InfoHub Logo

ساباقتىڭ تاقىرىبى: § 15. كوشپەلىلەر مادەنيەتى
ساباقتىڭ ماقساتى: كوشپەلىلەر مادەنيەتى تۋرالى بالالارعا جالپى تۇسىنىك بەرۋ

ساباقتىڭ مىندەتى:
بىلىمدىلىك: كوشپەلىلەر مادەنيەتىمەن ءبىلىم بەرۋ، الەۋمەتتىك ساياسي دامۋىن ءتۇسىندىرۋ، كوشپەلى تايپالار – ساق، سارمات، سكيفتەردىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتى، ولاردىڭ كوشپەلى وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسىن كورسەتۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ كوشپەلىلەر مادەنيەتى تۋرالى ءبىلىمىن دامىتۋ، ءدىني نانىم – سەنىمدەرى تۋرالى بىلىمدەرىن تەرەڭدەتۋ.
تاربيەلىك: تاريحي ساناسى قالىپتاسقان، وتان تاريحىنا قىزىعۋشىلىعى جوعارى ءبىلىمدى ازامات تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، بايانداۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: تىرەك – سىزبا، سۋرەتتەر، كارتا، كەستەنى پايدالانۋ.
ساباقتىڭ ءپانارالىق بايلانىسى: گەوگرافيا، ءدىنتانۋ

ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
• وقۋ قۇرالىن تەكسەرىپ تۇگەلدەۋ
• وقۋشىلار زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ
• ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ

ءىى ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: تىرەك – سىزبا ارقىلى
مال شارۋاشىلىعىنىڭ 3 ءتۇرى:
1. ەرەكشەلىكتەرى
2. تارالعان ايماقتارى
3. دەرەكتەر

مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋى ب. ز. د 1 – مىڭجىلدىق: رۋحاني مادەنيەتتىڭ دامۋى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، تايپا، تايپالى وداقتار، اسكەري دەموكراتيالىق باسقارۋ، وتىرىقشى مال شارۋاشىلىعى، كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى.
مەملەكەتتەر: ساق، ءۇيسىن، قاڭلى
كوشپەلى حالىقتاردىڭ اسكەري جۇيەسى

ءۇي تاپسىرماسىن بەكىتۋ.
ب. ز. د. 3 مىڭجىلدىقتا مالدى قولعا ۇيرەتكەن. ب. ز. د 2 – 1مىڭجىلدىقتا مال وسىرۋمەن قاتار ازداپ بولسا دا جەر وڭدەۋ كاسىپشىلىگى بىرگە ءجۇردى. ب. ز. د حVءىى – ءحىى عاسىرلاردا كوشەلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءۇش ءتۇرى دامىدى. العاشقى مەملەكەتتەر ب. ز. د 1 – مىڭجىلدىقتا پايدا بولدى. ولار ساق، ءۇيسىن، قاڭلى مەملەكەتتەرى. تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر تۋرالى جۇڭگو، گرەك، پارسى جازبا دەرەكتەرىنەن بىلەمىز.

ءىىى. جاڭا ساباق.
ساباقتىڭ جوسپارى:
1. كوشپەلىلەردىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتى.
2. كوشپەلىلەردىڭ رۋحاني مادەنيەتى.
3. جارتىلاي كوشپەلىلەردىڭ ءدىني نانىم – سەنىمدەرى.

1. ب. ز. د. Vءىى عاسىردان ب. ز. V عاسىرى ارالىعىندا جەتىسۋ، التاي وڭىرلەرىن مەكەندەگەن تايپالاردىڭ ماتەريالدىق ەسكەرتكىشتەرىنە توقتالار بولسا، قولا داۋىرىنە قاراعاندا الدەقايدا جەتىلگەنىن كورەمىز. ومىرگە تەمىردىڭ ەنۋى ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى.

ماتەريالدىق مادەنيەتى: وبالار، كۇمبەزدەر، ەكى، ءتورت دوڭگەلەكتى اربالار، كيىز ۇيلەر، قولونەر جانە اشەكەي بۇيىمدار، كيىم-كەشەكتەر، جازبا دەرەكتەر.

قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان ارحەولوگيالىق زاتتار ەجەلگى ساق، سارمات، ءۇيسىن، قاڭلى تايپالارىنىڭ كوشپەلى وركەنيەتىنىڭ مادەني دامۋىنىڭ تولىق دالەلى بولا الادى.

