ماڭعىستاۋ مايدانى
ءبىرىنشى ءبولىم
ءى
ءار سوعىس مايدانىنداي، ماڭعىستاۋ مۇناي مايدانىنىڭ دا ءوزىنىڭ مارشال، گەنەرالدارى، پولكوۆنيك، لەيتەنانتتارى، سولداتتارى بولدى. ال ءبىزدىڭ ءسوز ەتكەلى تۇرعان كەيىپكەرلەرىمىز — ونىڭ مارشال، گەنەرالدارى، پولكوۆنيكتەرى دە ەمەس، قاتارداعى سولداتتارى مەن ورتان قولداي ءوندىرىس كومانديرلەرى. اسكەري تىلمەن ايتساق، تىكەلەي ۇرىس تاعدىرىن شەشەتىن الدىڭعى شەپتىڭ ادامدارى، ءوندىرىس تەتىكتەرى قولدارىنداعى جۇمىسشى ماماندارى.
قىسقاسى، بۇلار مۇناي مايدانىنىڭ الدىڭعى قاتارى — جانى، جۇرەگى.
ارينە، ماڭعىستاۋدا ەشكىم قان توگىپ، جاۋ قولىنان شارشى مەتر جەر الامىن دەپ جانتالاسقان ەمەس. ءبىراق كاسپيي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس ايماعىن الىپ جاتقان، سولتۇستىك - شىعىسىندا ۇستىرتكە جەتكەن، ال وڭتۇستىگىندە قارابۇعازبەن شەكتەسكەن، مول سۋلى ءبىر وزەنى جوق تەك جۋسان، اقسەلەۋ، بۇيىرعىن، ەبەلەك وسكەن سوناۋ شولەيت، قۇمايتتى، سورتاڭ جاپان دالانى يگەرۋ سوۆەت ادامىنا ەشبىر سوعىس مايدانىنان كەم تيمەگەن. ۇلى دالا ءوزىنىڭ ەن بايلىعىن، ءاربىر شارشى مەتر جەرىن وراسان قيىندىقپەن بەرگەن. سوندىقتان دا بۇل ارادا ءبىر كەزدە باستالعان مۇناي تارتىسىن ماڭعىستاۋ مايدانى دەپ اتادىق.
ءيا، ءبىزدىڭ باس كەيىپكەرلەرىمىزدىڭ كوبى وسى ماڭعىستاۋدا تۋىپ-وسكەن. اتا-بابالارى دا وسى ارانى كوپتەن بەرى مەكەندەپ كەلگەن. بۇعان قانداي دالەلىمىز بار؟ عالىمدار بۇل ولكەدە تۇيە بۇدان مىڭ جىل بۇرىن ساق - سارمات زامانى تۇسىندا دا بولعان دەيدى. ءتىپتى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بەس عاسىر بۇرىن، وسى ارادان كوشپەندىلەر بۇل قوس وركەش جانۋاردى ۇندىگە دە اپارعان دەپ جازادى.
سوندا سول تۇيەلەردى وسىرگەن كوشپەندىلەر كىم؟ ارينە، قازاق، تۇرىكمەن. ءدال بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ اتا-بابالارى بولماعانمەن، سول اتا-بابالارىنىڭ ارعى اتا – بابالارى... ويتكەنى ءبىزدىڭ كەيىپكەرلەرىمىزدىڭ اكەلەرى دە، اتالارى دا، بابالارى دا سوناۋ بۇلدىر زاماننان بەرى تۇيە باعىپ كەلگەن. تۇيەنىڭ ەتى، ءسۇتى — قورەگى، تەرى-تەرسەگى، ءجۇن – جۇرقاسى — كيىمى، كوشسە — كولىگى، جاۋعا اتتانسا— مىنەرى بولعان.
ءبىزدىڭ كەيىپكەرلەرىمىزدىڭ دە اكەلەرى مەن اتا-بابالارى وسى ماڭعىستاۋدىڭ الىپ دالاسىمەن ۇيشىكتىڭ مۇنايلى ولكەسى تۇيىسكەن جەردەگى قاراقۇمدى جايلاعان. تانىساڭ ادايىڭمىن، تانىماساڭ قۇدايىڭمىن» دەيتىن ءور كوكىرەك، تەنتەك، باتىر رۋدان شىققان. ءبىراق ءشوپتىڭ ءبارى تىكەنەك، ادايدىڭ ءبارى تەنتەك ەمەس، ءومىر تەپكىسى جۋاسىتقان بەستىباي دا مومىن كىسى ەدى. قازاق جەرىندە سوۆەتتەندىرۋ باستالعان كەزدە ۇشتاعان قۇمىنىڭ شەتىندەگى قىستاۋىنان جالعىز تۇيەسىمەن شيەۆچەنكو فورتىنا كوشىپ كەلدى. ساحاراداعى كوشپەندىلەر ءتارىزدى جەركەپە سالىپ، تۇيەسىنىڭ قومىنا قاراپ وتىرماي، قالاعا تۇششى سۋ تاسىدى. تۇيەسى كوتەرەم بولۋعا اينالعاندا، ءالى ەر جەتپەگەن تۇڭعىشى حالەلىنە ىنگەنىن جەتەكتەتىپ ءوزى قازىناعا ءۇي سالاتىن ارتەلگە كىردى، تاس قوپاردى، شىم قۇيدى.
كونە، كونە زاماندا بۇل ارادا سوناۋ سولتۇستىك مۇحيتپەنەن ۇشتاسقان سارمات تەڭىزى بولعان. كول تارتىلسا – قاراسۋ، داريا تارتىلسا وزەن قالادى. سول تارتىلعان سارماتتان كاسپيي تەڭىزى قالعان. الىپتىڭ جۇرناعى دا الىپ بولىپ تۋعان. ال وسى كاسپييدىڭ سولتۇستىك -شىعىس جاعىندا، سارمات تەڭىزىنىڭ ماڭگى تۇنعان تولقىندارى ءتارىزدى، جال-جال قىراتتار، اسۋ-اسۋ سۇرعىلت بەلدەر جاتىر. كەڭ ءورىستى ويپاتتار، قۇبىجىق ءتۇستى جالاڭاش تاۋ دەڭگەيلەرى، توبەلەرى اداي بوركى ءتارىزدى شوشايعان جارتاستار، شوگىپ قالعان قۇز، قيالار. وسى بۇدىرلى اتىراپ قارتايعان، توزۋعا اينالعان مۇعالجار تاۋلارىنىڭ ەڭىس، شاتقالدى ەتەكتەرىنە بارىپ تىرەلەدى.
قازاق دالاسىندا نە كوپ، قۇم مەن سورتاڭ كوپ. ماڭعىستاۋ جەرى — وسىنىڭ ايگىلى ۇلگىسى.
بۇندا نە جەتپەيدى — سۋ جەتپەيدى، بۇندا نە كوپ — سۋ كوپ. ءبىراق ولار جەر استىندا.. جەر بەتىنە تەك قۇدىقتار ارقىلى شىعارىلادى. ال قۇدىقتار؟.. ەگەر بۇل اراعا ادام كەلگەلى قازىلعان قۇدىقتاردى كارتاعا ءتۇسىرىپ، بۇكىل ماڭعىستاۋ ولكەسىن الدارىڭا جايساڭدار، كۇيە ءتۇسىپ شۇرىق-شۇرىق بولعان ءبىر كەرەمەت ۇشى-قيىرىنا كوز جەتپەس كيگىز داستارقانعا ۇقساتار ەدىڭدەر.
بۇل ءبىر عاجاپ ولكە! استى لىقىلداعان سۋ، ءۇستى كۇن جەپ، جەل سۋىرعان سۋ جەتپەي ابدەن قاڭسىعان، قارتايعان كارى شالدىڭ بەتىندەي ءاجىم-اجىم بوپ قاتپارلانىپ كەتكەن ءوڭسىز كەڭىستىك! قىسى قاقىراعان سۋىق، جازى شىجىعان ىستىق. سول قاتتىراق جەل تۇرسا، الاي-تۇلەي بوران. قۇمدى بوران، شاڭدى بوران.
وسىنداي ءبىر زاماندا قۇلان مەن كيىك جورتقان، كەسىرتكە جۇگىرىپ، تاسباقا مەن جىلان جىلجىعان سۇرعىلت دالانى ەجەلدەن جايلاپ كەلگەن قازاق ەلىنىڭ جانى قانداي ءسىرى دەسەڭدەرشى! قۇر يتشىلەپ قانا جايلاپ قويدى ما ول بۇل ساراڭ اتىراپتى؟ ءتورت تۇلىك مال ءوسىرىپ، قىس قىستاپ، جاز شىعا كۇلسارى ءجۇندى ارۋانالارىن ىڭىرانتا، ۇدەرە كوشىپ، ءبىر شەتى ەدىل وزەنىنىڭ تومەنگى ەتەگىنە، ەكىنشى شەتى ارال تەڭىزىنىڭ قۇمدى، تاقىر جاعالاۋلارىنا، تورعاي، ىرعىز وزەندەرىنىڭ كوكپەكتى وڭىرىنە دەيىن باردى. ال كۇز تۇسە اتام زاماننان بەرگى ادەتى بويىنشا ورىستاردىڭ شەكارالاس بەكىنىس، شاھارلارىن شاي - شەكەر، ازىق-تۇلىگىن الىپ، ءباز-باياعى كونە قىستاۋى ماڭعىستاۋىنا كەلدى.
ماڭعىستاۋ تۇبەگىنىڭ وزگە مالدارى دا، ادامدارى ءتارىزدى، كونتەرىلى جارالعان. ولار ساردالانىڭ شوپكە ساراڭ تابيعاتىنا ابدەن كونىككەن. شولىنە دە ۇيرەنگەن. كوگالدى جەردىڭ مالدارىنداي ەمەس، اشقىلتىم سۋدى دا ىشە بەرەدى. باسىنا تۇسسە تەڭىز سۋىمەن دە ءشولىن ايىرادى.
راسىندا دا، ماڭعىستاۋ سىرت بەينەسى وسىنداي اجارسىز با؟ وندا وسى جەردىڭ ءبىرىنشى توپوگرافيالىق كارتاسىن جاساعان گ. س. كارەلين بۇنى نەگە «ۇيىقتاپ جاتقان ارۋ» دەپ اتادى؟ سۇرىقسىز دالاعا مۇنداي تەڭەۋ بەرىلمەسە كەرەك-تى. ال سىرت قاراعان ادامعا تەڭىز جارلارىن جاعالاپ جاتقان ماڭعىستاۋ سوناۋ بوزاشى، ءتۇپقاراعان تۇبەكتەرىنەن، فورت شيەۆچەنكو تۇرعان بور، ودان كەيىنگى قۇم مۇيىستەرىنە دەيىن، شىنىندا، قاس-قاباعى قيىلىپ ۇيىقتاپ جاتقان سۇلۋدىڭ ماڭدايى، مۇرنى، اۋزى تارىزدەنىپ كەلەدى، ءبىراق ايگىلى شولەيت دالانىڭ بۇل سىرتقى كەسكىنىنەن ەمەس، ونىڭ قۇشاعىندا جاتقان مول قازىناسى ءۇشىن ۇيىقتاپ جاتقان ارۋ دەگەنگە ۇقسايدى. زەرتتەۋشىنىڭ سوزىندە وسى ارۋدىڭ ويانار كەزى بولار ما ەكەن دەگەن ارمانى دا بار ءتارىزدى. سول ارمان ورىندالعان. ۇيىقتاپ جاتقان ارۋ ويانعان. ونى وياتقان — ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ سوۆەت ينجەنەرلەرى. ەندى روماننىڭ اتىن دا «ويانعان ارۋ» دەپ وزگەرتسە دە بولار ەدى. ءبىراق ءبىز ماڭعىستاۋداعى ەڭبەك كۇرەس-تارتىسىنىڭ قۇرمەتىنە بۇرىنعى اتىن قالدىردىق...
ءسويتىپ ەجەلدەن بۇل ۇلى شولەيتتى دالادا تابيعاتتىڭ قاھارىنا شىداي بىلگەن كونتەرىلى ەل تۇرىپ كەلەدى دەدىك. سوندا سول جەردىڭ استىندا جاتقان عاجايىپ بايلىقتار كەنەت اشىلدى ما؟ جوق. ۇلى عىلىمي تابىس، استىنا وت جاعىپ قويعان قازان ءتارىزدى، سۋى بىرتە-بىرتە جىلىنىپ، ىسىپ، كەزى جەتكەندە عانا بۇرق-سارق قاينايدى. ماڭعىستاۋدىڭ قازىناسى دا وسىنداي ۇزاق جىلدار زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسى.
سوندا... جارالعالى مال باققان، قولىنا سويىلىن ۇستاپ، جاۋ قورىعان كوشپەلى كونە اداي قالاي اتا جولىنان شىعىپ، كەنەت مۇناي قازۋعا كىرىستى؟ جالعىز ىنگەنىنىڭ قۋاتىمەن، سۇتىمەنەن كۇن كورگەن قارت بەستىبايدىڭ بالالارى رومانىمىزدىڭ باس كەيىپكەرلەرى — حالەل مەن جالەل قالاي ايگىلى مۇناي بارلاۋشىلارى بولدى؟
كاسىپشىلىك جۇمىس ىستەي باستاعاننان كەيىن، جيىرما ءۇشىنشى جىلدىڭ قارا سۋىعىندا بەستىباي ون ەكى جاسار بالاسى حالەلى مەن ايەلى ۇشەۋى، جالعىز تۇيەسىمەن وسى اراعا كوشىپ كەلدى.
بۇل — اقتار جەڭىلسە دە، كەرۋەن جولدارىنىڭ ءالى ءقاۋىپتى كەزى.
سوعان قاراماي، قارابۇعازدا بەستىباي تۇز شىعارۋدان گورى، حيۋاعا باراتىن كوشتەرگە جول كورسەتەتىن كەرۋەن باسى جۇمىسىن قالادى. سول كوشتەردى سوناۋ امۋداريانىڭ جاعاسىنداعى حوجەلى قالاسىنان ماڭعىستاۋدىڭ قۇمدى الابىنان وتكىزىپ، قۇلسارىعا دەيىن باستاپ باردى. اق باندىلاردى قۋعان قىزىل وتريادتارعا جول كورسەتكەن ۋاقىتى دا بولدى.
وسىلايشا حوجەلىگە ءبىر كەرۋەن تارتىپ قايتقان كۇنىنىڭ ەرتەڭىنە بۇنىڭ ۇيىنە پوسەلكەلىك سوۆەتتىڭ باستىعى اشاڭ ءوڭدى، كوگىلدىر كوز پەتروۆسكيي كەلدى. بۇل — دەنيكين سولداتتارى ماڭعىستاۋ جاعاسىنا «نيكولاي» كەمەسىمەن اكەلىپ تاستاعان بولشيەۆيكتەردىڭ ءبىرى ەدى.
