كۇندەلىكتى ساباق جوسپارلارى. اۋستراليا جانە مۇحيت ارالدارى. گەوگرافيالىق ورنى. جەر بەدەرى مەن پايدالى قازبالارى
كۇندەلىكتى ساباق جوسپارى، گەوگرافيا 7 سىنىپ
تاقىرىپتار:
51 - ساباق. اۋستراليا جانە مۇحيت ارالدارى. گەوگرافيالىق ورنى. جەر بەدەرى مەن پايدالى قازبالارى.
52 - ساباق. اۋستراليا ماتەريگىنىڭ كليماتى. وزەندەرى مەن كولدەرى
53 - ساباق. اۋستراليانىڭ تابيعات زونالارى
54 - ساباق. اۋستراليا وداعى
55 - ساباق. تىنىق مۇحيتى
سىنىبى: 7
ءپانى: ماتەريكتەر مەن مۇحيتتار گەوگرافياسى
تاقىرىبى: اۋستراليا جانە مۇحيت ارالدارى. گەوگرافيالىق ورنى. جەر بەدەرى مەن پايدالى قازبالارى.
ساباقتىڭ ماقساتتارى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا اۋستراليا ماتەريگىمەن تانىستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن ماڭىزىنا توقتالۋ.
2. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتا وتىرىپ، كارتامەن جۇمىستى جانداندىرۋ، تانىمدىق بەلسەندىلىگىن دامىتۋ.
3. تاربيەلىك: وقۋشىلار باسقا مەملەكەتتەرمەن تانىسا وتىرىپ، ءوز ەلىن سۇيۋگە، قۇرمەتتەۋگە، تابيعاتتى ايالاۋعا ءبىرىن - ءبىرى سىيلاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
وقىتۋ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، تۇسىندىرمەلى.
ساباقتىڭ ادىستەمەلىك جابدىقتالىنۋى: اۋستراليانىڭ فيزيكالىق كارتاسى، وقۋلىق، قوسىمشا ماتەريالدار، سۋرەتتەر.
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. وقۋشىلارمەن امانداسۋ، ولاردى تۇگەندەۋ. وقۋشىلار نازارىن وزىمە اۋدارتۋ
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ:
اۋستراليا – جەر شارىنداعى ەڭ كىشى ماتەريك. ونىڭ اۋدانى ماڭىنداعى ارالدارمەن قوسا ەسەپتەگەندە 7، 6 ملن كم². ماتەريك اتاۋىنىڭ ءوزى لاتىنشادان اۋدارعاندا «وڭتۇستىك» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ويتكەنى اۋستراليا تۇگەلىمەن وڭتۇستىك جارتى شاردا جاتىر، وڭتۇستىك تروپيك شەڭبەرى ونى ءدال ورتاسىنان كەسىپ وتەدى. اۋدانىنىڭ كىشى بولۋىنا قاراماستان، ماتەريك تابيعاتىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار:
• اۋستراليا – جەر شارىنداعى ەڭ الاسا ماتەريك، ورتاشا بيىكتىگى – 215 م.
• اۋستراليا – سونبەگەن جانارتاۋلارى جوق بىردەن - ءبىر ماتەريك.
• اۋستراليا - جەر شارىنداعى ەڭ قۇرعاق ماتەريك: ونىڭ 2/3 بولىگىن ءشولدى ايماقتار الىپ جاتىر.
• ماتەريكتىڭ باسقا قۇرلىقتاردان ەرتەرەك ءبولىنىپ قالۋىنا بايلانىستى مۇندا العاشقى ءسۇت قورەكتىلەر (جۇمىرتقا سالۋشىلار مەن قالتالىلار) مەن بيىك اعاشتار ەۆكاليپتتەر (بيىكتىگى 100 م - دەن اسادى) ساقتالىپ قالعان
• ماتەريك جاعالاۋىنداعى ۇزىندىعى 2300 كم، ەنى 2 كم - دەن 150 كم - گە دەيىن جەتەتىن جەر شارىنداعى ەڭ ءىرى مارجاندىق قۇرىلىم – ۇلكەن توسقاۋىل ءريفى ورنالاسقان.
• اۋستراليا ماتەريگىنىڭ جەرىن ءبىر عانا ەل – اۋستراليا وداعى الىپ جاتىر.
• ماتەريكتىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ بيىك ورنالاسقان نۇكتەسى – ۇلكەن سۋايرىق جوتاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى بيىكتىگى 2228 م كوسيۋشكو تاۋى، تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ تومەن ورنالاسقان نۇكتەسى – ەير كولىنىڭ دەڭگەيى (- 16م).
گەوگرافيالىق ورنى. اۋستراليا وڭتۇستىك جارتى شاردىڭ باسقا ماتەريكتەرىنەن وقشاۋ ورنالاسقان. تەك سولتۇستىگىندە ازيانىڭ ارالدارىمەن جالعاسادى. ماتەريكتىڭ جاعالاۋىنداعى ناشار تىلىمدەنگەن، ماتەريكتىڭ وڭتۇستىك - شىعىسىندا عانا بىرنەشە قولايلى قويناۋلار كەزدەسەدى. اۋستراليا جاعالاۋلارىن تىنىق جانە ءۇندى مۇحيتتارىنىڭ جىلى سۋلارى شايىپ جاتىر. مۇحيتتاعى سۋدىڭ بەتكى تەمپەراتۋراسى جازدا +28ºس - قا جەتسە، قىستا +20ºس - تان تومەن تۇسپەيدى. سوندىقتان ماتەريك جاعالاۋلارىن بويلاي، ءار ءتۇرلى پىشىندەگى مارجاندىق قۇرىلىمدار كوپتەپ كەزدەسەدى. تولىسۋ كەزىندە عانا كەمەلەر ولاردىڭ اراسىمەن اشىق مۇحيتقا شىعا الادى. اۋستراليانى جان - جاعىنان مۇحيت سۋلارى شايىپ جاتقانىمەن، ونىڭ كوپشىلىك بولىگىنە جاۋىن - شاشىن وتە از تۇسەدى. بۇل جاعالاۋ بويىمەن سۋىق اعىستاردىڭ وتۋىمەن جانە ماتەريكتىڭ وڭتۇستىك تروپيك ۇستىندەگى ورنىمەن بايلانىستى. ال جىلى اعىستار وتەتىن سولتۇستىك جانە شىعىس جاعالاۋلارىندا ىلعال ءبىرشاما مول تۇسەدى.
جەر بەدەرى مەن پايدالى قازبالارى. اۋستراليانىڭ جەر بەدەرى ونشا كۇردەلى ەمەس. افريكاداعى ءتارىزدى، ماتەريكتىڭ نەگىزگى بولىگىن گوندۆانالىق ەجەلگى پلاتفورما الىپ جاتىر. تەك شىعىستاعى ۇلكەن سۋايرىق جوتاسىنا سايكەس كەلەتىن بولىككە عانا پالەوزويلىق قاتپارلىق قۇرىلىم ءتان بولادى. كورشىلەس ورنالاسقان تىنىق مۇحيت ليتوسفەرالىق پليتاسىنداعى قوزعالىستارعا بايلانىستى ماتەريك بىرنەشە رەت تۇتاستاي كوتەرىلدى جانە تومەن ءتۇسىپ، مايىسۋلارعا ۇشىرادى. سونىڭ اسەرىنەن ودان جاڭا گۆينەيا ارالىنىڭ وڭتۇستىگىن قۇرايتىن بولىك پەن تاسمان ارالى ءبولىنىپ، بۇعازدار مەن شىعاناقتار جۇيەسى قالىپتاستى.
پلاتفورما فۋندامەنتىن قۇرايتىن كريستالدى جىنىستار ونىڭ باتىسى مەن ورتالىق بولىگىندە جەر بەتىنە شىعىپ جاتىر. مۇندا ورتاشا بيىكتىگى 400 - 600 م - لىك الاسا تاۋلى ۇستىرتتەر مەن جەكەلەگەن كۇمبەزدى تاۋلار تارالعان. تاۋلاردىڭ كەيبىر بولىكتەرىنىڭ بيىكتىگى 1000 - 1500 م - گا جەتەدى. قۇرعاق كليمات جاعدايىندا جۇرەتىن فيزيكالىق ۇگىلۋ اسەرىنەن تاۋلاردا سان الۋان تاڭعاجايىپ پىشىندەر قالىپتاسقان. تاۋ ەتەكتەرىن قيىرشىق تاستار مەن قۇمدى جالدار كومكەرىپ جاتىر. پلاتفورمانىڭ شەتكى جانە قاتپارلى قۇرىلىمدارىمەن شەكتەسكەن بولىكتەرىنە ويپاتتار سايكەس كەلەدى.
اۋستراليا ماتەريگى پايدالى قازبالارعا باي. ولاردىڭ قالىپتاسۋ جاعدايلارى مەن قۇرامى وڭتۇستىك افريكاعا ۇقساس كەلەدى. ماتەريك التىن، اليۋمينيي، مىس، نيكەل، مارگانەس، تەمىر مەن ۋران، سيركونيي (الماستىڭ ءتۇرى) كەندەرىنە باي. اۋستراليانىڭ وڭتۇستىك - شىعىسىندا تاس كومىردىڭ ءىرى كەن ورىندارى شوعىرلانعان. ورتالىق جازىقتاردا مۇناي مەن گاز مول قورى بار.
جاڭا ساباقتى بەكىتۋ:
1. اۋستراليا گەوگرافيالىق ورنى جاعىنان افريكانىڭ قانداي بولىگىنە ۇقساس بولىپ كەلەدى؟
2. «ماتەريكتەر مەن مۇحيتتاردىڭ زەرتتەلۋ كەزەڭدەرى» تاقىرىبى بويىنشا اۋستراليانىڭ زەرتتەلۋ تاريحىنداعى ماڭىزدى وقيعالاردى ەسكە تۇسىرىڭدەر.
3. اۋستراليانىڭ جەر بەدەرى قانداي، ونى افريكانىڭ جەر بەدەرىمەن سالىستىرىڭدار.
4. فيزيكالىق كارتانى پايدالانا وتىرىپ، ماتەريكتە كەڭ تارالعان پايداسى قازبالاردى اتاڭدار.
قورىتىندى: بۇگىنگى ساباقتا، اۋستراليا جانە مۇحيت ارالدارىن، گەوگرافيالىق ورنىن جانە جەر بەدەرى مەن پايدالى قازبالارىن ايتىپ ءتۇسىندىردىم.
ۇيگە تاپسىرما: §53 - وقۋعا. كەسكىن كارتاعا اۋستراليا ورتالىعىن سالىپ كەلۋ.
تولىق نۇسقاسىن قاراۋ
تاقىرىپتار:
51 - ساباق. اۋستراليا جانە مۇحيت ارالدارى. گەوگرافيالىق ورنى. جەر بەدەرى مەن پايدالى قازبالارى.
52 - ساباق. اۋستراليا ماتەريگىنىڭ كليماتى. وزەندەرى مەن كولدەرى
53 - ساباق. اۋستراليانىڭ تابيعات زونالارى
54 - ساباق. اۋستراليا وداعى
55 - ساباق. تىنىق مۇحيتى
سىنىبى: 7
ءپانى: ماتەريكتەر مەن مۇحيتتار گەوگرافياسى
تاقىرىبى: اۋستراليا جانە مۇحيت ارالدارى. گەوگرافيالىق ورنى. جەر بەدەرى مەن پايدالى قازبالارى.
ساباقتىڭ ماقساتتارى:
1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا اۋستراليا ماتەريگىمەن تانىستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن ماڭىزىنا توقتالۋ.
2. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتا وتىرىپ، كارتامەن جۇمىستى جانداندىرۋ، تانىمدىق بەلسەندىلىگىن دامىتۋ.
3. تاربيەلىك: وقۋشىلار باسقا مەملەكەتتەرمەن تانىسا وتىرىپ، ءوز ەلىن سۇيۋگە، قۇرمەتتەۋگە، تابيعاتتى ايالاۋعا ءبىرىن - ءبىرى سىيلاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
وقىتۋ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، تۇسىندىرمەلى.
ساباقتىڭ ادىستەمەلىك جابدىقتالىنۋى: اۋستراليانىڭ فيزيكالىق كارتاسى، وقۋلىق، قوسىمشا ماتەريالدار، سۋرەتتەر.
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. وقۋشىلارمەن امانداسۋ، ولاردى تۇگەندەۋ. وقۋشىلار نازارىن وزىمە اۋدارتۋ
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ:
اۋستراليا – جەر شارىنداعى ەڭ كىشى ماتەريك. ونىڭ اۋدانى ماڭىنداعى ارالدارمەن قوسا ەسەپتەگەندە 7، 6 ملن كم². ماتەريك اتاۋىنىڭ ءوزى لاتىنشادان اۋدارعاندا «وڭتۇستىك» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ويتكەنى اۋستراليا تۇگەلىمەن وڭتۇستىك جارتى شاردا جاتىر، وڭتۇستىك تروپيك شەڭبەرى ونى ءدال ورتاسىنان كەسىپ وتەدى. اۋدانىنىڭ كىشى بولۋىنا قاراماستان، ماتەريك تابيعاتىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار:
• اۋستراليا – جەر شارىنداعى ەڭ الاسا ماتەريك، ورتاشا بيىكتىگى – 215 م.
