كيىز ءۇيدىڭ قۇرىلىسى
سەكسياسى: تەحنولوگيا
عىلىمي جوبانىڭ تاقىرىبى: كيىز ءۇيدىڭ قۇرىلىسى
كيەلى كيىز ءۇيىمىز
كيىز تۋىرلىقتى، اعاش ۋىقتى قازاقپىز.
مازمۇنى
1 شاڭىراق
2 ەسiك پەن ءتور
3 كەرەگەڭ كەڭ بولسىن، ەكi بوساعاڭ تەڭ بولسىن!
4 قازان - وشاق
5 باقان، ادالباقان
6 تابالدىرىقتى باسپا!
7 كيiز ۇيگە بايلانىستى قارعىستار
8 پايدالانعان ادەبيەت
9 سىرتقى سىلتەمە
كىرىسپە
مەن بۇل تاقىرىپتى تاڭداعان سەبەبىم: قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويعى كوشپەندى تۇرمىس – تىرشىلىگىنە، سالت - داستۇرىنە ساي قالىپتاسىپ، جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتىر اتا - بابا ءداستۇرىن جالعاستىرۋ ۇرپاق پارىزى. جۇمىستىڭ ماقساتى كيىز ءۇيدىڭ قۇرىلىسىمەن، ونى قۇرۋ داستۇرىمەن تانىستىرۋ، ۇمىت بولىپ، قولدانىستان شىعىپ بارا جاتقان مۇرالارىمىزدى جاڭعىرتۋ
كيىز ءۇي[1] — ورتالىق جانە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ نەگىزگى باسپاناسى؛ ورتالىق جانە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ كوشپەلى تۇرعىن ءۇيى.[2]
ول — كوشپەندىلەردىڭ تەز جىعىپ، شاپشاڭ تىگۋگە، ياعني كوشىپ - قونۋعا ىڭعايلى ءۇيى.
كوشپەندىلەردىڭ كيىز ءۇيى — تاريحىمىزداعى ەڭ ءبىرىنشى ساۋلەتتىك قۇرىلىس. كيىز ءۇيدىڭ ءىشى قىستا جىلى، جازدا سالقىن. سوندىقتان، شوپاندار دا، تۋريستەر دە پايدالانادى. كيىز ءۇي جەر سىلكىنىسىندە دە ىڭعايلى، ويتكەنى ول وڭايلىقپەن بۇزىلمايدى. قازاقستان جەر سىلكىنىسىنەن زارداپ شەككەن ەلدەرگە شاتىردىڭ ورنىنا كيىز ۇيلەر اپارىپ ءجۇر.
شاڭىراق كيiز ۇيدەگi كەڭiستiك — قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ توعىسقان جەرi. وسىندا ادام دۇنيەگە كەلەدi، ۇيلەنەدi جانە سوڭعى ساپارعا اتتانادى. ياعني ادامنىڭ تۇزدەگi تiرشiلiگiن قوسپاعانداعى ءومiرi وسىندا وتەدi.
شاڭىراق كيiز ءۇي — عالامنىڭ مودەلi. بۇكiل عالام مەن ادام اراسىن بايلانىستىرۋشى. رۋحاني مادەنيەت رەتiندە قاراستىرساق، كيiز ءۇي باسپاناعانا ەمەس ارعى الەممەن بايلانىستىرىپ، قاسكوي رۋحتاردان قورعايتىن كيەلi ورىن. قازاق ءۇيدiڭ كيەسi شاڭىراقتان باستاۋ الادى. شاڭىراق — قاسيەتتى. شاڭىراق ءۇننiڭ سيمۆولى. شاڭىراق كوتەرiلiپ جاتقاندا ەشكiم سويلەمەيدi. ويتكەنi ۇلى iس اتقارىلىپ جاتقاندا ءۇنسiزدiك ورناۋى تيiس. «جەتi ۋىق شانشىلعانشا جەتەسiز عانا سويلەيدi» دەگەن ءسوز وسىنىڭ دالەلi. شاڭىراقتىڭ ءتورت كۇلدiرەۋiشi — ءتورت تاراپتى بiلدiرەدi. ۋىقتاردى كۇننiڭ شاشىراندىسى دەپ ۇعىڭىز. ەرتەرەكتە شاڭىراققا ۇرلەگەن قارىن بايلاپ قوياتىن بولعان.
