ماڭعىستاۋ ديالەكتىلەرىنىڭ سوزدىك قوردى دامىتۋعا قوساتىن ۇلەسى
عىلىمي ماقالا
ماڭعىستاۋ ديالەكتىلەرىنىڭ سوزدىك قوردى دامىتۋعا قوساتىن ۇلەسى
سوڭعى جىلدارى كوپتەپ قونىستانىپ جاتقان قانداستارىمىز تىلىندە ديالەكتىلەر جەتەرلىك. بۇل ەڭبەگىمدى ورالمان قانداستارىمىزدىڭ كوپ قولدانىستا بار ديالەكتىگە اينالىپ كەتكەن سوزدەرىنە قوسا، جەرگىلىكتى بۇرىننان قالىپتاسىپ ديالەكت بولىپ كەتكەن سوزدەرمەن ءبىرتۇتاس «ماڭعىستاۋ ديالەكتىلەرىنىڭ سوزدىك قوردى دامىتۋعا قوساتىن ۇلەسى» دەپ اتادىم. مۇنداعى ماقساتىم – ماڭعىستاۋ ديالەكتىلەرىن بۇكىل قازاقستان حالىقتارىنا تانىستىرۋ جانە ديالەكتىلەر ارقىلى سوزدىك قورىمىزدى بايىتۋ.
ديالەكتىلىك وزگەرىستەردى فونەتيكا، لەكسيكا، گرامماتيكا سالاسىمەن تىعىز بايلانىستا قاراستىرۋ، ونىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىن تولىق كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. پروفەسسور حاسان كارىم ۇلى مۇحامبەت «ديالەكتولوگياعا» قاتىستى ەڭبەكتەرىندە ديالەكتىلەرىنىڭ وسى ماسەلەسىنە كوپ كوڭىل بولگەن. داۋىستى دىبىستارعا بايلانىستى ەرەكشەلىكتەردى ەرىن داۋىستىلارىنىڭ الماسۋى، ەزۋلىك - اشىق، ەزۋلىك – قىساڭ، جۋان – جىڭىشكە دىبىستاردىڭ الماسۋى دەپ توپتاستىرعان. اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلىنىڭ نورماسى بويىنشا داۋىستى دىبىستار ءار ۋاقىتتا الماسىپ ءوزارا سايكەسىپ ايتىلادى. اۆتور مۇندا اشىق - قىساڭ، جۋان – جىڭىشكە داۋىستى دىبىستاردىڭ سايكەستىكتەرىن كورشى حالىقتار ءتىلىنىڭ اسەرىنەن دەگەن كەيبىر عالىمداردىڭ پىكىرلەرىنىڭ ءبىر جاقتى ەكەنىن دالەلدەيدى. ەگەر كورشى حالىقتار ءتىلىنىڭ اسەرى بولسا، وندا مۇنداي دىبىستىق قۇبىلۋلار ءبىر وڭىرمەن عانا شەكتەلىپ قالادى دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى.