قارابۇعازدا سۋلفات وندىرەتىن كاسىپشىلىك باستالعان كەزدە پارتيا بۇنى وسى جەرگە جىبەرگەن. ازامات سوعىسىنا قاتىناسىپ، سوناۋ ورتالىق روسسياعا دەيىن بارعان. جيىرما ءبىرىنشى جىلى اق باندىمەن ايقاسقان ءبىر ۇرىستا ءبىر قولىنان ايرىلىپ قارابۇعازعا قايتىپ كەلگەن. سودان بەرى ول سوعىس كەزىندە توقتاپ قالعان وسى كاسىپشىلىكتى جۇرگىزۋگە ات سالىستى. سوڭىنان قارابۇعازدىڭ پوسەلكەلىك ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتىن قۇردى. جاقىندا سول كوميتەت پوسەلكەلىك سوۆەتكە اينالىپ، حالىق سوعان پرەدسەداتەل ەتىپ سايلاعان. جۇرتتىڭ ءبارى تانيدى. قارابۇعازدى شاپپاق بولعان اق باندىلارعا تالاي تويتارىس ۇيىمداستىرعان بولشيەۆيك. جانە ءوزى قازاقشاعا سۋداي.
— تامىر، — دەدى ول امانداسىپ بولعاننان كەيىن، بەستىبايدىڭ جەركەپەسىنىڭ ەسىك جاعىنداعى الاسا ورىندىققا وتىرىپ جاتىپ، — سەن قىزىل كەرۋەندەرگە جول كورسەتىپ كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ ءجۇرسىڭ، بۇنىڭا دا ءبىر راحمەت! ال ەندى بىزگە بۇدان دا كوپ باسقا جاردەم ەتەتىن مەزگىلىڭ جەتتى. كەشەدەن بەرى بۇكىل ەڭبەكشى ادامدار قارالى...
توردە كونەتوز دومبىراسىن كۇمبىرلەتىپ «اداي» كۇيىن تارتىپ وتىرعان بەستىباي، پوسەلكە باستىعى كەلگەننەن - اق ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، قالبالاقتاي قالعان. ودان ەندى الگىدەي سۋىق حابار ەستىپ ءتىپتى شوشىپ كەتتى.
— نە بون قالدى!؟
— لەنين قايتىس بولدى.
— لەنين!؟
— ءيا، بۇكىل دۇنيە ءجۇزى ەڭبەكشىلەرىنىڭ كوسەمى، وكتيابر توڭكەرىسىن ورناتقان، روسسيا پرولەتارياتىنىڭ ۇلى قولباسشىسى!..
— ويباي-اۋ، لەنيندى بىلەمىن. ءوزىم كوزىممەن كورمەگەنمەن، جاقسىنىڭ اتى جاقسى عوي، ايدالادا جاتساق تا اتىنا قانىقپىز، ءوزى ءبىر كەمەڭگەر كىسى دەيتىن جۇرت... قازاق پەن ورىستى تەڭ كورەدى ەكەن... ياپىرىم - اي سونداي ادامنىڭ دۇنيە سالۋى قانداي وكىنىشتى!.. قارا جەر كىمدى الماعان...— بەستىباي شىن قايعىلانىپ تومەن قارادى.
ەندى — دەدى پەتروۆسكيي، — تاپ جاۋلارى ارامىزعا ىرىتكى سالماق. ءبىراق ءبىز قاتارىمىزدى تاستاي ەتىپ لەنين كەدەي تابى بوپ شەپ قۇرىپ، جاۋىمىزعا قارسى اتتانۋعا ءتيىستىمىز.
قاشان؟—دەدى بەستىباي ورنىنان اتىپ تۇرىپ، — وزدەرى قاي تۇستا كەلە جاتىر؟ قۇداي مۇندايدا جاۋعا مىنەر ات تا بەرمەدى عوي.
پەروۆسكيي كۇلەرىن دە، اشۋلانارىن دا بىلمەدى. Taپ كۇرەسى، ساياسي تارتىس، ەڭبەكشىلەردىڭ اراسىن نىعايتۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن ول بەستىبايعا ۇزاق ءتۇسىندىردى. شىن ماعىناسىندا بۇنىڭ ءبارىن تەرەڭ ۇعا قويماعانمەن، ايتەۋىر ماڭعىستاۋىنا ءدال ءقازىر تىكەلەي ات قويىپ كەلە جاتقان ەشكىمنىڭ جوق ەكەنىن ۇققان تۇيەشى جادىراپ سالا بەردى.
— قايدان بىلەيىن، ماڭدايىما بار باسقانىم ماڭعىستاۋ بولعان سوڭ، باياعى حيۋا حانىنىڭ الاماندارى سەكىلدەنىپ ساۋ ەتىپ كەلىپ قالعان ەكەن دەپ دەلەبەم قوزىپ كەتىپ ەدى... جاۋ ءالى ماسكەۋ كوشەلەرىندە ءجۇر ەكەن عوي، سوندا مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟
— جاڭا ايتتىم عوي، سەن ءبىزدىڭ ارامىزدىڭ نىعايا تۇسۋىنە جاردەمدەسۋىڭ كەرەك دەپ.
— سەندەردى نىعايتا قوياتىنداي مەنىڭ قولىمنان نە كەلەدى؟ جالعىز تۇيەنىڭ ءسۇتى ءۇي ىشىنەن دە اۋىسپايدى.
— جوق، مەن سەنەن ونداي جاردەم سۇراپ تۇرعام جوق. لەنين كوسەمىمىزدىڭ ءولىمىن جاۋعا قارسى ۇران عىپ كوتەرىپ، ءقازىر كاسىپشىلىگىمىزدە كوممۋنيستەر، كومسومولدار، پيونەرلەر سانىن ءوسىرۋىمىز كەرەك.
— ە، قايسىسىنا الامىن دەسەڭ دە بارمىن عوي. ءبىز سەكىلدى موسقال ادامعا قايسىسى دۇرىس؟ كامسابولىڭ با، ءۇي ونەرىڭ بە؟ كومەنەزىڭە الا قويماسسىڭ. وعان حالىق سوڭىنان ەرەتىن ساۋاتتى ادام بولۋ كەرەك دەگەندى ەستىدىم. ال ءبىز بولساق ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن جانبىز عوي.
— اڭگىمە سەن جايىندا ەمەس، — دەدى پەتروۆسكيي، — وزىڭمەن سويلەسەتىن ءالى كەزىم بولار. ال ءقازىر بالاڭ حالەلدى ايتىپ تۇرمىن. ءوزى نەشەگە كەلدى؟
— دوڭىز جىلى عوي، بيىل ون ۇشكە كەتتى.
— ە، قازاق بۇرىن بالاسىن ون ۇشتە وتاۋ يەسى دەمەيتىن بە ەدى؟ راس، ءقازىر زامان وزگەرگەن. ون ۇشتە وتاۋ يەسى بولىپ نە وندىرەدى؟ ودان دا وقىسىن، ادام بولسىن. بيىل مەكتەپكە تۇسۋگە كەش قالدى. ال بەس ەشكىڭنىڭ سوڭىندا جۇرگەنىنەن نە شىعادى؟ ودان دا وسى بالاڭدى بيىل بىزگە جۇمىسقا بەر. كاسىپشىلىكتە تۇيە جەتەكتەيتىن جاستار جەتپەي جاتىر. جانە ءوزى كومسومول قاتارىنا كىرسىن. سوۆەت جۇمىسشى تابىنا قوسىلىپ، ءبىزدىڭ سانىمىزدى كوبەيتسىن.
بەستىباي قۋانىپ قالدى.
— ۋا، ول كۇشىك اجەتكە جارايتىن بولسا، كىم قارسى دەيسىز. ايتقانىڭىز بولسىن.
Miنe، وسىلاي ەشكىنىڭ اسىعىنداي شىمىر، ون ۇشكە جەتەر-جەتپەس حالەل ەرتەڭىنە قارابۇعاز جۇمىسشىلارىنىڭ توبىنا قوسىلدى. كەشىكپەي كومسومولعا الىندى.
وسى كۇندەردەن باستاپ حالەل جۇمىسشى دەگەن ارداقتى اتقا يە بولدى.
ءومىر شىركىن كەيدە باياۋ جەلىپ، كەيدە زىمىراپ شاۋىپ ءوتىپ جاتتى. حالەل ءتورتباق كەلگەن، مىپ - مىعىم جىگىتكە اينالدى. تۇيەشى بالا دەگەن اتتان قۇتىلىپ، قارابۇعازدىڭ مۇز ءتارىزدى كوگىلدىر تۇزىن قوپارۋىنا كىرىسكەنىنە ءۇش جىلدان اسىپ كەتكەن.
ءيا، بۇل ءبىر كەشەگى كوشپەلى ەلدىڭ وتىرىقشىلىققا اۋعان، ۇلى - قىزى مال باعۋدىڭ ورنىنا ماشينا جۇرگىزىپ، جەر استىنان كومىر، تەمىر شىعاراتىن جۇمىسشى بولا باستاعان ۇلى كەزەڭى ەدى.
وسى شاقتىڭ العاشقى كوگەرشىندەرىنىڭ ءبىرى، ون سەگىز جاسار حالەل، سول قارابۇعازدا تۇز ايدىنىن بۇزۋشى بوپ ءومىر بويى قالار ما ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر ونىڭ بولاشاعى كۇرت وزگەرمەسە... بۇعان تاعى پەتروۆسكيي مەن اكەسى بەستىباي سەبەپكەر بولدى.
وسى تۇستا ءۇستىرت پەن ماڭعىستاۋعا گەولوگ س. ن. الەكسەيچيك باسقارعان ۇلكەن ەكسپەديسيا كەلدى. ول بۇل ارانىڭ بولاشاعى ۇلكەن، جالپى زەرتتەۋ جۇمىسىن كەڭىنەن جۇرگىزۋ كەرەك ەكەنىن دالەلدەپ، مۇندا مۇناي كەنىنىڭ بار ەكەنىن اتاپ كورسەتتى.
بەستىباي وسى الەكسەيچيك ەكسپەديسياسىمەن ماڭعىستاۋ دالاسىنا بارىپ قايتقان. حالەل مەن ايەلى ۇشەۋى تاڭەرتەڭگى شايلارىن ءىشىپ وتىرعان.
ۇيگە پەتروۆسكيي كىرىپ كەلدى. ول سوڭعى كەزدە كاسىپشىلىكتىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بولاتىن.
— بەستىباي، — دەدى ول سول كىرگەن بەتىندە سول جاقتا تۇرعان كەبەجەگە وتىرا كەتىپ، — سەنىڭ جاردەمىڭ وتە كەرەك بوپ تۇر، كيىن!
وسى ءبىر وزىمەن تەتەلەس كىسىنىڭ بۇرىن مۇنداي ابىرجىعانىن كورمەگەن تۇيەشى:
— نە بوپ قالدى؟ — دەدى تاڭىرقاپ.
— ءازىر ەشتەڭە بولعان جوق سەكىلدى، ءبىراق ءبىز كەشىكسەك... ماسكەۋدەن وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن مەنىڭ ميحايلىمدى بىلەسىڭ عوي...
— ارينە. اۋماعان ءوزىڭ، ءبىر بولايىن دەپ تۇرعان جىگىت. ءوزى ينجەنەر دەيدى عوي.
— ءيا، ينجەنەر. ماسكەۋدە ينجەنەرلىكتىڭ وقۋىن بىتىرگەن. بىلتىردان بەرى قارابۇعازدى زەرتتەپ، جەر استىنىڭ كوپ قازىناسىن اشتى... وسىدان ءبىر اي بۇرىن ەكسپەديسيامەن قارىنجارىق قۇمىن بارلاۋعا كەتكەن ەدى. وتكەن جەتىنىڭ باسىندا ولاردى اققۇدىق ماڭىنان كورگەندەر بار. سودان كەيىن حابار جوق. پوچتا اپارعان جىگىت تە تابا الماي كەلدى. «كەرۋەن جولىنان شىعىپ، ۇستىرتكە قاراي بەتتەرمىز» دەگەن ەكەن بۇرىن. ىزدەۋشىلەر و جاقتان دا كەزدەستىرە الماي قايتتى. شاماسى، اداسىپ كەتكەن ءتارىزدى. ماڭعىستاۋ دالاسىندا قۇدىق قۋالاماي جۇرگەن كىسىنىڭ اداسۋىنىڭ قانداي كۇيگە تۇسەرىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي.
— بىلمەي! — بەستىباي ورنىنان تەز-اق تۇرا كەلدى. — تەك وزدەرى ءتىرى بولسىن دە!...
— سوسىن عوي جان ۇشىرىپ ساعان كەلىپ تۇرعانىم...
وندا ءقازىر جۇرەمىز. حالەل، انا مەنىڭ ىنگەنىمدى قومدا.
— وي، تۇيەمەن قارىنجارىققا قاي ۋاقىتتا جەتەمىز. - دەدى شوشىپ كەتكەن پەتروۆسكيي.. — جوق، ءقازىر ءبىز جەدەل سالت اتپەن اققۇمعا ءجۇرۋىمىز كەرەك. قۇمعا سول ارادان تۇيەمەن شىعامىز.
— ماقۇل.
باعانادان بەرى ۇندەمەي تۇرعان حالەل:
— سىزدەرمەن بىرگە مەن دە بارام، — دەدى.
ميحايل پەتروۆسكيي حالەلدەن ءتورت - بەس جاس قانا ۇلكەن ەدى. بيىل بۇنى ءوزىنىڭ ەكسپەديسياسىنا جۇمىسقا شاقىرعان. وسى كەزدە كاسىپشىلىكتە تىعىز جۇمىس كوپ بولىپ حالەل بوسانا الماي قالعان.
بەستىبايلار ەكى كۇن اتپەن، ءبىر كۇن تۇيەمەن ءجۇرىپ ميحايل پەتروۆسكييدىڭ ەكسپەديسياسى سوڭعى رەت تۇنەدى دەگەن قۇدىقتىڭ قاسىنا جەتكەندەرىندە تاڭ دا سارعايىپ كەلە جاتقان. تۇنىمەن ۇيىقتاماعان ىزدەۋشىلەر ابدەن قالجىراعاندارىن ءبىلىپ، وسى ارادا تۇيەنىڭ جۇگىن ءتۇسىرىپ، ءسال كوز شىرىمىن الدىرماق بولدى.
جامباستارى جەرگە تيىسىمەنەن، بۇلار ۇيىقتاپ كەتتى.
بالاسىنىڭ تاعدىرى مازا بەرمەگەن پەروۆسكيي جۇرتتان بۇرىن ءوزى وياندى. جاتقاندارى جاڭا عانا ءتارىزدى ەدى، كۇن كوتەرىلىپ قالعان ەكەن.
— تۇرىڭدار! — دەدى ول داۋىستاپ.
كوزىن ۋقالاپ ورنىنان تۇرەگەلگەن حالەل جان-جاعىنا قارادى.
جۇرەگى كەنەت قوبالجي قالدى. ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن اتامەكەن جەرىنىڭ بەينەسىنەن قورقىپ كەتتى!