ونىڭ ءمانiسi، قۇت قۇيىلادى دەپ ەسەپتەگەن. شاڭىراقتىڭ استىندا وشاق ورنالاسادى. وشاق — ادامنىڭ وتى. شاڭىراقتىڭ ءۇستiندە اللانىڭ وتى مازداسا، تومەندە ادامنىڭ وتى لاۋلايدى.
ەسiك پەن ءتور
كيiز ءۇيدiڭ ەسiگi ادەتتە شىعىسقا قاراتىلادى. بۇل — كۇننiڭ ساۋلەسi ۇيگە بiرiنشi ءتۇسسiن دەگەندi بiلدiرەدi.
ەسiككە قاراما - قارسى بەتتە — ءتور. توردەگi ادام ەسiككە قاراپ وتىرادى. ەگەر ول مالداس قۇرىپ وتىرسا، ونىڭ اكەسi جوق دەپ ەسەپتەڭiز. اكەسi تiرi ادام مالداس قۇرمايدى. وتىرۋدىڭ ءوزiنiڭ وسىنداي تاڭبالىق ءمانi بار.
توردەگi ادام تورەلiك ايتادى. تورگە اق پەن قارا ءتۇستi سىرماق توسەلەدi. ءمانiسi، ءتور — اق پەن قارانىڭ ارا جiگiن اجىراتا الاتىن ادامنىڭ ورنى. توردە وتىرىپ، بيلiك ايتقاندار مەملەكەت بيلiگiنە دەيiن كوتەرiلگەن.
مۇنى ورحون - ەنيسەي جازباسىنداعى «ءتور» ءسوزiنiڭ مەملەكەت ماعىناسىندا قولدانىلعانىنان بايقاۋعا بولادى.
قازاقتا: «ەدiل ءۇيدiڭ — ەسiگi، جايىق ءۇيدiڭ — جاپسارى، تۇركiستان — ۇلى ءتورiمiز» دەگەن ءسوز بار.
شىڭعىس ءداۋiرiندەگi اق وردا، كوك وردا، التىن وردا دەگەندەردiڭ ءوزi — كەڭەيتiلگەن كيiز ءۇيدiڭ كوشiرمەسi iسپەتتi. سوسىن تورگە قىز بالا وتىرعان. ويتكەنi، قىز - قوناق. بابالاردان قالعان بiر ءسوز — «قىز بالا — ءتور يەسi، ۇل بالا — ءۇي يەسi».
كەرەگەڭ كەڭ بولسىن، ەكi بوساعاڭ تەڭ بولسىن!
بوساعا — ەكەۋ. وڭ جاق بوساعا جانە سول جاق بوساعا.
سول جاق بوساعاعا كەبەجە، سابا، مەس، كۇبi ت. ب. قويىلادى. سول جاق بوساعاعا كەلگەن دۇنيەنi عالىمدار «قۇت» كاتەگورياسىمەن بەلگiلەيدi. ويتكەنi جوعارىداعى اتالعان ىدىستارعا ايران، iركiت، قىمىز، شۇبات ت. ب. قۇيىلادى.
دەمەك سول جاق بوساعا — ايەلدiڭ سيمۆولى. ءدال وسىنداي ءتۇسiنiك الەمنiڭ بiرقاتار ەلدەرiندە دە بار. ال قازاق شۇڭعىل ىدىستى دا ايەلدiڭ سيمۆولى رەتiندە باعالايدى. «اياعىن كورiپ، اسىن iش، اناسىن كورiپ، قىزىن ال» دەگەن ماقالداعى «اياق» وسىنداي ماعىناسى ءۇشiن دە ماقالعا ەنگەن.
سول بوساعادان كiرگەن دۇنيە سىرتقا شىقپايدى، قاپقا تۇسەدi. قازاق مۇنى «قاپقا تۇسكەن — قاتىندىكi» دەپ بiر - اق قايىرادى.
ال وڭ بوساعا — ەركەكتiڭ سيمۆولى. وڭ جاققا ەر - تۇرمان، ات ابزەلدەرi، بۇركiت ت. ب. قويىلادى. قاتتى جاۋىن - شاشىندا مالدىڭ جاس ءتولiن دە وڭ بوساعاعا كiرگiزەتiن بولعان. وڭ جاق — ارالىق مەجە. بوساعا اتتاپ كەلگەن كەلiندi وڭ جاقتا قارسى الادى. اياعىنا «بيازى بولسىن» دەپ اقسارباستىڭ تەرiسiن توسەيدi. بوساعانى پاك بولىپ اتتاعان بويجەتكەن ارالىق مەجەدەن ءوتiپ، جانۇيالىق ءومiرiن باستايدى. ۇيلەنگەن سوڭ، توسەك - ورنىمەن سول جاققا وتەدi.