عالىم داۋىستى دىبىستىڭ سايكەستىكتەردەن شىعاتىن قورىتىندىسىن بىلاي تۇجىرىمدايدى. قازاق تىلىندە ءسوزدىڭ داۋىستى دىبىستار جاعىنان وزگەرۋى ەكى ءتۇرلى ايتىلۋى قازاق تىلىندە ايرىقشا كورىنەدى، ءارى سايكەستىلىك قازاق ءتىلىنىڭ كۇردەلى فونەتيكالىق قۇبىلىستارىنىڭ ءبىرى ەكەنىنە اسا كوڭىل اۋدارادى. قازاق ءتىلى گوۆورلارىنداعى تاريحي تۇرعىدان قاراستىرىلاتىن قاتاڭ مەن ۇياڭ داۋىسسىزدار اراسىنداعى سايكەستىكتەردى، ياعني التى جۇپ قۇرايتىن 12 بايىرعى داۋىسسىزدار ارقىلى ەرەكشەلىكتەرىن ءسوز ەتەدى. قازاق تىلىندە قاتاڭ + ۇياڭ عانا داۋىسسىزدار سايكەستىلىك قۇرامايدى ەكەن، (ج – د، د - ج، ج - ز، ز - ج) ۇياڭ دىبىستار ءبىر – بىرىمەن سايكەسىپ كەلەدى، ياعني بۇل قۇبىلىس س - ت، ت - س، پ - ت، پ - ق، س - ش سياقتى قاتاڭ دىبىستار اراسىندا مولىنان ۇشىراساتىندىعىن دالەلدەيدى. [4]
مەن دە اعامىز پروفەسسور ح. مۇحامبەتتىڭ جاساعان زەرتتەۋىندەگىدەي ماڭعىستاۋ ديالەكتىلەرىنىڭ ءبىرقاتارى - دىبىستاردىڭ وزگەرۋىمەن، اۋىسۋىمەن بايلانىستى پايدا بولاتىنىنا كوزىم جەتتى. سولاردىڭ ءبىرشاماسىنا توقتالىپ وتەيىن: ايتىنۋ - ايتۋ، ايىپتار - ايىپكەر، الاق - عۋلاق - الاق - جۇلاق، الداعانداي - الدە قانداي، الىم - عالىم، انىسىن - مۇنىسىن - ونىسىن - مۇنىسىن، ات شابۋ - اتقا شابۋ، اۋىزداي - اۋىزشا، بالا - باجىر – بالا - شاعا، كوشەرشىلىك – كوشپەندىلىك ت. ب. وسىلاردىڭ جاسالۋ جولىن بىرەر مىسالدارمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. مىسالى، كوشەرشىلىك ديالەكتىسى كوشۋ ءسوزىن نەگىزىندە تۋعان، - شىلىك زاتتىق ماعىنا بەرىپ تۇرعان ءسوز تۋدىرۋشى جۇرناق. ال ءبىزدىڭ ادەبي تىلىمىزدە كوشپەندى ءسوزى قالىپتاسقان، سوندىقتان كوشپەندىلىك ادەبي ءتىل ءسوزى دە، كوشەرشىلىك ديالەكت بولىپ ەسەپتەلەدى. جانە بۇل سوزدەردى ماڭعىستاۋلىق ورالمان قانداستارىمىز كوپ قولدانادى. دىبىستاردىڭ اۋىسۋىمەن وزگەرىسكە ءتۇسىپ ديالەكتىلەر قاتارىن تولىقتىرعان ماڭعىستاۋ وبلىسى بەينەۋ اۋدانىنان ماڭلاي – ماڭداي، ساققىز – ساعىز، ارزا – ارىز، قويىپ تۇر – توقتاي تۇر، قويا تۇر، ءبىر – جار - ءبىرلى – جارىم، جەكەمە - جەكە – جەكپە - جەك، نە پالە – نە بالە، بىلگىر – بىلگىش، وقجاي – وقشانتاي، ءپاشينا – پەچەنە، ءبىراتالا – ءبىر جولاتا، مىناياعىندا – مىنا جاعىندا، ۇستەيسىڭ – سويتەسىڭ، وتىرىسپاق (وتىرۋ سوزىنەن شىققان) – ساۋىق كەشى سياقتى سوزدەردى جينادىم. وسى جەردە جانە ءبىر ايتا كەتەر جايت – بۇل سوزدەر ءالى 2007 جىلى شىققان سوڭعى ديالەكتولوگيالىق سوزدىككە ەنبەگەن.