بۇل نە قىلعان جانسىز، نەتكەن سۇستى دالا!
شىلدەنىڭ ناعىز سارشا تامىز ىستىق كەزى ەدى. جاڭا عانا نايزا بويى كوتەرىلگەن كۇن كۇيدىرىپ اكەتىپ بارا جاتىر. كۇن سول ءوزى تۇرعان تۇستان شىقتى ما، الدە سوناۋ قارا قوشقىلدانا تولىقسي سوزىلىپ جاتقان قۇم بەلەستەردىڭ ۇستىنەن جاعالاپ ءجۇزىپ كەلە جاتىر ما، ادام ءتۇسىنىپ بولار ەمەس. بۇلار تۇرعان جەردىڭ قاي جاعى شىعىسى، تەرىسكەيى، كۇنگەيى، قۇبىلاسى ەكەنىن ايىرۋ دا قيىن. جان-جاعىڭا قاراساڭ كىلەڭ جال-جال قىراتتار، تۇكسيگەن قاباقتى تاۋ دەڭگەيلەرى. ۇستەرىندە — بۇكىل دۇنيەنى قورشاي جۇگىرگەن كوكشىل ساعىمدار. حالەل ءوزى وسى ەلسىز اتىراپتا تۋىپ-وسكەنمەن، ومىرىندە ساعىمنىڭ بۇكىل كوكجيەكتى قورشاي، جەر شارىنىڭ ءتورت جاعىنان بىردەي بۇلاي دوڭگەلەي ويناعانىن كورگەن ەمەس.
اسپاندا ۇشقان قۇس، جەردە قىبىرلاعان جاندىك كورىنبەيدى، تەك قۇم، تاقىر، تۇكسيگەن قىرات، جانسىز الەم! بەتىڭدى كۇيدىرىپ اكەتىپ بارا جاتقان قاپىرىق جەل. ءدال شەكەڭنەن شادىرايا قادالعان كۇن كوزى.
مۇنداي وراسان ىستىق كۇندەرى شولەيت دالانىڭ قىزعىلتتانا تۇسەتىن ادەتى. وعان بۇكىل كوكجيەكتە ويناعان كوگىلدىر ساعىمدار قوسىلىپ، جەر شارىنىڭ ۇستىنەن كۇن قىزعىلت جالىن شاشىپ، كوككە كوتەرىلىپ جاتقان ءتارىزدى.
وسى عاجايىپ كورىنىستەن حالەلدىڭ جۇرەگى ەندى بۇرىنعىسىنان بەتەر قوبالجي ءتۇستى.
— ياپىراي، — دەدى ول، — ماڭعىستاۋدىڭ دالاسىن مۇنداي عالامات دەپ كىم ويلاعان!
پەتروۆسكيي دە كۇن كۇيىپ تۇرسا دا، جاراتىلىستىڭ وسىناۋ جان تۇرشىگەرلىكتەي سۋىق؛ تانىس بولسا دا، جات سيپاتىنان كوزىن الماي قادالا قاراپ، ابىرجىپ تۇر ەكەن.
— مىنا سۇمدىقتان كىسى تابۋ تۇگىل، ولاردىڭ قاي جاققا قاراي كەتكەنىن ايىرۋ دا قيىن تيەر،—دەدى ول ءوزىنىڭ ساسىپ تۇرعانىن جاسىرماي، داۋسى ءدىرىل قاعىپ.
— اسىقپاڭىز، تامىر،—دەدى بەستىباي، — ادام شەشپەيتىن جۇمباق بولمايدى، ءبارىن دە تابامىز، — سوسىن بالاسىنا قارادى. — تۇيەلەرىڭدى قومداپ، شايىڭدى قايناتا بەر، كوپ كەشىكپەي جۇرەمىز.
ءوزى قۇدىقتى قورشاي بىتكەن تاقىردىڭ شەتىندەگى بولماشى بۇيىرعىن مەن تۇيەتىكەنەك وسكەن بورساڭ سوردىڭ بويىن ارالاپ ءبىراز ءجۇرىپ قايتتى.
شايدى قانا ءىشىپ بولعان سوڭ:
— ال قۇم ابدەن ىسىعانشا ءبىراز جەر ءجۇرىپ قالايىق، — دەدى بەستىباي.
«كۇن ءالى ىسىعانشا؟ بۇدان ارتىق ىسىعاندا نە بولماق؟ ءقازىردىڭ وزىندە قىرىق گرادۋستان اسىپ كەتكەن - اق شىعار؟»
— قاي جاققا قاراي جۇرەمىز؟ — دەدى پەتروۆسكيي.
— مىنا تۇسقا، ۇستىرتكە قاراي!
پەتروۆسكيي تاعى تاڭ قالدى.
— ءۇستىرت وسى جاقتا ما؟ ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟
قارا قوشقىل بوپ كۇيىپ كەتكەن بەستىباي، اپپاق تىستەرىن اقسيتا كۇلدى.
— ءۇستىرتتىڭ قاي تۇستا ەكەنىن بىلمەي مەنى قۇداي ۇرىپ پا؟ Mىنay قاپىرىق جەل بۇل ارادا ۇنەمى تەڭىز تۇسىنان ۇستىرتكە قاراي سوعادى... ال ۇستىرتتەن، نە بوزاشى جاعىنان تۇرعان جەل مۇنداي قاپىرىق كەلمەيدى. ودان ءسال بۇيىرعىن، سەلەۋسە ءيسى شىعادى. جانە بۇل جاقتان جەل شىقسا اياعى قۇمدى داۋىلعا اينالادى.
— ال ءبىزدىڭ بالالاردىڭ ۇستىرتكە قاراي بەتتەگەنىن قايدان بىلەسىڭ؟
بەستىباي جارتىمدى جاۋاپ بەرمەدى.
— سوندا مەن اناۋ تۇيەتىكەنەكتى جىلعالاردى تەككە ارالادى دەيسىڭ بە؟
بۇدان ارتىق ول ەشتەڭە دەگەن جوق. پەتروۆسكيي دە قايىرىپ سۇرامادى. تەك ءبىراز ءجۇرىپ، شاڭقاي ءتۇس بولا بەستىباي تاعى كوشتەرىن توقتاتىپ:
— وسى بوكتەردە ءسال تىنىشتالايىق، — دەدى دە، پەتروۆسكييگە قارادى. — كوردىڭ بە، ءبىز جۇرگەلى كوزىمىزگە ەشبىر تۇيەنىڭ دە، ادامنىڭ دا ءىزى تۇسكەن جوق. ءبىراق ءبىزدىڭ بەتىمىز دۇرىس. ارينە، ءسىزدىڭ بالاڭىز وسى ارادان وتكەن...
— وندا ءىزى قايدا؟
— بۇل اتىراپتان ءىز كورۋ قيىن. كىلەڭ سور، تاقىر، ال بولماشى بورساڭ، قۇمايتتى جەرگە تۇسكەن تۇيەنىڭ ءىزىن تىنباي سوققان جەل جاۋىپ كەتەدى. ون بەس كۇندە ءىز تۇگىل قازعان شۇقىر دا كورىنبەي قالادى.
— وندا ءبىز نەگە سەنىپ كەلە جاتىرمىز؟ ءوزىڭ بىلەسىڭ بوسقا وتكىزىپ العان ءبىر كۇنىمىز جوق، كۇنىمىز ەمەس، ساعاتىمىز...
— ارينە عوي، — دەدى بەستىباي كۇرسىنىپ،—ءبىراق ءسىز كۇنى بۇرىن قورىقپاڭىز... بۇل ۇشان -تەڭىز اتىراپتا بىردە-بىر قازاق اداسىپ ولگەن ەمەس.
— ياپىرماي، ءا؟.. ءبىراق ولار كىلەڭ ورىس جىگىتتەرى عوي...
— بولسا شە؟ ارينە، مۇنداي شولەيت دالادا ادام اشتان ولمەسە دە، شولدەن ولەدى. مۇندايدا، قىسىلعان كىسى جەر قازسا، سۋ شىعادى. ءبىراق ەڭ تايىز دەگەندە ون قۇلاشتاي بولۋى كەرەك. بۇعان كۇش قايدا؟
— ازىق-تۇلىكتەرىنىڭ دە بىتەتىن ۋاقىتى ءسوز جوق الداقاشان بولعان.
— ەكى تۇيەسى بار ەمەس پە؟ بىرەۋىن سويىپ جەسە دە...
مىناداي ىستىقتا تۇيەنىڭ ەتى قانشا كۇنگە شىدايدى؟..
— يا، بىزگە اسىعۋ كەرەك، — دەدى بەستىباي ويلانىپ. —ارينە، ولار اداي جىگىتتەرى ەمەس، تۇيەنى سويىسىمەنەن copعa اۋناتىپ ىستاۋ، كەپتىرۋ دەگەندى بىلەدى دەيسىڭدەر مە...
تاعى ءبىر كوش وتكەننەن كەيىن بەستىباي پەتروۆسكنيگە:
— قۇداي بۇيىرتسا، تاڭ اتا بالالاردىڭ دا جاتقان جەرىنە جەتەرمىز، — دەدى.
تاڭ قالعان پەتروۆسكيي قۋانىپ كەتتى.
— قويشى؟ راس پا؟
— راس بولعاندا قانداي!—دەدى بەستىباي جەرگە شىنتاقتاي جاتىپ. — ولاردىڭ ۇستىرتكە قاراي كەتكەنىن قايدان ءبىلدىڭ دەدىڭ عوي تاڭەرتەڭ؟.. مىنە، مىنا تۇيەتىكەنەكتىڭ باسىن قارا؟ بايقايسىڭ با مىنا جەرىنىڭ ساباقتارى بار، بۇرشىكتەرى جوق. بۇل قايدا كەتتى؟ ءبىر سارىندا جايىلا ءجۇرىپ كەلە جاتقان تۇيە جۇلىپ جەگەنى حاق. ال تۇيە اۋزىنداعى ءشوبىن، اسىرەسە، تۇيەتىكەنەكتى ءار وتىز - قىرىق قادامداي جەر وتكەنشە شاينايدى. ەندى ءوزىڭ ويلان، مەن نەگە جەردەن باسىمدى المايمىن؟ ءبىزدىڭ كەلە جاتقان بەتىمىزدە تۇيەتىكەنەك پەن مەڭدۋانا اجەپتاۋىر تىڭ بىتكەن. ال كورەگەن كوزگە ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ باستارى وتىز - قىرىق قادامنان كەيىن قىرقىلىپ وتىرعانىن اڭعارۋ بالەندەي قيىن ەمەس. جانە سۋارىلعان تۇيە العاشقى كۇنى قۇمالاق تاستاپ وتىرادى... كورەگەن كوز بۇنى دا بايقاپ قالادى.
پەتروۆسكيي بەستىبايعا ابدەن سەندى.
دەگەنمەن، بۇلار ميحايلداردى ءۇشىنشى كۇن ازەر تاپقان. بەس جىگىت ەڭ الدىمەن كولىكتەرىنەن ايرىلعان ەكەن. وسى اراعا كەلگەن كۇنى تۇندە تۇيەلەرى جوق بولىپ شىعىپتى. اڭدىعان جاۋ اكەتتى مە، الدە جەرشىل جانۋارلار اتامەكەن ءورىسىن ساعىنىپ، بۇرىنعى جايىلىمدارىنا قاراي تارتىپ وتىردى ما، بەلگىسىز، ايتەۋىر، تاڭەرتەڭ تۇيەسىز قالعاندارىن ءبىر - اق بىلگەن بۇلار. ازىق - تۇلىكتەرىن ارقالارىنا تاڭىپ، تۇيە كەتكەن جاقتا ەل بار شىعار دەپ، ولاردىڭ قۇمدا جاتقان ىزدەرىنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ بەرگەن. ءبىراق كوپ كەشىكپەي جەل تۇرىپ، قۇمدى ءوڭىردىڭ اتاقتى داۋىلى سوعىپ، بۇلار ىزدەن ايرىلىپ قالعان. تۇنىمەن اداسىپ، نە قۇدىق تابا الماي، ايتەۋىر ءبىر تاقىرعا كەلىپ قۇلاعان. تۇرعاندارىندا كورگەندەرى — ۇشى - قيىرى جوق قۇمدى دالا، ءدال توبەلەرىنەن شاقىرايعان كۇن... تۇندە داۋىلمەن الىسىپ ءجۇرىپ كومپاستارىن دا جوعالتىپ العان. قاي جاقتارىنىڭ قۇبىلا، قاي جاقتارىنىڭ تەرىسكەي، كۇنگەي ەكەنىن ايىرا الماي، قاي تۇسقا جۇرۋلەرىن بىلمەگەن. اقىرى «تاۋەكەل» دەپ الىستا بۇلدىرلاعان توعايعا قاراي بەتتەگەن. توعاي دەگەندەرى ساعىم ەلەسى بولىپ شىققان. سوسىن سول جاقتاعى تاۋعا قاراي بۇرىلعان. بۇ دا شىلدەنىڭ قۇز، قياعا ۇقساس ەلەسى ەكەن. نە كەرەك، قاي جاققا بەت الماسىن، ءتۇبى اينالشىق جەگەن ادامداي سول باياعى وزدەرىنىڭ العاشقى تۇنەگەن تاقىرىنان شىعا بەرگەن. اقىرىندا تورسىقتاعى سۋلارى دا، ريۋكزاكتاعى تاماقتارى دا بىتكەن. جەر قازاتىن سايماندارىن سول قۇم كەزگەن العاشقى داۋىلدى كۇنى - اق جوعالتىپ العان. وسىنداي كۇيدە، ۇستەرىنەن قالىقتاعان قارا قۇستاردى كوزدەپ، ەس-تۇسسىز جاتقان جەرلەرىنەن كەپ بەستىبايلار تاپتى.
جىگىتتەر ەستەرىن جيارلىقتاي ءۇش-تورت كۇن وتكەننەن كەيىن قارابۇعازعا قايتىپ كەلە جاتىپ ميحايلدان حالەل:
— قانداي cop سەندەردى سوناۋ قۇم دالاعا ايداپ بارعان؟ - دەپ سۇراعان.
— ءبىز سول قۇم دالادان مۇنايدىڭ جەر بەتىندەگى بەلگىلەرىن ىزدەدىك.
— قايداعى مۇناي؟ قۇم مەن سوردا نە قىلعان مۇناي؟
— ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتىڭ استى تولعان مۇناي.
— قويشى؟!
— مۇنايدان باسقا دا وندا تولىپ جاتقان قازىنا بار. ءالى سونىڭ ءبارىن تابامىز.
وسىناۋ قۇلازىعان جاپان دۇزدەن جەر بايلىعىن ىزدەپ جۇرگەن بۇل جىگىتتەردىڭ ەرلىگىنە حالەل تاڭ قالعان. ءوزى دە وسىلارداي بولۋدى ىشتەي تىلەي قالعان. ءتىپتى تۋىپ - وسكەن جەرىنىڭ بايلىعىن مىنالارداي بەيتانىس جۇرتتىڭ ىزدەپ جۇرگەنىن قىزعانعانداي دا ەدى. ال ءوز باسى ءدال ءقازىر وسى تەڭىزدەي ۇشى-قيىرى جوق كەڭ اتىراپتى كەزىپ - اق كەتەر ەدى، اتتەڭ نە كەرەك، جار استىندا جاتقان اسىل زاتتاردى قالاي تابۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەيدى.