قايتىس بولعان ادامدى دا قازاق اق كيiزگە جاتقىزىپ، وڭ جاقتان شىعارادى. دەمەك وڭ جاق بiر الەۋمەتتiك ساتىدان ەكiنشi الەۋمەتتiك ساتىعا نەمەسە بiر الەممەن ەكiنشi الەمگە وتكiزەتiن كوپiر iسپەتتەس. ولاي بولسا، «كەرەگەڭ كەڭ بولسىن، ەكi بوساعاڭ تەڭ بولسىن!» دەگەن تiلەكتiڭ كەيiنگi جولدارىندا اكە - شەشەڭ امان بولسىن دەگەن استار جاتىر.
قازان - وشاق
شاڭىراقتى كوتەرگەندە باقاننىڭ ەكiنشi ۇشى تيگەن جەرگە، ياعني ءۇيدiڭ ءدال ورتاسىنا وشاق ورنالاسادى.
وشاق ورنالاسقان سوڭ، قازان اسىلادى. ال قازان اسىلعان سوڭ مiندەتتi تۇردە وعان بiردەمە قۇيىلۋى كەرەك.
قازاننىڭ بوس تۇرۋى جامان ىرىمعا سانالادى. قۇت دەگەن ءتۇسiنiكتi سارقا قۇيىپ الاتىن سيمۆولدىڭ باسى وسى — قازان. ونىڭ بiزگە جەتكەن كەرەمەت ۇلگiسi — تۇركiستانداعى تايقازان. قازاقتىڭ قازاندى قاتىن - بالامەن بiرگە اتايتىنى دا وسىدان كەلiپ شىعادى. قايدا كوشسە دە قازانىن تاستامايتىن عۇرىپ بۇگiنگi كۇنگە دەيiن جالعاسىپ كەلەدi.
قازاندى تاتۋلىقتىڭ بەلگiسi رەتiندە دە مانسۇقتايتىن اڭىزدار بار. ونىڭ بiرi: «جاۋلاسقان مىڭ باتىردىڭ نايزاسىنىڭ ۇشى ەرiتiلiپ، قازان قۇيىلعان ەكەن» دەپ باستالادى. ولاي بولسا قازاندى بەرەكە - بiرلiكتiڭ سيمۆولى رەتiندە دە تانيدى.
باقان، ادالباقان
باقان دا ەركەكتiڭ سيمۆولى. باقاندى ايەل ادام ۇستامايدى. باقان الەمدi تiرەپ تۇرعان نارسە. ال ادالباقاننىڭ ءرولi بۇدان دا جوعارى. توسەك - ورنىمەن سول جاققا شىققان ەرلi - زايىپتىلار جاستارى وسە كەلە تورگە بiر تابان جاقىنداسا، ادالباقانعا ەكi تابان جاقىندايدى.
ادالباقان — الەم اعاشىنىڭ سيمۆولى. الەم اعاشى، الەم بايتەرەگi دەگەنiڭiز — ەرتوستiك ەرتەگiسiندە ايتىلاتىن، سامۇرىق قۇس قوناتىن، ارعى الەم مەن بەرگi الەمدi جالعاستىرعان عاجايىپ اعاش. ادالباقانعا جاقىنداعان ادام — ادالدىققا جاقىنداعان ادام. ءدال وسى جاستاعىلاردىڭ دەنساۋلىعى سىر بەرiپ، جانى كۇيزەلگەندە «ءتورiمنەن كورiم جاقىن» دەپ قينالاتىنى دا بار.
تابالدىرىقتى باسپا!
ەرتەدەگi ءتۇسiنiك بويىنشا، الەم ءۇش ساتىدان تۇرادى. اسپان — رۋحتار مەكەنi. ونداعى ادامدار بەلبەۋدi باسىنان بايلاسا، جەردەگiلەر بەلiنەن، ال تومەندەگiلەر اياعىنان بايلايدى. تابالدىرىق سول تومەندەگi الەممەن بايلانىسقا ءتۇسiرەتiن مانگە يە.
