كۇندەلىكتى ساباق جوسپارلارى، افريكا ماتەريگىنىڭ وزەندەرى مەن كولدەرى
كۇندەلىكتى ساباق جوسپارى، گەوگرافيا 7 سىنىپ
تاقىرىپتار:
46 - ساباق. افريكا ماتەريگىنىڭ وزەندەرى مەن كولدەرى.
47 - ساباق. افريكانىڭ تابيعات زونالارى
48 - ساباق. افريكا ماتەريگىنىڭ حالقى جانە ەلدەرى. سولتۇستىك افريكا ەلدەرى
49 - ساباق. باتىس، شىعىس جانە وڭتۇستىك افريكا ەلدەرى
50 - ساباق. وڭتۇستىك افريكا مەن افريكا. ساراماندىق جۇمىس №4
سىنىبى: 7
ءپانى: ماتەريكتەر مەن مۇحيتتار گەوگرافياسى
تاقىرىبى: افريكا ماتەريگىنىڭ وزەندەرى مەن كولدەرى.
ساباقتىڭ ماقساتتارى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردى افريكا ماتەريگىنىڭ وزەن كولدەرىمەن تانىستىرا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ ءتىل بايلىقتارىن سوزدىك قورىن مولايتۋ.
2. دامىتۋشىلىق: دامىتۋعا، وقىتۋعا نەگىزدەلگەن شىعارماشىلىق قيالىن، جۇيەلەۋ، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
3. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ۇجىمدىقتا، ءوز بەتىمەن جۇمىس جاساي بىلۋگە ۇيرەتۋ جانە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
وقىتۋ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ، تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ادىستەمەلىك جابدىقتالۋى: افريكانىڭ وزەن - كولدەر كارتاسى، اتلاس كارتا، وقۋلىق، قوسىمشا ماتەريالدار.
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. وقۋشىلارمەن امانداسۋ، ولاردى تۇگەندەۋ. وقۋشىلار نازارىن وزىمە اۋدارتۋ
جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ:
وزەندەرى. افريكاداعى وزەندەر جۇيەسىنىڭ نەعۇرلىم ءجيى تارالعان جەرى – ەكۆاتور ماڭى مەن ماتەريكتىڭ وڭتۇستىك - شىعىس بولىگى. ءشولدى ايماقتاردا وزەندەر وتە از. كەرىسىنشە كەۋىپ قالعان ارنالار – ۋادتەر كوپ كەزدەسەدى. ولار سيرەك جاۋاتىن جاڭبىرلار كەزىندە عانا سۋعا تولادى. جەر بەدەرىنىڭ شىعىسقا قاراي كوتەرىڭكى بولۋىنا بايلانىستى وزەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى اتلانت مۇحيتىنا قۇيادى. ماتەريك اۋدانىنىڭ 1/3 - ءى ىشكى تۇيىق الاپقا جاتادى. افريكانىڭ شىعىس بولىگىندەگى وزەندەر ءۇندى مۇحيتى الابىنا جاتادى.
جەر بەدەرىنىڭ كوتەرىڭكى بولۋىنا جانە كريستالدى جىنىستاردىڭ كەڭ تارالۋىنا بايلانىستى افريكا وزەندەرىندە شوڭعالدار مەن سارقىرامالار كوپ كەزدەسەدى. سوندىقتان وزەن سۋلارىنىڭ گيدروەنەرگەتيكالىق قورى مول. وزەندەردىڭ بارلىعى دەرلىك جاڭبىر سۋىمەن قورەكتەنەدى. سوندىقتان ەكۆاتورلىق بەلدەۋ ارقىلى اعىپ وتەتىن وزەندەردىڭ سۋى جىل بويى مول بولادى، ال باسقا بەلدەۋلەردە ىلعالدىڭ مولشەرى مەن ءتۇسۋ مەرزىمىنە بايلانىستى وزەن دەڭگەيلەرى اۋىتقىپ وتىرادى.
ماتەريكتەگى ءىرى وزەن جۇيەلەرى ءنىل، كونگو (زاير)، نيگەر، زامبەزي وزەندەرى جاتادى.
افريكا وزەندەرىنىڭ كوپشىلىگى شوڭعالدى - سارقىرامالى بولاتىندىقتان گيدروەنەرگەتيكالىق قورلارعا وتە باي. كليماتى قۇرعاق اۋدانداردان اعىپ وتەتىن وزەندەردىڭ سۋلارى ەگىستىكتەردى سۋارۋعا كەڭىنەن پايدالانىلادى. وسى ماقساتتا ءنىلدىڭ بويىندا كوپتەگەن بوگەندەر سالىنعان. ءىرى وزەندەردە كەمە قاتىناسى جولعا قويىلعان. جەرگىلىكتى تۇرعىندار وزەندەردەن بالىق اۋلاۋمەن اينالىسادى.