ءدال وسى كەزدە ميحايل پەتروۆسكيي بەستىبايعا:
— اقساقال ،بۇل سىزدەردىڭ جەرىڭىز عوي، ءبىز مۇناي ىزدەسەك، ءبارىمىزدىڭ قىزىعىمىز ءۇشىن ىزدەپ ءجۇرمىز، ەگەر قارسى بولماساڭىز، بىزگە جول كورسەتۋشى بوپ جۇمىسقا كىرىڭىز، — دەگەن.
— يگىلىكتى ءىس ىستەپ جۇرسىڭدەر، — دەگەن بەستىباي. — بۇل ارادان جەر مايى شىقسا، اداي اۋىلدارى كەروسىن الۋعا ورىنبورعا بارماس ەدى. ءبىراق مەن قارتايىپ قالدىم، ەگەر جارايدى دەسەڭدەر حالەلدى الىڭدار. بۇ دا وسى ارادا تۋىپ-وسكەن، دالا بالاسى عوي، سەندەردى اداستىرماۋعا جاراپ قالار.
ميحايل حالەلگە قاراعان:
— حالەل، قالاي، بىزگە جۇمىسقا كىرەسىڭ بە؟ بۇرىن دا ايتىپ ەدىم عوي.
— كىرەمىن! - دەدى حالەل ويلانباستان. قارابۇعازعا كەلىسىمەنەن حالەل تۇز قوپارۋ جۇمىسىنان شىقتى. ەندى كەن زەرتتەۋشىلەرگە ەرىپ ءوزىنىڭ جانىنداي جاقسى كورەتىن ساردالاسىن كەزدى. الدىمەن جول كورسەتۋشى، سودان كەيىن تاس ۋاتۋشى، قۇدىق بەتىنەن جەر ماي جيناۋشى بولدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ول ەكسپەديسيانىڭ ەڭ كەرەك ادامىنىڭ بىرىنە اينالدى.
بەستىبايدىڭ ميحايل پەتروۆسكييگە جول كورسەتىپ جۇرگىسى كەلمەگەنى — كەزەكتى ەندى بالاسى حالەلگە بەرەيىن دەگەنى ەدى. قىران بالاپانىنىڭ وزىنەن جوعارى ۇشقانىن، قۇلان قۇلىنىنىڭ وزىنەن شابىسى اسقانىن تىلەيدى. بەستىباي حات تانىماعانمەن دە، اقىلدى شال ەدى. قازاقتا مۇنداي كوكىرەگىنىڭ جارىعى بار وقىماعان كارىلەر كوپ. بەستىباي دا ءۇرىم -بۇتاعىنىڭ بولاشاعى — وسى پەتروۆسكيي ءتارىزدى، كەڭ پەيىل جاندارمەن تاتۋ - ءتاتتى تۇرۋدا، سولارمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋدە ەكەنىن تۇسىنگەن. سو سەبەپتەن دە حالەلگە ميحايلمەن بىرگە بول دەدى. اكە ءسوزىن بالا دا ۇقتى. ونىڭ ۇستىنە جەر استىندا كوپ قازىنا بار دەگەننەن كەيىن، اتامەكەن دالاسىنىڭ قوينىن ارشىپ، قۇشاعىنداعى بايلىعىنا كەنەلۋگە قۇمارلانا ءتۇستى.
بۇلار قارابۇعازعا كەلگەننەن كەيىن، ءبىر كۇنى پەتروۆسكيي بەستىبايعا:
— مەنى ماڭعىستاۋعا پارتيا جۇمىسىنا جىبەرەتىن بولدى، — دەدى،—جاقىندا كوشپەكشىمىز. ۇمىتپاسام، ءوزىڭ دە سول ماڭايدان سەكىلدى ەدىڭ عوي، بىزبەن بىرگە، مۇمكىن، ەلىڭە قايتارسىڭ؟
— ءيا، وزەك، قىزىلساي اڭعارى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ەجەلگى قىستاۋى. و جاقتان كۇن كورە الماعان سوڭ كوشتىك قوي. مۇندا ايتەۋىر كىرە تارتاسىڭ، جول كورسەتەسىڭ. ال ءوز ەلىڭدە؟.. باعىپ وتىرعان مالىڭ جوق. مالسىز ادامعا ماڭعىستاۋ جات جەر.
— و جاقتا دا ەندى جامان بولمايدى، — دەگەن پەتروۆسكيي، — جاقىندا كونفەسكە باستالادى.
— ونىڭ نە بالە؟
— بايلاردىڭ مالىن، جەرىن الىپ، كەدەيلەرگە ۇلەستىرەدى...
— تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
پەتروۆسكيي بەستىبايعا قازاق دالاسىندا بولىپ جاتقان سوۆەتتەندىرۋ ساياساتىنىڭ وتىرىقشىلىققا كوشۋدىڭ، كەدەيلەر بىرلەسىپ قوسشى ۇيىمىنا كىرۋدىڭ نە ەكەنىن ۇزاق ءتۇسىندىردى. وسى ناۋقانداردىڭ اياعى بايلاردىڭ مال - مۇلكىن، جەرىن كەدەيلەرگە الىپ بەرىپ، وزدەرىن جەر اۋداراتىن كونفەسكەگە اپارىپ سوققالى تۇرعانىن باقايشاعىنا دەيىن شاعىپ، تولىق ەتىپ ايتىپ بەردى.
— سەن ءتارىزدى جوقشىلىقتان كوپ مەحنات كورگەن بەينەتقورلار بۇل تارتىستا شەت قالۋعا ءتيىستى ەمەس. تاپ جاۋلارىنان وزدەرىڭنىڭ ۇلەستەرىڭدى الىپ، باي – ماناپتاردى ارالارىڭنان الاستاپ، بىرلەسىپ جاڭا ءومىر قۇرۋلارىڭ كەرەك، — دەگەن.
— باي-ماناپتار بىزگە نە كورسەتپەدى؟ اتامىز ءبىر جانبوزدان شىققان تۇيەباي ماعان نە ىستەمەدى؟ بايدى بىلاي قويعاندا، سارىدان نە كورمەدىك؟ رۋلاس ەكەنىن پايدالانىپ، جىگىتتەرىنە باسشى ەتىپ، سالىپ قويعان جوق پا سوڭىمىزعا ونى تۇيەباي؟ ال سول تۇيەبايدىڭ ءوز باسىم ون ۇشىمنەن جيىرما بەسىمە دەيىن تۇيەسىن باقتىم. سونداعى ماعان تولەگەنى جالعىز بوتا. ايتەۋىر، قۇداي اياپ تۇيە بولدى. مىنا كۇلسارى ىنگەن سول. سويتسە دە، جالعىز بوتا ون ەكى جىلعى مالاي اقىعا تىم از. قاناۋ دەگەن سول ەمەس پە؟—بەستىباي كەنەت جۇدەي قالدى. — ارينە، ولاردى الاستاۋ ادىلەتتىك - اق. ءبىراق ءوزىم ونداي جايعا ۇلەستىرگەن باي مالىنان قوتىر ەشكى المايمىن.
— نەگە؟
— قارعىس اتسىن ولاردى، قارعىس اتسىن! ارامدىقپەن جينالعان باي مالى كىمگە ىرىس بولادى دەيسىڭ...
بەستىباي ءوز ەلىنە پەتروۆسكييمەن قايتۋعا كوندى. بۇلار ماڭعىستاۋعا بىرگە كوشكەن. جولاي ءۇش ءجۇز تۇيە بىتكەن شالقىعان باي تۇيەبايدىڭ قانداي ادام ەكەنىن جىر ەتكەن. اتالارىنىڭ ءبىر رۋدان ەكەنىنە قاراماي، ول بەستىبايدى باسىبايلى قۇلىنداي پايدالانعان ەكەن.
— ءيا، — دەگەن پەتروۆسكيي، — قازاقتىڭ رۋى دەگەنى قاراماعىنداعى اعايىن-تۋىسقا ءسوزىن سويلەتىپ، شوقپارىن ۇرۋعا، ساياق جيناۋعا باي مەن بيلەرگە عانا كەرەك. ال كەدەيدىڭ شىن جان اياماس تۋىسى — ول ءوز تابىنىڭ، كەدەي تابىنىڭ ادامدارى... مىسالعا سەن ەكەۋمىزدى الايىق. مەن ورىسپىن، سەن قازاقسىڭ، رۋىمىز تۇگىل، ۇلتىمىز دا بولەك. ال مەن ساعان اتالاسىڭ تۇيەبايدان اناعۇرلىم جاقىنمىن.
— ءسوز بار ما؟
وسىلاي بىرتە-بىرتە بەستىباي كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ قاس ەكەنىن ۇقتى.
بۇلار ماڭعىستاۋعا كەلگەن كەزدە كاسپيي تەڭىزىنىڭ اتىرابىنداعى جايىلىمعا لايىق قۇدىق پەن قىستاۋ وڭىرىندەگى جەر بىتكەن ءبولىنىپ، اۋىلدىق جەرلەردە ساۋاتتاندىرۋ ناۋقاندارى باستالىپ تا كەتىپتى. بۇل ءبىر سوۆەتتەندىرۋ ءىسى قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان شاق ەدى.
دۇنيە ۇنەمى ءبىر قالپىندا تۇرمايدى، ۇنەمى وزگەرىپ تۇرادى دەگەن مىنە، وسى! كەشەگى قۇدىق ءۇشىن قولىنا شوقپار - سويىلىن ۇستاپ، رۋ - رۋ بوپ، جان - جاعىنداعى كورشىلەرىمەن تىنباي جاۋلاسىپ، جەلى ازىناعان cap دالانى تىقىر ءجۇندى تۇيەمەن كەزىپ جۇرگەن ەلدى بۇگىن ءتىل قۇرالدى اشىپ، باقانداي ساۋساقتارىمەن «ءالىپبيدى» تۇرتكىلەپ، ساۋاتسىزدىعىن جويۋعا قىزىل وتاۋعا جينالادى دەپ كىم ويلاعان!
ءومىر وزگەرەدى؛ حالىق وزگەرەدى. بۇل - ەجەلگى قاعيدا. ادايلار دا قاتىپ قالعان تاس ەمەس، مەزگىل ىقپالىنا قاراي بۇلار دا وزگەرە باستاعان.
ماڭعىستاۋعا كەلگەننەن كەيىن پەتروۆسكيي وگپۋ بولىمشەسىنىڭ باستىعى بولىپ بەكىتىلدى. وزىمەن بىرگە كوشىپ كەلگەن بەستىبايدى ول اتقوسشى ەتىپ الدى. اق باندى تاۋسىلعانمەن، سوۆەت وكىمەتىنە نارازىلاردىڭ تەگىس بىتە قويماعان كەزى. اتىراپتا ءالى دە شوعىرلانعان تەنتەكتەر، باۋكەسپە ۇرى - قارى، قانىپەزەرلەر كوپ... پەتروۆسكيي اتقوسشىسىنا دا التىاتار بەرگىزدى. جانە ءوزى قالاي اتىلاتىنىن ۇيرەتتى.
قارۋىنا ەتەنە بولىپ ۇيرەنىپ قالعان بەستىباي:
— وسىنىڭ ماعان كەرەگى قانشا؟ — دەدى بip كۇنى پەتروۆسكييگە، ەكەۋى سايدا وق اتىپ، قايتا وتىرعاندارىندا، — وزگە ادايلارداي قولىما سويىل دا ۇستاپ كورگەم جوق، بار قارۋىم ءومىرباقي توبىلعى ساپتى قامشىم بولىپ كەلگەن.
پەتروۆسكيي ءسال ەزۋ تارتقان:
— قامشىمەن تەك مالدى عانا قورقىتاسىڭ. ال قاسقىر شاپسا نە ىستەيسىڭ؟
— ماڭعىستاۋدا ادامعا شاباتىن قاسقىر نەكەن - ساياق.
— ادامنىڭ قاسقىرى دا جوق پا؟
— ارينە، وندايلار بار عوي. ءبىراق ءوزىڭ تيمەسەڭ ءقازىر ولار دا تيمەيدى...
— سولاي ويلايسىڭ با؟ ءالى وزىڭە تالاي قاندى اۋىز قاسقىرلاردىڭ شاپقانىن كورەسىڭ. تۇرا - تۇر. ماڭعىستاۋ ءتارىزدى قازاق دالاسىندا تاپ تارتىسىنىڭ ناعىز كۇشەيەتىن كەزى ەندى كەلە جاتىر. كەرەك ۋاقىتىندا قاپى قالماس ءۇشىن كۇنى بۇرىن مىلتىقتى دالدەپ اتۋدى ۇيرەنە بەر.
پەتروۆسكييدىڭ ايتقانى كەلدى. ءبىر اي وتپەي، بۇل جاقتا دا بايلاردىڭ مال-مۇلكىن كونفيسكەلەۋ ناۋقانى باستالدى. بيىل ورىنبور ماڭىنداعى جايلاۋىنا بارماي قالعان تۇيەبايدىڭ مال-مۇلكىن كونفيسكەلەۋگە ۋاكىل بولىپ پەتروۆسكيي تاعايىندالدى. ول قاسىنا بەستىباي مەن ەكى ميليسيونەر جىگىتىن ەرتىپ، تورتەۋ بوپ بايدىڭ ەلىنە ءجۇرىپ كەتتى. تۇيەبايدىڭ اۋىلى جايلاۋىندا بولماي شىقتى. جىلداعى ادەتىن بۇزىپ، تۇيەسىنىڭ اقساق تايلاعىنا دەيىن قالدىرماي ايداپ، قارىنجارىق قۇمىنا كوشىپ كەتكەنى انىقتالدى. بىلەتىن ادامدار: وسىدان ءبىر ون بەس كۇن بۇرىن ورىنبوردا وقىپ جۇرگەن سارىنىڭ بەگىس دەگەن بالاسى كەلگەن. بايدىڭ كوش بەتىن وزگەرتۋى، نە بولسا دا، سول نوكەرىنىڭ ۇلىنان شىقتى، — دەگەن، —جانە بەگىس تۇنەگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە باي اۋىل-ايماعىمەن تۇرا كوتەرىلدى. ال تۇيەلەرىن بەرىك قومداۋىنا قاراعاندا، ول تەك قارىنجارىق قۇمىنا ەمەس، تۇرىكمەن جەرىنە، ءتىپتى، ءارى قاراي اسىپ كەتپەسە نەتسىن، تىم ەتەك-جەڭىن جيا كوشۋىندە ءبىر گاپ بار.