مىسالى، ەرتەرەكتە شالا - جانسار تۋىلىپ، ءولiپ قالعان مالدىڭ ءتولiن تابالدىرىقتىڭ استىنا كومەتiن بولعان. ءتۇسiكتi دە سويتكەن. «تابالدىرىقتى باسپا!» دەيتiن تىيىمنىڭ شىعۋ سەبەبi، مiنە، وسىمەن بايلانىستى.
وتالماعان مىلتىق پەن قاپپاعان قاقپاندى دومداۋ ءۇشiن تابالدىرىقتىڭ استىنا قويىپ، بويىن تازا ۇستايتىن ايەل ادامعا اتتاتاتىن بولعان. سەبەپ، ارعى الەم مەن بەرگi الەمنiڭ اراسىنداعى قاسكوي رۋحتار مىلتىق پەن قاقپاندى بايلاپ تاستادى دەيتiن ءتۇسiنiك.
كيiز ۇيگە بايلانىستى قارعىستار
«شاڭىراعىڭ شارت سىنىپ، شاندىرىڭا قادالسىن، كۇلدiرەۋiشiڭ كۇرت سىنىپ ك…iڭە قادالسىن». مۇنى كەزiندە رادلوۆ جازىپ العان.
«كوك ءشوبiڭ باسىلماسىن، كۇلiڭ شاشىلماسىن». بiر قاراعاندا ءتاپ - ءتاۋiر ءسوز سەكiلدi كورiنگەنiمەن بۇل قارعىستىڭ سالماعى زiل باتپان. بۇل — ءۇيiڭنiڭ اينالاسىن جايقالعان ءشوپ باسسىن، ونى تاپتايتىن ءۇيiڭدە ادام قالماسىن، بالالارىڭ، ءۇرiم - بۇتاعىڭ جويىلسىن دەگەن ءسوز. (ەرتەرەكتە بالالاردى «كۇلشاشار» دەپ تە اتاعان). بۇل قارعىستى موڭعوليا قازاقتارىنان اقەدiل تويشان ۇلى جازىپ العان.[3]
كيىز ءۇي (ونىڭ قۇرىلىمى، ىشكى بەزەندىرىلۋى). قىرعىز - قايcاقتاردىڭ ءۇيى ونىڭ كوشپەلى ومىرىنە ىڭعايلى: ورتاشا كولەم مەن سالماقتاعى كيىز ءۇيدى ءبىر تۇيەگە ارتۋعا بولادى. ول كەرەگەلەردەن، جىڭىشكە ۋىقتار مەن بىرنەشە كيىز جابدىقتاردان تۇرادى. ءبىرىنشىسى ءۇيدىڭ نەگىزى، ال ەكىنشىسى سۋىق پەن ايازدان قورعايدى. كيىز ءۇيدىڭ اعاش قۇرامى ءۇش بولىكتەن تۇرادى: كەرەگە، ۋىق جانە شاڭىراق. تومەنگى بولىك نەمەسە كەرەگە - تۇيىسكەن جەرلەرى قايىسپەن بايلانعان، كوشۋگە كيىز ءۇيدى جىققاندا جەڭىل جينالىپ، تىككەندە كەرىلەتىن توركوز اعاشتار. كيىز ءۇيدىڭ كولەمى ەكىدەن سەگىز كەرەگەگە دەيىن بارادى1، ولاردى بىرىكتىرە بايلاعاندا قانات دەپ اتالادى.
ۋىقتار نەمەسە يىلگەن ۇشكىر اعاشتار كيىز ءۇيدىڭ كۇمبەزىن قۇرايدى، ولاردىڭ تومەنگى جاعى كەرەگەگە بايلانادى، ال جوعارعى ۇشكىر جاعى كيىز ءۇيدىڭ توبەسى - شاڭىراقتىڭ جانىنان جاسالعان تەسىكتەرگە ەنگىزىلەدى. شاڭىراق دەپ بىرنەشە دوعا ەتىپ ءيىلىپ، كولدەنەڭ شىبىقتارمەن بەكىتىلگەن اعاش دوڭگەلەكتى ايتادى. ول كيىز ءۇيدىڭ جارىق كىرەتىن جانە ءتۇتىن شىعاتىن تەسىك قىزمەتى اتقارادى. ول قاجەتىنشە اشىلىپ نەمەسە قىمتالىپ وتىراتىن كيىز تۇندىكپەن جابىلادى.