• اۋستراليا – سونبەگەن جانارتاۋلارى جوق بىردەن - ءبىر ماتەريك.
• اۋستراليا - جەر شارىنداعى ەڭ قۇرعاق ماتەريك: ونىڭ 2/3 بولىگىن ءشولدى ايماقتار الىپ جاتىر.
• ماتەريكتىڭ باسقا قۇرلىقتاردان ەرتەرەك ءبولىنىپ قالۋىنا بايلانىستى مۇندا العاشقى ءسۇت قورەكتىلەر (جۇمىرتقا سالۋشىلار مەن قالتالىلار) مەن بيىك اعاشتار ەۆكاليپتتەر (بيىكتىگى 100 م - دەن اسادى) ساقتالىپ قالعان
• ماتەريك جاعالاۋىنداعى ۇزىندىعى 2300 كم، ەنى 2 كم - دەن 150 كم - گە دەيىن جەتەتىن جەر شارىنداعى ەڭ ءىرى مارجاندىق قۇرىلىم – ۇلكەن توسقاۋىل ءريفى ورنالاسقان.
• اۋستراليا ماتەريگىنىڭ جەرىن ءبىر عانا ەل – اۋستراليا وداعى الىپ جاتىر.
• ماتەريكتىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ بيىك ورنالاسقان نۇكتەسى – ۇلكەن سۋايرىق جوتاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى بيىكتىگى 2228 م كوسيۋشكو تاۋى، تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ تومەن ورنالاسقان نۇكتەسى – ەير كولىنىڭ دەڭگەيى (- 16م).
گەوگرافيالىق ورنى. اۋستراليا وڭتۇستىك جارتى شاردىڭ باسقا ماتەريكتەرىنەن وقشاۋ ورنالاسقان. تەك سولتۇستىگىندە ازيانىڭ ارالدارىمەن جالعاسادى. ماتەريكتىڭ جاعالاۋىنداعى ناشار تىلىمدەنگەن، ماتەريكتىڭ وڭتۇستىك - شىعىسىندا عانا بىرنەشە قولايلى قويناۋلار كەزدەسەدى. اۋستراليا جاعالاۋلارىن تىنىق جانە ءۇندى مۇحيتتارىنىڭ جىلى سۋلارى شايىپ جاتىر. مۇحيتتاعى سۋدىڭ بەتكى تەمپەراتۋراسى جازدا +28ºس - قا جەتسە، قىستا +20ºس - تان تومەن تۇسپەيدى. سوندىقتان ماتەريك جاعالاۋلارىن بويلاي، ءار ءتۇرلى پىشىندەگى مارجاندىق قۇرىلىمدار كوپتەپ كەزدەسەدى. تولىسۋ كەزىندە عانا كەمەلەر ولاردىڭ اراسىمەن اشىق مۇحيتقا شىعا الادى. اۋستراليانى جان - جاعىنان مۇحيت سۋلارى شايىپ جاتقانىمەن، ونىڭ كوپشىلىك بولىگىنە جاۋىن - شاشىن وتە از تۇسەدى. بۇل جاعالاۋ بويىمەن سۋىق اعىستاردىڭ وتۋىمەن جانە ماتەريكتىڭ وڭتۇستىك تروپيك ۇستىندەگى ورنىمەن بايلانىستى. ال جىلى اعىستار وتەتىن سولتۇستىك جانە شىعىس جاعالاۋلارىندا ىلعال ءبىرشاما مول تۇسەدى.
جەر بەدەرى مەن پايدالى قازبالارى. اۋستراليانىڭ جەر بەدەرى ونشا كۇردەلى ەمەس. افريكاداعى ءتارىزدى، ماتەريكتىڭ نەگىزگى بولىگىن گوندۆانالىق ەجەلگى پلاتفورما الىپ جاتىر. تەك شىعىستاعى ۇلكەن سۋايرىق جوتاسىنا سايكەس كەلەتىن بولىككە عانا پالەوزويلىق قاتپارلىق قۇرىلىم ءتان بولادى. كورشىلەس ورنالاسقان تىنىق مۇحيت ليتوسفەرالىق پليتاسىنداعى قوزعالىستارعا بايلانىستى ماتەريك بىرنەشە رەت تۇتاستاي كوتەرىلدى جانە تومەن ءتۇسىپ، مايىسۋلارعا ۇشىرادى. سونىڭ اسەرىنەن ودان جاڭا گۆينەيا ارالىنىڭ وڭتۇستىگىن قۇرايتىن بولىك پەن تاسمان ارالى ءبولىنىپ، بۇعازدار مەن شىعاناقتار جۇيەسى قالىپتاستى.
پلاتفورما فۋندامەنتىن قۇرايتىن كريستالدى جىنىستار ونىڭ باتىسى مەن ورتالىق بولىگىندە جەر بەتىنە شىعىپ جاتىر. مۇندا ورتاشا بيىكتىگى 400 - 600 م - لىك الاسا تاۋلى ۇستىرتتەر مەن جەكەلەگەن كۇمبەزدى تاۋلار تارالعان. تاۋلاردىڭ كەيبىر بولىكتەرىنىڭ بيىكتىگى 1000 - 1500 م - گا جەتەدى. قۇرعاق كليمات جاعدايىندا جۇرەتىن فيزيكالىق ۇگىلۋ اسەرىنەن تاۋلاردا سان الۋان تاڭعاجايىپ پىشىندەر قالىپتاسقان. تاۋ ەتەكتەرىن قيىرشىق تاستار مەن قۇمدى جالدار كومكەرىپ جاتىر. پلاتفورمانىڭ شەتكى جانە قاتپارلى قۇرىلىمدارىمەن شەكتەسكەن بولىكتەرىنە ويپاتتار سايكەس كەلەدى.
اۋستراليا ماتەريگى پايدالى قازبالارعا باي. ولاردىڭ قالىپتاسۋ جاعدايلارى مەن قۇرامى وڭتۇستىك افريكاعا ۇقساس كەلەدى. ماتەريك التىن، اليۋمينيي، مىس، نيكەل، مارگانەس، تەمىر مەن ۋران، سيركونيي (الماستىڭ ءتۇرى) كەندەرىنە باي. اۋستراليانىڭ وڭتۇستىك - شىعىسىندا تاس كومىردىڭ ءىرى كەن ورىندارى شوعىرلانعان. ورتالىق جازىقتاردا مۇناي مەن گاز مول قورى بار.
جاڭا ساباقتى بەكىتۋ:
1. اۋستراليا گەوگرافيالىق ورنى جاعىنان افريكانىڭ قانداي بولىگىنە ۇقساس بولىپ كەلەدى؟
2. «ماتەريكتەر مەن مۇحيتتاردىڭ زەرتتەلۋ كەزەڭدەرى» تاقىرىبى بويىنشا اۋستراليانىڭ زەرتتەلۋ تاريحىنداعى ماڭىزدى وقيعالاردى ەسكە تۇسىرىڭدەر.
3. اۋستراليانىڭ جەر بەدەرى قانداي، ونى افريكانىڭ جەر بەدەرىمەن سالىستىرىڭدار.
4. فيزيكالىق كارتانى پايدالانا وتىرىپ، ماتەريكتە كەڭ تارالعان پايداسى قازبالاردى اتاڭدار.
قورىتىندى: بۇگىنگى ساباقتا، اۋستراليا جانە مۇحيت ارالدارىن، گەوگرافيالىق ورنىن جانە جەر بەدەرى مەن پايدالى قازبالارىن ايتىپ ءتۇسىندىردىم.
ۇيگە تاپسىرما: §53 - وقۋعا. كەسكىن كارتاعا اۋستراليا ورتالىعىن سالىپ كەلۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
تولىق نۇسقاسىن قاراۋ
You Might Also Like
-
كۇندەلىكتى ساباق جوسپارى، سىزۋ 9 سىنىپتاقىرىپتار:1. گەومەتريالىق دەنەلەردى جازىقتىقپەن قيۋ.2. تەسىگى نەمەسە ويىعى بار گەومەتريالىق دەنەلەردىڭ پروەكسيالارى.3. دەنەنى پروەكسيالار جازىقتىعىنا پەرپەندي...