ماڭعىستاۋ وبلىسى، بەينەۋ اۋدانى،
بەينەۋ سەلوسى «ءۇستىرت ورتا مەكتەبى» مم
ديرەكتوردىڭ عىلىمي – ادىستەمەلىك
جۇمىستار جونىندەگى ورىنباسارى،
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى نۇرىموۆا ماريا
ماڭعىستاۋ ديالەكتىلەرىنىڭ سوزدىك قوردى دامىتۋعا قوساتىن ۇلەسى
سوڭعى جىلدارى كوپتەپ قونىستانىپ جاتقان قانداستارىمىز تىلىندە ديالەكتىلەر جەتەرلىك. بۇل ەڭبەگىمدى ورالمان قانداستارىمىزدىڭ كوپ قولدانىستا بار ديالەكتىگە اينالىپ كەتكەن سوزدەرىنە قوسا، جەرگىلىكتى بۇرىننان قالىپتاسىپ ديالەكت بولىپ كەتكەن سوزدەرمەن ءبىرتۇتاس «ماڭعىستاۋ ديالەكتىلەرىنىڭ سوزدىك قوردى دامىتۋعا قوساتىن ۇلەسى» دەپ اتادىم. مۇنداعى ماقساتىم – ماڭعىستاۋ ديالەكتىلەرىن بۇكىل قازاقستان حالىقتارىنا تانىستىرۋ جانە ديالەكتىلەر ارقىلى سوزدىك قورىمىزدى بايىتۋ.
ديالەكتىلىك وزگەرىستەردى فونەتيكا، لەكسيكا، گرامماتيكا سالاسىمەن تىعىز بايلانىستا قاراستىرۋ، ونىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىن تولىق كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. پروفەسسور حاسان كارىم ۇلى مۇحامبەت «ديالەكتولوگياعا» قاتىستى ەڭبەكتەرىندە ديالەكتىلەرىنىڭ وسى ماسەلەسىنە كوپ كوڭىل بولگەن. داۋىستى دىبىستارعا بايلانىستى ەرەكشەلىكتەردى ەرىن داۋىستىلارىنىڭ الماسۋى، ەزۋلىك - اشىق، ەزۋلىك – قىساڭ، جۋان – جىڭىشكە دىبىستاردىڭ الماسۋى دەپ توپتاستىرعان. اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلىنىڭ نورماسى بويىنشا داۋىستى دىبىستار ءار ۋاقىتتا الماسىپ ءوزارا سايكەسىپ ايتىلادى. اۆتور مۇندا اشىق - قىساڭ، جۋان – جىڭىشكە داۋىستى دىبىستاردىڭ سايكەستىكتەرىن كورشى حالىقتار ءتىلىنىڭ اسەرىنەن دەگەن كەيبىر عالىمداردىڭ پىكىرلەرىنىڭ ءبىر جاقتى ەكەنىن دالەلدەيدى. ەگەر كورشى حالىقتار ءتىلىنىڭ اسەرى بولسا، وندا مۇنداي دىبىستىق قۇبىلۋلار ءبىر وڭىرمەن عانا شەكتەلىپ قالادى دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى.