عىلىمي جوبانىڭ تاقىرىبى: كيىز ءۇيدىڭ قۇرىلىسى
كيەلى كيىز ءۇيىمىز
كيىز تۋىرلىقتى، اعاش ۋىقتى قازاقپىز.
مازمۇنى
1 شاڭىراق
2 ەسiك پەن ءتور
3 كەرەگەڭ كەڭ بولسىن، ەكi بوساعاڭ تەڭ بولسىن!
4 قازان - وشاق
5 باقان، ادالباقان
6 تابالدىرىقتى باسپا!
7 كيiز ۇيگە بايلانىستى قارعىستار
8 پايدالانعان ادەبيەت
9 سىرتقى سىلتەمە
كىرىسپە
مەن بۇل تاقىرىپتى تاڭداعان سەبەبىم: قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويعى كوشپەندى تۇرمىس – تىرشىلىگىنە، سالت - داستۇرىنە ساي قالىپتاسىپ، جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتىر اتا - بابا ءداستۇرىن جالعاستىرۋ ۇرپاق پارىزى. جۇمىستىڭ ماقساتى كيىز ءۇيدىڭ قۇرىلىسىمەن، ونى قۇرۋ داستۇرىمەن تانىستىرۋ، ۇمىت بولىپ، قولدانىستان شىعىپ بارا جاتقان مۇرالارىمىزدى جاڭعىرتۋ
كيىز ءۇي[1] — ورتالىق جانە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ نەگىزگى باسپاناسى؛ ورتالىق جانە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ كوشپەلى تۇرعىن ءۇيى.[2]
ول — كوشپەندىلەردىڭ تەز جىعىپ، شاپشاڭ تىگۋگە، ياعني كوشىپ - قونۋعا ىڭعايلى ءۇيى.
كوشپەندىلەردىڭ كيىز ءۇيى — تاريحىمىزداعى ەڭ ءبىرىنشى ساۋلەتتىك قۇرىلىس. كيىز ءۇيدىڭ ءىشى قىستا جىلى، جازدا سالقىن. سوندىقتان، شوپاندار دا، تۋريستەر دە پايدالانادى. كيىز ءۇي جەر سىلكىنىسىندە دە ىڭعايلى، ويتكەنى ول وڭايلىقپەن بۇزىلمايدى. قازاقستان جەر سىلكىنىسىنەن زارداپ شەككەن ەلدەرگە شاتىردىڭ ورنىنا كيىز ۇيلەر اپارىپ ءجۇر.
شاڭىراق كيiز ۇيدەگi كەڭiستiك — قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ توعىسقان جەرi. وسىندا ادام دۇنيەگە كەلەدi، ۇيلەنەدi جانە سوڭعى ساپارعا اتتانادى. ياعني ادامنىڭ تۇزدەگi تiرشiلiگiن قوسپاعانداعى ءومiرi وسىندا وتەدi.
شاڭىراق كيiز ءۇي — عالامنىڭ مودەلi. بۇكiل عالام مەن ادام اراسىن بايلانىستىرۋشى. رۋحاني مادەنيەت رەتiندە قاراستىرساق، كيiز ءۇي باسپاناعانا ەمەس ارعى الەممەن بايلانىستىرىپ، قاسكوي رۋحتاردان قورعايتىن كيەلi ورىن. قازاق ءۇيدiڭ كيەسi شاڭىراقتان باستاۋ الادى. شاڭىراق — قاسيەتتى. شاڭىراق ءۇننiڭ سيمۆولى. شاڭىراق كوتەرiلiپ جاتقاندا ەشكiم سويلەمەيدi. ويتكەنi ۇلى iس اتقارىلىپ جاتقاندا ءۇنسiزدiك ورناۋى تيiس. «جەتi ۋىق شانشىلعانشا جەتەسiز عانا سويلەيدi» دەگەن ءسوز وسىنىڭ دالەلi. شاڭىراقتىڭ ءتورت كۇلدiرەۋiشi — ءتورت تاراپتى بiلدiرەدi. ۋىقتاردى كۇننiڭ شاشىراندىسى دەپ ۇعىڭىز. ەرتەرەكتە شاڭىراققا ۇرلەگەن قارىن بايلاپ قوياتىن بولعان.
