InfoHub Logo

ءسىز ءجيى ءتۇس كورەسىز بە؟ ولاردىڭ كوبى ەسىڭىزدە قالا ما؟ ستاتيستيكا بويىنشا، تۇستەردىڭ 20 پايىزى عانا ادامنىڭ ەسىندە قالادى. الايدا تۇستەردى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتۋعا دا بولادى ەكەن.

تۇستەر جايلى ەستەلىك

عالىمدار كەز كەلگەن ادام ءار ءتۇن سايىن ءتۇس كورەدى دەگەندى ايتادى. ادام «مەن تۇسىمدە مىنانى كوردىم»، «مەن n-رەت ءتۇس كوردىم» دەگەن ۋاقىتتا، ول ەسىندە قالعان تۇستەرىن ايتادى. «ءتۇس كورۋ» دەگەن سويلەمنىڭ ءوزى ءشۇبا تۋعىزادى، ويتكەنى ءتۇستى تۋعانىنان زاعيپ ادامدار دا باستان كەشەدى. كورۋ بەينەسىنەن وزگە، تۇستە باسقانىڭ ءبارى بار، وسىلايشا، تۇستە ءان تىڭداۋعا، گۇلدى يىسكەۋگە، تاعامدى جەپ كورۋگە نەمەسە بىرەۋدىڭ جاقىنداعانىن سەزۋگە بولادى. سوندىقتان تۇندە ءتۇس كورمەيتىن ادامداردىڭ ماسەلەسى، ولارعا ءتۇستىڭ كەلمەيتىندىگىندە ەمەس، تاڭ اتقان سوڭ ەستەرىنە تۇسىرە الماۋىندا. مۇنداي ماسەلە نەگە تۋىندايدى؟

تۇستەردى ەستە ساقتاي الماۋ ماسەلەسى تەورياسىنىڭ ءبىرى بىلاي دەيدى. اقش عالىمدارى تىشقاندارعا تاجىريبە جاساعان. تاجىريبە بارىسىندا ولار نەيرونداردىڭ جاعدايىن بەلگىلەي وتىرا، قاي نەيرون جۇپتاردىڭ اراسىندا ۇشتاسۋ جۇرەتىنىن باقىلاعان. سەرگەك كەزدە بۇل پروسەسس بىلاي كورىنگەن: الدىمەن گيپپوكامپتاعى جۇيكە تالشىقتارى بەلسەندىرىلگەن، ال ميلليسيكۋندتان كەيىن ونىمەن نەوكورتەكستەگى نەيرون ۇيلەسكەن.

وسىلايشا، ەستەلىكتەر گيپپوكامپتا تۇزەلەدى دەۋگە بولادى، ال كەيىن قويما – نەوكورتەكسكە، مي قىرتىستارىنىڭ سىرتقى قاباتىنا وتەدى. وسى ەكى ارالىقتىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋ جىلدامدىعى اقپاراتتى ساقتاۋ سەنىمدىلىگىنە اسەر ەتەتىنى انىق. ءارى قاراي زەرتتەۋشىلەر وسى ەكى ارالىقتىڭ ءتۇس كەزىندە بايلانىسىن قاراستىردى. ادام تۇستەرىنىڭ كوبىن كوزدەردىڭ تەز قيمىلداۋى كەزىندە كورەدى دەپ ەسەپتەسەك، ءدال وسى ۋاقىتتا ەكى قابات جيىرەك ۇيلەسكەنى بايقالعان. ەستەلىكتەر قۇرىلۋ كەرەك بولعانىمەن، بىردەن جوق بولىپ كەتىپ وتىرعان نەمەسە تۇماندانىپ كەتۋ كەرەك بولعان.

بۇدان شىعاتىنى، مي قىرتىستارىنىڭ سىرتقى قاباتىنىڭ ەسىندە تۇستەردىڭ ساقتالۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيتىن تابيعي مەحانيزمنىڭ كەسىرىنەن ادام كورگەن تۇستەرىنىڭ بارلىعىن ەستە ساقتاي المايدى. تۇستەر جايلى ەستەلىكتەردى ساقتاۋعا قارسىلىق قورعانىش فۋنكسياسىن اتقارۋى دا مۇمكىن، جانە ادام تۇستەر بەرەتىن ارتىق اقپاراتتان ارىلىپ وتىرادى. ءبىراق بۇل تەوريانى راستاۋ ءۇشىن عالىمدارعا جەتكىلىكتى اقپارات از.

ءتۇس كورۋ بيولوگياسى

بيولوگيالىق تۇرعىدان ادام مي قىزمەتىنىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىنەن دە تۇستەرىن ەستە ساقتاي المايدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر جەكە ادامداردىڭ ساماي مەن توبە قاباتىنىڭ شەكارا ايماعى باسقالاردىكىنە قاراعاندا جاقسى جۇمىس ىستەيدى دەپ پايىمدايدى. ولار بۇل تۇجىرىمعا ەكى ءتيپتى – تۇستەرىن ءجيى ەستە ساقتايتىن جانە مۇلدە ساقتاي المايتىن ادامداردىڭ قاتىسۋىمەن بولعان تاجىريبەدەن كەيىن كەلگەن. سوڭعىلاردىڭ ميىندا ءدال سول ايماقتىڭ بەلسەندىلىگى تومەن ەكەنى بايقالعان، ال بىرىنشىلەرىندە ايماقتىڭ دامىعانى سونشالىقتى، ولار تۇسىندە كەلەتىن اقپاراتتىڭ كوپ بولىگىن ەستە ساقتاي الاتىن بولعان. الايدا تۇسىندە بولىپ جاتقان وقيعالاردى ەسىندە جەڭىل ساقتايتىن ادامدارعا بەيمازا جانە سەرگەك ۇيقى ءتان، ال تۇستەرىن ۇمىتىپ قالاتىن ادامدار تىنىش جانە ىرعاقتى ۇيىقتايتىنىن بايقاۋعا بولادى.

بۇل مالىمەتتى راستاۋ ءۇشىن عالىمدار مي بولىگىنىڭ وسى تۇيىسكەن جەرى جاراقاتتانعان ادامداردى مىسالعا كەلتىرەدى، جانە ءدال وسى زاقىمدانۋ تۇستەردى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن تولىقتاي جويعان.

سەرگەك ۇيىقتايتىن ادامدار تۇندە ءجيى ويانادى جانە ۇيقى كەزىندەگى سىرتقى قوزدىرعىشتارعا اسەرشىل كەلەدى. مۇنىڭ ءبارى توبە-ساماي ايماعىنىڭ گيپەربەلسەندىلىگىنىڭ كەسىرىنەن بولادى، ونىڭ ەرەكشە بولۋى ۇيىقتاعاندا عانا ەمەس، سەرگەك جۇرگەندە دە ميدىڭ كەنەتتەن قىزمەت ەتۋىنە اكەلەدى.

ۇيىقتاپ جاتقان ادامدارعا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن عالىمدار ەلەكتروەنسەفالوگرافيا ارقىلى ولاردىڭ مي بەلسەندىلىگىن ولشەگەن. تاجىريبەگە قاتىسۋشىلار ۇيقى كەزىندە تىنىشتاندىراتىن اۋەن تىڭداعان، ءبىراق كەيدە زەرتتەۋشىلەر ۇيىقتاپ جاتقان ادامنىڭ ەسىمىن اقىرىن ايتىپ وتىرعان. ءوز اتىنا ءار ادام شامامەن بىردەي ەلەڭ ەتكەن، الايدا سەرگەك ادامدارعا جاسالعان ءدال وسىنداي تاجىريبە تۇستەرىن ەستە ساقتاعان ادامداردىڭ اتىنا ەلەڭ ەتۋى جوعارى ەكەنىن كورسەتكەن.

كوزدەردىڭ تەز قيمىلداۋ كەزەڭى (كتق)

تۇستەردى ەستە ساقتاۋ، كوزدەردىڭ تەز قيمىلداۋ كەزەڭىندە بارىنشا ىسكە اسادى دەپ ەسەپتەلەدى. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، تۇستەر ادامعا ءدال وسى ۋاقىتتا كىرەدى. كتق-كەزەڭدەرىنىڭ ۇزاقتىعى مەن جيىلىگى ءتۇن بويى ۇزارىپ وتىرادى: الدىمەن ون مينۋتتان اسپايتىن ۇيقىنىڭ ەڭ قىسقا ءبىرىنشى كەزەڭى بولادى، ال ەڭ سوڭعى ۇيقى ەكى ساعاتقا دەيىن سوزىلۋى مۇمكىن.
ءتۇس كورۋدىڭ وزىنە كەلەتىن بولساق، كتق كەزەڭىندە بىرنەشە ءتۇس كىرۋى مۇمكىن، جانە ولار بىر-بىرىنەن ۋاقىتشا ويانۋمەن اجىراتىلادى – ءدال وسى ساتتە ءتۇستى ەستە ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك جوعارى – ءتىپتى ءتۇستى ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن جازىپ الۋعا دا بولادى. ەگەر ءتۇس نەوكورتەكس ايماعىنا «جازىلىپ» ۇلگەرسە عانا، ءتۇس جايلى ەس ساقتالىپ قالۋى مۇمكىن. كەرىسىنشە جاعدايدا، ءسىز سوڭعى ءتۇسىڭىزدى عانا ەستە ساقتاي الاسىز.

تۇستەردى ەستە ساقتاۋدىڭ نە قاجەتى بار؟

ءبىزدىڭ اعزامىز كەيبىر كەزدە تۇستەردى ەستە ساقتاي المايتىنداي جارالعان. ءبىراق ولاردى ەستە ساقتاۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ قازىرگى كەزدە ايان بەرەتىن تۇسكە سەنەتىندەر ازايىپ كەلەدى، سونىمەن قاتار ءتۇس بويىنشا بولجام جاسايتىندار دا كەمدە-كەم. فرەيديان تۇجىرىمداماسى، ادام ەسىندە قالعان ءتۇس بولشەكتەرى – ەڭ ماڭىزدى دەپ سانايدى، ال قالعان «باسەڭكى» تۇستەردى زەرتتەۋدىڭ ەش ءمانى جوق. الايدا تۇستەردى ەستە ساقتاۋعا سەبەپ تە بار ەكەن.

ءتۇس زەرتتەۋشى ورىس عالىمى ۆ. گروموۆ تۇستەر ادام ويانعان سوڭ ونىڭ ەموسيونالدى جاعدايىنا اسەر ەتەدى دەپ پايىمدايدى: «جامان ءتۇس كورگەن سوڭ ادام ءوزىن ناشار سەزىنەدى، ال جاقسى تۇستەر كەرىسىنشە كوڭىل-كۇيىن كوتەرىپ، وزىنە سەنىمدىلىك پەن سەرگەكتىك سىيلايدى». بار ماسەلە، ەگەر ادام ءوزىنىڭ جامان ءتۇس كورگەنىن ۇمىتىپ قالسا، كۇنىنىڭ نەگە ءساتسىز ءوتىپ جاتقانىن جانە كۇنى بويى نەگە كوڭىلسىز جۇرگەنىن بىلمەي قالاتىنىندا.

سول سەبەپتى، الاڭداۋشىلىقتىڭ سەبەبىن سارالاۋ بارىسىندا جامان ءتۇستىڭ اسەرىنەن دەگەن پايىمداۋ ارقىلى اعزامىزعا ارتىق سالماق تۇسىرمەۋگە تىرىسۋعا بولادى. سونىمەن قاتار، تۇستەردى ەستە ساقتاماۋدان كوپ بولا بەرمەيتىن جانە وتە سيرەك كىرەتىن جارقىن تۇستەردى جىبەرىپ الۋىمىز مۇمكىن نەمەسە ءومىر بويىنا كەرەمەت اسەر ەتەتىن سانالى تۇستەردى دە ۇمىتىپ قالۋىمىز مۇمكىن.

ءتۇستى قالاي ەستە ساقتاۋعا بولادى؟

تابيعي كەدەرگىلەرگە قاراماستان، ادام جيناقتالىپ، تۇستەردى ەستە ساقتاۋعا كۇش سالا الادى. ايتا كەتەرلىگى، تۇستەردى ەستە ساقتاۋ ءۇشىن ارتىق ۋايىم بولماۋ كەرەك جانە ءبىرشاما كۇش سالۋ قاجەت.

الدىمەن وياتقىشىڭىزدى سەلت ەتىپ وياتپايتىنداي كۇيگە كەلتىرىڭىز. وعان قوسا ۇيقىڭىز قانىق بولۋى كەرەك – ۇيقىلى-وياۋ ادامنىڭ ءتۇسىن ەستە ساقتاۋى ەكىتالاي. ويانا سالىسىمەن باسقا جۇمىستارىڭىزدى ويلاماي، ءبىرىنشى كەزەكتە «تۇسىمدە نە كوردىم؟» دەپ ويلاۋىڭىز كەرەك.
كوزىڭىزدى جۇمىپ، ءاربىر فراگمەنتتەرىن ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت جاتۋ دا ارتىق ەتپەيدى. كەيىن داپتەرگە ءتۇسىڭىزدى جازا باستاڭىز، وسىلايشا ۇساق بولشەكتەرى دە ەسىڭىزدە تۇسە باستايدى. كەيدە تۇستەردىڭ ۇمىتىلعان بولشەكتەرى تۇندە، جاتاردا ەسكە ءتۇسۋى مۇمكىن.

ەگەر تۇستەردى تابيعي جولمەن ەستە ساقتاۋ ىسكە اسپاسا، وندا تۇستەر كۇندەلىگىن جۇرگىزۋگە بولادى. وندا ءتۇس كورۋشى تۇستەرىنىڭ سيۋجەتتەرىن عانا جازىپ قويماي، ولارعا ءتان بەلگىلەردى دە جازۋ كەرەك. وسىلايشا تۇستەردى جىكتەۋگە دە بولادى، بۇل ونىڭ كەيىن ەستە ساقتاۋىنا كومەكتەسەدى. كۇندەلىك جۇرگىزۋ ءتۇنى بويى كىرگەن تىم قۇرىعاندا ءبىر ءتۇستى ەستە ساقتاۋدى ادەتكە اينالدىرادى. الايدا بۇل شەگى ەمەس. جاقسىلاپ جاتتىقسا، ءتۇس ىشىندە ۇزاعىراق جۇرۋگە، جەتى-سەگىز ءتۇستى ەستە ساقتاۋعا بولادى. وسىلايشا سەگىز ساعات ۇيقى ماعىنالى مانگە يە بولا باستايدى. دەگەنمەن مۇنداي شامادان تىس ەستە ساقتاۋ ميدىڭ اقپاراتپەن اسا قانىعۋىنا سەبەپ بولۋى مۇمكىن.

قالاي بولعاندا دا، تۇستەردى جازاتىن كۇندەلىك جۇرگىزۋ ءسىزدى قىزىقتى جانە ەستە ساقتاۋعا تۇرارلىق تۇستەر كورۋگە يتەرمەلەيدى، سوندىقتان تۇستەردى ەستە ساقتاۋعا تىرىسۋ پروسەسسىنە ۇلكەن قۇلشىنىسپەن كىرىسۋ قاجەت. 

---