراي كوشكەنىن ەستىدى. كوپ اسكەرمەن ەرەۋىلشىلەردىڭ سوڭىنان قۋىپ وتىرۋدىڭ قيىن ەكەنىن تۇسىنگەن گەنەرال-مايور مۇعاجار تاۋىنىڭ اراسىندا ۇرىسۋعا جارايتىن ارناۋلى شاعىن جاساق ءبولۋدى دۇرىس كوردى. ول مۇنداي جاساقتى ورىنبورعا جاتاتىن اسكەردەن ەكى ءجۇز سەكسەن كازاك-ورىس، سىبىرگە جاتاتىن اسكەردەن ءجۇز جەتپىس تاڭداۋلى سولداتتان قۇردى. بۇل جاساققا ەكى زەڭبىرەك بەرىلدى. ۆويسكوۆوي ستارشينا ديديكوۆسكييگە وزگە اسكەرمەن كەنەسارى تاعى دا ارتتارىنان شىعىپ شابۋىل جاساپ جۇرمەسىن دەپ شەت-ىرعىز بويىنا بارىپ بەكىنۋدى بۇيىردى.
گەنەرال-مايور جەمچۋجنيكوۆتىڭ ءوزى باسقارعان ارناۋلى جاساق تامىزدىڭ جيىرما ەكىسى كۇنى مۇعاجار تاۋىنا كەلىپ جەتتى. ءبىراق كەنەسارى كوشىنىڭ دەنى ەمبى وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىنا ءوتىپ كەتكەنىن، ال قالعان ازىن-اۋلاق اۋىلداردىڭ مۇعاجار تاۋىنىڭ اراسىنا مىقتاپ بەكىنىپ العانىن ءبىلدى. بۇدان كەيىن گەنەرال-مايور ەندى كەنەسارىنى قۋۋدىڭ پايداسىز ەكەنىن ءتۇسىنىپ، اسكەرىمەن كەيىن قايتۋعا ءماجبۇر بولدى. وسى كەزدە كۇزدىڭ سۋىق جاڭبىرى دا سىركىرەي باستادى.
كۇز توقساننىڭ باس كەزىندە ءسىبىر جاساعى ۇلىتاۋعا، ورىنبور جاساعى ور بەكىنىسىنە قاراي شەگىندى. ءسويتىپ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كەنەسارىعا قارسى ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز قىرىق ءتورتىنشى، ياعني قازاقشا ۇلۋ جىلعى گەنەرال-مايور جەمچۋجنيكوۆ باسقارعان اتتانىسى دا ەشبىر ناتيجەسىز ءبىتتى.
كەنەسارىنىڭ دا كۇتكەنى وسى كەز ەدى. پاتشا جاساقتارى قازاق جەرىنەن كەتىسىمەنەن، ول قاندى شەڭبەرىن جان-جاعىنا قايتا سالا باستادى. جولامان، يمان، جەكە باتىر، جانايدار، ناۋرىزباي، ەرجان باسقارعان شاعىن جاساقتار ورىنبور، باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورلىعى مەن كەنەسارى بيلەپ وتىرعان جەردىڭ شەكاراسىنداعى پاتشا بەكىنىستەرىنە، كازاك-ورىس ستانيسالارىنا جوق جەردەن ءتيىپ تىنىشتىق بەرمەدى. ال بۇقارباي، اعىباي، قۇدايمەندى باسقارعان جاساقتار قوقان حاندىعىنىڭ شەكاراسىنا بارىپ وزبەك قىستاقتارىن توناۋمەن بولدى.
كەنەسارى وسى جىلى قاراشا ايىندا جاپپاس رۋىنان زەكەت، ءۇشىر جيناپ قايتىڭدار، ەگەر قارسىلىق ەتسە اۋلىن شابىڭدار دەپ بايتابىن مەن ناۋرىزبايدى جىبەردى. ونداعى ويى ءبىر جاعىنان بايتابىندى تاعى ءبىر سىناۋ ەدى. كەنەسارىنىڭ قانقۇيلىلىعىنان ءتۇڭىلىپ، انە كەتەم، مىنە كەتەم دەپ تولقىپ جۇرگەن بايتابىن بۇ جولى باس تارتپادى. ەل بولىپ بىرىگۋگە قارسى قىر كورسەتىپ جۇرگەن جاپپاس اۋلىنا قۇلشىنا اتتاندى. جانعابىل بي بۇلاردى قۇشاعىن جايا قارسى الدى. ءتۇن كەلە كەنەسارى جىگىتتەرىنە ارناپ ويىن-ساۋىق قۇرىپ، قويىندارىنا قىز سالدى. ال تاڭ الدىندا ءوزى باسقارىپ ۇيقىدا جاتقان ناۋرىزباي جىگىتتەرىن تەگىس باۋىزدادى. وسى تۇندە بايتابىن باتىر دا ءولدى، نيكولاي گۋبين قولعا ءتۇستى. تەك جانىندا جاتقان قىزدىڭ سىرتتاعى شۋدى ەستىپ «سەنى ولتىرگەلى كەلە جاتىر» دەگەن سوزىنەن سەس الىپ دالاعا جۇگىرىپ شىققان ناۋرىزباي نيكولاي گۋبين اكەلگەن اقاۋىز جۇيرىگىنە ءمىنىپ ۇلگىردى. سوڭىنان قۋعان جاپپاس جىگىتتەرىنىڭ جەتەۋىن جانە المەمبەت ءبيدىڭ بالاسى كوكىر باتىردى نايزامەن قاعىپ ءولتىرىپ جالعىز ءوزى قاشىپ قۇتىلدى. «سۇڭقار ولگەن» توبەسىندەگى وقيعادان كەيىن التى جىل قىزىعىن" كورگەن بايتابىننىڭ اسقان ەرلىكپەن، جالعىز ءوزى كوپ جىگىتپەن اتىسىپ سورعا قامالىپ ولگەنىن ەستىگەندە كەنەسارى قانداي باتىرىنان ايرىلعانىن ءبىر-اق ءبىلدى. باتىرلارىمدى قالاي قادىرلەيتىنىمدى كورسىن دەگەن سۇلتان ءوزى جەر باۋىرلاي قايعىرىپ، بار جۇرتقا ءۇش كۇن قارا جامىلتىپ جوقتاۋ ايتقىزدى. جەتىسىن بەرگەننەن كەيىن بايتابىن ولگەن جەرگە بارىپ باسىنا قۇلپىتاس ورناتىپ، بۇل اراعا «بايتابىن داڭىزى» دەگەن ات قويدى. وسى «جاساۋىل قىرعىن» دەپ اتالاتىن ۋاقيعادان كەيىن كەنەسارى جەلتوقساننىڭ باسىندا ساربازدارىن ءوزى باسقارىپ كەلىپ جاپپاس رۋىن شاپتى. جازىقتى-جازىقسىزىنا قاراماي جاپپاس رۋىنىڭ كوپ اۋلىن قانعا بويادى. سان كەدەي الدىنداعى كۇن كورىسىنەن ايرىلىپ، سان بەيشارا قان جىلادى. تەك وسى قىرعىننىڭ باس كۇناكارى جانعابىل عانا قويماسىنداعى كوپ قومىنىڭ اراسىنا تىعىلىپ امان قالدى. سونىمەن ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز قىرىق ءتورتىنشى، ياعني ۇلۋ جىلى، كەنەسارى جاۋىن تاعى تويتاردى. ءبىراق، ول ىشتەي جارالى ەدى. تاعى دا وسىنداي اۋىر ءبىر جىل كەلسە، تىنىمسىز الىسىپ، ات ۇستىندە ءجۇرىپ قاجىعان جۇرت ەندى توتەپ بەرە المايتىنىن كەنەسارى جاقسى تۇسىنگەن-دى. سول سەبەپتەن دە تاياۋ قالعان جاۋىن سەزىپ، قايدا قاشارىن بىلمەي ساسقان جارالى ارلان قاسقىرداي قاتتى قينالۋدا ەدى. قاس پەن دوستى ايىرا الماي، سوڭعى كەزدە بويىن مەيلىنشە بيلەپ كەتكەن قاتىگەزدىك، قانىپەزەرلىگى دە وسىدان شىققان-دى.
بۇلىنشىلىك ەپيلوگى
قازاق جەرىندە نە كوپ مولا كوپ. ال مىنا بىرەۋلەردى مولا دەۋگە دە، قۇلپىتاس دەۋگە دە، سەرەتە دەۋگە دە كەلەدى. قازاق كوبىنە مۇندايدى وبا دەيدى. بۇل تاستان قاشاپ ىستەگەن ءمۇسىن. شومبالداي تاس دەنەنىڭ كوبى ايەلگە ۇقساس. كەيبىرەۋىنىڭ الاقانىندا كەۋدە تۇسىنا دەيىن كوتەرگەن كەسە-ىدىس، كەيىسىنىڭ قولىندا كەلتە جۋان تاياق ءتارىزدى قارۋ. تۇرلەرى مونعول كەيىپتەس، كەيىسىنىڭ جۋان مۇرتى سالبىراعان. وسى ءمۇسىننىڭ جانىندا تاستى قىرىنان قالاپ سالعان زيراتقا ۇقساعان ءتورت قابىرعا بار. ال باعدا بىرەۋلەرىنىڭ جانىندا كادىمگىدەي كىشى-گىرىم تاس قورعان تۇرعىزىلعان. مۇسىننەن كۇنشىعىسقا قاراي ءجۇز ەلۋ، ەكى ءجۇز قادامنان كەيىن، سوپاق ءتورت بۇرىشتى، بيىكتىگى جارتى قۇلاش تاستار كەزدەسىپ وتىرادى. بۇل تىزىلگەن تاستار (بالبالالار) ەكىنشى وبا تاسقا اپارادى. ودان ءارى تاعى وسىنداي بالبالا تاستار سوزىلىپ كەتە بارادى...
وسىنداي ءبىر توبە باسىنداعى تاس وبانىڭ جانىندا ءۇش ادام وتىر. ءبىرى كەنەسارى. قاسىنداعىلارى تايماس پەن ءابىلعازى.
قاسىم حان داۋىرىنەن باستاپ قازاق جەرىندە تاققا وتىرۋدىڭ ءوزىنىڭ ەرەكشە ءداستۇرى بولعان. تاقتا وتىرعان حاننىڭ وڭ جاعىنداعى ادامدى مايمەنە، سول جاعىنداعىنى مايسارا دەپ اتاعان. مايمەنە مەن مايسارا ەڭ بەدەلدى رۋلاردان، حاننىڭ وڭ قولى مەن سول قولى ءتارىزدى سەنىمدى ادامداردان سايلانعان. قاسىم حاننان باستاپ ابىلايعا دەيىن قازاق حاندارىنىڭ مايمەنە ورنىنا ارعىن، مايسارا ورنىنا قىپشاقتان شىققان بەدەلدى بي، بەكزادالارى وتىرىپ كەلگەن.
كەنەسارى حان بولعاننان بەرى، تەك ابىلايدىڭ الا تۋىن ءوزىنىڭ جاسىل تۋىنا ايىرباستاعانى بولماسا، كوبىنە اتا ءداستۇرىن بەرىك ۇستاۋعا تىرىسقان. سوندىقتان مايمەنە مەن مايسارانى حاندىق، سوعىس ىستەرىندە ەڭ جاقىن، ەڭ سەنىمدى سەرىكتەرى تايماس پەن ءابىلعازىعا بەرگەن. تايماس ارعىن رۋىنان بولعاندىقتان ونى مايمەنە، سۇلتان تۇقىمىنان شىققان ءوزىنىڭ نەمەرە ءىنىسى ءابىلعازىنى، ناعاشى جاعىنان قىپشاق بولعاندىقتان مايسارا ەتكەن. بۇل ەكەۋى قاي جەردە جۇرمەسىن، وسى ءتارتىپتى بۇزبايتىن. مىنە ءقازىر دە تايماس حاننىڭ وڭ جاعىندا، ءابىلعازى سول جاعىندا وتىر.
تامىزدىڭ باس كەزى بولسا دا، بۇگىن كۇن شىلدەدەي تىم ىستىق ەدى. ءقازىر كۇن باتۋعا تاياپ قالعان كەز. كەش بولا، تەبە باسىندا سالقىن جەل سوعىپ، وبا قاسىنداعى ءۇش ادام دەمدەرىن ەركىن العانداي. تومەندە ىرعىز وزەنىنىڭ ورەمە تۇسىندا جاۋدان تاسالانعان حان اۋلى جاتىر.
«جالايىردا قوي كوپ، جانعازىدا وي كوپ» دەپ ءوزىنىڭ ۇندەمەستىگىنە سىلتاۋ تاپقان جالايىردىڭ جانعازى دەگەن بايىنداي ەمەس، كەنەسارى شىنىندا دا سوزگە ساراڭ، تۇيىق، ءبىراق كوپ ويلاناتىن-دى. ال وتكەن جىلعى جەڭىستەرىنەن كەيىن ءتىپتى از سويلەيتىن بولىپ العان. حاندىقتى باسقارۋدا ەڭ جاقىن دەگەن ءبىر تاباقتان ەت جەپ، ءبىر داستارقاننان شاي ءىشىپ جۇرگەن تايماس پەن ءابىلعازىعا دا ول اقىرعى كەزدە اندا-ساندا عانا سىرىن ايتاتىن. تايماس پەن ءابىلعازى حاندارىنىڭ بۇل قىلىعىن «تۇتقىنداعى بايبىشەسى مەن بالالارىن ساعىنعان شىعار. قايسار مىنەزىنە سالىپ بىزگە ايتقىسى كەلمەي، قۇر ىشتەن تىنعان ءتۇرى عوي»،— دەپ ويلايتىن. ءبىراق بيىلعى جىلدىڭ ورتاسىندا گەنەرال وبرۋچيەۆپەن جۇرگىزىلگەن كەلىسىم بويىنشا تۇتقىندار ايىرباستالىپ، كۇنىمجان بالالارىمەن ءۇش جىلعا تاياۋ ورىنبوردا بولىپ، وسىدان ەكى اي بۇرىن ساۋ-سالامات قايتىپ كەلگەن.
الايدا كەنەسارى بىر-ەكى كۇن اقجارقىن جۇرگەن دە، قايتادان قايعى تەڭىزىنە ءتۇسىپ كەتكەن، تۇنەرە باستاعان. حاننىڭ بۇلاي ۇزاق تۇنجىراۋىن ەكى اقىلگوي تۇسىنە الماي-اق قويعان. كەنەسارى قانداي قايعى كەلسە دە، ءۇش كۇننەن كەيىن ۇمىتاتىن. ۇمىتپاسقا ءومىردىڭ ءوزى دە قويمايتىن، كۇندە اتتانىس، شابۋىل، ءبىر قايعىنى كۇن سالماي باسقا قايعى جەڭىپ جاتقان كەز. بىلتىر بايتابىن باتىر ولگەندە دە، ەل اراسىن تاتۋلاستىرۋدىڭ شەشەنى ءالىم ياگۋدين مەن بۇكىل كەڭسە جۇمىسىن، الىم-سالىق ىستەرىن باسقارىپ جۇرگەن وسپان ۇلى سيداق قوجا قولعا تۇسكەندە دە ءۇش-اق كۇن قايعىرعان. ءتورتىنشى كۇنى قايتادان كوكبۋرىلعا مىنگەن. بۇرىنعىسىنان دا قاتۋلانا تۇسكەن. بيىل كەنەسارى ونشا كۇيزەلەردەي اپات ەل باسىنا تۋعان جوق. تەك بۇرىنعى ەلەك وزەنىنىڭ بويىنا كوشىپ بارعان رۋىن يەسىز تاستامايىن دەپ، جاز باسىندا جولامان باتىر حان قاسىنان كوشىپ كەتكەن. كەنەسارى قۇشاقتاسا قول الىسىپ قوش ايتىسقان. جولاماننىڭ ەلىنە قايتۋىنا ءوزى رۇقسات بەرگەن. ال جاقىندا بوتەن ۇلتتان جالعىز سىرلاسى يوسيف گەربۋرت — ءجۇسىپ ءۇشتى كۇيلى جوق بولىپ كەتكەندە، تۇنجىراي وتىرىپ: «ايدىنىما كەلىپ قونعان اققۋىم ەدى، ءسىرا كولىم تايىزدانايىن دەگەن ەكەن، جولىنان جارىلقاسىن. ۇلتىم ءبىر دەيتىن ەدى، تەك بەسونتيىنگە بارىپ قوسىلماسا بولعانى»،— دەگەن دە قويعان. (بەسونتيىن دەپ قازاقتار ءسىبىر كازاكتارىنىڭ باسقارماسى باستىعى، زاتى پولياك، گەنەرال-مايور ۆيشنيەۆسكييدى ايتاتىن).
وسىنداي جاعدايدا جۇرگەن كەنەسارى بۇگىن ەڭ جاناشىر ەكى سەرىگىن الىپ وبا قاسىنا كەلگەن. ەرتەڭ وسى اراعا كەنەسارىنىڭ قاراماعىنداعى ەل بيلەپ وتىرعان باتىرلارى، بيلەرى جينالماق. الداعى ۋاقىتتا نە ىستەۋ كەرەك، سونى اقىلداسپاق. وزدەرىن حان شاقىرعاندا تايماس پەن ءابىلعازى سول ءماجىلىس تۋرالى كەڭەسپەك بولار دەپ ويلاعان. ءبىراق كەنەسارى ءسوزىن ءتىپتى بوتەننەن باستادى.
— مەن كەشە ءبىر ءتۇس كوردىم... ءتۇس ەمەس-اۋ، ءوزىمنىڭ اجالىمدى كوردىم. سونىڭ جورۋىن سۇرايىن دەپ ەدىم،— دەدى ول باسىن كوتەرمەي، جەردى شۇقىلاپ.
ءابىلعازى جاسى كىشى بولعاندىقتان كەنەسارى ءوزى سويلە دەمەسە ۇندەمەيتىن. ادەت بويىنشا مۇنداي جاعدايدا ءسوز تايماسقا تيەتىن. ول سول ادەتىنە سالىپ:
— ءتۇس تۇلكىنىڭ بوعى دەگەن، حان يەم، ونى جورىتىپ نە قىلاسىز،— دەدى، كەنەسارىنىڭ «اجالىمدى كوردىم» دەگەنىنەن شوشىپ.
— جوق، ءتۇسىم دەمەڭدەر، ءوڭىم دەڭدەر...
— جاقسى. ايتىڭىز.
— ءبىز، قالىڭ قازاق وسى ارادان بوسىپ بالقاش بارىپ، قامال ارالىندا قىس وتكىزىپ، ودان مەركەنى العان ەكەنبىز. قىرعىزدىڭ ماناپتارى سارباعىش ورمان مەن جانتايعا: «اعايىندى ەكى جۇرت بىرىگىپ، قوقان حانىن جويىپ، جەكە ەل بولايىق»،— دەپ حات جازىپپىن.
— ءجون عوي. قىرعىزدار بىزدەي روسسيا پاتشالىعىنىڭ قورلىعىن كورگەن جوق قوي ءالى... قوقان حانىنىڭ قياناتتارى بولماسا، ەلى دە، جەرى دە ساۋ، اق پاتشاعا قارسى كەلمەيدى...
— ورمان ءوزى حان بولعىسى كەلەدى ەكەن، ول «سەن ماعان باعىن، سويتسەڭ بىرىگۋىم مۇمكىن، ايتپەسە ءوزىڭدى ۇستاپ بەرەم. سەنىڭ باسىڭا بەسونتيىن ءۇش مىڭ سوم كۇمىس اقشا مەن التىن مەدال بەرگەلى تۇر»،— دەيدى. مەن نە دەگەنىمدى بىلمەيمىن، وسى ارادا شىم-شىتىرىق بىردەمەلەر باستالدى. قاليعۇل ماناپ كەلىپ، ءوزارا تاتۋلاسىپ، بىر-بىرىمىزگە تيمەيتىن بولىپ ءبىتىم ىستەگەن ءتارىزدىمىز، ءبىراق ول ءبىتىمدى، مەنىڭ باسىمدى ساتىپ شەن الماق بولعان ماناعى تار ۋادەسىن بۇزا ما، كەلىسىم سۇراپ بارعان ساۋرىق باتىردى ءولتىرىپ، كۇنىمجاننىڭ ءىنىسى مەن جاناستى قولعا ءتۇسىرىپ، كوپ تولەۋ سۇراي ما، قالاي، ايتەۋىر ءبىز ولارمەن سوعىسۋعا بەل بايلاپپىز...
— تۇسىڭىزگە تاعى سوعىس كىرسە قيىن ەكەن. ەل تىم كۇيزەلۋدە عوي.
— ءيا، بۇل تەك ءتۇس بولسىن دە. سودان قان توگىس باستالىپتى. ەكى جاقتان بىردەي جازىقتى، جازىقسىزدار قىرىلىپ، جىلاعان بالا، قاتىن-قالاشتىڭ ويبايىنان جەر تۇرشىككەندەي...
— ياپىرماي، ءا... ونسىز دا توگىلگەن قان از ەمەس ەدى عوي...
سايىپ كەلگەندە ءبىز ورمان ماناپتىڭ اسكەرىمەن بەتپە-بەت كەلىپپىز. ەكى جاق شۋ وزەنىنىڭ بويىنداعى قارا قونىس جازىعىنىڭ كۇنشىعىس شەتى كەكىلىتاۋ ەتەگىندە كەزدەسىپپىز. كەكىلىنىڭ «اۋليە شىڭى» اتالاتىن باسىندا ورمان قولى. ەجەلدەن قان جوسىعان جەر دەپ سانالاتىن مايتوبە ادىرىنىڭ باسىندا ءبىز... سول جاعىمىزدا قالىڭ بۇيراتتى المالىساي جازىعى. ودان ءارى شۋ وزەنى... ولار بيىكتە، ءبىز تومەن. «اۋليە شىڭىنىڭ» باسىنداعى پىشپەكتىڭ قۇشبەگى الىشەر داتقا مەن ورمان ماناپتى وڭىمدەگىدەي انىق كورىپ تۇرمىن. ماناپتار «بالەم، تۇرا تۇر!» دەپ جۇدىرىقتارىن تۇيەدى. كۇنشىعىس جاعىمىزدان، اتىن بىلمەيمىن، تاعى ءبىر قارلى بيىك شىڭ ەلەستەيدى. ونىڭ باسىندا بەسونتيىن. ول ورمان مەن الىشەرگە قول بىلعايدى، «كەنەسارىنى تەز قۇرت. جاردەمگە ءبىر اتقاندا مىڭ ادامدى قىراتىن قارۋى بار ءجۇز اسكەرىمدى جىبەردىم»،— دەيدى. ەتەككە قاراسام بەسونتيىننىڭ ءسوزى ءجون سەكىلدى. ەكى سىپاي ساماۋرىنعا ۇقساس بۋى بۇرقىراعان بىردەمەدەن وقتى قارداي بوراتىپ تۇر.
— كۇندىز نە ويلاساڭ تۇسىڭە سول كىرەدى دەگەن،— دەدى باعانادان بەرى ۇندەمەي وتىرعان ءابىلعازى،— ەسىڭىزدە مە ءجۇسىپتىڭ انەۋگى ءسوزى.
ءجۇسىپ ورىنبوردان كەلگەن ءبىر قاشقىن سولداتتان ءوز ەلىندە شىعاتىن ءبىر جۋرنالدى سۇراپ العان. سول جۋرنالدا كوپ نارسە جازىلعان ەكەن. وقتى قارشا بوراتىپ، ءبىر اتقاندا مىڭ سان ادامدى جوق ەتەتىن بولاشاقتا عاجايىپ قارۋلار شىعادى-مىس دەن ءجۇسىپ كەنەسارىعا ايتقان. تىڭداپ وتىرعان كەنەسارى «شىركىن-اي، سونداي قارۋدىڭ بىر-ەكەۋى مەندە بولار ما ەدى»،— دەپ ارمان بىلدىرگەن.
— مۇمكىن سونداي بالە مە، ايتەۋىر جانتۇرشىگەر ءبىر عالامات،— دەدى ءسوزىن قايتا جالعاپ كەنەسارى،— سوعىس ءالى باستالعان جوق، ءبىراق مەنىڭ ەكى كەزىم كەكىلىتاۋ جاعىندا. كۇندىز كەزىمە تۇسەرى تاۋ باسىنا جىرا، سايى، قويناۋ مەن شاڭىن بۇرقىراتىپ اعىلىپ كەلىپ جاتقان قالىڭ قول. تۇندە بۇكىل كەكىلىتاۋدىڭ بويىن قاپتاي جانعان وتتار... مەن شوشىنىپ، ءابىلعازى، سەنەن: «كەكىلىدەگى قىرعىز كوپ پە، اسپانداعى جۇلدىز كوپ پە؟»— دەپ سۇرايمىن.
ءابىلعازى ەزۋ تارتىپ كۇلدى.
— كەنە اعا، بۇنىڭىزعا مەن جاۋاپتى ءقازىر بەرەيىن. ءسىز ماناپتاردىڭ وزدەرىن كوردىڭىز بە، الدە تەك شاڭ مەن وتتى عانا كوردىڭىز بە؟
— شاڭ مەن وتتى عانا كوردىم. ماناپتاردان كورگەنىم تەك ورمان، الىشەر، قاليعۇل.
— وندا بۇل ەسكى قۋلىق. ەسكەندىر زۇلحارنايىنعا قارسى سوعىسقاندا ساق، قىپشاق، ۇيسىندەر وسىنداي ءادىس قولدانىپتى. تۇندە قوس باسىنا ەمەس، ءار سىپايدىڭ ەزىنە جەكە وت جاقتىرىپ، ال كۇندىز ەكى سان قولدى ەكى تاۋدىڭ اراسىمەن شاڭدى اسپانعا شىعارا ەرسىلى-قارسىلى جۇرگىزە بەرىپتى. قازاقتاردى بۇرىن بىلمەيتىن ەسكەندىر زۇلحارنايىن «بۇل نە قىلعان كوپ قول ەدى» دەپ سەسكەنىپ، قازاق دالاسىنا اتتانۋدان باس تارتىپتى. قوس ءمۇيىزدى ەسكەندىردىڭ ءبىزدىڭ جەرگە كەلمەۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا كورىنەدى.
— بۇل ءبىر ەسكە الاتىن قۋلىق ەكەن،— دەدى كەنەسارى. ءسويتتى دە تۇسىنە قايتا كىرىستى.— قىرعىزعا بىرگە اتتانعان سىپاتاي باتىر مەن رۇستەم تورە ءبىزدى تاستاپ كەتىپ بارادى. ار جاعىندا تاعى دا شىم-شىتىرىق ءبىر پالەلەر... جەكپە-جەك شىققان باتىرلار، قاراما-قارسى بەتتەسىپ كەلگەن قولدار. ورمانعا مەن: «شىق جەكپە-جەك!»— دەيمىن. ول ماعان بوربايىن كورسەتىپ كۇلەدى. قىسقاسى، ءبىر كەزدە ءبىزدىڭ قالىڭ قول قورشاۋعا تۇسكەن ەكەن دەيمىن. ءبىر جاعىندا پاتشا سولداتتارى، ەكىنشى جاعىندا قيسىق قىلىش قوقاندىقتار، ءۇشىنشى جاعىمىزدا الا قالپاق ماناپتار. جانتالاسىپ جان-جاعىما قارايمىن. قورشاۋدى بۇزام دەپ ەكى ءجۇز جىگىتپەن جاۋعا شاپقان ناۋرىزباي... ار جاعىندا تارى شىم-شىتىرىق... ءدال وڭىمدەگىدەي: «ياپىرماي، بۇدان دا قيىن كەزەڭدەردە جول تاپقان اقىلىم قايدا دەيمىن. پاتشانىڭ زەڭبىرەكتى بەس مىڭداعان اسكەرىنە بوي بەرمەگەن باسىم، مىنا توعىشار ماناپقا توتەپ بەرە الماعانىڭ با؟»— دەيمىن ءوزىمدى ءوزىم قيناپ. ءبىراق توتەپ بەرە الاتىن ەمەسپىن. اسىرەسە سىپايلارىمنىڭ قۇتىن الىپ، قىرىپ بارا جاتقان ەكى بۇيىرىمىزدەن اتىلعان الگى ساماۋرىنداي بۋى بۇرقىراعان عاجايىپ قارۋ... الدەن ۋاقىتتا اقاۋىزدىڭ جالىن قۇشىپ ناۋرىزباي قۇلادى. تەك قولدى جارىپ اقىلاعىمەن قامالاي قۋعان جاۋعا جەتكىزبەي اعىباي عانا قۇتىلدى. قورشاۋ تاياعان سايىن تىنىسىم تارىلىپ، باتىرمۇرات باستاعان سەرىكتەرىممەن ءيىرىمدى قاراسۋ وزەنىنە ات قويدىم... استىمداعى اتىمدى ءيىرىم الا جونەلدى. قاي جاعىمنان كەلگەنىن بىلمەيمىن، بىرەسە باتىرمۇرات، بىرەسە قاراۇلەك، بىرەسە سەن ەكەۋىڭ، بىرەسە ارعىن، قىپشاقتىڭ جاس جىگىتتەرى سۋعا جىبەرمەي مەنى جاعاعا الىپ كەلە جاتىر...
تەرلەپ كەتكەن تايماس:
— ياپىرماي، تۇستەگى سۋ وڭىڭىزدە كورەر ازابىڭىز عوي، ايتەۋىر جار جاعاسىنا شىقتىڭىز با؟
— شىقتىم عوي. ءبىراق الدىمدا تورەگەلدى ماناپ باسقارعان قاليعۇل جاساعى تۇر ەكەن. قولعا ءتۇستىم.. ار جاعىندا تاعى شىم-شىتىرىق، بىرەۋ جىلاپ، بىرەۋ كۇلگەن ءتارىزدى. بۇل ۋاقىتتا قاراسام سىڭسىعان جاۋ ورتاسىندا تۇرمىن. بۇل ءبىر ۇلكەن توي ءتارىزدى. ەڭ ورتادا قاليعۇل ماناپ، «يمانىڭدى ايتا بەر، ءقازىر باسىڭدى الامىز» دەيدى. مەن يمانىمدى ايتىپ، اللاعا جالىنعاننان گورى، باسىمنان وتكەن ءومىرىمدى، اعايىن-تۋىسىمدى، قاتىن-بالامدى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىمدى، تۋىپ وسكەن كوكشەنىڭ كوگىلدىر تاۋلارىن، سارىارقانىڭ ايدىن شالقار كولدەرىن، جاسىل ورمان، كوك شالعىن بەلدەرىن كوز الدىما ەلەستەتىپ ءان سالدىم.
كەنەسارى بۇل جولى دا ەل قامقورى ەر بولىپ كورىنىپ وتىر... ءابىلعازى مەن تايماستىڭ جۇيەسىن بوساتا سويلەدى.
— سونداعى قوشتاسۋىمنىڭ ەكى اۋزى ءقازىر دە ەسىمدە:
قوش امان بول، سارىارقا وسكەن جەرىم،
قايتقان قازداي قالىڭ ەل، كوشكەن جەرىم،
تىزە قوسىپ بار قازاق ەل بولا الماي،
يت پەن قۇسقا جەم بولىپ وشكەن جەرىم.
سەن دە امان بول، سارىسۋ، قاراتاۋىم،
جەڭە المادىم، قوقاندا كەتتى داۋىم،
قورقىت كورى الدىمدا قازۋلى ەكەن،
اقىرىندا، مىنەكەي، جەڭدى جاۋىم!...
وسى قوشتاسۋىمدى ايتىپ باسىمدى قاليعۇلدىڭ قولىنداعى قىلىشقا توسا بەردىم. سۇپ-سۋىق بولات قىلىش كوك جەلكەمنەن كىرش ەتىپ كىرىپ، وندىرىمنەن ءبىر-اق شىقتى، باسىم اناداي جەرگە دومالاپ ءتۇستى...
— ياپىرماي،— دەدى تايماس ماڭدايىنا شىققان سۋىق تەردى ورامالىمەن ءسۇرتىپ،— قازاق تۇسىندە ولگەن ادام ۇزاق جاسايدى دەيتىن ەدى، ۇزاق جاسارسىز، كەنەكە...
— قويا تۇر، ۇزاق جاسار قۇزعىن قۇس كىمگە تۇلعا بوپ ءجۇر؟— دەدى كەنەسارى تايماسقا،— قىزىعى ارتىندا...
— ءتۇس دەسە ءتۇس ەكەن، الگىدەن كەيىن دە بىردەمە كوردىڭىز بە؟—دەدى تايماس «ولگەننەن كەيىن» دەگەن ءسوزدى ايتۋعا اۋزى بارماي «الگىدەن كەيىن» دەپ.
— كوپتىڭ ءبارى وسىندا بوپ تۇر عوي. سونىڭ جورۋىن سۇراماقپىن سەندەردەن. ءوزىم ولسەم دە، ءبارىن ەستىپ، كورىپ جاتىرمىن. «كەنەسارى ءولدى» دەپ سوڭىمنان ەرگەن ءبىر قاۋىم جۇرت ازا تۇتىپ كۇڭىرەنە جونەلدى. قۇلاعىما سول قايعىنىڭ ىشىنەن نىسانبايىمنىڭ جوقتاۋى دارا ەستىلەدى. توقتاي تۇرشى قالاي دەپ جىلاپ ەدى نىسانباي؟ يە، بىر-ەكى اۋىز ءسوزىن ءالى ۇمىتقام جوق:
تۇلپاردان سايلاپ ات ءمىنىپ،
دوربادان جەمىن جەگىزگەن.
جەم ورنىنا بال بەرىپ،
قىسىردىڭ ءسۇتىن ەمىزگەن.
باسۋعا قالىڭ جاۋ كەلسە،
الىپ شىعار دەگىزگەن
كەنەكەمدى قالدىرىپ،
كوك بۋرىل، ساعان نە بولدى؟!
كەنەكەم مەنىڭ كەتكەن سوڭ
زامانىم قالدى تارىلىپ.
حالىق نەسى حانىمنان
ەكى بىردەي قاناتىم،
جەتىم قالدىق ايىرىلىپ!
ەكى بىردەي قاناتىم،
توپشىدان قالدى قايىرىلىپ
بالداعى التىن اق بەرەن
تاسقا ءتيدى مايىرىلىپ!
كەمشىلىك ءتۇستى باسىما،
كورىنگەننەن قايمىعىپ!
نىسانبايدىڭ جوقتاۋى بىتەر-بىتپەستەن، ورمان مەن جاناي قوقان حانىنا دوستىقتىڭ بەلگىسى ەتىپ، ەكى ارباعا تيەپ كوز الدىمدا ساربازدارىمنىڭ باستارىن الا جونەلدى. ىشىندە ناۋرىزباي قالقامنىڭ، قۇدايمەندى، جەكە باتىر، تاعى وسى ايقاستا قازا بولعان ەكى بالام مەن ون بەس سۇلتاننىڭ باستارى بار... بار باستى قوقان حانى «قىرعىز ماناپتارى كەنەسارىدان قالاي ءوشىن الىپ بەرگەنىن كورسىن»،— دەپ تاشكەنت بازارىنىڭ ءدال ورتاسىنا اعاشقا كيگىزىپ ءىلىپ قويدى. امالىم نە، ءبارىن كورىپ جاتىرمىن. ال ءوزىمنىڭ باسىمدى قاليعۇل ماناپ قورجىنعا سالىپ، ءۇيسىن، دۋلات رۋلارى دا زاتى قازاق قوي، بۇلىك شىعارىپ جۇرەر دەپ، جاسىل كولدىڭ سىرتىمەن وراعىتىپ، جاركەنت ارقىلى قاپالداعى بەسونتيىنعا الىپ كەلدى. مۇندا ەڭ الدىمەن كورگەنىم كەنەسارىنىڭ كەگىن الامىز دەپ ماناپتارعا قارسى اتتانىپ بارا جاتقان قالىڭ البان، سىبان جىگىتتەرى بولدى. ولاردىڭ نە ىستەگەنىن كورگەنىم جوق، ءبىراق الىستان قۇلاعىما كەلگەنى: مەنى ولتىرۋگە قاتىناسقان كىسىلەردىڭ جازاسىن اياماي تارتتىرىپتى. ال تورەگەلدى ماناپتىڭ اۋلىن شاۋىپ، ءوزىن ات قۇيرىعىنا بايلاپ ءولتىرىپتى. مۇنى كورە الماعان سەبەبىم مەنىڭ باسىمدى اياكوز، سەمەي ارقىلى ومبىعا الا جونەلگەن. ومبىعا كەلگەن سوڭ ارشابوق، شوقشا ساقالىمنان ۇستاپ تۇرىپ: «ون جىل ۇستاتپاپ ەدىڭ، ەندى مىنە قولىمدا تۇرسىڭ. نە ىستەسەم دە ەركىم بار...» دەپ كۇلدى. مەن دە كۇلدىم،—«مىقتى بولساڭ تىرىمدە نەگە كەگىڭدى المادىڭ؟ قۋ باسقا قايرات ىستەپ نە قىلاسىڭ»،— دەدىم. ول «كەگىمدى تىرىڭدە العان جوقپىن با؟ ساعان ورمان مەن جاناي ماناپتاردى ايداپ سالىپ، سەنىمەن قىرقىستىرىپ، اقىرى سولاردىڭ قولىمەنەن باسىڭدى كەستىرگەن مەن ەمەسپىن بە؟»— دەدى، ءسويتتى دە جان-جاعىندا تۇرعان كىلەڭ سارى الا توندى جاندارالدارعا: «كەنەسارىنى قۇرتۋعا قاتىناسقان قىرعىز ماناپتارىن تەگىس ومبىعا قوناققا شاقىرايىق. ال مىنا باستى جۋان موينىنان ايىرعان الىبەك ۇلى قاليعۇلعا، روسسيا يمپەرياسىنا كورسەتكەن ادال ەڭبەگى ءۇشىن، پاتشا اعزام اتىنان، موينىنا قارعى باۋ ەتىپ تاعىپ ءجۇرسىن، گەورگيي لەنتاسىنا بايلانعان كۇمىس مەدال بەرەيىك» دەدى. ءسويتتى دە مەنىڭ بەتىمە قاراپ: «مىنە، كەنەسارى، كۇشتىمەن كۇرەسسەڭ تابارىڭ وسى بولادى»،— دەپ كەكەتە كۇلدى دە، ەسىك الدىندا كۇتىپ تۇرعان شابارماندارىنا باسىمدى ۇستاتىپ: «تەز پەتەربۋرگقا جەتكىزىڭدەر!»—دەدى. ولار مەنى قايتادان قورجىنعا سالىپ الا جونەلدى. نەشە كۇن، نەشە ءتۇن جۇرگەنىمدى بىلمەيمىن، ايتەۋىر شىرىتپەيتىن ءبىر ءدارى جاققان با، كۇزدىڭ سۋىعىندا كىشى قۇداي — پاتشا اعزامنىڭ ەزى تۋراتىن سالتاناتتى قالاعا جەتتىك. مەنىڭ سورلى باسىمدى شوقشا ساقالىمنان ۇستاپ نەشە ءتۇرلى جاندارالدار سان رەت كوردى. اقىرىندا ءبىر كۇنى ميىمدى، باس تەرىمدى، كەڭسىرىگىمدى سىپىرىپ اپ، ماڭدايىما كۇيدىرىپ «قىردىڭ قاراقشى سۇلتانى كەنەسارى قاسىم ۇلىنىڭ باسى» دەگەن تاڭبا سالىپ، ءوزىم سەكىلدى باستار، سان ءتۇرلى عاجايىپ سۋرەتتەر، تاس مۇسىندەر، پاتشا اعزامداردىڭ تاماشا زاتتارى تۇراتىن كەڭ سارايعا اپارىپ قويدى...»
— ويپىرماي، كەنەكە، قايداعى-جوقتى ايتىپ كەتتىڭىز عوي،— دەدى ابدەن ابىرجىعان ءابىلعازى،— ءتۇس دەگەن ساندىراق ەمەس پە، قايتەسىز سونى ەسكە ءتۇسىرىپ... قالسىن پالەكەت سول بەتىمەن ءتۇس بولىپ.
— ءلايىم ايتقانىڭ كەلسىن... ءبىراق قورىققانمەن جان قالا ما، ءتۇسىمدى اياقتايىن، شەشۋىن سوسىن ايتارسىڭدار.
— اياقتاڭىز.
— ءيا، مەنىڭ قۋ باسىم الگى جۇرت تاماشالايتىن كەڭ سارايدا تۇرا بەردى. ورىسشا بىلمەگەن سوڭ اتىن دا ۇمىتىپ قالدىم، «ءورىم ءتاج» دەي مە، «ەرىم ءتاج» دەي مە الگى ءۇيدى... ايتەۋىر اركىم كەلىپ قۋ باسقا ءبىر قارايدى. «ياپىرماۋ، مىنا قۋ باس الگى دالا سۇلتانى كەنەسارى دەگەننىڭ باسى ما؟»—دەيدى كەيبىرەۋلەر، ال كەيبىرەۋى: «مۇنىڭ روسسيا پاتشاسىنا كونبەيمىن دەپ ىستەمەگەنى بار ما، قانشا جۇرتتىڭ وبالىنا قالدى»،— دەسە، باعزى بىرەۋلەر: «ەلىن وتارشىلىقتان قورعاعان ەر ەدى، قاس ماناپتارى پاتشاعا ساتىلىپ ءولتىردى»،— دەپ ايايدى، ال ەندى بىرەۋلەرى: «ناعىز كوزىن شۇقيتىن قانىشەر ەدى، قاراشى، قانداي ءقادىرلى جەردە تۇرعانىن»،— دەپ قۋ باسىما كىجىنەدى. تىرىدە ءبىرىن ەستىمەگەن ءسوزىمنىڭ مىڭىن ەستىپ تۇرا بەردىم. ال ءبىر قىزىعى الگى ۇيدە... ءبىز سەكىلدى قۋ باستاردى ءار جىلدا ساكىدەن الىپ،استىڭعى ۇيگە اپارىپ، تىم تەز قۋراپ قالماسىن دەپ، ءدارى جاعىپ، ازىن-اۋلاق مايلاپ قايتا اكەلىپ جۇرەدى. مەن ولگەننەن كەيىن سەگىز جىل وتكەن سوڭ، وسىنداي استىڭعى ۇيگە تاعى ءبىر اپارعاندارىندا ساكى ۇستىندە تۇرعان ورمان ماناپتىڭ دا باسىن كوردىم. قۋانعانىمنان با، اشۋلانعاننان با، كادىمگى وڭىمدەي ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردىم... باقسام سارىباعاش قىرعىز بەن بۇعى قىرعىز جەرگە تالاسىپ جاسىلكول بويىندا ءوزدى-وزى ۇرىسقاندا، بۇعى قىرعىز جاعىنداعى بىرەۋ: «تالايدىڭ قانىن ىشكەن، جۇرتىڭا بۇيىدەي تيگەن سۇم ەدىڭ، ءولۋ قالاي بولادى ەكەن كور»،— دەپ ايبالتامەن كوك جەلكەسىنەن شاۋىپتى. اق پاتشاعا ەڭبەگى سىڭگەن قىرعىز حانى ەدى دەپ باسىن ءبىز تۇرعان «ەرىم تاجگە» ادەيى اكەلىپتى. «ياپىرماي، تىرىمدەگى قاسىمنان، ولگەنىمدە دە قۇتىلا المادىم-اۋ»،— دەپ مەن ىرشىپ-ىرشىپ ءتۇسىپپىن. ءبىراق ءبىر اقساقالدى قارت ادام ورماننىڭ باسىن قولىنا ۇستاپ تۇرىپ، استىنداعى قاعازعا قاراپ: «پاتشاعا ەڭبەگى بولعانمەن، حالقىنا ەنبەگى جوق مۇنداي باستاردىڭ بۇل ۇيدە تۇرۋىنىڭ قانشا قاجەتى بار؟ دۇنيەدە نە كوپ، مۇنداي باستار كوپ، اكەتىڭدەر»،— دەدى.
تايماس ەزۋ تارتىپ كۇلدى.
— باسە، كەنەكەم تۇرعان جەردە ورمانعا قالاي ورىن بولسىن، اقساقال دۇرىسىن ايتقان.
— اسىقپا، تۇرا تۇر... وسى ءتۇسىمنىڭ جورۋىن ايتپاستان بۇرىن، تايماس، سەنەن ەكى سۇراعىم بار. جاۋاپ بەر، ارينە، ءجۇسىپ سەنەن گورى تەرەڭىرەك جاۋاپ بەرەر ەدى، امالىمىز قانشا، كوكتەمدە كەلگەن جىل قۇسى كۇزدە تۇرا ما...
— ايتىڭىز، قانداي سۇراق؟
— ءبىرىنشى سۇراعىم: اق پاتشا ادامدارى مەنىڭ ماڭدايىما «قاراقشى سۇلتان باسى» دەپ تاڭبا سالدى. روسسيا پاتشالىعىنا كونبەي ءوز جەرىمىزدە قازاق حاندىعىن قۇرامىن دەسەم، ونىم قاراقشىلىعىم با؟
— كىم بۇل ىسكە قالاي قارايدى. قورجىندى قارابۋرا سياقتى جەندەتتەردىڭ كوزىمەن قاراعاندا، ارينە، ءسىز قاراقشى قانىشەرسىز...
— ەكىنشى سۇراعىم: اق پاتشاعا جاعىنىپ مەنىڭ باسىمدى الدىرعان ورمان حاننىڭ باسىن الگى التىن سارايعا قويماي، ءومىر باقي قاس بولىپ كەتكەن مەنىڭ باسىمدى نەگە قويدى، سونى ويلاشى؟
— ورىس ۇلى حالىق. ۇلى حالىق قاشان دا بولسا ۇلىلىعىن ىستەيدى، جامان دوستان، جاقسى قاستى ايىرا بىلەدى.
— ۇلى حالىق. ۇلىلىعى قازاق سەكىلدى ازعانتاي ەلدى جابىرلەگەنى مە؟
— جابىرلەگەن اق پاتشا عوي... ال ول جابىرلەمەسىن دەسەڭ، سەنىڭ حالقىڭ دا سونداي كوپ، سونداي ۇلى بولۋى كەرەك.
— ازعانا اسقا باقاۋىل، ازعانا ەلگە بەك بولما دەگەن وسى دا!
— نەگە ولاي دەيسىز، حان يەم! كوكتەگى كۇندى كۇركىرەتە الاتىن جاي تاسى ەدىڭ، قازاعىڭنىڭ باسى قۇم سەكىلدى بىرىكپەسە امالىڭ نە؟
— ءيا، از جۇرتتى باسقارسام دا، كوپ جۇرتقا جارايمىن با دەۋشى ەدىم، جاڭا ءتۇسىندىم: بۇل ابىلاي اتام زامانى ەمەس ەكەن. حان بولىپ قاتالدىعىممەن جەڭەم بە دەپ ەدىم، و دا الدانۋىم ءتارىزدى... ءقازىر قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرۋدەن قاسقىردىڭ باسىن بىرىكتىرۋ جەڭىل. ءجا، بولدى. ەندىگى الگى ءتۇسىمنىڭ جورۋىن ايتىڭدارشى. ءتۇسىم، ەمەس، ءوڭىم دەپ قاراڭدار. ەگەر بولاشاعىم ءدال وسى تۇسىمدەي بولسا قانداي اقىل بەرەسىڭدەر؟
— اقىل بىرەۋ-اق: ارقا جەرىنەن كەتپەۋ كەرەك. نە بولسا دا روسسيا پاتشاسىنىڭ ايتقانىنا كونگەن ءجون،— دەدى تايماس.
كەنەسارى رەنجىگەن جوق، مايسارا جاعىنا بۇرىلدى.
— سەن نە ايتاسىڭ، ءابىلعازى؟
— مەنىڭ دە ايتارىم تايماس اعانىڭ ءسوزى. ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى، تۋىسىمىز دەسەڭىز دە، سۇيىك تورە مەن رۇستەم سۇلتاننىڭ كەلىڭدەر دەگەنىنە سەنىپ، ۇلى ءجۇزدىڭ جەرىنە كوشۋگە بولمايدى.
— نەگە؟
— سۇيىك تورەنىڭ قاراۋىنداعى ەلۋ بەس مىڭ جاندى قول استىڭىزعا الىڭىز دەپ قويان جىلى پاتشاعا قاعاز جازعانى وزىڭىزگە ءمالىم. ال رۇستەم سۇلتان وتكەن جىلى ءبىز مۇندا قان توگىسىپ جاتقاندا، قاپالعا بارىپ بەسونتيىنعا ماڭگى سەندەرلىك بولامىز دەپ شەن-شەكپەن كيگەنىن ەستىدىك ەمەس پە... ءسويتىپ وتىرىپ ولار بىزگە قالاي قونىس بەرەدى؟ قونىس بەرسە دە، ول قونىس ارقانىڭ كوپ قازاعىنا جەتە مە، امال جوق قوقان حاندىعىنداعى جەرىمىز ءۇشىن كۇرەسۋگە تۋرا كەلدى. ال حيۋا مەن بۇقار ءوزارا قىرىلىسىپ جاتقاندا، قوقان ءقازىر الدەنىپ الدى. جىلاندى ءۇش كەسسەڭ دە كەسىرتكەدەي كۇشى بار. ءقازىر ونى جەڭە قويار بىزدە قۋات جوق. امالسىزدان قىرعىزدان جەر سۇراپ، قوقانعا قارسى بىرىگەيىك دەپ وتىنۋگە ءماجبۇر بولامىز. ءبىراق وعان قىرعىز كونە مە؟
— كونبەسە... قوقانعا ءالىم جەتپەسە دە، قىرعىزعا ءالىم جەتەدى، كۇشپەن كوندىرەم.
— كەنە اعا، ءوز جەرىمنەن ايىرىلدىم دەپ، باسقانىڭ جەرىن تارتىپ الۋ قيانات. ءقازىر بىزگە كۇشتەن كورى اقىل كەرەك. جاڭاعى ءتۇسىڭىز ماعان وي سالدى. ەگەر قوقان، قىرعىز، ورىس ۇشەۋى بىرىگىپ كەتسە قايتەسىز؟
كەنەسارى جاۋاپ قايىرماي ويعا كەتتى. اي تۋعالى الدەقاشان. ءار جەردەن كەنەسارىنى الىستان وراعىتا كۇزەتىپ جۇرگەن باتىرمۇراتتىڭ اتتى جاساقتارىنىڭ سەلەۋىتتەرى كورىندى. قازاق تەمىرقازىقتىڭ ەكى جاعىنداعى اقبوزات، كوكبوزات دەپ اتايتىن جۇلدىزداردىڭ قاي جەردە تۇرعاندارىنان جەر تۋسىن ايىرادى، جولدى تابادى. ال جەتىقاراقشى مەن ۇركەر جۇلدىزدارىنا قاراپ ءتۇننىڭ كەزەڭىن، جىلدىڭ مەزگىلىن بىلەدى. قازاق تۇسىنىگى بويىنشا جەتىقاراقشى ۇركەردىڭ قىزىن ۇرلاپتى-مىس. ۇركەر سول قىزىمدى قالاي قايتارىپ الامىن دەپ جەتىقاراقشىنىڭ وسال جەرىن ىزدەپ ونى اينالا اڭديدى-مىس. سول جەتىقاراقشىنىڭ قاي تۇسىنا ۇركەر كەلىپ تۇرسا، سول تۇس ءتۇننىڭ وزىنە سايكەس بەلگىلى مەزگىلدى كورسەتەدى. باعانادان بەرى اڭگىمەدە وتىرىپ، قانشا ۋاقىت ءوتىپ كەتكەنىن اڭعارماي قالعان تايماس ءتۇننىڭ قاي كەزى بولعانىن بىلەيىن دەپ جەتىقاراقشى مەن ۇركەرگە قارادى. ءدال وسى ساتتە توبە تۇسىنان ءبىر جارىق جۇلدىز اعا جونەلدى.
— جۇلدىزىم جوعارى،— دەدى تايماس اقىرىن كۇبىرلەپ.
قازاق تۇسىنىگىندە جۇلدىز اقسا كىسى ولەدى. سوندىقتان جۇلدىزدىڭ اققانىن كورگەن ادام ءوزى ولمەس ءۇشىن «جۇلدىزىم جوعارى» دەيدى.
كەنەسارى مەن ءابىلعازى دا اۋىزدارىن جىبىرلاتتى، كەنەت الدەقايدان تامىلجىعان ءان ەستىلدى. ءان اۋەنى دە، ونى ورىنداۋ سالتى دا ارقا جاعىنىكى. كوركەم، ىرعاقتى داۋىس، بىرەسە شىڭ باسىنا قالىقتاي كوتەرىلگەن بۇركىت ءتارىزدى، بىرتىندەپ جوعارىلاپ شىرقاي تۇسەدى دە كەنەت ويداعى اقكىسكە شۇيىلگەن يتەلگىدەي، تومەندەپ قۇلدىراي جونەلەدى. كەنەسارى مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. ونىڭ ەسىنە ءان تۋرالى ايتقان بۇقاربايدىڭ اڭىز ەرتەگىسى ءتۇسىپ كەتتى.
زاتى كىشى ءجۇز، تابىن رۋىنان شىققان، ون بەس ءۇيلى كەدەي بولعانمەنەن، زور دەنەلى بۇقارباي باتىر ات جالىن تارتىپ مىنگەلى بار ءومىرى جاۋىنگەرشىلىكپەن وتكەن، ول اسىرەسە قوقان حاندىعىنىڭ زەكەتشى، بارىمتاشى سىپايلارىنا ەرەكشە قاس. ويتۋىنە سەبەبى دە بار. تابىن رۋى ءتارىزدى، قىس سىرداريا بويىندا كوشىپ جۇرگەن شومەكەي اۋلىنىڭ ءبىر قىزىن ازىن-اۋلاق قالىڭ مالىن تولەپ، «انە الام، مىنە الام» دەپ جۇرگەنىندە تاشكەنت قۇشبەگى مامەت ءالىمنىڭ شابارماندارى «مال سانىن جاسىرىپ، زەكەتتى از تولەدىڭ» دەپ سىلتاۋراتىپ شومەكەي اۋلىن شاۋىپ جيىرماعا تارتا كورىكتى قىز-كەلىنشەكتەرىن الىپ كەتكەن. سونىڭ ىشىندە بۇقاربايدىڭ قالىڭدىعى دا بار ەكەن. وسىدان كەيىن بۇقارباي دا سارجان مەن كەنەسارىعا ەرىپ قوقان شابارمان سىپايلارىنىڭ تالايىن قىردى، مامەت ءالىمنىڭ جىگىتتەرىنىڭ دە بەرى شىققاندارىن ەسىرەي ەتتى. ءبىراق كۇشتىلەرگە دەگەن كەگى قايتپادى. ءوز باسىنىڭ وشپەندىگىنە ەندى جەر-سۋىنان ايىرىلا باستاعان ەل وشپەندىگى قوسىلدى. سول سەبەپتەن بۇقارباي باتىر ءوز ءومىرىن بۇتىندەي جاۋىنگەرشىلىككە ارناعان. قوقان شاپقىنشىلارى ايداپ بارا جاتقان مالىن سوڭىنان قۋىپ بارىپ قايتارىپ بەرىپ، شەكتى رۋىنىڭ كۇرەش دەگەن بايىنىڭ قىزىن العان. قىزىن قالىڭمالسىز بەرمەيمىن دەگەن بايعا، ايداي سۇلۋ قىزى «بۇقارباي قايتارماعاندا قوقاننىڭ ءبىر بەگىنىڭ كۇڭى بولىپ جۇرەر ەدىم، وسى باتىرعا تيەم»،— دەپ بەزەرىپ وتىرىپ العان. ساراڭ اكەسى قىزىن كەدەي باتىرعا امالسىز بەرگەن. جاۋ دەسە قورقۋدى بىلمەگەن وسى بۇقارباي باتىر، بالاداي اڭعىرت، اق بولاتىن، اسىرەسە ول ولەڭ-جىردى جاقسى كورەتىن. ءوزى دە ءاردايىم، رابايسىز جۋان داۋسىمەن ءان سالاتىن. اسىرەسە قۇلا دۇزدە كەلە جاتقاندا بۇقاربايدى تىڭداۋ ءبىر عانيبەت قىزىق داۋرەن. قانداي جىر-قيسسا بولسىن ءبارىن تەك ۇلى ءجۇز بەن سىر بويىن مەكەندەگەن كىشى ءجۇز ەلى ايتاتىن «بويىم تالداي» اۋەنىنە كەلتىرىپ ايتاتىن، جىردىڭ بۇل انگە بۋىنى جەتپەسە ونى «الەۋلايلاي» نە بولماسا «ءقالاۋلايلاي» مەن تولىقتىرىپ، ال بۋىنى ارتىق بولسا، ءسوز ۇيقاسىمىن بىلاي قويىپ، ونى ەكى ءبولىپ، ايتەۋىر «بويىم تالداي» سارىنىنا كەلتىرىپ سوعا بەرەتىن. «اۋ، وسى «بويىم تالدىدان» بوتەن اندەرىڭ جوق پا، بوتەن ءبىر اۋەنگە سالسايشى»،— دەپ سەرىگى اعىباي ءاجۋا ەتسە، وعان: «ەلىمنىڭ بار بىلگەن ءانى وسى بولسا قايتەيىن»،— دەپ قىمسىنباي جاۋاپ بەرەتىن.
وسى بۇقارباي ءبىر كۇنى ءۇيسىن، دۋلات، الشىندا «بويىم تالدىدان» بوتەن اۋەن جوعى جايىندا ءبىر ەل اراسىندا تاراعان اڭىزدى ايتقان-دى...
«ءان، دەگەن بۇقارباي، قۇس ءتارىزدى بۇكىل جەر-جاھاندى كەزىپ ۇشىپ ءجۇرىپتى. كەي ەلدىڭ ۇستىنە توقتاپ، ۇزاق ۋاقىت قالىقتاي شىرقاپ ءانىن ۇيرەتسە، كەي جۇرتتىڭ ۇستىنەن قاسقىرداي ۇلىپ وتە شىعىپ، ال كەي اۋىلداردىڭ توبەسىنەن ءتىپتى ۇندەمەي ۇشىپتى. سول ءان جەتىسۋ، سىر بويىنىڭ تۇسىنان وتكەندە، جۇمعان اۋزىن اشپاپتى، تەك ارقا جەرىنە جەتكەندە عانا سان ءتۇرلى اۋەنگە سالىپ، ۇزاق كىدىرىپتى. ۇلى ءجۇز بەن كىشى ءجۇز ورتا جۇزدەي ءانشى بولماۋىنىڭ سەبەبى ءاننىڭ ورنىنا، تەك ەمىس-ەمىس سارىنىن عانا ەستىپتى. سول سارىن «بويىم تالداي» دەسەدى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز وسى سارىن. ءان ورداسى — ارقا. ال ءبىراق ءان قونعان ارقادان ۇيرەنىپ، ءقازىر ءبىز دە اجەپتاۋىر ءانشى بولىپ قالدىق»،— دەپ بۇقارباي ىرجيا كۇلگەن. سونداعى «ءانشى بولىپ قالدىق» دەگەنى دە باياعى ءبىر «بويىم تالداي».
كەنەسارىنىڭ دا ەزۋ تارتقان سەبەبى دە وسى اڭقاۋ بۇقارباي ءسوزى ەدى. كەنەسارى كەنەت، ءاندى دە، بۇقاربايدى دا ۇمىتىپ، قايتادان وي تەڭىزىنە سۇڭگي جونەلدى. «ءيا، ارقا جەرى قۇر ءان جەرى عانا ما؟ بۇل مىڭ جىلقى سۋارىلسا لايلانبايتىن ايدىن كولدى، كوك تولقىندى وزەندى، ۇشى-قيىرى جوق جاسىل شالعىندى جەرۇيىق... سول جەرۇيىقپەن قوشتاسۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. مۇمكىن بۇل جولعى قوشتاسۋىمىز ماڭگىلىك قوشتاسۋ بولار»، حان كەنە اۋىر كۇرسىندى.
ءيا، كەنەسارى وتكەن قىرىق ءتورتىنشى جىلدىڭ جەڭىسىنە ناساتتانباعان ەدى. الداعى كۇرەستىڭ قانشالىق قيىنعا تۇسەتىنىن ول ەندى انىق تۇسىنگەن. قاراماعىنداعى ۇنەمى جورىق ۇستىندە جۇرگەن ەلدىڭ كۇيىنىڭ وتە ناشارلاپ كەتكەنىن دە بىلەتىن. ءوزىنىڭ جايلاۋلارىنىڭ بارىنەن ايىرىلىپ، ەندى مال باعاتىن قونىستىڭ دا قالماعاندىعىنان، باسار تاۋى، بارار جەرى تارىلا تۇسكەن قىپشاق، ارعىن، شەكتى، شومەكەي رۋلارىنىڭ باستى بي، اقساقالدارىنىڭ اراسىندا دا كۇڭكىل ءسوز شىعا باستاعان. كەنەسارى بۇعان دا قانىق. ونىڭ ۇستىنە وتكەن قىس قاتتى بولىپ، ارقادان كوشىپ كەلگەن ەلدىڭ كوپ مالى جۇتاعان. بۇنداي جاعدايدا سوڭىنان ەرگەن ەلدىڭ قايتادان اتقا قونىپ، جاۋىنا قارسى شىعۋى ەكىتالاي.
اسىرەسە كەنەسارىنىڭ ۇشار كولىن، قونار كوگىن تارىلتقان ءبىر كەسەپات، ول — ءدال حاندىق جەرىنىڭ ورتاسىندا، تورعاي وزەنى مەن ۇلىتاۋدا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ۇلكەن بەكىنىستەر سالا باستاعانى ەدى. بۇل بەكىنىستەر سالىنىپ ءبىتۋى — قىل ارقان اش تاماقتان ءتۇستى دەگەنىمەن بىردەي. وندا جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋدان ايىرىلعانىڭ. «قيت ەتسەڭ ءدال تۇمسىعىڭنىڭ استىندا جاۋ اسكەرى تۇرادى، بارار جەرىڭ، باسار تاۋىڭنىڭ بىتكەنى سوندا بولادى». ونىڭ ۇستىنە قوقان حاندىعى دا بيىل شابۋىلىن ۇدەتە تۇسكەن.
وسىنداي اۋىرتپالىق ءحالىن ويلاعان كەنەسارى ەڭ جاقىن اقىلگويلەرى ءابىلعازى، تايماسپەن كەڭەسىپ، ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنان ءبىتىم سۇراعان. بۇل بىتىمىندە باياعى ابىلاي اتاسىنىڭ كوكسەگەن كوكەيكەستى ارمانىنان باس تارتقان. ول ارماننىڭ ەندى قولىنا قايتىپ قونباس ب ا ق قۇسى ەكەنىنە ابدەن كوزى جەتكەن ەدى. سوندىقتان و ل پاتشا ۇكىمەتى يەمدەنىپ، باۋىر باسىپ العان قازاق جەرلەرىنەن دامەتپەي، تەك ءالى اسكەر كەلىپ بەكىنىس سالىنىپ روسسيا قاراماعىنا ەنە قويماعان بوس جەرلەردى عانا ءوز قاراماعىنا قالدىرۋدى وتىنگەن. جانە بۇل اراداعى قازاق رۋلارىن دا پاتشا قول استىنا الۋدى سۇرادى. كەنەسارى وبرۋچيەۆ پەن گورچاكوۆكە جازعان حاتتارىندا، ارالارىندا جۇرگەن اسات ۇلى شورمان، جامانشى ۇلى بايمۇحامەد، تۇرلىبەك سۇلتان، گەرن، دولگوۆ وفيسەرلەر ارقىلى «بىزگە اقتاۋ، ەسىل، نۇرادان باستاپ اق جايىققا دەيىن قالدىرسىن، وسى كۇنگى كوشىپ جۇرگەن جەرىمىز تورعاي، ىرعىز سارىسۋ وزەندەرى مەن ۇلىتاۋ ولكەسىنە تيمەسىن جانە ۇلىتاۋدا ماعان ارناپ پريكاز ورناتسا، بۇدان بىلاي قاراي بۇكىل روسسيا يمپەراتورى مارتەبەلى پاتشا اعزام اسكەرىنە ءومىر باقي قول كوتەرمەسكە انت ەتەمىن»،— دەدى.
ديديكوۆسكيي مەن جەمچۋجنيكوۆ باسقارعان اتتانىستان جارىتىمدى ەشتەڭە شىعارا الماعاننان كەيىن، ورىس گەنەرالدارىنىڭ ۇشى-قيىرى جوق قازاق دالاسىنا جەكە جاساق شىعارىپ ماردىمدى تابىسقا جەتە المايتىندارىنا كوزدەرى جەتكەن ورىنبور مەن ومبى باستىقتارى كەنەسارىمەن ءبىتىم جايىندا ءسوز جۇرگىزىپ، ارالارىنداعى ەسىرەيلەردى ايىرباستاۋدى ماقۇل كورگەن. ءبىراق بۇل كەزدە قازاق جەرىنە دەندەپ ەنىپ العان روسسيا پاتشالىعى كەنەسارىنىڭ ءوتىنىشىنىڭ ءبىرىن دە ورىنداماۋعا بەل بۇعان-دى. بۇعان ءبىر ەمەس، ەكى سەبەپ بار ەدى. روسسيا پاتشاسىنىڭ وتارشىلىق ساياساتى بۇل كەزدە قازاق جەرىن بىلاي قويىپ، ەندى ورتا ازياعا اۋىز سالا باستاعان. بۇل ساياحات ءۇشىن قازاق دالاسىن تەگىس الۋ وعان وتە كەرەكتى ەدى. ال ورتا ازيا مەن روسسيا اراسىندا وزىنە ابدەن باعىنباعان ەلدى ساقتاۋ پاتشانىڭ وتارشىلىق ساياساتىنا ءتىپتى قولايسىز جاعداي بولاتىن. ەكىنشى سەبەپ وسى وتارشىلىق ساياساتتى باسقارىپ، جول سىلتەپ وتىرعان اق پاتشا — نيكولاي ءبىرىنشىنىڭ ءوزىنىڭ كوزقاراسىنان تۋعان. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن ىشكى بوكەي ورداسىنىڭ حالى جايىندا گراف پ. د. كيسەليەۆتىڭ بەرگەن بايانداماسىنا ول «ءبىر پاتشالىقتىڭ ىشىندە ەكىنشى پاتشالىق بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ قول قويعان. وسى قول قويۋدا قازاق جەرىنىڭ كىندىك ورتاسىندا روسسيا پاتشالىعىنا باعىنسا دا، ءالى دە بولسا ەلدىڭ حاندىق بەينەسىن ساقتاعىسى كەلگەن كەنەسارى ءوتىنىشىنىڭ دە تاعدىرى شەشىلگەن-دى. ونىڭ ۇستىنە، «ونسىز دا شىعايىن دەپ تۇرعان كوز ەدى» دەگەندەي، اراداعى ءجۇرىپ جاتقان ءبىتىمنىڭ كۇرت توقتاتىلىپ، ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى وبرۋچيەۆتىڭ كەنەسارىعا قاتال ۇسىنىس ەتۋىنە تاعى دا ءبىر قاندى ۋاقيعا سەبەپ بولدى.
اتباسار دۋانىنان سىردارياعا دەيىن، ورتاداعى قاراقويىن، قاشىرلى، ەسىل، تەرىساققان وزەندەرىمەن ارعىناتى، ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ، قارا كەڭگىر، سارى كەڭگىر، سارىسۋ وزەندەرى بويىن جايلاعان قالىڭ. ارعىن، نايماننىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە جاعىنعان اتاقتى ەكى بايى بولعان. ءبىرى باعانالى جىرىق رۋىنان شىققان ساندىبايدىڭ ەردەنى، ەكىنشىسى — ارعىن، ءور التاي رۋىنىڭ شونجارى كىشكەنتايدىڭ اققوشقارى.
ەردەن وزگە جۇرتتان توبەسى شوقتانىپ بيىك تۇراتىن زور دەنەلى، سەمىز، تومپاق بەت اق سارى ادام بولسا، اققوشقار كونتەك ەرىن، اۋزى-باسىن تىربيعان كەلتە ساقال-مۇرت جاپقان، تولىق دەنەلى قارا تورى كىسى ەكەن. جاز جايلاۋى مەن قىس قونىسى شەكتەس قاتار وتىرعان ەكى ەلدىڭ قوس شونجارىنىڭ تىلەگى دە، ايلاسى دا ءبىر. ەكەۋ دە بىقىپ جاتقان باي.
حالىق ەردەن تۋرالى:
بالاسى ساندىبايدىڭ ەردەن، دۇزەن،
كيگەنى قىزىل تۇلكى، قارساق كۇزەن.
بىرتىندەپ ساناي الماي بىتكەن مالىن،
تولايىم قىلعان ەسەپ بىردەن جۇزدەن،—
دەسە، اققوشقار جايىندا:
ءورىسىم ەردەگى التاي — قۋاندىق-تى،
اركىمگە كورسەتىپتى جۋاندىقتى.
اققوشقار سايدالىنىڭ اۋىلىنان
ءبىر كولدەن قىرىق مىڭ جىلقى سۋارىلىپتى.
كولى بار اققوشقاردىڭ ساۋمال اتقان
ءبىر كولدەن قىرىق مىڭ جىلقى ءىشىپ جاتقان.
بايلىعىن اققوشقاردىڭ بايان قىلسام،
بەس ءجۇز ات ورىنبورعا ءبىر كۇن ساتقان،—
دەپ دارىپتەگەن.
وسى ەكى باي كەنەسارى مەن وبرۋچيەۆ اراسىندا ءبىتىم ءسوز ءجۇرىپ جاتقاندا، ەگەر وبرۋچيەۆ كەنەسارىنىڭ تىلەگىن ورىنداپ وعان ۇلىتاۋدان پريكاز قۇرىپ بەرەتىن بولسا، باۋىر باسقان جەرىمىزدەن ايرىلادى ەكەنبىز دەپ قورقىپ، قوقاننىڭ قۇشبەگى لاشكارمەن بايلانىسىپ، مىڭ جىلقىلى قىسىراقتىڭ ۇيىرلەرىن ايداپ بەرىپ، ءبىر تۇندە سالىنىپ، بىتۋگە اينالعان ۇلىتاۋ بەكىنىسىن شاپتىرادى. ادەيى «ابىلايلاپ!» تيگەن تاشكەنت قاراقشىلارى ەشكىمدى ايامايدى، جاقىندا عانا كوشىپ كەلگەن كازاك-ورىستاردىڭ قاتىن-بالاسىن، كەمپىر-شالىن قىرادى. ۇلىتاۋدىڭ كوك وراي شالعىندى ەتەگىن قان ساسىتادى.
ىرعىز بەن تورعايدا كوشىپ جۇرگەن كەنەسارىنى جوق جەردەن بۇل اراعا كەلە قويادى ەكەن دەپ كۇتپە.گەن پاتشا اسكەرى قاپىدا قالادى. ال قوقاندىقتار بار ىستەرلەرىن ءبىر تۇندە ىستەپ تايىپ وتىرادى. بۇل حابار ورىنبورعا جەتەدى: ءبورىنىڭ اۋزى جەسە دە قان، جەمەسە دە قان، كەنەسارى بۇل وقيعا مەنىڭ بۇيرىعىممەن ىستەلگەن جوق دەگەنگە وبرۋچيەۆ پەن بىلتىر گەنستىڭ ورنىنا كەلگەن گەنەرال لودىجينسكيي نانبايدى. قالاي نانسىن، بۇگىن قارسى الدارىندا سوعىسىپ جۇرگەن كەنەسارى ەرتەڭىنە جەلكەسىنەن شىعىپ بەيساۋات جاتقان بەكىنىستەرىنىڭ تالايىن ءدال وسىلاي شاپقان. ەڭ سوڭعى شابۋىلعا شىققان. ەمبى بەكىنىسى دە اپاتقا ءدال وسىلاي دۋشار بولعان. ءبىراق كەنەسارى ەشقاشان ءدال مۇنداي شەكتەن شىققان قانىشەرلىكتى كورسەتپەگەن. ال بۇل جولى... «جوق، كەنەسارىنىڭ اۋرۋى تىم اسقىنعان ەكەن. قۇتىرعان قاسقىرعا تەك اجال مەن تەمىر تور عانا قورعان». وبرۋچيەۆ پەن لودىجينسكيي قاھارىنا ءمىنىپ، ءجۇرىپ جاتقان ءبىتىم ءسوز بىردەن تىيىلدى. كوكەك ايىنىڭ اياق كەزىندە ءبىتىم ورنىنا بۇيرىق قاعازدى الىپ ورتادا قىرىق بەس كۇن ءجۇرىپ وفيسەر دولگوۆ كەنەسارىنىڭ اۋلىنا كەلدى.
بۇل بۇيرىقتا بىلاي دەلىنگەن:
1) قازاق دالاسىندا كوشىپ جۇرگەن ورىنبورعا قارايتىن بارلىق قازاق اۋىلدارى روسسيا يمپەرياسىنىڭ بولىنبەس مەنشىگى دەپ سانالادى. ءار شاڭىراقتان كۇمىستەي ءبىر سوم ەلۋ تيىن سالىق الىنىلادى.
2) قازاق اۋىلدارى پاتشاعا سالىق تولەيتىن بولعاندىقتان، ولاردان زەكەت جيناۋعا سىزگە رۇقسات ەتىلمەيدى.
3) اۋىر قىلمىستى ىستەر روسسيا يمپەرياسىنىڭ زاڭىمەنەن سوتتالادى. ال ەلۋ سومنان اسىپ تۇسەتىن الىم-بەرىس ىستەر شەكارا كوميسسياسىندا قارالادى.
4) ورىس، تاتار، باشقۇرت قاشقىندارىنا پانا بەرۋگە رۇقسات ەتىلمەيدى. ءقازىر كۇندە كەنەسارى قاراماعىندا جۇرگەن مۇنداي ادامدار تەز روسسياعا قايتارىلۋعا ءتيىس،
5) روسسيا اق پاتشاسىنىڭ بيلىگىندە بولعاندىقتان كەنەسارىنىڭ اق پاتشا وزىنە قاس سانايتىن كىسىلەرمەن ياكي مەملەكەتتەرمەن ەشبىر قارىم-قاتىناس جاساۋعا قاقىسى جوق.
6) «سۇلتان مىرزا، سىزگە، ءسىزدىڭ تۋىس، سەرىكتەرىڭىزگە ۇكىمەت ءوزى بەرمەگەن دارەجە، شەندى ءوز بەتتەرىڭىزبەن الۋعا بۇدان بىلاي قاراي ەشبىر رۇقسات ەتىلمەيدى» دەلىنگەن.
كەنەسارىنىڭ قونىسقا سۇراعان ىرعىز، تورعاي، ۇلىتاۋ، سارىسۋ، ەسىل، نۇرانىڭ ورنىنا ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى گەنەرال لودىجينسكيي: «سىزگە، قوڭسى-قونىستارىڭىزبەن جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋعا مەن قارا قوعا بويىن بەلگىلەيمىن»،— دەپ جاۋاپ بەرگەن. بۇل بۇيرىقتى الىپ كەلگەن دولگوۆكە لودىجينسكيي: «كەنەسارى مەن قوڭسى-قونىسىنا بەرگەن جەرىمدى ىڭعايلى ەكەنىن تۇسىندىرەرسىڭ، قىس ول بۇل ارادان ءسال وڭتۇستىك جاققا، جاز بەرى قاراي كوشۋىنە بولادى. ءبىراق ىرعىز بەن قارعاۋ وزەنىنىڭ سول جاعاسىنا شىعۋعا جانە تورعاي مەن ىرعىز وزەنىنىڭ جوعارعى تۇسىن بويلاي شەت-ىرعىزعا دەيىن كوشۋگە قاقى جوق»،— دەپ ارناپ تاپسىرعان.
كەنەسارى ورىنبور باستىقتارىنىڭ بۇل بۇيرىقتارىن ەستىگەندە ءجۇزى قۋقىلدانىپ، ءبىر ورىندا وتىرا الماعان. قايتادان «ابىلايلاپ!» اتقا قونباق تا بولعان، ءبىراق بۇل ايقاسقا ەرەر ەلىنىڭ جوقتىعى ەسىنە ءتۇسىپ، ءۇن-تۇنسىز تۇنجىراي قالعان، «ءىش قازانداي قاينايدى، كۇرەسۋگە دارمەن جوق» دەگەن مىنە وسى! ءدال ءقازىر جول تابا المايتىنىن ءتۇسىنىپ «جاۋابىن سوڭىنان بەرەرمىن» دەپ دولگوۆتى قايتارىپ جىبەرگەن.
كەنەسارى وسى كۇندەرى تاعى دا قاتتى ويعا كەتكەن. ورىنبور باستىقتارىنىڭ ايتقانىنا كونۋ — سەگىز جىل قان توگىپ الىسىپ، اقىرىندا موينىن قىل ارقانعا ءوزى كەلىپ ۇسىنۋمەن تەڭ. ال كونبەيىن دەسە بارار جەر، باسار تاۋى تاعى جوق. تورعاي مەن ۇلىتاۋدا سالىنىپ جاتقان بەكىنىستەر بىتۋگە اينالعان، اتباساردا سيىر جىلىنان بەرى پريكاز بار، جورىقتان قاجىعان ەلدىڭ ەرۋى دە ەكىتالاي. جالعىز جول روسسيا پاتشاسىنىڭ قۇرىعى ءازىر جەتە قويماعان ۇلى ءجۇزدىڭ جەرىنە كوشۋ. ونىڭ ۇستىنە ناۋرىزباي ارقىلى سۇيىك تورەنىڭ «كوشسىن» دەگەن ءسوزى دە دەم بەردى. ءبىراق كەنەسارى ۇلى ءجۇز جەرىندە ءدال وسى كەزدە وزىنە قۇرىلىپ جاتقان قاقپان بار ەكەنىن بىلمەدى.
قاقپان مىقتاپ قۇرۋلى ەدى. پەروۆسكيي مەن گەنس كەزىندەگىدەي ەمەس، ءقازىر ورىنبور باستىقتارىنىڭ كەنەسارى ەرەۋىلىن تەك قۇرتۋعا عانا بەت العانىنان حاباردار باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گورچاكوۆ ەندى كەنەسارىمەن ەڭ اقىرعى ايقاسقا دايىندالدى. «كەنەسارى شىن قابىلان، جۇرەگىنە قورعاسىن وق قادالماي، العان جولىنان تايىنبايدى. ول وقتى ورىنبور گەنەرالدارى ەمەس، مەن اتۋىم كەرەك»،— دەپ ويلادى گورچاكوۆ «جانە ول وق كەنەسارىنىڭ جۇرەگىنە مەنىڭ قاراماعىما جاتاتىن جەردە ءتيۋى كەرەك».
ارينە كەنەسارىنىڭ گەنەرال لودىجينسكيي ۇسىنعان شارتتارعا كونبەيتىنى كىمگە بولسا دا ايقىن ەدى «سوندا ول نە ىستەمەك؟ ايقاسۋعا كۇشى جوق. ارينە ۇلى ءجۇزدىڭ جەرىنە كوشەدى». وسىنداي شەشىمگە كەلگەن باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى كۇنى بۇرىن بار شاراسىن قولدانعان. بۇل كەزدە روسسيا يمپەرياسىنىڭ وتارشىلىق ساياساتى كەڭ قانات الىپ، ۇلى ءجۇزدىڭ دە جەرىنە اۋىز سالعان. ءقازىر ولاردىڭ الدىڭعى قاتارلى بەكىنىستەرى قاپال، لەپسىگە كەلىپ توقتاعان.
گورچاكوۆ ءامىرى بويىنشا وسى لەپسى مەن قاپالعا ارناپ كەلگەن گەنەرال-مايور ۆيشنيەۆسكيي، جان-جاعىنداعى قارقارالى، اياكوز، كوكپەكتى وكىرىكتەرىنىڭ اعا سۇلتاندارىمەن كۇندە ءماجىلىس، كۇندە ۇگىت جۇمىسىن جۇرگىزۋمەن بولدى. بۇل جيىندارعا ءۇش وكىرىكتىڭ اعا سۇلتاندارى مەن شونجارلارى قۇسبەك، قۇنانباي، باراق، سۇيىك، رۇستەم — ءبارى تەگىس قاتىناستى. قىرعىز ماناپتارى ورمان، جانتاي، قاليعۇل دا قاپالعا ءجيى شاقىرىلدى. وسى سەرگەلدەڭ ءبىتىم ءسوزدىڭ قورىتىندىسى اقىرىندا كەنەسارىعا قونىس بەرمەۋ بولىپ شىقتى. ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن ولار بۇل شەشىمدەرىن قاعاز جۇزىنە ءتۇسىردى. «ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز قىرىق التىنشى جىلى جيىرما ءۇشىنشى يۋن كۇنى تومەنگى قول قويۋشى ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلات، البان، سىبان، شاپىراشتى، جالايىر رۋلارىنىڭ سۇلتان بيلەرى، قارقارالى، اياكوز، كوكپەكتى وكىرىكتەرىنىڭ اعا سۇلتاندارىمەن بىرگە وتىرىپ، وسى ماجىلىسكە قاتىناسقان ءسىبىر قازاقتارىنىڭ شەكارا كوميسسياسىنىڭ ءتور اعاسى گەنەرال-مايور جانە كاۆالەر ۆيشنيەۆسكييدىڭ الدىندا ءوزىمىزدىڭ انت قاعازىمىزعا ءمورىمىز بەن تاڭبامىزدى باسىپ، ءبىزدىڭ جەرىمىزگە كەلگەن اق پاتشاعا قارسى باس كوتەرگەن قاسىم بالاسى كەنەسارى سۇلتاندى قوعام تىنىشتىعىن بۇزۋشى، ءوزىمىزدىڭ قاس جاۋىمىز دەپ ساناپ، ونىمەن ەش قارىم-قاتىناس ىستەمەۋگە كەلىستىك. جانە كەنەسارى مەن ونىڭ سەرىكتەرىنە ءوزىڭىز جايلاپ وتىرعان قونىسىمىزدان جەر بەرمەۋگە، ال ەگەر بۇگىندى-سوڭدى ءتىپتى كەنەسارى ءبىزدىڭ جەرىمىزدەن قۋىلعان كۇندە دە، ونىڭ ورتا ءجۇز، اسىرەسە بىزگە جاقىن تۇراتىن وكىرىك قازاقتارىنا ىستەگەلى جاتقان قاستىعىن ەستىسەك كۇنى بۇرىن ۇكىمەت ورىندارىنا حابار ەتۋگە ۋادەلەستىك»،— دەپ جازدى ولار وزدەرىنىڭ اكتىسىندە.
كەنەسارى قازاق ەلىن تالان-تاراج ەتىپ ءبولىپ الىپ جەكە بيلەۋگە ۇيرەنگەن اعا سۇلتان بيلەردىڭ، ءوزىنىڭ «ەلدى بىرىكتىرەم»— دەگەن نيەتىنە قارسى ەكەنىن بىلسە دە ءدال ۇلى ءجۇز بەن قىرعىز جەرىندە وزىنە مۇنداي قاقپان قۇرىلىپ جاتقانىنان بەيحابار ەدى. ال حاندىعىن ساقتاۋدىڭ بوتەن جولىن تابا الماعان سوڭ، ول بيىل ىرعىز — تورعاي جاعاسىنان كوتەرىلىپ، شۋ مەن ىلە بويىنا كوشىپ بارۋدى ءجون كوردى. باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنان قاۋىپ-قاتەر تونەتىن بولسا. ۇلى ءجۇزدىڭ شەتىن الا قىس بالقاش كولىندەگى ۇزىندىعى جەتپىس بەس، كولدەنەڭى ون بەس شاقىرىم، جان-جاعىن سۋ قورشاعان، تەك ءوندىرى عانا قۇرعاق، قامال ارالىنا بەكىنۋدى ۇيعارعان. كەلەسى جىلى جاز شىعا، اۋليەاتا، مەركە تۇسىنا كوشىپ، قوقان حاندىعىنان ءجابىر جەگەن قىرعىز ەلىن، سايرام، شۋ، سىر بويىنىڭ قازاقتارىمەن بىرىكتىرىپ، قايتادان جاۋىنا قارسى شىقپاق بولعان. ول ءۇشىن قوقان حانىنىڭ تەگەۋرىنىنەن قۇتىلىپ، جۇڭگو مەملەكەتىندەگى قازاق رۋلارىمەن — ءتىپتى قيىن بولىپ بارا جاتسا سولاي قاراي ءوتىپ كەتۋدى دە سىر عىپ تۇيگەن. قول جالعاسپاق-تىن. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى ءالى سىرتقا شىقپاعان وي. كەنەسارى وسى ويىن اقىلداسپاق بولىپ قاراماعىنداعى باتىر، بيلەرىن شاقىرعان. كەشەدەن بەرى تورعاي وزەنىنىڭ بويىنداعى بەلگىسىز وبا جانىنا شاقىرعان ادامدارى جينالا باستاعان. بۇلاردىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ باتىر سەرىكتەرىنەن بوتەن كەنەسارىعا سوڭعى كەزدە قوسىلعان بەگىمبەت رۋىنان تاۋكە باتىر، ارعىننىڭ تولەك رۋىنان جاۋكە باتىر، قاراۋىل رۋىنان باۋبەك باتىر، كەرەي رۋىنان قوشقارباي باتىر، ءتورتقارا رۋىنان بيگەلدى مەن ايگەر باتىرلار، بەردى رۋىنان سۇگىرباي باتىرلار بار. ءارقايسىسى تورعاي وزەنىنىڭ بويىنا قوستارىن تىگىپ ءماجىلىستى كۇتىپ جاتقان. ءماجىلىس ەرتەڭ باستالماق. ال كەنەسارىنىڭ بۇگىنگى اڭگىمەسى سونىڭ الدىن الا ەڭ جاقىن اقىلداس سەرىكتەرىمەن كەڭەسۋ ەدى. كورگەن ءتۇسىن ورتاعا سالۋى دا ونىڭ الىستان وراعىتقان ايلاسى.
— سونىمەن قىرعىز، قوقان، ورىس بىرىگىپ كەتسە قايتەمىز، دەيسىڭ عوي، ءابىلعازى؟— دەدى كەنەسارى كەنەت شىرقاي شىققان ءاندى دە، ميىن شىرماي جونەلگەن ويدى دا وزىنەن قۋىپ، ماناعى اڭگىمەلەرىنە قايتا ورالىپ،— سوندا ۇلى ءجۇز بەن سىر بويىندا كوشىپ جۇرگەن كىشى ءجۇزدىڭ قازاقتارىن ەسەپكە المايسىڭ عوي؟
— المايمىن. تۇلىپقا موڭىرەگەن اۋسىل قاراداي بولىپ جۇرمەسەك نەتسىن...
— سوندىقتان دا الىستان اربالاعانشا جاقىننان دوربالاعان ءجون،— دەدى تايماس.— ارقادان كەتۋىمىز ارماننان كەتۋمەن پارا-پار..
— سوندا...— كەنەسارىنىڭ تۇكسيگەن قاباقتارى كوزىن جاۋىپ جىبەردى. بۇل ونىڭ اشۋلانعان بەلگىسى،— اق پاتشا قاھارى ارقامىزعا ايازداي باتسا دا شىداي بەر دەمەكسىڭدەر مە؟
— شىداماسقا امالىمىز بولىپ تۇر ما؟— دەدى تايماس كۇرسىنىپ، كەنەسارىنىڭ توپ قۋعىنشىنىڭ ورتاسىنا تۇسكەن جارالى كوكجال بورىدەي قيىن جاعدايىن جاقسى تۇسىنگەندىكتەن، ءسوزىن باتىرا ايتىپ،— بىزگە جەتكەن اق پاتشا، قوقانعا جەتپەي مە؟ تەسكەن تاۋ ءوتىپ كەتپەسەڭ قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ... ودان دا...
— ءيا، ودان دا؟
— ۇلكەن حالىق قوي، ءبارى بىردەي ارشابوق، ءوبىرىش، بەسونتيىن سەكىلدى شەتىنەن بۇزىق ەمەس شىعار، ەلىنە، جۇرتىنا سۇيەنىپ ءتىل تابۋ كەرەك...
— يە... ءبىراق قاراڭعىمەن استارلاسقاندا نە ونەدى دەيسىڭ. قۇم جيىلىپ تاس بولماس، قۇل جيىلىپ ەل بولماس دەگەندى بىلمەيتىن بە ەدىڭ؟!
تايماس ءبىر رەتتە «سۇلتاندار جيىلىپ ەل بولعانىن دا كوردىك قوي، ەندى قۇلدارعا دا كەزەك بەرەيىك»،— دەپ قالا جازدادى دا، كەنەسارىنىڭ سالبىراپ كەتكەن قاباعىنا قاراپ، دەر كەزىندە توقتادى. «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن دەيدى عوي حالىق، بۇكىل قازاق ەلىن الدە دە حان تۇقىمىنىڭ ابىرويىنان تومەن ساناپ وتىرعانىن قاراشى، حان يەمنىڭ».
تايماس ەندى الىستان وراعىتا سويلەدى.
— ءتۇس جورۋىنا قاراسام، الدىمىزدا كۇتكەن تەك اجال بار. ءالى دە بولسا ويلانساق، كەنەكە...
— ارمانىما جەتۋ ءۇشىن ورتا جولدا اجالىم تۇرسا، ودان قورقىپ باس تارتپان. ون سەگىزىمدە نايزا ۇستاپ، جاۋعا شاپقانىمدا، ءتۇبى جاۋ قولىنان ولەتىنىمدى بىلگەم. نەسىنە ويلان دەيسىڭ ماعان؟
— ارتىڭىزدا ەرگەن جۇرتىڭىز بار عوي. ونىڭ تاعدىرىن قايتەسىز؟
— ماقساتىنا جەتە الماعان جۇرت ەندى ماعان ەرمەيدى. ال ەرە قالعانى مەن نە كورسەم، و دا سونى كورەدى. ءبىر قايىققا مىنسەك، ەندى اجالىمىز دا، اماندىعىمىز دا ءبىر بولادى.
تايماستىڭ ءىشى مۇزداپ كەتتى، «ياپىرماي، بار حالىق قىرىلىپ قالسا دا كەنەكەڭ جارتاستاي مىزعىماس. مۇنداي دا تاستاي قاتتى ادام تۋادى ەكەن!» ءبىراق كەنەسارى ەزىنىڭ سوزىنەن شىقتى. وسىدان ەكى جىلداي وتكەن سوڭ، كەكىلىتاۋ باۋرىندا بار قولىن قىرعىز، قوقان، ورىس اسكەرى قورشاپ الىپ، قۇتىلۋ جولى جالعىز عانا قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋ بولعاندا، ول: «اتتارىمىز مىقتى، ءبىز قورشاۋدى بۇزىپ شىعارمىز، ال اتتارى ناشار وزگە جۇرت نە ىستەيدى؟ جوق، سوڭىمنان ەرگەن سەرىكتەرىمدى تاستاپ، اجالدان قۇتىلماعانىم-اق بولسىن!»—دەپ ءوزى قولعا تۇسكەنشە اسكەرىمەن ءبىر بولدى، ولاردى تاستاپ باس cayعالاپ قاشپادى.
ءدال وسى ساتتە تايماس كەنەسارىعا كورشىلەس ەلدەردەن دە، سوڭىنان ەرمەگەن قازاق رۋلارىنان دا راقىم بولمايتىنىن انىق ءتۇسىندى. وعان كەنەت حان كەنە جان-جاعىن تاسقىن قاپتاعان جالعىز بايتەرەك ءتارىزدى كورىنىپ كەتتى. «ۇزاققا شىداي الا ما سول جالعىز بايتەرەك؟ بۇل سۇراققا جاۋاپتى تەك ۋاقىت قانا بەرە الاتىن ءتارىزدى. تايماس كەنەسارى باسىنا تونگەن قارا بۇلتتى ەش داۋىل سىرعىتىپ اكەتە المايتىنىن تاعى انىق سەزىندى. ول جارالانعان قاسقىرداي نەدەن بولسا دا تايىنعىسى كەلمەي تۇرعان قولباسشىسىن اياپ كەتتى. ەڭ بولماسا سوڭعى اقىلىن ايتىپ جاردەم بەرگىسى كەلدى.
— ەگەر جۇرت، تۋعان جەرىنەن ايىرىلعىسى كەلمەسە قايتەمىز؟—دەدى تايماس.— ولاردى سويىلدىڭ كۇشىمەن كوشىرە الامىز با؟
— ونداي قاتالدىقتىڭ ەندى كەرەگى قانشا؟ ەرگەنى ەرسىن. ەرگىسى كەلمەگەنى قالسىن. حالقىمنىڭ جەتكەن جەرى سول بولسا، وكپەلەگەننەن نە تاباسىڭ...
ەرتەڭىنە ءماجىلىس اشىلدى. كەنەسارى بار جاعدايدى اشىپ بەرىپ، شۋ مەن ىلە بويىنا كوشۋدەن بوتەن جول جوق دەپ ءسوزىن ءبىتىرىپ: «ال ەندى قانداي كەڭەستەرىڭ بار؟» دەپ، وتىرعاندارعا كوز تاستادى. وتىرعاندار ەش جاۋاپ بەرە الماي جەرگە قارادى. وسىلاي ءبىرتالاي مەزگىل ءوتتى.
الدەن ۋاقىتتا بارىپ تاۋكە باتىر:
— اتتا جال، ادامدا قام جوق،— دەدى اۋىر كۇرسىنىپ،— ءبىز قوزعالىپ شۋعا جەتكەنشە قىس بولادى... قىس تا ءبىر، جاۋ دا ءبىر، بوسىپ بارىپ قىرىلعانشا، اجالدى اتا-مەكەن جەرىمىزدە توسىپ العان ءجون. ەڭ بولماسا كومۋسىز قالمايىق. كوشۋدىڭ قاجەتى جوق.
تاعى دا ەشكىم ۇندەمەدى. تەك وت ءتىستى، وراق اۋىزدى قىزۋ قاندى قىپشاق يمان باتىر ورنىنان اتىپ تۇرىپ:
— نە مالتاڭدى ءوزىڭ وتىرسىڭ، تاۋكە باتىر؟— دەدى داۋسى دالا قىرانىنداي شاڭق ەتىپ،— جەرىنەن، سۋىنان ايىرىلعان حالقىنا، كەنەكەڭ «ءالى دە بولسا جاۋىڭا جەڭگىزبەيمىن، سوڭىمنان ەر» دەپ وتىرعاندا، ەل باسىنا بۇگىنگى تۋعان اۋىرتپالىقتان قورقىپ، كەيىن شەگىنەيىن دەدىڭ بە؟ اتتا جال، ادامدا قام جوق، قىس كوزى قىراۋدا دەپ ەلدىڭ قامىن ويلاعان بولاسىڭ، تاۋكە! ايداھارداي جۇتايىن دەپ كەلە جاتقان جاۋىڭنان سوڭىنان ەرگەن از ەلىن باسقا جاققا اكەتپەك كەنەكەڭنىڭ شەشىمى ەل قامى ەمەي، نەنىڭ قامى؟ ماعان سالساڭ، قاراماعىمداعى ەلۋ اۋىلدى ەرتىپ شۋعا قاراي بۇگىن كوشۋگە بارمىن. تۋعان جەرىم دەپ اق پاتشاعا كەتكەن قايىرسىز قونىسقا جابىسا بەرەر جايىم جوق.
بۇل ءماجىلىس ەكى كۇنگە سوزىلدى.
اقىرىندا قاراماعىنداعى ەلدىڭ ازعاناسى عانا كەنەسارىعا ەرىپ، قالعاندارى وزدەرىنىڭ تاستاپ كەتكەن جەرىنە قايتپاق بولدى.
كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا ءبىر تايپى ەل ەكى ءبولىنىپ كوشتى. قوشتاسقان نايزاگەر دوستار، ءبىرىن-بىرى قيماي ازەر ايىرىلىسقان سۇيىسكەن جۇرەكتەر، جىلاعان بالا، جوقتاۋ ايتقان ايەل، قايعى-قاسىرەتتەن ادامنىڭ توبە شاشى تىك تۇرارلىق...
ەڭ الدىمەن ارقاعا قايتپاقشى ەلدەر كوتەرىلدى. بۇلاردى قىستىڭ ايازىمەن بىرگە اق پاتشا اعا سۇلتاندارىنىڭ قاھارى قارسى الدى. اسىرەسە قوڭىرقۇلجا قاراماعىنان قونىس العان جۇرت قاتىگەز قاندى بالاق اعا سۇلتاننان زار جىلادى. ول كەنەسارىدا كەتكەن ءوشىن قايتىپ كەلگەن ەلدەن الدى. ءبىراق ونىڭ دا اعا سۇلتاندىق ءومىرى ۇزاققا سوزىلمادى. قياناتى تىستان اسقان كەزدە بۇنىڭ قىلمىسىن تەكسەرۋگە ومبىدان كوميسسيا شىقتى. سول كوميسسيانىڭ ىشىندە ادىلەتتى ارمان ەتكەن جاس وفيسەر ەسىركەگەن دە بار بولاتىن. ول بىلتىر عانا پەتەربۋرگ كادەت كورپۋسىن بىتىرگەن-دى. جانە وتكەن جىلى سول قالادا كۇمىسكە ۇيلەنگەن. قازاق ەلىنىڭ كەلەشەگى تەك ۇلى ورىس حالقىمەن عانا بىرگە بولسا كوگەرەتىنىنە ابدەن كوزى جەتكەن جاس وفيسەر قوڭىرقۇلجالاردان قۇتىلۋ كەرەك ەكەنىن دە ۇققان. سوندىقتان ءوزىنىڭ دەموكراتشىل ورىس وفيسەرلەرى اراسىنداعى ءقادىرىن پايدالانىن، كوميسسيانىڭ ساتىلعان وزگە مۇشەلەرىنىڭ پىكىرىن اياقسىز تاستاتىپ، قوڭىرقۇلجانى ورنىنان ءتۇسىرتتى. ءسويتىپ از دا بولسا ەلى-جۇرتى مەن كۇمىستىڭ ءوشىن قايتاردى.
ال كەنەسارى سوڭىنان قۋعىنشى شىقپاسىن دەپ وتىرعان جەرىنەن قىس تۇسە كوشتى. كەنەسارىنىڭ سوڭىنان مىڭ قارالى ءۇي ەردى. قالعان قالىڭ بۇقارا قانى قارايعان حاننان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، ءوز قونىستارىنا تارادى.
كوش الدى قارا قۇرىمدانىپ ىلديعا ءتۇسىپ كەتكەندە، كەنەسارىمەن بىرگە توبە باسىندا تۇرعان دوسقوجا اقىن شىداي الماي، دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، كەزىندەگى جاسىن ىركىپ الدى دا، قارلىققان داۋىسپەن جىر توعىتىپ قويا بەردى.
قالدىڭ دەپ قايران ەلىم، كەڭ قونىسىم،
قامىعىپ تۇردى كەنە جۇرتىن ويلاپ.
كەنە حان ەندى كوشتى «يا، قۇدايلاپ!»
تۇرعان سوڭ حان قامىعىپ، ەل جابىعىپ
دوسقوجا تولعاي بەردى كەگىن قايراپ....
كوش ۇزاعان سايىن، جىر دا ۇزاي بەردى.
شىداي الماعان كەنەسارى العا قاراي اسىعا شابا جونەلدى.
اعىباي، بۇقارباي، جەكە باتىر، يمان، قۇدايمەندى، ناۋرىزباي، بوپاي، تايماس، ءابىلعازى، تاعى ءبىر توپ كىسى اتتارىن بوربايلاي قامشىلاپ سوڭىنان ەردى. وسىدان جەتى جىل بۇرىن، كوتەرىلىس باستالعان ساتتە-اق كەنەسارىعا قوسىلعان بۇل باتىرلاردىڭ ىشىندە، ەل بيلىگىن قايتادان قولىنا العان جولامان سۇلتان عانا جوق ەدى.
كەنەسارىنىڭ بۇل اسىعا كوتەرىلۋى اجالىنا اسىعۋى بولدى. ەكى جىل وتپەي بيىلعى كورگەن ءتۇسى ءدال وڭىندەگىدەي كەلىپ، ول كەكىلىتاۋىنىڭ باۋىرىنان اجال تاپتى.
ال مىناۋ كوش شىڭعىسحان شابۋىلىنان باستاپ، التى ءجۇز جىلدان استام ءوزىنىڭ جەرى، سۋى، تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن قازاق اتتى كوشپەندى كوكجالداردىڭ ەڭ سوڭعى ۇلى كوشى ەدى.
سوڭى
You Might Also Like
-
استانادا مۇعالىمدەر كۇنىنە وراي وتكىزىلگەن ايتۋلى ءىس-شارادا «ۇزدىك پەداگوگ» رەسپۋبليكالىق بايقاۋىنىڭ جەڭىمپازدارى ماراپاتتالدى.
-
بارىنە كىنالى اپاسى. كوكبايدىڭ قالاعا باراتىنىن ەستي سالىسىمەن، بوكەندى سونىڭ ماشيناسىنا وتىرعىزىپ جىبەرەم دەپ قولدى-اياققا تۇرعىزدى ما: دايىن ماشينامەن باراسىڭ دا، كەرەك قاعاز-كىتاپتارىڭدى ساتىپ ال...