ونىڭ ءمانiسi، قۇت قۇيىلادى دەپ ەسەپتەگەن. شاڭىراقتىڭ استىندا وشاق ورنالاسادى. وشاق — ادامنىڭ وتى. شاڭىراقتىڭ ءۇستiندە اللانىڭ وتى مازداسا، تومەندە ادامنىڭ وتى لاۋلايدى.
ەسiك پەن ءتور
كيiز ءۇيدiڭ ەسiگi ادەتتە شىعىسقا قاراتىلادى. بۇل — كۇننiڭ ساۋلەسi ۇيگە بiرiنشi ءتۇسسiن دەگەندi بiلدiرەدi.
ەسiككە قاراما - قارسى بەتتە — ءتور. توردەگi ادام ەسiككە قاراپ وتىرادى. ەگەر ول مالداس قۇرىپ وتىرسا، ونىڭ اكەسi جوق دەپ ەسەپتەڭiز. اكەسi تiرi ادام مالداس قۇرمايدى. وتىرۋدىڭ ءوزiنiڭ وسىنداي تاڭبالىق ءمانi بار.
توردەگi ادام تورەلiك ايتادى. تورگە اق پەن قارا ءتۇستi سىرماق توسەلەدi. ءمانiسi، ءتور — اق پەن قارانىڭ ارا جiگiن اجىراتا الاتىن ادامنىڭ ورنى. توردە وتىرىپ، بيلiك ايتقاندار مەملەكەت بيلiگiنە دەيiن كوتەرiلگەن.
مۇنى ورحون - ەنيسەي جازباسىنداعى «ءتور» ءسوزiنiڭ مەملەكەت ماعىناسىندا قولدانىلعانىنان بايقاۋعا بولادى.
قازاقتا: «ەدiل ءۇيدiڭ — ەسiگi، جايىق ءۇيدiڭ — جاپسارى، تۇركiستان — ۇلى ءتورiمiز» دەگەن ءسوز بار.
شىڭعىس ءداۋiرiندەگi اق وردا، كوك وردا، التىن وردا دەگەندەردiڭ ءوزi — كەڭەيتiلگەن كيiز ءۇيدiڭ كوشiرمەسi iسپەتتi. سوسىن تورگە قىز بالا وتىرعان. ويتكەنi، قىز - قوناق. بابالاردان قالعان بiر ءسوز — «قىز بالا — ءتور يەسi، ۇل بالا — ءۇي يەسi».
كەرەگەڭ كەڭ بولسىن، ەكi بوساعاڭ تەڭ بولسىن!
بوساعا — ەكەۋ. وڭ جاق بوساعا جانە سول جاق بوساعا.
سول جاق بوساعاعا كەبەجە، سابا، مەس، كۇبi ت. ب. قويىلادى. سول جاق بوساعاعا كەلگەن دۇنيەنi عالىمدار «قۇت» كاتەگورياسىمەن بەلگiلەيدi. ويتكەنi جوعارىداعى اتالعان ىدىستارعا ايران، iركiت، قىمىز، شۇبات ت. ب. قۇيىلادى.
دەمەك سول جاق بوساعا — ايەلدiڭ سيمۆولى. ءدال وسىنداي ءتۇسiنiك الەمنiڭ بiرقاتار ەلدەرiندە دە بار. ال قازاق شۇڭعىل ىدىستى دا ايەلدiڭ سيمۆولى رەتiندە باعالايدى. «اياعىن كورiپ، اسىن iش، اناسىن كورiپ، قىزىن ال» دەگەن ماقالداعى «اياق» وسىنداي ماعىناسى ءۇشiن دە ماقالعا ەنگەن.
سول بوساعادان كiرگەن دۇنيە سىرتقا شىقپايدى، قاپقا تۇسەدi. قازاق مۇنى «قاپقا تۇسكەن — قاتىندىكi» دەپ بiر - اق قايىرادى.
ال وڭ بوساعا — ەركەكتiڭ سيمۆولى. وڭ جاققا ەر - تۇرمان، ات ابزەلدەرi، بۇركiت ت. ب. قويىلادى. قاتتى جاۋىن - شاشىندا مالدىڭ جاس ءتولiن دە وڭ بوساعاعا كiرگiزەتiن بولعان. وڭ جاق — ارالىق مەجە. بوساعا اتتاپ كەلگەن كەلiندi وڭ جاقتا قارسى الادى. اياعىنا «بيازى بولسىن» دەپ اقسارباستىڭ تەرiسiن توسەيدi. بوساعانى پاك بولىپ اتتاعان بويجەتكەن ارالىق مەجەدەن ءوتiپ، جانۇيالىق ءومiرiن باستايدى. ۇيلەنگەن سوڭ، توسەك - ورنىمەن سول جاققا وتەدi.
قايتىس بولعان ادامدى دا قازاق اق كيiزگە جاتقىزىپ، وڭ جاقتان شىعارادى. دەمەك وڭ جاق بiر الەۋمەتتiك ساتىدان ەكiنشi الەۋمەتتiك ساتىعا نەمەسە بiر الەممەن ەكiنشi الەمگە وتكiزەتiن كوپiر iسپەتتەس. ولاي بولسا، «كەرەگەڭ كەڭ بولسىن، ەكi بوساعاڭ تەڭ بولسىن!» دەگەن تiلەكتiڭ كەيiنگi جولدارىندا اكە - شەشەڭ امان بولسىن دەگەن استار جاتىر.
قازان - وشاق
شاڭىراقتى كوتەرگەندە باقاننىڭ ەكiنشi ۇشى تيگەن جەرگە، ياعني ءۇيدiڭ ءدال ورتاسىنا وشاق ورنالاسادى.
وشاق ورنالاسقان سوڭ، قازان اسىلادى. ال قازان اسىلعان سوڭ مiندەتتi تۇردە وعان بiردەمە قۇيىلۋى كەرەك.
قازاننىڭ بوس تۇرۋى جامان ىرىمعا سانالادى. قۇت دەگەن ءتۇسiنiكتi سارقا قۇيىپ الاتىن سيمۆولدىڭ باسى وسى — قازان. ونىڭ بiزگە جەتكەن كەرەمەت ۇلگiسi — تۇركiستانداعى تايقازان. قازاقتىڭ قازاندى قاتىن - بالامەن بiرگە اتايتىنى دا وسىدان كەلiپ شىعادى. قايدا كوشسە دە قازانىن تاستامايتىن عۇرىپ بۇگiنگi كۇنگە دەيiن جالعاسىپ كەلەدi.
قازاندى تاتۋلىقتىڭ بەلگiسi رەتiندە دە مانسۇقتايتىن اڭىزدار بار. ونىڭ بiرi: «جاۋلاسقان مىڭ باتىردىڭ نايزاسىنىڭ ۇشى ەرiتiلiپ، قازان قۇيىلعان ەكەن» دەپ باستالادى. ولاي بولسا قازاندى بەرەكە - بiرلiكتiڭ سيمۆولى رەتiندە دە تانيدى.
باقان، ادالباقان
باقان دا ەركەكتiڭ سيمۆولى. باقاندى ايەل ادام ۇستامايدى. باقان الەمدi تiرەپ تۇرعان نارسە. ال ادالباقاننىڭ ءرولi بۇدان دا جوعارى. توسەك - ورنىمەن سول جاققا شىققان ەرلi - زايىپتىلار جاستارى وسە كەلە تورگە بiر تابان جاقىنداسا، ادالباقانعا ەكi تابان جاقىندايدى.
ادالباقان — الەم اعاشىنىڭ سيمۆولى. الەم اعاشى، الەم بايتەرەگi دەگەنiڭiز — ەرتوستiك ەرتەگiسiندە ايتىلاتىن، سامۇرىق قۇس قوناتىن، ارعى الەم مەن بەرگi الەمدi جالعاستىرعان عاجايىپ اعاش. ادالباقانعا جاقىنداعان ادام — ادالدىققا جاقىنداعان ادام. ءدال وسى جاستاعىلاردىڭ دەنساۋلىعى سىر بەرiپ، جانى كۇيزەلگەندە «ءتورiمنەن كورiم جاقىن» دەپ قينالاتىنى دا بار.
تابالدىرىقتى باسپا!
ەرتەدەگi ءتۇسiنiك بويىنشا، الەم ءۇش ساتىدان تۇرادى. اسپان — رۋحتار مەكەنi. ونداعى ادامدار بەلبەۋدi باسىنان بايلاسا، جەردەگiلەر بەلiنەن، ال تومەندەگiلەر اياعىنان بايلايدى. تابالدىرىق سول تومەندەگi الەممەن بايلانىسقا ءتۇسiرەتiن مانگە يە.