عالىم داۋىستى دىبىستىڭ سايكەستىكتەردەن شىعاتىن قورىتىندىسىن بىلاي تۇجىرىمدايدى. قازاق تىلىندە ءسوزدىڭ داۋىستى دىبىستار جاعىنان وزگەرۋى ەكى ءتۇرلى ايتىلۋى قازاق تىلىندە ايرىقشا كورىنەدى، ءارى سايكەستىلىك قازاق ءتىلىنىڭ كۇردەلى فونەتيكالىق قۇبىلىستارىنىڭ ءبىرى ەكەنىنە اسا كوڭىل اۋدارادى. قازاق ءتىلى گوۆورلارىنداعى تاريحي تۇرعىدان قاراستىرىلاتىن قاتاڭ مەن ۇياڭ داۋىسسىزدار اراسىنداعى سايكەستىكتەردى، ياعني التى جۇپ قۇرايتىن 12 بايىرعى داۋىسسىزدار ارقىلى ەرەكشەلىكتەرىن ءسوز ەتەدى. قازاق تىلىندە قاتاڭ + ۇياڭ عانا داۋىسسىزدار سايكەستىلىك قۇرامايدى ەكەن، (ج – د، د - ج، ج - ز، ز - ج) ۇياڭ دىبىستار ءبىر – بىرىمەن سايكەسىپ كەلەدى، ياعني بۇل قۇبىلىس س - ت، ت - س، پ - ت، پ - ق، س - ش سياقتى قاتاڭ دىبىستار اراسىندا مولىنان ۇشىراساتىندىعىن دالەلدەيدى. [4]
مەن دە اعامىز پروفەسسور ح. مۇحامبەتتىڭ جاساعان زەرتتەۋىندەگىدەي ماڭعىستاۋ ديالەكتىلەرىنىڭ ءبىرقاتارى - دىبىستاردىڭ وزگەرۋىمەن، اۋىسۋىمەن بايلانىستى پايدا بولاتىنىنا كوزىم جەتتى. سولاردىڭ ءبىرشاماسىنا توقتالىپ وتەيىن: ايتىنۋ - ايتۋ، ايىپتار - ايىپكەر، الاق - عۋلاق - الاق - جۇلاق، الداعانداي - الدە قانداي، الىم - عالىم، انىسىن - مۇنىسىن - ونىسىن - مۇنىسىن، ات شابۋ - اتقا شابۋ، اۋىزداي - اۋىزشا، بالا - باجىر – بالا - شاعا، كوشەرشىلىك – كوشپەندىلىك ت. ب. وسىلاردىڭ جاسالۋ جولىن بىرەر مىسالدارمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. مىسالى، كوشەرشىلىك ديالەكتىسى كوشۋ ءسوزىن نەگىزىندە تۋعان، - شىلىك زاتتىق ماعىنا بەرىپ تۇرعان ءسوز تۋدىرۋشى جۇرناق. ال ءبىزدىڭ ادەبي تىلىمىزدە كوشپەندى ءسوزى قالىپتاسقان، سوندىقتان كوشپەندىلىك ادەبي ءتىل ءسوزى دە، كوشەرشىلىك ديالەكت بولىپ ەسەپتەلەدى. جانە بۇل سوزدەردى ماڭعىستاۋلىق ورالمان قانداستارىمىز كوپ قولدانادى. دىبىستاردىڭ اۋىسۋىمەن وزگەرىسكە ءتۇسىپ ديالەكتىلەر قاتارىن تولىقتىرعان ماڭعىستاۋ وبلىسى بەينەۋ اۋدانىنان ماڭلاي – ماڭداي، ساققىز – ساعىز، ارزا – ارىز، قويىپ تۇر – توقتاي تۇر، قويا تۇر، ءبىر – جار - ءبىرلى – جارىم، جەكەمە - جەكە – جەكپە - جەك، نە پالە – نە بالە، بىلگىر – بىلگىش، وقجاي – وقشانتاي، ءپاشينا – پەچەنە، ءبىراتالا – ءبىر جولاتا، مىناياعىندا – مىنا جاعىندا، ۇستەيسىڭ – سويتەسىڭ، وتىرىسپاق (وتىرۋ سوزىنەن شىققان) – ساۋىق كەشى سياقتى سوزدەردى جينادىم. وسى جەردە جانە ءبىر ايتا كەتەر جايت – بۇل سوزدەر ءالى 2007 جىلى شىققان سوڭعى ديالەكتولوگيالىق سوزدىككە ەنبەگەن.
ماڭعىستاۋ وبلىسى، بەينەۋ اۋدانى،
بەينەۋ سەلوسى «ءۇستىرت ورتا مەكتەبى» مم
ديرەكتوردىڭ عىلىمي – ادىستەمەلىك
جۇمىستار جونىندەگى ورىنباسارى،
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى نۇرىموۆا ماريا
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ۇلگەرىمى تومەن وقيتىن وقۋشىلارمەن جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋ
