كيىز ءۇيدىڭ ىشكى كورىنىسى، ورنەكتەردىڭ تۇستەرى مەن بوياۋلارى
بەينەلەۋ ونەرى 6 سىنىپ
تاقىرىبى: كيىز ءۇيدىڭ ىشكى كورىنىسى، ورنەكتەردىڭ تۇستەرى مەن بوياۋلارى.
ماقساتى: كيىز ءۇيدىڭ شىعۋ تاريحىمەن بەزەندىرۋ كەزىندەگى ورنەكتەردىڭ جاسالۋ جولدارى مەن ورنەكتەردە قولدانىلاتىن بوياۋ ۇلگىلەرى مەن ۇلتتىق ۇلگىدە بەزەندىرۋ تاسىلدەرىمەن تانىستىرۋ.
كوشپەلى قازاق حالقىندا مال شارۋاشىلىعى تەك ونىڭ تۇرمىس – تىرشىلىگىندە عانا ەمەس، رۋحاني مادەنيەتىندە دە كوشپەلى ءىز قالدىردى. كوشىپ – قونۋعا ىڭعايلى كيىز ءۇيدىڭ جاساۋ – جابدىقتارى نەگىزىنەن مال جۇنىنەن، تەرىسىنەن، سۇيەگىنەن جاسالعان. قازاقتىڭ كيىز ءۇيى مىناداي كيىزدەن جاسالعان جابدىقتاردان: كيىز ءۇيدى جەردەن باستاپ ۋىقتارعا دەيىن جاباتىن تۋىرلىقتان، ۋىقتان شاڭىراققا دەيىن جاباتىن ۇزەكتەن، شاڭىراقتى جاباتىن تۇندىكتەن تۇرادى. كيىزدى ورنەكتى تۋىرلىق باۋلار ارقىلى كەرەگەلەرگە بايلاعان. كيىز ءۇي ىشىنە ەنگەن ادامنىڭ نازارى بىردەن باسقۇرعا تۇسەدى. باسقۇر ءتۇرلى ءتۇستى اسەم ورنەكتەرمەن ورنەكتەلىپ، كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىن وراپ تۇرادى. تۋىرلىقتىڭ ىشكى جوعارعى باسى، تۋىرلىق، باسقۇردىڭ تومەن ءتۇسىپ تۇراتىن ورنەكتى، شاشاقتى جولاقتارى، شاشاق باۋ كيىز ءۇي ءىشىن ارلەندىرىپ، بەزەندىرە تۇسەدى.
ۇزىك جاپقى - كيىز ءۇيدىڭ ۋىقتارى مەن كەرەگەنىڭ ءبىر – بىرىمەن بىرىگەتىن جەرىن جاۋىپ تۇراتىن ءساندى جولاقشا.
كوللاج. كوللاج جۇمىسىندا ءبىز نەگىزگى استارعا ءار ءتۇرلى ماتەريالداردى قۇراستىرىپ جابىستىرامىز. كيىز توسەنىشتەردە تەك جۇننەن جاسالعان ءبىرىڭعاي ءجۇن ماتەريالى جاپسىرىلادى. جاپسىرىلعان ورنەكتەر ايقىن كورىنىپ تۇرۋ ءۇشىن ويۋدى شەكتەيتىن يىرىلگەن جىپتەر پايدالانىلادى. قازىرگى كەزدە حالىق ونەرىنىڭ كوركەم شىعارمالارىن كورسەتەتىن كورمەلەردە قازىرگى زاماننىڭ ورنەكتى كومپوزيسيالارىن كورۋگە بولادى. ولار كوبىنەسە كيىزدەن، ماتادان، تەرىدەن جاسالعان.
بۇل جۇمىستار ءداستۇرلى ۇلتتىق كيىز باسۋ، كىلەم توقۋ، سىرماق سىرۋ جۇمىستارىنىڭ كەزەڭىن قايتالايدى.
بۇيىمداردى ورنەكتەۋ.