قاسىنداعى ءۇش كىسىمەن پەتروۆسكيي باي كوشىنىڭ سوڭىنان قۋىپ بەرگەن. جانە ءبىر سەنىمدى ادامدى قارابۇعازداعى وگپۋ بولىمىنە جىبەرگەن. تۇيەبايدىڭ كوشىن تۇرىكمەن جەرىنە وتكىزبەۋلەرىن وتىنگەن. جانە بۇلاردىڭ اتتاندىرعان جاۋىنگەرلەرى، بايدىڭ اۋىلىن كەيىن قايتارۋ ءۇشىن، ءوزىنىڭ جاساعىنا كەلىپ قوسىلۋىن سۇراعان.
قارابۇعازدان كەلگەن ءتورت قىزىل اسكەر مەن پەتروۆسكييدىڭ ادامدارى قازاق جىگىتتەرىمەن قارىنجارىق قۇمىنىڭ تۇرىكمەنگە تاياۋ تۇسىنداعى قاراشىقساي قۇدىعىنىڭ كۇنگەي جاعىندا كەزدەستى. ءتۇن تاستاي قاراڭعى ەدى. ءسىرا، قىزىل اسكەرلەردى كۇنى بويى سىرتىنان اڭدىپ جۇرگەن بولۋلارى كەرەك، پەتروۆسكيي جىگىتتەرى قۇدىقتان اتتارىن سۋارىپ، قۇم شەتىنە كەلىپ، ءسال كوزدەرىنىڭ شىرىمىن الماق بوپ قيسايعان شاقتارىندا جيىرما شاقتى جىگىت: «جانبوز!»، «جانبوز!» دەپ اتوي سالعان. تۇنگى ايقاي قانداي ۇرەيلى، جاڭا عانا تىنىش جاتقان قاراڭعى الەم مىڭ سان قول ۇرانداسىپ ات قويعانداي، كەنەت دۇرلىگە قالعان. ساتىر - سۇتىر سىلتەنگەن سويىل، شوقپار، وسقىرعان، پىسقىرعان، دۇبىرلەي شاپقان جىلقى، اقىرعان، وكىرگەن كىسى داۋىستارى. جاۋ تيگەن ءۇنسىز دالا كەنەت قورقىنىشتى ۇندەرگە تولدى. گۇرس-گۇرس اتىلعان بەساتار، شاڭق-شۇڭق ەتكەن التىاتار داۋىستارى ەستىلدى. ءبىراق جاۋ ءدۇمپۋى زاماتتا باسىلدى. مىلتىق داۋسىنا ۇيرەنگەن اداي جىلقىلارىنىڭ ۇركىپ، قۇمدى دالاعا قاراي شاۋىپ بارا جاتقان دۇبىرلەرى ەستىلدى.
ايقاي شىققاندا ەڭ ءبىرىنشى ورنىنان اتىپ تۇرعان پەتروۆسكيي سويىلعا جىعىلىپتى. تاڭ قۇلانيەكتەنىپ الاكولەڭكە بولا باستاعاننان - اق جىگىتتەر پەتروۆسكييدى شينەلىنە جاتقىزىپ، جان - جاعىنان كوتەرىپ قۇدىق باسىنا قايتا اكەلدى.
جارا قانىن جۋىپ، باسىنا سۋىق سۋعا مالىنعان ورامال تارتتى. ءبىراق سويىل قاراقۇسىنان تيگەن ەكەن، تىلگە كەلمەي پەتروۆسكيي كۇن شىعا ماڭگى كوزىن جۇمدى.
بەستىباي: «قازاق دالاسىندا تاپ تارتىسىنىڭ ناعىز كۇشەيەر كەزى كەلە جاتىر»، — دەگەن پەتروۆسكييدىڭ ءسوزىنىڭ نە ەكەنىن ەندى ۇقتى. اياۋلى باستىعىنان، جوق، باستىعى ەمەس، جان جولداسىنان ايرىلعانى جانىنا قاتتى باتتى. تۋعان باۋىرى ولگەندەي، جاڭا عانا وزدەرى جەرلەگەن پەتروۆسكيي ءقابىرىنىڭ باسىندا ۇزاق وتىردى. كوزىنەن اققان بۇرتىك - بۇرتىك ىستىق جاستى كۇستى قولىنىڭ سىرتىمەن اقىرىن ءسۇرتتى.
سوناۋ كوگىلدىر سۋلى نيەۆا وزەنىنىڭ جاعاسىندا تۋعان پەتروگراد جۇمىسكەرى پەتروۆسكييدى ماڭعىستاۋدىڭ قۇمدى دالاسىنا كەلىپ وسىلاي ولەدى دەپ كىم ويلاعان؟
بۇ دا ءوزىنىڭ ۇشار قياسىن، قونار ۇياسىن كوزدەگەن قۇس ءتارىزدى، ادام بالاسىنىڭ باقىت جولىن ىزدەۋىنىڭ ءبىر كۋاسى ەمەس پە؟
ءيا، بۇل سولاي! ءوز باقىتى جوق، ءوز باقىتى ءۇشىن ەمەس كەدەي تابىنا باقىت ىزدەۋ جولىندا تەك پەتروۆسكيي ءتارىزدى حالىقتىڭ اياۋلى ادال ۇلدارى قازا بولا الادى، وققا ۇشادى. تاپ تارتىسى دەگەن، مىنە، وسى.
وسىلاي بەستىبايدىڭ دا جۇرەگى تاپ تارتىسىنىڭ ەڭ العاشقى ءالىپبيىن تۇسىنە ءتۇستى. ءسويتىپ، ول تۇيەبايعا بۇرىنعىسىنان دا قاتتى كەكتەندى. جولداستارىمەن تىزە قوسا وتىرىپ، باي اۋىلىن كەيىن قايتاردى. بەستىباي اۋداننان كەلگەن جاڭا ۋاكىلدىڭ قاسىندا بولىپ، تۇيەبايدىڭ مال - مۇلكىن كەدەيلەرگە ءبولىپ بەرەتىن كونفەسكەگە قاتىستى. تەك، باي بۇلارعا قارسى جىگىتتەرىن جىبەرگەنىن مويىندامادى. بۇل كىناسىن قىزىل اسكەرلەر دە ونىڭ موينىنا قويا المادى. وقيعا قارا تۇندە بولدى عوي. شاپقان جىگىتتەردىڭ ەشقايسىسى قولعا تۇسكەن جوق. قۇر بايدىڭ ارەكەتى دەگەنگە زاڭ كونبەدى. ونىڭ ۇستىنە، سارى مەن ونىڭ بالاسى بەگىس تە سول پەتروۆسكيي ولگەن كۇنىنىڭ ەرتەڭىنە ءۇشتى - كۇيلى جوق بولىپ شىقتى.
— سارى قايدا كەتتى؟ — دەگەن ۋاكىلدىڭ تەگەۋرىندى سۇراعىنا، تۇيەنىڭ قايىسىنداي ءسىرى بەت، سارى ساقال باي سول سىرەسكەن قالپىندا:
— قايدان بىلەيىن!—دەدى. — ول مەنىڭ ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىم با ەدى؟ كىم قاشپاي جاتىر ءقازىر مەنەن؟ كەتتى دە ءوز بەتتەرىنە.
راسىندا دا سولاي ەدى. پەتروۆسكييدى تۇيەبايدىڭ جاساعى ءولتىرىپتى دەگەن سىبىستى ەستىسىمەنەن - اق، قالادا ءجۇرىپ كوزى اشىلىپ قالعان سارىنىڭ بالاسى بەگىس، ءبىر بالەسىنە ۇرىنىپ قالمايىق دەپ، بايدان ات قۇيرىعىن ءبىرجولاتا كەستىرتىپ، اكەسىن قالاعا الىپ قاشقان.
— ال وزدەرىڭنىڭ بەتتەرىڭ قالاي ەدى؟ قارىنجارىققا كوشىپ بارعانمەن، وندا قىستى وتكىزە المايتىن ەدىڭدەر عوي؟—دەگەن سۇراققا:
— ارينە، — باي جاسىرماي شىنىن ايتقان. — بۇل مال شىركىن بوتاسىنان، قۇلىنىنان ورگىزگەندىكتەن بە، ادامعا ىستىق قوي. قازاق قارا جەرگە كىرگەنشە مال - مال دەپ وتەدى ەمەس پە... بۇرىنعى جاعداي جوق، ورىنبور دالاسىنداعى جايىلىمىمىز دا مۇجىقتارعا كوشكەن. ولار جينالىپ توز بولماقشى كورىنەدى. ول شىركىندەر ءبىزدى ءبىرجولاتا توزدىرىپ، قۇرتىپ جىبەرەيىن دەگەن عوي. سوندا ءبىز قايدا بارىپ كۇن كورەمىز؟ مىناۋ قىرۋار تۇيەنى قايدا باعامىز؟.. قۇدىق ماڭدارىن كەدەيلەرگە بىلتىر ءبولىپ بەرگەنسىڭدەر. ارينە، تۇرىكمەن جەرىنە اۋىسپاق بوپ كوشكەنبىز. سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەي مە دەگەندەيىن، شامامىز كەلسە ودان ءارى دە ءوتىپ كەتپەك ەدىك.
— بالاڭىزدى وسى جاققا تاستاپ پا؟
— قاي بالانى ايتاسىڭدار؟ مەندە بالا جوق...
— ءاجىعالي شە؟ الدە ول سىزدەن تۋماپ پا ەدى؟
جالعىز ۇلى ءاجىعاليدىڭ اتىن ەستىگەندە، شالدىڭ كوزىندە كەنەت ءبىر جىلى يشارات سەزىلدى دە، بىرتىندەپ بارىپ جويىلدى. ەندى ونىڭ ۇنىنەن ماقتانىش سازى ەستىلگەندەي:
— ول ءيتتى بالا دەگەننەن كورى، كوكجال قاسقىر دەگەن ءجون بولار...
تۇيەبايدىڭ بالاسى ءاجىعالي، شىنىندا، قاندىكوز كوكجال قاسقىر ەدى. ورىنبور كادەت كورپۋسىن بىتىرىسىمەن، گەنەرال - گۋبەرناتوردىڭ اديۋتانتى جانە ءتىلماشى بولىپ قىزمەت ىستەگەن. تۇيەنى تۇگىمەن جۇتاتىن جەمقور، كەسىپ الساڭ قان شىقپايتىن قايسار بوپ جارالعان ءبىر نايساپ. اندا - ساندا اۋىلعا كەلگەندە، ەل ءىشىن ۇيقى - تۇيقى ەتىپ كەتەتىن. جانبوزدان شىققان جەلوكپە، ەسەرسوق جىگىتتەردى سوڭىنان ەرتىپ الىپ، سارى الا قىلىشىن سۇيرەتىپ، اكەسىنە قىرعي - قاباق اۋىلداردىڭ باسىنا اڭگىر تاياق ويناتا، مومىن جۇرتتى قىرىپ جىبەرە جازدايتىن. «جانبوز! جانبوز!» دەگەنگە ەلىگىپ، بۇعان ەرەتىننىڭ ءبىرى - سارى بولاتىن. بۇل ءبىر جالعىز اتتى كەدەي، ءبىراق بالۋان، كوكپارشىل، جان شىداتپايتىن سويىلگەر جىگىت ەدى. «سەن مىقتىسىڭ!» دەگەنگە سەڭسەڭ بوركى قارا قازانداي بوپ ماسايراپ، ءاجىعاليدىڭ شاشپاۋىن كوتەرگىش - اق. تۇيەباي كەيدە بارىمتاعا دا اتتاندىرىپ الاتىن. اتامىز ءبىر دەپ باي ءسوزىن ەكى ەتپەيدى. باي بەرگەن قىسقى سوعىمى مەن جازعى ساۋىنىنا ءماز. اكەسىنە باعىنىشتى سارىنى ءاجىعالي دا وزىنە جاقىنداتۋعا قۇمار. ەلدەن وپ - وڭاي ءتۇسىپ جاتقان پارا، ولجادان تۇلكى العان بۇركىتكە قىزىل اساتقانداي ءاجىعاليدىڭ دا بىردەڭەلەردى سارىنىڭ كومەيىنەن قىلقىتىپ جىبەرەتىن ادەتى بار. «مەنى وزىنە جاقىن سانايدى، تۋىس سانايدى» دەپ سارى ودان سايىن بايدىڭ بالاسىنىڭ دەگەنىن ورىنداۋعا قۇلشىنا تۇسەتىن...
ءاجىعاليدىڭ تىزگىنىندە ءجۇرۋ، ءتۇبى، سارىعا نەمەن بىتەتىنى بەلگىسىز ەدى، ايتەۋىر، قازاق جەرىندە ازامات سوعىسى باستالىپ، ەكەۋىنىڭ ءومىر جولى ەكى ءبولىندى.
ءاجىعالي سول ازامات سوعىسى باستالىسىمەن - اق ءوز اۋىلىڭ اكەسىنىڭ قاراسىن كورگەن جوق، قولىنا مىلتىعىن ۇستاپ قىزىلدارعا قارسى شىقتى. العاشقى كەزدە جىمپيتىداعى الاشوردا اسكەرىنىڭ ءبىر ەسكادرونىن باسقارىپ، پولكوۆنيك بەلوۆتىڭ پولكىمەن بىرگە قىزىل اسكەرمەن ۇرىستى. سوڭىنان بەلوۆ پولكى ورال مايدانىنان جەڭىلىپ، گۋريەۆكە قاراي شەگىنگەندە، ءاجىعالي قاسىنداعى بەس جىگىتىمەن كىلت بوتەن جاققا بۇرىلدى.
ءسويتىپ، كەشەگى قىلىشىنان قان تامعان الاشوردا وفيسەرى ەلىنە، ءوز اۋىلىنا قايتۋعا، ءبىر سوعارسىڭ دەپ اكەسىنىڭ اۋىلىن اڭدىپ جۇرگەن قىزىل اسكەردەن قورقىپ، ەندى امالسىز تولستوۆتان ءبولىنىپ، قۇم اراسىنا ءسىڭىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
وسىلاي ول قاشىپ ءجۇرىپ، ءبىر كوشپەندى شارۋانى قورقىتىپ ونىڭ قىزىنا ۇيلەنگەن. ءوزى ءتارىزدى تاعى باسقا ۇرى - قارىلاردان كادىمگىدەي باندى قۇرىپ، قالىڭ قۇمنىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتكەن.
تۇيەبايدى كونفيسكەلەۋگە كەلگەن ادامداردىڭ دا بايدان سۇراپ وتىرعانى وسى ءاجىعالي جايى ەدى.
— ءسويتىپ، ءسىز بالاڭىزدى سول باياعى كەتكەنىنەن بەرى مۇلدەم كورگەن جوقسىز عوي؟ — دەدى كوميسسيا باستىعى.
— جوق، كورگەم جوق، — دەدى تۇيەباي سول تۇنجىراعان قالپىندا.
پەتروۆسكييدى «جانبوز! جانبوز!» دەپ ۇران سالعان ءبىر توپ جىگىتتەر ءولتىرىپ كەتىپتى» دەگەندى ەستىگەندە تۇيەباي قۋانىپ قالعان. «بار ەكەنسىڭ عوي، جالعىزىم!» دەگەن ول ىشىنەن. اكەسىنىڭ باسىنا كۇن تۋعاندا ءبىر بەلگىڭدى بەردىڭ عوي. ءوزى پەتروۆسكييگە قارسى جاساق جىبەرگەن جوق، ال بۇنىڭ جوعىن جالعىزىنان بوتەن كىم جوقتايدى.
— مەيىلدەرىڭ، — دەدى تۇيەباي كەنەت، — كۇش قولدارىڭدا، كىسى ءولتىرتتى دەپ مەنى ايىپتاۋ ءقازىر وپ - وڭاي، ءبىراق مەن بىرەۋدى ولتىرىڭدەر دەپ ەشكىم جىبەرگەم جوق.
ءبىراق ىشتەي تاعى: «و، قۇداي، ارتىق ايتسام ءوزىڭ كەش، تەك جالعىزىمدى ساقتاي كور!»—دەدى اقىرىن كۇبىرلەپ.
كونفيسكەلەۋگە كەلگەندەر، ارينە، كىسى ءولتىرتتىڭ دەپ كىنا تاعا الماعان، تەك مال-مۇلكىن تەگىس كونفيسكەلەپ، ءوزىن ءۇي ىشىمەن ءسىبىر جاققا جەر اۋدارعان.
بەستىباي دۇنيە شىركىننىڭ قانداي قيىن ەكەنىن وسىلاي بىرتە-بىرتە مىقتاپ ءتۇسىندى. ءبىراق ودان بەستىباي وزگەگە ءسوزىن وتكىزە قوياتىنداي دارەجەگە جەتە قويعان جوق. سول ءباز - باياعى قاراپايىم قالپىندا قالدى. بار قولىنان كەلگەنى پەتروۆسكيي قايتىس بولعاننان كەيىن نكۆد - نى تاستاپ (وگپۋ بۇل كەزدە نكۆد - گە اينالعان)، كەمپىرىمەن ەكەۋى قارتايۋعا اينالعان جالعىز ىنگەندەرىمەن قۇمداعى جامان قىستاۋىنا قايتا كوشىپ بارعان.
ال ەكى جىل وتكەننەن كەيىن ميحايل پەتروۆسكيي ورتالىققا جۇمىسقا شاقىرىلىپ، جۇرگەلى جاتقاندا، ماڭعىستاۋدان مۇناي زەرتتەۋگە لەنينگرادتىڭ ەكسپەديسياسى كەلگەن. وسى ەكسپەديسياعا ءميحايلدىڭ ءوزى حالەلدى ەرتىپ اكەپ، جەر بۇرعىلايتىن ماشيناعا جۇمىسقا كىرگىزدى.
سول كۇننەن باستاپ حالەلدىڭ تاعدىرى ءبىرجولاتا وزگەردى.
ول شۋ دەگەندە ماشينا مايلاۋشىسى بولدى، سودان بىرتە - بىرتە بۇرعىلاۋ شەبەرى ماماندىعىنا جەتتى.
وسىلاي حالەل مۇناي زەرتتەۋشىلەردىڭ قاتارىندا مۇلدەم قالدى.
بۇل العاشقى قازاق مۇنايشىلارى شىعا باستاعان ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭ تۇسى ەدى.
بالا كەزىنەن توپىراعى سەكسەۋىلدەي جاناتىنى ەسىندە قالعان تۋعان دالاسى وزەك اڭعارىنا مۇناي زەرتتەۋشىلەردى جۇرتتان بۇرىن الىپ كەلگەن دە وسى حالەل ەدى.
II
جەر دە ادام ءتارىزدى، سىرتى قانداي سۇرىقسىز بولماسىن، كەيدە ىشىندە عاجايىپ اسىل قاسيەت — بايلىق جاتادى.تەك ادامنىڭ دا جەردىڭ دە سول سىرىن اشا ءبىل. وسىنداي ءبىر جۇمباق جەر وزەك ەدى.
وزەك!
ماڭعىستاۋدا نە كوپ، وزەك كوپ، نە جوق، وزەن جوق!
سوندىقتان دا بۇيىرعىن، اق سەلەۋ، جۋسان، الابوتا، ەركەك ءشوپ، تۇيەتىكەن وسەتىن وسىناۋ الىس اتىراپتا قۇلاما جارلى اڭعاردىڭ تۇبىندە جىلتىراپ اققان جىڭىشكە سۋى بار جەردى ەل وزەن دەمەيدى، وزەك دەيدى. اتام زاماننان بۇل ارادا وسى جۇرتتىڭ قىستاۋلارى تۇراتىن. ءبىر كەزدەردە مىناۋ عاجايىپ قۇلاما اڭعاردى بويلاي بۇرقىراپ وزەن دە اققان بولار؟ سول سەبەپتەن دە وزەككە ەل قونىپ، اتامەكەن قونىسى ەتكەن شىعار؟
ءيا، بۇل ارادان ەرتە زاماندا وزەن وتكەن. مىناۋ جارقاباقتى تەرەڭ ارنا — سونىڭ كۋاسى. ءبىراق ول وزەن قاي ۋاقىتتا بولعان؟ مۇمكىن سوناۋ سارمات تەڭىزى تارتىلعاننان كەيىن بە؟ الدە قازاق ءالىمساقتان دەيتىن ساق زامانىندا اقتى ما؟ و دا مۇمكىن. ايتەۋىر ءبىر كەزدە وزەن وتكەن وسى تۇستى قازاق وزەك اتاعان. وزەك دەگەن ءسوز دە كونە، ونى سولاي دەپ اتاعان قازاق ەلى دە ەجەلگى ەل.
ماڭعىستاۋدىڭ ۇلى تارتىسى وسى وزەكتەن باستالدى.
1958 جىلى مارت ايىنىڭ بۇرقاسىندى، ىزعارلى جەلدى ءبىر كۇنى ماڭعىستاۋ بارلاۋ ترەسىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ەكى بەلگىلى ورىس گەولوگتارى ۆ. پ. جيحەريەۆ پەن ۆ. ۆ كۋزمانى جانە جاس ينجەنەر جالەلدى فورت شيەۆچەنكونىڭ قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى شاقىردى.
جالەل وتكەن جىلى عانا جوعارعى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، وسى ماڭعىستاۋدا زەرتتەۋ جۇمىسىندا جۇرگەن.
سامايىنا اق كىرگەن، ۇزىن بويلى، اقسارى موسقال كىسى، امانداسىپ بولىپ، اڭگىمە باستالعاننان كەيىن:
— ماڭعىستاۋدا مۇناي كاسىپشىلىگى اشىلعالى جاتىر دەگەننەن كەيىن، بۇل اراعا ۇكىمەت ۇيعارۋمەن قانشاما جۇمىسشى، مۇناي ماماندارى كەلگەندەرىن بىلەسىڭدەر مە؟ — دەدى.
— بىلەمىز، — دەدى ءۇش ينجەنەردىڭ قىزمەت جاعىنان ۇلكەنى جيحەريەۆ، — كوپ كىسى كەلدى.
— بىلسەڭدەر، — دەدى ءبىرىنشى سەكرەتار. — ولارعا جۇمىس تاۋىپ بەرۋ كەرەك، كوبى ءۇي ىشىمەنەن كوشىپ كەلىپ جاتىر.
— ۇلكەن بارلاۋ ءوندىرىسى ءالى قۇرىلعان جوق قوي، — دەدى جيحەريەۆ. — ال مۇناي ىزدەيتىن ءبىر - ەكى پارتيالارعا ونشاما كىسىنىڭ قاجەتى جوق.
ءبىرىنشى سەكرەتار قاباعىن ءسال شىتتى.
— ءوندىرىس قۇرىلماسا، قۇرۋ كەرەك.
جيحەريەۆ تە قاباعىن شىتتى.
— قالاي قۇرامىز؟ ءالى مۇنايى بارى - جوعى ابدەن زەرتتەلگەن بىردە - ءبىر كەن ورنى جوق. ال قىزان مەن توبەجىكتە كاسىپشىلىك قۇرۋعا بولمايتىنىن گەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ءبىر توپ ماماندارى نەگىزدەگەن. ءبىزدىڭ قولىمىزدا بۇگىنگى تاڭدا باسقا دەرەك جوق.
ءبىرىنشى سەكرەتار گەولوگتىڭ سوزىنە قۇلاق قويماعانداي سىڭاي كورسەتتى.
— ءوندىرىستى بىلاي قۇراسىڭدار، — دەدى ول ءوز ويىن جالعاپ. — ون كۇن بولدى سوناۋ ماحاچكالا ارقىلى ۋرالماش زاۆودىنىڭ ءتورت تەرەڭ بۇرعىلاۋ «ۋزتم» قوندىرعىسى كەلگەنىنە. مۇنداي الىپ ماشينالاردى جيناپ، بىزگە جەتكىزۋدىڭ ءوزى قانداي قيىن جۇمىس ەكەنىن بىلەسىڭدەر. ال بۇل جەردە سول قوندىرعىلاردى كۇتىپ وتىرعان دايىن ءتورت بريگادا بار. تەزىرەك بۇرعىلاۋ ستانوكتارىن ىسكە قوسۋ كەرەك. تەحنيكانىڭ توت باسىپ جاتۋىنا جول بەرىلمەيدى.
جيحەريەۆ تۇنجىراي سويلەدى:
— ولاردى قوياتىن انىقتالعان دايار الاڭدار جوق دەدىم عوي مەن جاڭا...
— وندا مەنىڭ شارۋام جوق، — دەدى ەندى قاباعىن قاتتىراق شىتىپ ءبىرىنشى سەكرەتار. — جەر ماماندارى سەندەرسىڭدەر، تابىڭدار! قىسقاسى، ءتورت قوندىرعى جۇرگىزىپ، جۇمىسشىلار جالاقى الىپ، ءۇي - ىشتەرىن اسىراۋلارى كەرەك. جانە سونداي قيىنشىلىقپەن اكەلىنگەن ماشينالار بوس جاتپاۋعا ءتيىستى. جۇرت تەزىرەك جۇمىسقا كىرىسسىن!
گەولوگتار تەرلەپ كەتتى.
— مەرزىم ءبىر اي! — دەدى ءبىرىنشى سەكرەتار وسىمەن اڭگىمە ءبىتتى دەگەندەي ورنىنان تۇرەگەلىپ.
ءيا، بۇل جارلىق كۇرت بەرىلمەگەندە، مۇمكىن ماڭعىستاۋ مۇناي تاعدىرىنىڭ شەشىلۋى ءالى دە ۇزاق جىلعا سوزىلار ما ەدى، قايتەر ەدى... ءبىراق بۇل جارلىق ءۇزىلدى - كەسىلدى نەگە وكتەم بەرىلدى؟ ماڭعىستاۋدا مۇناي بار دەگەندى كىم ايتقان؟' كىم زەرتتەگەن؟
كاسپيي جاعاسىنداعى تۇبەككە ەڭ ءبىرىنشى كوڭىل بولگەن ءبىرىنشى پەتر ەدى. ارينە، ول ماڭعىستاۋدىڭ جەر بايلىعىن اشا قويايىن دەپ بۇل اراعا كوڭىل قويعان جوق. 1713 جىلى قىزىلسۋ شىعانىن جايلاعان، بابالارى سيريا ارابتارى، بەرتىن كەلە اكەلەرى تۇرىكپەن بولىپ كەتكەن حودجانەپەس ۇلى پەتردىڭ اتىنا شاعىم بەرگەن. حودجانەپەc ابدال رۋىنا جاتاتىن حودجانيازدىڭ نەمەرەسى، ءسۇيىننىڭ بالاسى، اۋقاتتى كىسى ەكەن. ول ارىزىندا «اللا تاعالانىڭ جازۋى بويىنشا جاراتىلعاننان، كاسپيي تەڭىزىنىڭ شاعام (وسى كۇنگى كراسنوۆودسك) شىعانىنىڭ تۇسىنا كەلىپ قۇياتىن ۇلى وزەن امۋداريانى وزبەكتەر جاراكاي دەگەن تۇسقا بوگەت سالىپ، ءوز جەرلەرىنە بۇرىپ اكەتتى. ەندى امۋداريا كاسپييگە ەمەس، ارال تەڭىزىنە قۇيادى» دەگەن. حودجانەپەس اق پاتشادان مال باققان ماڭعىستاۋ جۇرتىنا وزەنىن قايتارىپ بەرۋىن وتىنگەن. جانە حاتىندا امۋداريانىڭ بۇرىنعى اققان ارناسى ۇزبويدى سىزىپ كورسەتكەن. ءبىرىنشى پەتر پاتشا ماڭعىستاۋ حالقىنا جانى اشىعاندىعى ءۇشىن ەمەس، ۇندىستانمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناس جاساۋ كوكەيكەستى ارماندارىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، بۇل شاعىمدى ەرەكشە كوڭىل بولە قاراعان. ەگەر امۋداريا بۇرىنعىداي كاسپييگە قاراي اقسا، حيۋاعا دەيىن، قۇمدى دالانى كەشپەي، سۋمەن جەتۋدىڭ جەڭىل تۇسەتىنىن تۇسىنگەن. ال ارجاعىندا ءۇندىستان، ول ءۇستىرت پەن ماسكەۋ اراسىنان جاقىن. سول سەبەپتى پاتشا قىزمەتىندە جۇرگەن چەركەس كنيازى مۋرتاز بەك بالاسىنا — گۆارديا كاپيتانى الەكساندر بەكوۆيچ چەركاسسكييگە بەرگەن جارلىعىندا: «امۋداريا وزەنىنىڭ قۇيعان جەرىنە مىڭ ادامدىق بەكىنىس تۇرعىزۋ كەرەك... ەلشى بولىپ حيۋا حانىنا بار. جولىڭ سول وزەننىڭ بويى بولسىن، اعىسىنا جانە سالىنعان بوگەتكە ىقىلاسىڭدى سالا قاراي ءجۇر. ىڭعايى كەلەتىندەي كۇن تۋسا وزەندى بۇرىنعى ارناسىنا ءتۇسىرىپ، ارال تەڭىزىنە قۇياتىن جولىن بەكىتۋ كەرەك»، — دەپ جازعان.
الەكساندر بەكوۆيچ چەركاسسكييدىڭ ەكسپەديسياسى بۇل ارادا ەكى رەت بولدى. 1715 جانە 1717 جىلدارى. اقىرىندا حيۋا حانى جەندەتتەرىنىڭ قولىنان ەكسپەديسيا ادامدارىمەن بىرگە قازا تاپتى. ءبىراق ول العاشقى ساپارىندا ەدىل وزەنىمەن ءجۇزىپ كەلىپ، كاسپيي تەڭىزىنىڭ شىعىس تۇسىنداعى بوزاشى تۇبەگىن، ءتۇپقاراعان قولتىعىن، قۇم ءمۇيىسىن كارتاعا ءتۇسىرىپ كەتتى.
بۇل ماڭعىستاۋ تۇبەگى زەرتتەلۋىنىڭ باستالۋى ەدى. وسىدان كەيىن روسسيا پاتشاسى ماڭعىستاۋدى ەسىنەن ەش كەزدە شىعارمادى. 1820 جىلى، وسى ارانىڭ جاعرافيالىق، اسكەري -سوعىستىق قولايلىلىعىن تولىعىراق بىلۋگە گ. س. كارەلين، ە. ي. ەيحۆالد، ن. ا. سيەۆەرسيەۆ، ن. ن. لوماكين ءتارىزدى وقىمىستىلارى بار پولكوۆنيك ف. ف. بەرگا باسقارعان ارناۋلى اسكەري ەكسپەديسيا شىقتى. ون بەس جىل وتپەي وسى ەكسپەديسيانىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ءتۇپقاراعان قولتىعىنا ءبىرىنشى اسكەري بەكىنىس — وسى كۇنگى فورت شيەۆچەنكو سالىندى. ەندى بۇل تۇس تەك اسكەري قورعانىس ورنى ەمەس، ۇلى روسسيا پاتشالىعىنىڭ وزىنە قارسى باس كوتەرگەن، بوستاندىقتى كوكسەگەن ۇلدارىن جەر اۋداراتىن تاعى ءبىر «بارسا كەلمەس» قامالىنا اينالدى. سونداي «بوستاندىقتى كوكسەۋشىلەردىڭ» ءبىرى، 1850 جىلى وسى اراعا، سول كۇندەردەگى فورت الەكساندرييسكىگە، اسكەر قاتارىنا الىنىپ، جاي سولدات دارەجەسىندە ايدالىپ، ۋكراينا حالقىنىڭ ارداقتى ۇلى تاراس گريگوريەۆيچ شيەۆچەنكو كەلدى. ول بۇندا جەتى جىلىن ەتكىزدى جانە ءوزىنىڭ ايگىلى «قايىرشى بالالار»، «قازاق قىزى كاتيا» ءتارىزدى باۋىرمال ەلدىڭ تۇرمىسىنان الىنعان، سونداي - اق «كازارما»، «مەملەكەت جۇدىرىعى» اتتى ادامنىڭ جانىن وياتقان ساياسي سۋرەتتەرىن سالدى. توپوگرافيالىق ەكسپەديسياعا سۋرەتشى بولىپ قاتىسىپ كوشپەلى ەلدىڭ اۋىر تۇرمىسىن ءوز كوزىمەن كوردى.
روسسيا بۇل وڭىردە بۇدان كەيىن دە ءوزىنىڭ ەكسپەديسيالارىن جىبەرۋىن توقتاتقان جوق. ايگىلى گەوگراف نيكولاي يۆانوۆيچ اندروسوۆ تۇيەمەن مىڭنان استام شاقىرىم جەر ءجۇرىپ، ماڭعىستاۋدىڭ جاعرافيالىق كارتاسىن جاسادى. ي. ۆ. مۋشكەتوۆ بۇكىل كاسپييدىڭ ارعى بەتىنىڭ توڭىرەگىن كارتاعا ءتۇسىردى. اندروسوۆ بۇدان كەيىن دە بىرنەشە رەت كەلىپ، ماڭعىستاۋدىڭ بوتەن جەرلەرىن زەرتتەپ، بۇندا جەر استىندا ءتۇرلى بايلىقتاردىڭ بارىن كىتاپ ەتىپ جازدى. بۇل عالىمنىڭ جۇمىسىن م. ۆ. باياۋرناس جالعاستىردى. ول 1910 جىلى قاراسازتاس قۇدىعىنان ماي سىڭگەن توپىراقتى، سۋ بەتىندە قالقىعان جەرمايدى كوردى. وسىدان باستاپ ماڭعىستاۋدا مۇناي بار دەگەن العاشقى وي تۋدى.
بۇلاردان كەيىنگى دە، ۆ. ۆ. موكرينسكيي سەكىلدى عالىمدار كەن زەرتتەۋشى گەولوگتار قىرىمنىڭ، كاۆكازدىڭ، جەرورتا تەڭىزىنىڭ جاعرافيالىق قۇرىلىستارىنا ماڭعىستاۋ تابيعي جاراتىلىسىنىڭ ۇقساستىعىن دالەلدەپ، وسىناۋ اجارسىز سۇرعىلت دالانىڭ استى تابيعات قازىنا مول دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.
ماڭعىستاۋعا سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان كەيىن بۇل ارادا زەرتتەۋ جۇمىسى قاۋىرت جۇرە باستادى. ءبىراق ۇلى وتان سوعىسى باستالدى دا، دامىپ كەلە جاتقان جۇمىس كىلت توقتادى.
وسىلاي سوعىس الدىندا زەرتتەۋىن اياقتاي الماعان لەنينگرادتىڭ بۇكىلوداقتىق گەولوگيالىق عىلىمي – زەرتتەۋ ينستيتۋتى 1950 جىلى بارلاۋ جۇمىسىنا قايتادان كىرىستى. ال 1951 جىلى گۋريەۆتەن مۇناي ىزدەۋشى پارتياسى شىقتى. وسىدان باستاپ بۇل ءوڭىردىڭ جەرىنە بىردە-بىر تىنىشتىق بولعان جوق. جىلدا مۇناي ىزدەۋشىلەر قاپتادى. ال 1957 جىلى ماڭعىستاۋدا مۇناي، گاز بارلاۋ ترەسى ۇيىمداستىرىلدى. كەلەسى جىلى بوزاشى وڭتۇستىك ويپاتىندا قىزان قۇدىعىنىڭ ماڭايىندا العاشقى سكۆاجينا قازىلدى. سونداي - اق، توبەجىكتە دە بۇرعىلاۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى. توبەجىكتەن بور قاتپارىنان مۇناي تابىلدى، ءبىراق جەر بەتىنە تاياۋ جاتقاندىقتان، جاڭبىر سۋلارىمەن قىشقىلدانىپ، كاسىپشىلىك پايدالانۋعا جارامسىز بوپ شىقتى. مۇنايدىڭ قارا مايى كوپ بولعاندىقتان ءوندىرىس جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋعا ازىرگە كەرەكسىز دەپ شەشىلدى.
بۇل جولى، قولدا بار گەولوگيالىق دەرەكتەرگە قاراعاندا ماڭعىستاۋ جەرىندە وندىرىستىك ماڭىزى بار مۇناي تابىلمادى. ەندى توبەجىك، قىزان الاڭدارى ماڭىندا ىزدەنۋ جۇمىسىن بۇدان ءارى جۇرگىزۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەن سۇراق وزىنەن - ءوزى تۋدى.
وسىنداي داعدارىس كەزدە جوعارعى ايتىلعان وقيعا بولدى. ەگەر بۇل وقيعا بولماعاندا، ماڭعىستاۋ بايلىعى تاعى ۇزاق جىلدار بويى اشىلماي قالار ما ەدى، قايتەر ەدى؟
بۇل كەزدە ماڭعىستاۋدىڭ وڭتۇستىگىنەن سولتۇستىگىنە دەيىن مەريدياندىق جۇرگىزىلگەن ءبىر - اق عانا گەوفيزيكالىق پروفيل كارتاسى بار ەدى. سەكرەتاردىڭ تابان تىرەگەن تالابىنان باس تارتا الماعان ءۇش گەولوگ ەندى وسى جالعىز، ءالى دالدىگى تولىق ەمەس كارتاعا ءۇڭىلدى. اقىرىندا، وسى گەوفيزيكالىق كارتانىڭ ءون بويىنان تەك جەتىباي دەگەن سايدا عانا يۋرا -بور قاباتتارىنىڭ دوعا ءتارىزدى ءيىلىپ جاتقانىن كوردى. مۇناي سۋدان جەڭىل بولعاندىقتان ءتۇسىرىپ، ارال تەڭىزىنە قۇياتىن جولىن بەكىتۋ كەرەك»، — دەپ جازعان.
الەكساندر بەكوۆيچ چەركاسسكييدىڭ ەكسپەديسياسى بۇل ارادا ەكى رەت بولدى. 1715 جانە 1717 جىلدارى. اقىرىندا حيۋا حانى جەندەتتەرىنىڭ قولىنان ەكسپەديسيا ادامدارىمەن بىرگە قازا تاپتى. ءبىراق ول العاشقى ساپارىندا ەدىل وزەنىمەن ءجۇزىپ كەلىپ، كاسپيي تەڭىزىنىڭ شىعىس تۇسىنداعى بوزاشى تۇبەگىن، ءتۇپقاراعان قولتىعىن، قۇم ءمۇيىسىن كارتاعا ءتۇسىرىپ كەتتى.
بۇل ماڭعىستاۋ تۇبەگى زەرتتەلۋىنىڭ باستالۋى ەدى. وسىدان كەيىن روسسيا پاتشاسى ماڭعىستاۋدى ەسىنەن ەش كەزدە دە شىعارمادى. 1820 جىلى، وسى ارانىڭ جاعرافيالىق، اسكەري - سوعىستىق قولايلىلىعىن تولىعىراق بىلۋگە گ. س. كارەلين، ە. ي. ەيحۆالد، ن. ا. سيەۆەرسيەۆ، ن. ن. لوماكين ءتارىزدى وقىمىستىلارى بار پولكوۆنيك ف. ف. بەرگا باسقارعان ارناۋلى اسكەري ەكسپەديسيا شىقتى. ون بەس جىل وتپەي وسى ەكسپەديسيانىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ءتۇپقاراعان قولتىعىنا ءبىرىنشى اسكەري بەكىنىس — وسى كۇنگى فورت شيەۆچەنكو سالىندى. ەندى بۇل تۇس تەك اسكەري قورعانىس ورنى ەمەس، ۇلى روسسيا پاتشالىعىنىڭ وزىنە قارسى باس كوتەرگەن، بوستاندىقتى كوكسەگەن ۇلدارىن جەر اۋداراتىن تاعى ءبىر «بارسا كەلمەس» قامالىنا اينالدى. سونداي «بوستاندىقتى كوكسەۋشىلەردىڭ» ءبىرى، 1850 جىلى وسى اراعا، سول كۇندەردەگى فورت الەكساندرييسكىگە، اسكەر قاتارىنا الىنىپ، جاي سولدات دارەجەسىندە ايدالىپ، ۋكراينا حالقىنىڭ ارداقتى ۇلى تاراس گريگوريەۆيچ شيەۆچەنكو كەلدى. ول بۇندا جەتى جىلىن وتكىزدى جانە ءوزىنىڭ ايگىلى «قايىرشى بالالار»، «قازاق قىزى كاتيا» ءتارىزدى باۋىرمال ەلدىڭ تۇرمىسىنان الىنعان، سونداي - اق «كازارما»، «مەملەكەت جۇدىرىعى» اتتى ادامنىڭ جانىن وياتقان ساياسي سۋرەتتەرىن سالدى. توپوگرافيالىق ەكسپەديسياعا سۋرەتشى بولىپ قاتىسىپ كوشپەلى ەلدىڭ اۋىر تۇرمىسىن ءوز كوزىمەن كوردى.
ءبىراق بۇرعىلاۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن قوندىرعى قويىلاتىن جەرگە جولدىڭ الىس - جاقىندىعى، اۋىر - جەڭىلدىگى، سكۆاجينا قالۋعا جانە جۇمىسشى جۇرتتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن سۋ ماسەلەسى سەكىلدى تاعى باسقا دەرەكتەردى شەشۋ كەرەك. وسىعان سايكەس، ءبىر جەتى وتپەي ءۇش گەولوگ تەرەڭ بۇرعىلاۋ قوندىرعىسىنىڭ ءبىرىن وسى جەتىبايعا ورناتۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس بەردى. ۇسىنىس بىردەن قابىلداندى. ەندى جەتىبايدا ءبىر مەزگىلدە تولىق الاڭدىق گەوفيزيكالىق زەرتتەۋ، سترۋكتۋرالىق بۇرعىلاۋ، سۋ ىزدەۋ جۇمىستارى قاتارلاسا ءجۇردى. ماڭعىستاۋ مۇناي بارلاۋ الاڭى وسىدان باستالدى. اقىرىندا مۇندا 1961 جىلى مۇنايى مول فونتان اتىلدى.
وسىنداي ءبىر ماڭعىستاۋدا زەرتتەۋ - بارلاۋ جۇمىسى توقتاپ قالارلىق داعدارىس تۋعاندا، ءۇش ينجەنەردىڭ ۇلكەن كومەگى ءتيدى. بۇل — جاس ينجەنەرلەردىڭ ماڭعىستاۋدىڭ ۇلكەن مۇنايىنىڭ تابىلۋىنا قوسقان العاشقى ۇلەسى ەدى. اسىرەسە، بۇل — تۇيەشى بەستىباي قارتتىڭ كىشى بالاسى جالەلدىڭ زور تابىسى بولاتىن.
دۇنيەدە ءۇش نارسەنى — دارىندى، تۋعان جەردى، ءوزىڭدى تاپقان اكە-شەشەنى «وسىنداي بولسىن» دەپ قالاپ الا المايسىڭ. جاقسى ما، جامان با، بۇلاردى تابيعاتتىڭ ءوزى بەرەدى. جالەل دە سول تۋعان جەرىن، سۇر توپىراقتى ماڭعىستاۋىن، تۋعان اكە - شەشەسىندەي جاقسى كورىپ ءوستى. ءون بويى ويدىم - ويدىم قۇمدى، تاقىرلى، سۇرقاي رەڭدى ماڭعىستاۋ وعان التىن ولكەدەي كورىندى. ودان تىلەگىن، ماحابباتىن ايامادى.
كولدە وسكەن قوڭىر قاز
ءشول ءقادىرىن بىلمەيدى.
شولگە ۇيرەنگەن دۋاداق
كولگە اپارىپ قاماساڭ
ءشولىن ءبىر اڭساپ شولدەيدى.
دەگەندەي، سوناۋ ساۋلەتتى، سالتاناتتى قالادا ءجۇرىپ، ول قۇمدى cap دالاسىن اڭسادى. تۋعان ولكەسىنە اسىققان جىل قۇسىنداي، وقۋ ءبىتىپ، جاز شىقسا - اق سول ماڭعىستاۋىنا كەلدى. «جۇرتتاي وتىن ىزدەپ اۋرە بولمايسىڭ، وزەكتىڭ مايلى توپىراعىن كەسىپ - كەسىپ جاقساڭ تەزەكتەي جانادى» دەگەن اكە ءسوزىن بۇ دا ويىنا تۇمار عىپ تاعىپ، بالا جىگىت ستۋدەنت كۇنىنەن - اق ۇشتاعان وڭىرىنە جالتاقتاي قاراۋمەن بولدى، ءالسىن - ءالسىن بۇل ماڭدى ارالاپ سان قيال، ويعا باتتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ينستيتۋتتى ءبىتىردى. بۇرىنعى اتا - باباسىنان قالعان كونتەرلىلىگىنە، رۋحاني كۇشتىلىگىنە ەندى ءبىلىمى قوسىلدى. ينستيتۋتتى بىتىرىسىمەن زەرتتەۋگە تۋعان جەرىنە كەلدى.