رۋحاني مادەنيەت دەگەنىمىز نە؟
2. ساق، ءۇيسىن، قاڭلى تايپالارىنىڭ جەرلەۋ ادەت – عۇرىپتارىنا قاراعاندا، و دۇنيەلىك ءومىر بار دەپ سەنىپ، ولگەندەردىڭ ەڭ قاجەتتى دەگەن بۇيىمدارىن بىرگە جەرلەگەن. ەجەلگى ءداۋىر جانە كونە جۇڭگو، يران دەرەكتەمەلەرىندە ەرتەدەگى كوشپەلى حالىقتاردىڭ سيىناتىن باستى قۇدايى – كۇن بولعان. وتقا تابىنۋ وسى كۇنگە تابىنۋدان كەلىپ شىققان سياقتى. ءدىني نانىم – سەنىمگە بايلانىستى «اڭ ءستيلى» پايدا بولعان. «اڭ ءستيلى» ونەرى مازمۇنى جاعىنان تايپالار ءومىرىن، قيالىن، اڭىزدارىن بەينەلەگەن. ونداعى اڭدار تالاسى بەينەلەرى سول كەزدەگى رۋلار مەن تايپالار اراسىنداعى تالاس – تارتىستاردى، جايلاۋشىلىق كەزدەردى ءبىلدىردى. ولار ساقتاردىڭ التىن توعالارىندا كەزدەسەدى. ەرتەدەگى شەبەرلەر كوپ جاعدايدا وزدەرىن قورشاعان جانۋارلار دۇنيەسىن بەينەلەۋگە تىرىسقان. جالپى اڭ ءستيلىنىڭ پايدا بولۋى ەكى عىلىمي بولجام بار.
ءبىرىنشىسىن جاقتاۋشىلار: «سكيف – ساق تايپالارى بۇل ونەردى الدىڭعى ازيادان قابىلداعان»، - دەپ سانايدى. سەبەبى ولار ب. ز. د V عاسىردان باستاپ ونەرلەرىن تاراتا باستاعان. ال ەكىنشى پىكىردى جاقتاۋشىلار «بۇل ىقپال ب. ز. ب. Vءى عاسىردىڭ سوڭعى كەزىنەن باستاپ ونەرلەرىن تاراتا باستاپ، احەمەنيدتەر كەزىندە ەرەكشە كۇشتى»، - دەپ دالەلدەۋگە تىرىسادى، ءبىراق ءبىرىنشى پىكىردى جوققا شىعارمايدى.

رۋحاني مادەنيەتتى قۇراۋشى سالالارى: ادەت – عۇرىپتار، زەرگەرلىك بۇيىمدار، سالت – داستۇرلەر، اڭ ءستيلى، بەينەلەۋ ونەرى.

قۇرباندىق شالۋ، وتقا تابىنۋ، بەزەندىرۋ ونەرى، اڭ ءستيلى.

3. جەر جۇزىندەگى حالىقتاردىڭ قايسىسىندا بولسىن، ولاردىڭ ءدىني – نانىم سەنىمدەرىندە العاشقى داۋىردەن ساقتالىپ كەلە جاتقان سالت – داستۇرلەرى بولادى. الماتى قالاسىنىڭ سولتۇستىك – باتىس جاعىندا 180 شاقىرىم جەردەگى تاڭبالى تاستا كۇن قۇدايى بەينەلەنگەن. مىسالى تۇرىكتەردە وتقا تابىنۋدىڭ بىردەن ءبىر مىسالى ۆيزانتيا ەلشىسى زەمارح تۇرىك قاعانى ديزابۇلعا كەلگەندە، ونى جانىپ تۇرعان وتتىڭ اراسىنان وتكىزگەننەن كەيىن قاعاننىڭ قابىلداعانىن جازادى.
سونىمەن قاتار جەرىمىزدىڭ ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا جاتۋى دۇنيەجۇزىلىك دىندەردىڭ ورنىعۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزادى. Vءىىى – ءىح عاسىردا جەرىمىزدىڭ وڭتۇستىك جانە جەتىسۋ ايماعىندا يسلام ءدىنى تاراي باستادى.
ءدىن: نانىم - سەنىم، تابىنۋ، نەستوريان ءدىنى، قۇرباندىق شالۋ، حريستيان ءدىنى، يسلام ءدىنى، بۋددا ءدىنى، رۋح.

ءىV. ساباقتى بەكىتۋ سۇراقتارى:
- حالقىمىزدىڭ بۇگىنگى تاڭدا قولدانىپ جۇرگەن قانداي ۇيلەر سول كەزدەگى ساق داۋىرىنەن جالعاسىن تاپقان
- قازىرگى ۋاقىتتا ومىرىمىزدەن وتقا تابىنۋ كورىنىستەرى بايقالادى؟
- قازىرگى ۋاقىتتا كۇن قۇداي قاي فەستيۆالدىڭ سيمۆولىنا اينالعان؟
- ءۇىىى – ءىح عع. جەرىمىزدىڭ وڭتۇستىك جانە جەتىسۋ ايماعىندا يسلام ءدىنى تاراي باستادى. ەلىمىزدە العاش ح ع. يسلام ءدىنى دەپ جاريالاعان مەملەكەت قاي مەملەكەت؟
- جەرىمىزدە قانداي دىندەر دامىدى؟

V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ: § 14. كوشپەلىلەر مادەنيەتى.
زەرتتەۋ جۇمىسى: تاڭبالىتاس، ەسىك وباسى، بەرەل وباسى.