مىسالى، ەرتەرەكتە شالا - جانسار تۋىلىپ، ءولiپ قالعان مالدىڭ ءتولiن تابالدىرىقتىڭ استىنا كومەتiن بولعان. ءتۇسiكتi دە سويتكەن. «تابالدىرىقتى باسپا!» دەيتiن تىيىمنىڭ شىعۋ سەبەبi، مiنە، وسىمەن بايلانىستى.
وتالماعان مىلتىق پەن قاپپاعان قاقپاندى دومداۋ ءۇشiن تابالدىرىقتىڭ استىنا قويىپ، بويىن تازا ۇستايتىن ايەل ادامعا اتتاتاتىن بولعان. سەبەپ، ارعى الەم مەن بەرگi الەمنiڭ اراسىنداعى قاسكوي رۋحتار مىلتىق پەن قاقپاندى بايلاپ تاستادى دەيتiن ءتۇسiنiك.
كيiز ۇيگە بايلانىستى قارعىستار
«شاڭىراعىڭ شارت سىنىپ، شاندىرىڭا قادالسىن، كۇلدiرەۋiشiڭ كۇرت سىنىپ ك…iڭە قادالسىن». مۇنى كەزiندە رادلوۆ جازىپ العان.
«كوك ءشوبiڭ باسىلماسىن، كۇلiڭ شاشىلماسىن». بiر قاراعاندا ءتاپ - ءتاۋiر ءسوز سەكiلدi كورiنگەنiمەن بۇل قارعىستىڭ سالماعى زiل باتپان. بۇل — ءۇيiڭنiڭ اينالاسىن جايقالعان ءشوپ باسسىن، ونى تاپتايتىن ءۇيiڭدە ادام قالماسىن، بالالارىڭ، ءۇرiم - بۇتاعىڭ جويىلسىن دەگەن ءسوز. (ەرتەرەكتە بالالاردى «كۇلشاشار» دەپ تە اتاعان). بۇل قارعىستى موڭعوليا قازاقتارىنان اقەدiل تويشان ۇلى جازىپ العان.[3]
كيىز ءۇي (ونىڭ قۇرىلىمى، ىشكى بەزەندىرىلۋى). قىرعىز - قايcاقتاردىڭ ءۇيى ونىڭ كوشپەلى ومىرىنە ىڭعايلى: ورتاشا كولەم مەن سالماقتاعى كيىز ءۇيدى ءبىر تۇيەگە ارتۋعا بولادى. ول كەرەگەلەردەن، جىڭىشكە ۋىقتار مەن بىرنەشە كيىز جابدىقتاردان تۇرادى. ءبىرىنشىسى ءۇيدىڭ نەگىزى، ال ەكىنشىسى سۋىق پەن ايازدان قورعايدى. كيىز ءۇيدىڭ اعاش قۇرامى ءۇش بولىكتەن تۇرادى: كەرەگە، ۋىق جانە شاڭىراق. تومەنگى بولىك نەمەسە كەرەگە - تۇيىسكەن جەرلەرى قايىسپەن بايلانعان، كوشۋگە كيىز ءۇيدى جىققاندا جەڭىل جينالىپ، تىككەندە كەرىلەتىن توركوز اعاشتار. كيىز ءۇيدىڭ كولەمى ەكىدەن سەگىز كەرەگەگە دەيىن بارادى1، ولاردى بىرىكتىرە بايلاعاندا قانات دەپ اتالادى.
ۋىقتار نەمەسە يىلگەن ۇشكىر اعاشتار كيىز ءۇيدىڭ كۇمبەزىن قۇرايدى، ولاردىڭ تومەنگى جاعى كەرەگەگە بايلانادى، ال جوعارعى ۇشكىر جاعى كيىز ءۇيدىڭ توبەسى - شاڭىراقتىڭ جانىنان جاسالعان تەسىكتەرگە ەنگىزىلەدى. شاڭىراق دەپ بىرنەشە دوعا ەتىپ ءيىلىپ، كولدەنەڭ شىبىقتارمەن بەكىتىلگەن اعاش دوڭگەلەكتى ايتادى. ول كيىز ءۇيدىڭ جارىق كىرەتىن جانە ءتۇتىن شىعاتىن تەسىك قىزمەتى اتقارادى. ول قاجەتىنشە اشىلىپ نەمەسە قىمتالىپ وتىراتىن كيىز تۇندىكپەن جابىلادى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