كولدەرى. افريكانىڭ ءىرى كولدەرى بارلىعى دەرلىك ۇلى شىعىس افريكا جارىلىستارىنىڭ بويىندا ورنالاسقان. سوندىقتان پىشىندەرى كوبىنەسە سوزىلىڭقى بولىپ كەلەدى. كولدەر وتە تەرەڭ، جان - جاعىن تىك بەتكەيلى، بيىك تاۋلار قورشاي ورنالاسادى. كولدەردىڭ ەڭ تەرەڭى تانگانيكانىڭ ەنى 50 - 80 كم، ال ۇزىندىعى 650 كم - گە جەتەدى. افريكانىڭ ەڭ ۇلكەن كولى – ۆيكتوريا پلاتفورمانىڭ ازداپ تومەن ءتۇسىپ، مايىسقان جەرىندە ورنالاسقان. سوندىقتان بۇل كول ونشا تەرەڭ ەمەس (ەڭ تەرەڭ جەرى 80م)، جاعالارى جاتىق جانە وتە كۇشتى تىلىمدەنگەن. ۆيكتوريا كولىنىڭ گەوگرافيالىق ورنىنىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى كول بەتىندە كۇشتى تولقىندار تۋعىزاتىن قاتتى داۋىلدار بولىپ تۇرادى. ەفيوپيا تاۋلى قىراتىندا لاۆا تاسقىندارىنىڭ وزەن اڭعارىن بوگەۋىنەن پايدا بولعان تانا كولى بار، ودان كوك ءنىل اعىپ شىعادى.
سولتۇستىك افريكادا ەجەلگى سۋ ايدىندارىنىڭ ورنىندا ساقتالىپ قالعان چاد كولى ورنالاسقان. ونىڭ سۋى تاياز، تەرەڭدىگى 4 - 7 م عانا، اعىنسىز كول بولعاندىقتان سۋى تۇزدى. سۋبەكۆاتورلىق بەلدەۋدەگى ورنىنا بايلانىستى كول اۋماعى جىل ىشىندە وزگەرىپ وتىرادى. جاڭبىرلى كەزەڭدە كول اۋدانى ەكى ەسەگە دەيىن ۇلعايادى. ال قۇرعاق كەزەڭدە كول سۋى تارتىلىپ، باتپاقتانادى، كول جاعالاۋى تۇز قابىرشاقتارىمەن جابىلادى.
افريكا كولدەرىنىڭ شارۋاشىلىق ماڭىزى زور. شىعىستاعى ءىرى كولدەر كەمە قاتىناسىنا پايدالانىلادى. كولدەر بالىقتارعا وتە باي. سولتۇستىك جارتى شاردان جىلى جاققا ۇشاتىن قۇستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى كولدەردە قىستاپ شىعادى. شىعىس افريكاداعى تابيعاتى كوركەم كول جاعالاۋلارىندا دۇنيەنىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىنەن كەلەتىن تۋريستەر سانى جىل سايىن ارتۋدا.
جەر استى سۋلارى. وزەندەر سيرەك تارالعان قۇرعاق اۋدانداردا جەر استى سۋلارىنىڭ مول قورى جيناقتالعان. اسىرەسە ساحارا، سۋدان، كالاحاريدە جەر استى تۇششى سۋىنىڭ مول قورى انىقتالعان. تۇششى سۋ دەڭگەيى جەر بەتىنە جاقىن جاتقان ءشولدى ايماقتاردا قۇرما پالمالارى وسەتىن شۇراتتار كوپ تارالعان.
جاڭا ساباقتا بەكىتۋ:
1. افريكا وزەندەرى قانداي الاپتارعا جاتادى؟
2. نەگە افريكا جەرىندە ىشكى تۇيىق الاپ كوپ بولىكتى قامتيدى؟
3. ماتەريكتەگى وزەن تورلارىنىڭ تارالۋىنا جەر بەدەرى قالاي اسەر ەتەدى، ول نەدەن كورىنەدى؟
4. كولدەر نەگە افريكانىڭ شىعىسىندا شوعىرلانعان؟
5. كارتادا چاد كولىنىڭ جاعالاۋى نەگە ۇزىك سىزىقتارمەن كورسەتىلگەن؟
قورىتىندى: قورىتىندىلاي كەلە، بۇگىنگى ساباقتا افريكا ماتەريگىنىڭ وزەن كولدەرىمەن تانىستىردىم.
ۇيگە تاپسىرما: §48 - وقۋ. كەسكىن كارتاعا وزەندەرى مەن كولدەرىن ءتۇسىرىپ كەلۋ.
تولىق نۇسقاسىن قاراۋ
تاقىرىپتار:
46 - ساباق. افريكا ماتەريگىنىڭ وزەندەرى مەن كولدەرى.
47 - ساباق. افريكانىڭ تابيعات زونالارى
48 - ساباق. افريكا ماتەريگىنىڭ حالقى جانە ەلدەرى. سولتۇستىك افريكا ەلدەرى
49 - ساباق. باتىس، شىعىس جانە وڭتۇستىك افريكا ەلدەرى
50 - ساباق. وڭتۇستىك افريكا مەن افريكا. ساراماندىق جۇمىس №4
سىنىبى: 7
ءپانى: ماتەريكتەر مەن مۇحيتتار گەوگرافياسى
تاقىرىبى: افريكا ماتەريگىنىڭ وزەندەرى مەن كولدەرى.
ساباقتىڭ ماقساتتارى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردى افريكا ماتەريگىنىڭ وزەن كولدەرىمەن تانىستىرا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ ءتىل بايلىقتارىن سوزدىك قورىن مولايتۋ.
2. دامىتۋشىلىق: دامىتۋعا، وقىتۋعا نەگىزدەلگەن شىعارماشىلىق قيالىن، جۇيەلەۋ، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
3. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ۇجىمدىقتا، ءوز بەتىمەن جۇمىس جاساي بىلۋگە ۇيرەتۋ جانە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
وقىتۋ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ، تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ادىستەمەلىك جابدىقتالۋى: افريكانىڭ وزەن - كولدەر كارتاسى، اتلاس كارتا، وقۋلىق، قوسىمشا ماتەريالدار.
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. وقۋشىلارمەن امانداسۋ، ولاردى تۇگەندەۋ. وقۋشىلار نازارىن وزىمە اۋدارتۋ
جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ:
وزەندەرى. افريكاداعى وزەندەر جۇيەسىنىڭ نەعۇرلىم ءجيى تارالعان جەرى – ەكۆاتور ماڭى مەن ماتەريكتىڭ وڭتۇستىك - شىعىس بولىگى. ءشولدى ايماقتاردا وزەندەر وتە از. كەرىسىنشە كەۋىپ قالعان ارنالار – ۋادتەر كوپ كەزدەسەدى. ولار سيرەك جاۋاتىن جاڭبىرلار كەزىندە عانا سۋعا تولادى. جەر بەدەرىنىڭ شىعىسقا قاراي كوتەرىڭكى بولۋىنا بايلانىستى وزەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى اتلانت مۇحيتىنا قۇيادى. ماتەريك اۋدانىنىڭ 1/3 - ءى ىشكى تۇيىق الاپقا جاتادى. افريكانىڭ شىعىس بولىگىندەگى وزەندەر ءۇندى مۇحيتى الابىنا جاتادى.
جەر بەدەرىنىڭ كوتەرىڭكى بولۋىنا جانە كريستالدى جىنىستاردىڭ كەڭ تارالۋىنا بايلانىستى افريكا وزەندەرىندە شوڭعالدار مەن سارقىرامالار كوپ كەزدەسەدى. سوندىقتان وزەن سۋلارىنىڭ گيدروەنەرگەتيكالىق قورى مول. وزەندەردىڭ بارلىعى دەرلىك جاڭبىر سۋىمەن قورەكتەنەدى. سوندىقتان ەكۆاتورلىق بەلدەۋ ارقىلى اعىپ وتەتىن وزەندەردىڭ سۋى جىل بويى مول بولادى، ال باسقا بەلدەۋلەردە ىلعالدىڭ مولشەرى مەن ءتۇسۋ مەرزىمىنە بايلانىستى وزەن دەڭگەيلەرى اۋىتقىپ وتىرادى.
ماتەريكتەگى ءىرى وزەن جۇيەلەرى ءنىل، كونگو (زاير)، نيگەر، زامبەزي وزەندەرى جاتادى.
افريكا وزەندەرىنىڭ كوپشىلىگى شوڭعالدى - سارقىرامالى بولاتىندىقتان گيدروەنەرگەتيكالىق قورلارعا وتە باي. كليماتى قۇرعاق اۋدانداردان اعىپ وتەتىن وزەندەردىڭ سۋلارى ەگىستىكتەردى سۋارۋعا كەڭىنەن پايدالانىلادى. وسى ماقساتتا ءنىلدىڭ بويىندا كوپتەگەن بوگەندەر سالىنعان. ءىرى وزەندەردە كەمە قاتىناسى جولعا قويىلعان. جەرگىلىكتى تۇرعىندار وزەندەردەن بالىق اۋلاۋمەن اينالىسادى.
كولدەرى. افريكانىڭ ءىرى كولدەرى بارلىعى دەرلىك ۇلى شىعىس افريكا جارىلىستارىنىڭ بويىندا ورنالاسقان. سوندىقتان پىشىندەرى كوبىنەسە سوزىلىڭقى بولىپ كەلەدى. كولدەر وتە تەرەڭ، جان - جاعىن تىك بەتكەيلى، بيىك تاۋلار قورشاي ورنالاسادى. كولدەردىڭ ەڭ تەرەڭى تانگانيكانىڭ ەنى 50 - 80 كم، ال ۇزىندىعى 650 كم - گە جەتەدى. افريكانىڭ ەڭ ۇلكەن كولى – ۆيكتوريا پلاتفورمانىڭ ازداپ تومەن ءتۇسىپ، مايىسقان جەرىندە ورنالاسقان. سوندىقتان بۇل كول ونشا تەرەڭ ەمەس (ەڭ تەرەڭ جەرى 80م)، جاعالارى جاتىق جانە وتە كۇشتى تىلىمدەنگەن. ۆيكتوريا كولىنىڭ گەوگرافيالىق ورنىنىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى كول بەتىندە كۇشتى تولقىندار تۋعىزاتىن قاتتى داۋىلدار بولىپ تۇرادى. ەفيوپيا تاۋلى قىراتىندا لاۆا تاسقىندارىنىڭ وزەن اڭعارىن بوگەۋىنەن پايدا بولعان تانا كولى بار، ودان كوك ءنىل اعىپ شىعادى.
سولتۇستىك افريكادا ەجەلگى سۋ ايدىندارىنىڭ ورنىندا ساقتالىپ قالعان چاد كولى ورنالاسقان. ونىڭ سۋى تاياز، تەرەڭدىگى 4 - 7 م عانا، اعىنسىز كول بولعاندىقتان سۋى تۇزدى. سۋبەكۆاتورلىق بەلدەۋدەگى ورنىنا بايلانىستى كول اۋماعى جىل ىشىندە وزگەرىپ وتىرادى. جاڭبىرلى كەزەڭدە كول اۋدانى ەكى ەسەگە دەيىن ۇلعايادى. ال قۇرعاق كەزەڭدە كول سۋى تارتىلىپ، باتپاقتانادى، كول جاعالاۋى تۇز قابىرشاقتارىمەن جابىلادى.
افريكا كولدەرىنىڭ شارۋاشىلىق ماڭىزى زور. شىعىستاعى ءىرى كولدەر كەمە قاتىناسىنا پايدالانىلادى. كولدەر بالىقتارعا وتە باي. سولتۇستىك جارتى شاردان جىلى جاققا ۇشاتىن قۇستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى كولدەردە قىستاپ شىعادى. شىعىس افريكاداعى تابيعاتى كوركەم كول جاعالاۋلارىندا دۇنيەنىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىنەن كەلەتىن تۋريستەر سانى جىل سايىن ارتۋدا.
جەر استى سۋلارى. وزەندەر سيرەك تارالعان قۇرعاق اۋدانداردا جەر استى سۋلارىنىڭ مول قورى جيناقتالعان. اسىرەسە ساحارا، سۋدان، كالاحاريدە جەر استى تۇششى سۋىنىڭ مول قورى انىقتالعان. تۇششى سۋ دەڭگەيى جەر بەتىنە جاقىن جاتقان ءشولدى ايماقتاردا قۇرما پالمالارى وسەتىن شۇراتتار كوپ تارالعان.
جاڭا ساباقتا بەكىتۋ:
1. افريكا وزەندەرى قانداي الاپتارعا جاتادى؟
2. نەگە افريكا جەرىندە ىشكى تۇيىق الاپ كوپ بولىكتى قامتيدى؟
3. ماتەريكتەگى وزەن تورلارىنىڭ تارالۋىنا جەر بەدەرى قالاي اسەر ەتەدى، ول نەدەن كورىنەدى؟
4. كولدەر نەگە افريكانىڭ شىعىسىندا شوعىرلانعان؟
5. كارتادا چاد كولىنىڭ جاعالاۋى نەگە ۇزىك سىزىقتارمەن كورسەتىلگەن؟
قورىتىندى: قورىتىندىلاي كەلە، بۇگىنگى ساباقتا افريكا ماتەريگىنىڭ وزەن كولدەرىمەن تانىستىردىم.
ۇيگە تاپسىرما: §48 - وقۋ. كەسكىن كارتاعا وزەندەرى مەن كولدەرىن ءتۇسىرىپ كەلۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
تولىق نۇسقاسىن قاراۋ
You Might Also Like
-
كۇندەلىكتى ساباق جوسپارى، گەوگرافيا 7 سىنىپ