1. سالىناتىن ورنەك ءارقاشان بۇيىمنىڭ كولەمى مەن ونىڭ پىشىنىنە سايكەس كەلەدى.
2. ورنەكتى كومپوزيسيا – نەگىزگى بۇيىمنىڭ تۇستىك فونىنىڭ ورنەكتەرگە سايكەس كەلۋى، ياعني ءبىر - بىرىمەن جاراسىمدىلىعى.
3. ورنەكتەر ءبىر - بىرىمەن تەپە - تەڭدىكتە بولادى.
4. ءتۇرلى تۇستەر ارقىلى ورنەكتى كومپوزيسيانىڭ ورتاسى، شەتى، فونى انىقتالادى.
حالىق شەبەرلەرى ويۋ - ورنەك تۇرلەرىن تۇرمىس – تىرشىلىگىنە، ءوز داۋىرىندەگى زامان اعىمىنا قاراي لايىقتاپ ورىنداعان. قازاق حالقىنىڭ ويۋ - ورنەك ونەرىنىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جۇيەلەنۋىنە ءبىرقاتار عالىمدار مەن ونەرتانۋشىلار، تاريحشىلار مەن ەتنوگرافتار اتسالىسقان.
سان عاسىرلار بويى حالىقتىڭ رۋحاني دا ماتەريالدىق يگىلىگىنە اينالعان وسىناۋ ويۋ - ورنەك ونەرى بۇگىنگى كۇنگى قوعام دامۋىنىڭ تالابىنا ساي، حالىق شەبەرلەرىنىڭ شىعارمالىق ىزدەنىستەرى ناتيجەسىندە ودان ءارى دامىپ، جاڭا ءتۇر، سونى مازمۇنعا يە بولا تۇسۋدە.
ساندىك قولدانبالى ونەر شەبەرلەرى ورنەك ەلەمەنتتەرىن تابيعاتتان الادى. سۋرەتشىنىڭ، شەبەردىڭ دارىنى مەن قابىلەتى كورگەندەرىن، جەمىس - جيدەك نەمەسە جانۋارلاردى قاعاز بەتىنە ستيليزاسيا جاساپ، جالپى ۇقساستىق ەرەكشەلىگىن ساقتاي وتىرىپ بەرۋگە باعىتتالادى.
قازىرگى ساندىك قولدانبالى ونەر شىعارمالارىنداعى ورنەكتەر ءىرى پىشىندەرمەن، ءتۇستىڭ اشىقتىعىمەن، جالپىلامالىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ونىڭ كوپ ەلەمەنتتەرى قورشاعان ورتادان الىنادى. ساندىك ورنەكتەر سىزىقتان، نۇكتەدەن، جولاقتان، داقتان قۇبىلمالى تۇستەر گامماسىن جاساي وتىرىپ قۇرالادى.
كومپوزيسيالىق تۇيىق ورنەكتەر دەگەنىمىز شەڭبەر ىشىندە، ءتۇرلى بۇرىشتار ىشىندە ورنالاسقان ورنەكتەر. وعان ءساندى تاباقشالار، ورامالدار، قول ورامالدار، باس كيىمدەر مىسال بولا الادى.
ساندىك قولدانبالى ونەرگە تۇستەگى شارتتىلىق جانە فورمانىڭ جالپىلامالىعى ءتان. ءتۇس بۇيىمنىڭ مەنشىكتى تۇسىنە سايكەستەنبەي - اق الىنا بەرەدى. مىسالى، «ءقوشقارمۇيىز» ورنەگى بۇيىمدا ءار ءتۇرلى ءتۇس – رەڭكتەرىمەن سالىنا بەرەدى.
بۇل زاۋىتتا جوعارى سىنامالى التىن جانە كۇمىس جالاتقان جاي مەتالدان جاسالعان بۇيىمدار شىعارىلادى.
زەرگەرلىك جۇمىستاردى ورىنداۋ بارىسىندا شتامپىلاۋ، دانەكەرلەۋ، بالقىتۋ، قۇيۋ، بەزەندىرۋ سياقتى بەينەلەۋ ونەرى ءىس - ارەكەتتەرى ورىندالادى.
زەرگەرلىك ونەرىندە بەينەلەپ قۇيۋ، بەدەرلەۋ، قالىپقا سالىپ قىسۋ، ءبىر زاتقا ءبىر زاتتى قيۋلاستىرۋ، كىرىكتىرۋ، قاقتاۋ، كۇمىستەۋ، تەرمەلەۋ، ءورۋ، بۇراۋ، توقىمالاۋ، ابزەلدەۋ، ت. ب. ادىستەر قولدانىلادى.
اشەكەيلىك زاتتار. ويۋ - ورنەك، اشەكەي جاساۋ شەبەرلىگى – بەينەلەۋ ونەرىنىڭ ءبىر ءتۇرى. سۋرەتشىلەر زاتتىڭ سىرتقى ءپىشىنىن دالدەپ، سۋرەتتىڭ نەعۇرلىم سول زاتقا اۋماي ۇقساپ تۇرۋ جاعىنا كوپ نازار اۋدارسا، ويۋ - ورنەك ۇلگىلەرىن جاساۋشى شەبەرلەر ءوز ورنەكتەرىندە ويلاعان زاتىنىڭ، نە سيۋجەتىنىڭ سىر - سيپاتىن وزىنشە تانىپ، ونىڭ دالمە – دالدىلىگىن گورى كوركەم، اشەكەيلى بولۋ جاعىنا باسا نازار اۋدارادى.
مىسالى: قولونەر ءىسىنىڭ شەبەرى عاني يليايەۆتىڭ كىلەم، تۇس كيىز، تەرمە - قۇرلارعا ارناپ جاساعان «ومىرتقا» ورنەگى كىلەڭ «سىنىق ءمۇيىز» ورنەگىنىڭ ەلەمەنتتەرىنەن قۇرىلعان. سونىمەن قاتار ورنەكتە ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ رۋلىق بەلگىسى بولعان «تاراق تاڭبا» دا كورىنىپ تۇر.
مىسالى، وسەتيندەردە «قوشقار ءمۇيىز» ورنەگى ەرتە زاماندا ءبىر تۇردە جاسالىپ، بارا - بارا ادەمىلەنە كەلىپ ەكىنشى تۇرگە اۋىسقان. ءبىراق باستاپقى زاتقا ۇقساستىعىنان گورى ادەمىلىگى، اشەكەيلىگى باسىمدانا تۇسكەن. مىسال رەتىندە كونە زاماننىڭ ايبالتالارىن الايىق. ايبالتاداعى ەكى ءمۇيىز – تەك ادەمىلىك ءۇشىن جاسالعان ورنەك. ال بالتا ءجۇزى دە جارتى اي بەينەسىن مەگزەپ تۇر. وسى سياقتى مۇيىزدەپ، اشەكەيلەۋ ارقىلى جاسالاتىن ورنەكتەر ارميان، ازەربايجان، تۇرىكمەن، ۋكراين، مولدوۆان جانە ت. ب. ەلدەرگە كوپ كەزدەسە بەرەدى. ارينە، ءار ەلدىڭ سالتتىق ۇعىمدارىنا، داستۇرلەرىنە بايلانىستى ولار ءار الۋان بولىپ كەلەدى. دەمەك، حالىقتار اراسىندا ءبىر - بىرىنەن ۇلگى الۋ، ونەگە اۋىسۋ ەرتەدەن – اق جاقسى ءداستۇر بولعان دەگەن ويىمىزدى بۇل جايلار تاعى دا دالەلدەي تۇسەدى. ال شىرماۋىق، شىتىرمان، گۇل، جاپىراق جانە گەومەتريالىق فيگۋرالار تەكتەس ورنەكتەر بارلىق حالىقتارعا ورتاق جانە كيىز ورنەگىنە قاراعاندا بۇلار ءبىر ىزگە تۇسكەن سياقتى
تاقىرىبى: كيىز ءۇيدىڭ ىشكى كورىنىسى، ورنەكتەردىڭ تۇستەرى مەن بوياۋلارى.
ماقساتى: كيىز ءۇيدىڭ شىعۋ تاريحىمەن بەزەندىرۋ كەزىندەگى ورنەكتەردىڭ جاسالۋ جولدارى مەن ورنەكتەردە قولدانىلاتىن بوياۋ ۇلگىلەرى مەن ۇلتتىق ۇلگىدە بەزەندىرۋ تاسىلدەرىمەن تانىستىرۋ.
كوشپەلى قازاق حالقىندا مال شارۋاشىلىعى تەك ونىڭ تۇرمىس – تىرشىلىگىندە عانا ەمەس، رۋحاني مادەنيەتىندە دە كوشپەلى ءىز قالدىردى. كوشىپ – قونۋعا ىڭعايلى كيىز ءۇيدىڭ جاساۋ – جابدىقتارى نەگىزىنەن مال جۇنىنەن، تەرىسىنەن، سۇيەگىنەن جاسالعان. قازاقتىڭ كيىز ءۇيى مىناداي كيىزدەن جاسالعان جابدىقتاردان: كيىز ءۇيدى جەردەن باستاپ ۋىقتارعا دەيىن جاباتىن تۋىرلىقتان، ۋىقتان شاڭىراققا دەيىن جاباتىن ۇزەكتەن، شاڭىراقتى جاباتىن تۇندىكتەن تۇرادى. كيىزدى ورنەكتى تۋىرلىق باۋلار ارقىلى كەرەگەلەرگە بايلاعان. كيىز ءۇي ىشىنە ەنگەن ادامنىڭ نازارى بىردەن باسقۇرعا تۇسەدى. باسقۇر ءتۇرلى ءتۇستى اسەم ورنەكتەرمەن ورنەكتەلىپ، كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىن وراپ تۇرادى. تۋىرلىقتىڭ ىشكى جوعارعى باسى، تۋىرلىق، باسقۇردىڭ تومەن ءتۇسىپ تۇراتىن ورنەكتى، شاشاقتى جولاقتارى، شاشاق باۋ كيىز ءۇي ءىشىن ارلەندىرىپ، بەزەندىرە تۇسەدى.
ۇزىك جاپقى - كيىز ءۇيدىڭ ۋىقتارى مەن كەرەگەنىڭ ءبىر – بىرىمەن بىرىگەتىن جەرىن جاۋىپ تۇراتىن ءساندى جولاقشا.
كوللاج. كوللاج جۇمىسىندا ءبىز نەگىزگى استارعا ءار ءتۇرلى ماتەريالداردى قۇراستىرىپ جابىستىرامىز. كيىز توسەنىشتەردە تەك جۇننەن جاسالعان ءبىرىڭعاي ءجۇن ماتەريالى جاپسىرىلادى. جاپسىرىلعان ورنەكتەر ايقىن كورىنىپ تۇرۋ ءۇشىن ويۋدى شەكتەيتىن يىرىلگەن جىپتەر پايدالانىلادى. قازىرگى كەزدە حالىق ونەرىنىڭ كوركەم شىعارمالارىن كورسەتەتىن كورمەلەردە قازىرگى زاماننىڭ ورنەكتى كومپوزيسيالارىن كورۋگە بولادى. ولار كوبىنەسە كيىزدەن، ماتادان، تەرىدەن جاسالعان.
بۇل جۇمىستار ءداستۇرلى ۇلتتىق كيىز باسۋ، كىلەم توقۋ، سىرماق سىرۋ جۇمىستارىنىڭ كەزەڭىن قايتالايدى.
بۇيىمداردى ورنەكتەۋ.
1. سالىناتىن ورنەك ءارقاشان بۇيىمنىڭ كولەمى مەن ونىڭ پىشىنىنە سايكەس كەلەدى.
2. ورنەكتى كومپوزيسيا – نەگىزگى بۇيىمنىڭ تۇستىك فونىنىڭ ورنەكتەرگە سايكەس كەلۋى، ياعني ءبىر - بىرىمەن جاراسىمدىلىعى.
3. ورنەكتەر ءبىر - بىرىمەن تەپە - تەڭدىكتە بولادى.
4. ءتۇرلى تۇستەر ارقىلى ورنەكتى كومپوزيسيانىڭ ورتاسى، شەتى، فونى انىقتالادى.
حالىق شەبەرلەرى ويۋ - ورنەك تۇرلەرىن تۇرمىس – تىرشىلىگىنە، ءوز داۋىرىندەگى زامان اعىمىنا قاراي لايىقتاپ ورىنداعان. قازاق حالقىنىڭ ويۋ - ورنەك ونەرىنىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جۇيەلەنۋىنە ءبىرقاتار عالىمدار مەن ونەرتانۋشىلار، تاريحشىلار مەن ەتنوگرافتار اتسالىسقان.
سان عاسىرلار بويى حالىقتىڭ رۋحاني دا ماتەريالدىق يگىلىگىنە اينالعان وسىناۋ ويۋ - ورنەك ونەرى بۇگىنگى كۇنگى قوعام دامۋىنىڭ تالابىنا ساي، حالىق شەبەرلەرىنىڭ شىعارمالىق ىزدەنىستەرى ناتيجەسىندە ودان ءارى دامىپ، جاڭا ءتۇر، سونى مازمۇنعا يە بولا تۇسۋدە.
ساندىك قولدانبالى ونەر شەبەرلەرى ورنەك ەلەمەنتتەرىن تابيعاتتان الادى. سۋرەتشىنىڭ، شەبەردىڭ دارىنى مەن قابىلەتى كورگەندەرىن، جەمىس - جيدەك نەمەسە جانۋارلاردى قاعاز بەتىنە ستيليزاسيا جاساپ، جالپى ۇقساستىق ەرەكشەلىگىن ساقتاي وتىرىپ بەرۋگە باعىتتالادى.
قازىرگى ساندىك قولدانبالى ونەر شىعارمالارىنداعى ورنەكتەر ءىرى پىشىندەرمەن، ءتۇستىڭ اشىقتىعىمەن، جالپىلامالىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ونىڭ كوپ ەلەمەنتتەرى قورشاعان ورتادان الىنادى. ساندىك ورنەكتەر سىزىقتان، نۇكتەدەن، جولاقتان، داقتان قۇبىلمالى تۇستەر گامماسىن جاساي وتىرىپ قۇرالادى.
كومپوزيسيالىق تۇيىق ورنەكتەر دەگەنىمىز شەڭبەر ىشىندە، ءتۇرلى بۇرىشتار ىشىندە ورنالاسقان ورنەكتەر. وعان ءساندى تاباقشالار، ورامالدار، قول ورامالدار، باس كيىمدەر مىسال بولا الادى.
ساندىك قولدانبالى ونەرگە تۇستەگى شارتتىلىق جانە فورمانىڭ جالپىلامالىعى ءتان. ءتۇس بۇيىمنىڭ مەنشىكتى تۇسىنە سايكەستەنبەي - اق الىنا بەرەدى. مىسالى، «ءقوشقارمۇيىز» ورنەگى بۇيىمدا ءار ءتۇرلى ءتۇس – رەڭكتەرىمەن سالىنا بەرەدى.
بۇل زاۋىتتا جوعارى سىنامالى التىن جانە كۇمىس جالاتقان جاي مەتالدان جاسالعان بۇيىمدار شىعارىلادى.
زەرگەرلىك جۇمىستاردى ورىنداۋ بارىسىندا شتامپىلاۋ، دانەكەرلەۋ، بالقىتۋ، قۇيۋ، بەزەندىرۋ سياقتى بەينەلەۋ ونەرى ءىس - ارەكەتتەرى ورىندالادى.
زەرگەرلىك ونەرىندە بەينەلەپ قۇيۋ، بەدەرلەۋ، قالىپقا سالىپ قىسۋ، ءبىر زاتقا ءبىر زاتتى قيۋلاستىرۋ، كىرىكتىرۋ، قاقتاۋ، كۇمىستەۋ، تەرمەلەۋ، ءورۋ، بۇراۋ، توقىمالاۋ، ابزەلدەۋ، ت. ب. ادىستەر قولدانىلادى.
اشەكەيلىك زاتتار. ويۋ - ورنەك، اشەكەي جاساۋ شەبەرلىگى – بەينەلەۋ ونەرىنىڭ ءبىر ءتۇرى. سۋرەتشىلەر زاتتىڭ سىرتقى ءپىشىنىن دالدەپ، سۋرەتتىڭ نەعۇرلىم سول زاتقا اۋماي ۇقساپ تۇرۋ جاعىنا كوپ نازار اۋدارسا، ويۋ - ورنەك ۇلگىلەرىن جاساۋشى شەبەرلەر ءوز ورنەكتەرىندە ويلاعان زاتىنىڭ، نە سيۋجەتىنىڭ سىر - سيپاتىن وزىنشە تانىپ، ونىڭ دالمە – دالدىلىگىن گورى كوركەم، اشەكەيلى بولۋ جاعىنا باسا نازار اۋدارادى.
مىسالى: قولونەر ءىسىنىڭ شەبەرى عاني يليايەۆتىڭ كىلەم، تۇس كيىز، تەرمە - قۇرلارعا ارناپ جاساعان «ومىرتقا» ورنەگى كىلەڭ «سىنىق ءمۇيىز» ورنەگىنىڭ ەلەمەنتتەرىنەن قۇرىلعان. سونىمەن قاتار ورنەكتە ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ رۋلىق بەلگىسى بولعان «تاراق تاڭبا» دا كورىنىپ تۇر.
مىسالى، وسەتيندەردە «قوشقار ءمۇيىز» ورنەگى ەرتە زاماندا ءبىر تۇردە جاسالىپ، بارا - بارا ادەمىلەنە كەلىپ ەكىنشى تۇرگە اۋىسقان. ءبىراق باستاپقى زاتقا ۇقساستىعىنان گورى ادەمىلىگى، اشەكەيلىگى باسىمدانا تۇسكەن. مىسال رەتىندە كونە زاماننىڭ ايبالتالارىن الايىق. ايبالتاداعى ەكى ءمۇيىز – تەك ادەمىلىك ءۇشىن جاسالعان ورنەك. ال بالتا ءجۇزى دە جارتى اي بەينەسىن مەگزەپ تۇر. وسى سياقتى مۇيىزدەپ، اشەكەيلەۋ ارقىلى جاسالاتىن ورنەكتەر ارميان، ازەربايجان، تۇرىكمەن، ۋكراين، مولدوۆان جانە ت. ب. ەلدەرگە كوپ كەزدەسە بەرەدى. ارينە، ءار ەلدىڭ سالتتىق ۇعىمدارىنا، داستۇرلەرىنە بايلانىستى ولار ءار الۋان بولىپ كەلەدى. دەمەك، حالىقتار اراسىندا ءبىر - بىرىنەن ۇلگى الۋ، ونەگە اۋىسۋ ەرتەدەن – اق جاقسى ءداستۇر بولعان دەگەن ويىمىزدى بۇل جايلار تاعى دا دالەلدەي تۇسەدى. ال شىرماۋىق، شىتىرمان، گۇل، جاپىراق جانە گەومەتريالىق فيگۋرالار تەكتەس ورنەكتەر بارلىق حالىقتارعا ورتاق جانە كيىز ورنەگىنە قاراعاندا بۇلار ءبىر ىزگە تۇسكەن سياقتى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: شاكارىم «قالقامان - مامىر» پوەماسى