جوعارىدا ايتقان جەتىباي مۇناي كوزىن اشۋعا قاتىستى. سوسىن؟.. الماتىعا جۇمىسقا كوشتى. كىشكەنتايىنان جانىنداي جاقسى كورگەن ماڭعىستاۋىنا قالدىرماي، بۇنى الماتىعا الىپ كەلگەن قانداي كۇش ەدى؟ تۋعان جەرگە، اكە-شەشەگە دەگەن ماحابباتتان كۇشتى نە بار ەدى؟ ارينە ماحابباتتان كۇشتى تەك ماحاببات قانا. تەك عاشىقتىق. بۇكىل ادام بالاسى باس يگەن وسى ۇلى سەزىمگە جالەلگە دە باعىنۋعا تۋرا كەلدى...
جەتىباي — فورت شيەۆچەنكودان ءۇش ءجۇز، ەمبىدەن جەتى ءجۇز كيلومەتر تۇراتىن، ادايدىڭ كونە قونىسى. جوتالى، قىراتتى ساي. اڭىز ايتۋى بويىنشا، باياعى - باياعى زاماندا وراسان جۇت بولىپتى. سول جۇتتان ءتىرى قالعان جەتى جىگىت اپاتتان امان شىققان جەتى قوتىر تايعا ءمىنىپ وسى جەرگە كەلىپتى. وزگە تۇستان كورى جۋسانى، اق سەلەۋى، تۇيەتىكەنەگى شۇيگىن بىتكەن وسى ساي قۇتتى قونىس بوپ، جەتى قوتىر تايدان جەتى ءجۇز جىلقى ءوسىپ، جەتى جىگىت بايىپتى. سودان بۇل ارا جەتىباي اتانىپتى. قارتتار وسى ساي الاڭىنداعى جەتى توبەنى، جەتى قۇدىقتى، وسى جەتى بايدىكى دەيدى.
سان ازاپپەن، سان قيىندىقپەن جۇرگىزىلگەن سكۆاجينالاردان بۇندا دا مۇناي شىقتى. مۇنداعى بايلىقتى الۋ ءۇشىن، ون بەس قابات جەردى ءوتىپ، يۋرا جەر جىنىستارىنىڭ اراسىنداعى توپىراققا ءسىڭىپ جاتقان مۇنايعا جەتۋ كەرەك. ءويتۋ قانشا كۇش، قانشا قاراجات جۇمسالۋدى تىلەيدى. جانە ول مۇنايدىڭ كولەمى قانشا؟ ونى ءبىلۋ ءۇشىن قۇرىعاندا سەكسەن -توقسان سكۆاجينا جۇرگىزۋ قاجەت. ال بۇل كەزدە وزەكتەگى مۇنايدىڭ بۇدان ەكى ەسە تايىزدا بولۋى كەن زەرتتەۋشىلەرگە ايقىن ەدى.
وسىدان بارىپ ەندىگى جەردە تەرەڭ زەرتتەۋ - بارلاۋ بۇرعىلاۋدى تەز مەرزىمدە وزەككە اۋدارۋ دۇرىس دەگەن وي تۋدى.
ماڭعىستاۋدا نە كوپ — جول كوپ. بۇكىل ماڭعىستاۋدىڭ ءۇستى ايقىش - ۇيقىش جول. ءبىر قىستاۋدان ءبىر قىستاۋ، ءبىر قۇدىقتان ەكىنشى قۇدىققا باراتىن ارناۋلى جول بۇل ارادا ەجەلدەن بولمايتىن. كىم قالاي جەتەدى، ءوزى بىلەدى. اركىمنىڭ ءوز جولى بار. بىرەۋى توتە سۇرلەۋ سالعان. ال باسقا بىرەۋى قايداعى جوق توبە، قىراتتاردى ورالىپ جۇرەدى. ماڭعىستاۋداعى ءار جول، ءار ادامنىڭ وزىنە ءتان ءومىر جولى ءتارىزدى. اركىمنىڭ ءوزىنىڭ تاڭداعان بەتى، باراتىن جەرى، تەك وزىنە عانا ءتان جۇرەتىن سوقپاعى بار.
وسى ەجەلگى ءداستۇر وزەكتە مۇناي ىزدەۋ جۇمىستارى باستالعاندا دا وزگەرمەدى.
جەتىباي مەن وزەكتىڭ اراسى جاقىن بولعانمەن، قۇرال - جابدىق، ازىق-تۇلىك اكەلەتىن فورت شيەۆچەنكو مەن وزەكتىڭ اراسى ءۇش ءجۇز ەلۋ كيلومەتر. بۇل — جاي كيلومەتر ەمەس، بوراندى -شاڭدى، ال ءسال جاڭبىر جاۋىپ وتسە، اياعىڭدى جىبەرمەي، جابىسىپ جاتقان سۇر توپىراقتى لايساڭ قياپات اۋىر كيلومەترلەر. مىنە، وسىنداي دالا ارقىلى فورت شيەۆچەنكودان وزەككە جۇك تيەگەن، ادام تيەگەن داعاراداي - داعاراداي جۇك ماشينالارى اعىلدى. ۋرالماش - زد» اتتى مۇنارا قوندىرعىلارىن سۇيرەگەن، ۇزىن - ۇزىن جالعامالى، ون - ون بەستەن تراكتورلى اۋىر كەرۋەندەر، جەر مەن كوكتى دىرىلدەتە گۇرىلدەي جىلجىدى.
مىنە، وسىنداي عاجايىپ ماشينالار، تراكتورلار وزەككە قاراي قۇيىلدى. قۇيىلىپ كەپ، وزەك اڭعارىنىڭ بويىنا قۇرال - جابدىقتاردى ءۇيدى. بيىكتىگى قىرىق ءبىر مەتر «ۋرالماش -زد» مۇنارالارى سكۆاجينالاردىڭ ۇستىنە قوندىرىلدى.
ال بۇنى ىستەپ جاتقان تاعى باياعى قاجىماس قايراتكەر جۇمىسشى تابى! جۇمىسشى بولعاندا كوبى وسى ماڭعىستاۋ، ەمبى، گۋريەۆ بويىنىڭ قازاقتارى.
قازاقستاندا وسىنشاما مۇنايشى، مۇناي شىعارۋشى كەرەمەت مامانداردىڭ تابىلۋىنا سەبەپ بولعان ەڭ الدىمەن ەمبى مۇناي كاسىپورىندارى.
ەمبى مۇنايلى ايماق باكۋ گروزنىيلارمەن قاتار توڭكەرىستەن بۇرىن اشىلىپ، سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە بەلگىلى كاسىپشىلىكتەرگە اينالعان. قازاقستان مۇنايشىلارى سوعىس كەزىندەگى سوۆەت وكىمەتى جىلىنا وندىرەتىن جيىرما ميلليون توننانىڭ تەك ءبىر جارىم ميلليون تونناسىن عانا بەرىپ تۇرعانمەن، ەمبى قورى قازاق جۇمىسشى تابىن، اسىرەسە مۇنايشىلارىن دايىنداۋدا كورنەكتى ەڭبەك ءسىڭىردى. سوعىستان بۇرىن جۇمىس ىستەپ كەلگەن دوسسور، قوسشاعىل، بايشوناس، ەسكەنە، قۇلسارى، ساعىز كاسىپشىلىكتەرىنە سوعىستان كەيىن قاراتون، تەرەڭوزەك، مۇنايلى، قوشقار، قۇرساق كاسىپشىلىكتەرى قوسىلعان. بۇلاردىڭ ءبارى تەگىس ىلعي قازاق جەرىندە. ءوز دالاسىندا تابىلعان بۇل ەن بايلىقتى قازاق حالقى ەندى قۋانا قارسى الدى. بۇرىنعىسىنداي تۇيە باعىپ، قوي ءوسىرىپ قانا قالمادى، جاڭا كاسىپكە، جاڭا ونەرگە قۇلاشىن جايا ۇمتىلدى. وقىدى، ۇيرەندى. ءسويتىپ از جىلدىڭ ىشىندە بۇلار مۇناي شىعارۋ كاسىبىنە ماشىقتاندى. قازاق ءۇي ىشتەرىنىڭ تەك ۇلكەندەرى، نە وتاۋ يەلەرى عانا مۇنايشى بوپ قويعان جوق، ولار وزدەرىنىڭ بالاسىن، ءىنىسىن، كەلىنىن، قىزىن، اعايىن - تۋمالارىن جاڭا ونەرگە بىرگە الا كەلدى. وسىلاي قازاقستاندا مۇنايشى جۇمىسشى تابى تۋدى.
ماڭعىستاۋداعى مۇناي مايدانىنىڭ نەگىزگى جاۋىنگەرلەرى، مىنە، وسىلار ەدى.
وزەكتە جۇمىس باستالعان كەز —كۇن كوزى تۇتىگىپ جەر – جاھان كۇيىپ كەتكەندەي قاپىرا قالعان، ايگىلى 1961 جىلدىڭ كوكتەمى ەدى. كۇنگەي - شىعىستان جاندىرا سوققان ىستىق جەل ءبىر تولاستامادى. وزگە جىلدان بيىل كوكتەم ەرتە شىققان. بۇل مەزگىلدە از دا بولسا كوگىلدىر تارتاتىن كوكەك ايى تۋماي جاتىپ سارعايىپ كەتكەن. كۇن جىلىعالى كەي جىلدارداعىداي، ەڭ بولماسا ءبىر تامشى قار جاۋعان جوق. ءسال جەل تۇرسا - اق ۇستىنەن تراكتور مەن جۇك ماشينالار ءجۇرىپ، شاڭ - توپىراعى بۇرق – بۇرق كوككە كوتەرىلگەن، سۋسىز قاقىراعان شولەيت دالا كەنەت الاي – دۇلەي بولا قالادى. جەل كۇشەيسە، ناعىز قۇمدى بورانعا اينالادى.
بۇرىن ماڭعىستاۋدىڭ قۇمدى، ادام تۇرمايتىن جەرىندە ەشكىم قۇستى كورمەيتىن. ەندى بۇل اراعا ءومىر كەلگەنىن، تىرشىلىك كەلگەنىن سەزدى مە، اسپاندا، كوز ۇشىندا قارا قۇس قالىقتايدى. ال جار قاباقتىڭ بەتكەيىنە، نە قۇمدى جەر تۇبىنە كولبەتە سالعان قوساياقتىڭ ىنىندەي سۇلاما ىشىنەن كەنەت اتجالمان تىشقان كورىنىپ قالادى...
وسى كوكتەمدە قىزاننان وزەككە توبىلعى تورى، جاس سەكسەۋىلدىڭ بەزىندەي مىپ - مىعىم ايەلى جانسۇلۋ مەن ەكى بالاسىن الىپ بۇرعىلاۋ شەبەرى حالەل كەلدى. سوعىستان كەيىن ەكى جىل وتكەن سوڭ ۇيلەنگەن. جانسۇلۋ دا ءوزى ءتارىزدى بۇرعىشى، مۇنارادا موتوريست بولىپ ىستەيدى. بۇلاردىڭ ون – ون ءبىر جاسار ءبىر ۇلى، ءبىر قىزى بار. اۋىزدارىنان تۇسكەندەي ۇلى اكەسىنەن اينىمايتىن قورعاسىن قۇيعان توقتىنىڭ اسىعىنداي شىمىر قارا بالا، قىزى شەشەسىندەي ادەمى كەلگەن بۇيرەك بەت، قىر مۇرىندى، قارا تورى. كىشكەنتاي بۇرىمدارىن ەشكىنىڭ قۇيرىعىنداي ەكى شەكەسىنە قۇلاق تۇبىنەن شىعارىپ، شوشايتىپ ءورىپ قويعان. ءتىلى ەرتە شىققان، تاقىلداپ تۇرعان ءبىر پالە. ۇلى اكەسى ءتارىزدى، كوپ سويلەمەيتىن تۇيىق... ءبىر مينۋت بوس وتىرماي، پىسىلداپ بىردەمەنى ىستەيدى دە جۇرەدى.
ازعانتاي جۇكتەرىن جۇك ماشينا برەزەنت اسحانانىڭ جانىنا اكەپ تۇسىرگەننەن كەيىن، حالەل ءۇستىنىڭ شاڭىن قاعىپ تۇردى. وزدەرى ءتارىزدى جۇمىسشىلارعا ارناپ، قاتار تىگىلگەن بوزعىلت شاتىرلارعا قارادى دا:
— سۇلۋ، بالا-شاعامىزبەن جۇرتپەن بىرگە توپىرلاپ شاتىردا جاتقانىمىزدىڭ ءجونى كەلمەس، — دەدى. — ال مىنا تاقىرعا وكىمەت كەڭ سارايلارى ورناعانشا دا از مەزگىل وتپەس، ودان دا جەكە ءۇي سالىپ العانىمىز ءجون بولار. ۋاقىتىمىز بار. تراكتورلار ءبىزدىڭ «ۋرالماشتى» سۇيرەپ جەتكىزىپ، ونى سكۆاجيناعا ورناتقانشا تالاي ۋاقىت كەتەر. بوسقا وتىرماي، باسپانا سالىپ الايىق. ۇلگەرەمىز.
كۇيەۋىنىڭ بوسقا ەشتەڭە ايتپايتىنىن بىلەتىن جانسۇلۋ سويتسە دە تاڭ قالىپ:
— دۇرىس قوي، ءبىراق وعان كەرەكتى زاتتاردى قايدام الاسىڭ؟ – دەدى.
حالەل ويلانا الىسقا قارادى.
— انە، انا تۇمسىقتا بۇرىن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىستاۋى تۇراتىن، — دەدى ول، — ودان ءقازىر نە قالدى دەيسىڭ... كاكىر - شۇكىر ىسكە جارايتىن پەشكە دەگەن شىم ءتارىزدى بىردەمە تابىلسا، سولاردى تاسىپ الارمىز. ال ءۇيدىڭ قابىرعاسىن انە، انا بوكتەردەگى بۇيرا تاستاردان قالايمىز. جاڭا ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا كوزىم ءتۇستى.
— جارايدى، ءوزىڭ ءبىل، — دەدى ايەلى. — بۇل ارا بالشىق يلەيتىن سۋعا دا ءزارۋ عوي تەگى... جاقىن جەردە قۇدىق تا كورىنبەيدى. مۇندا سۋدىڭ ءوزىن بورلىتورىم ماڭايىنداعى قۇدىقتاردان تاسىپ جاتىر دەيتىن جۇرت...
— سامان قۇيايىق دەپ جاتقان جوقپىز عوي، — دەدى حالەل، — تاستى ۇستايتىن بالشىققا قانشا سۋ كەتەدى؟ بالا كەزىمىزدە وسى ارادا ءبىر ەسكى قۇدىق بولاتىن. ءقازىر بىتەلىپ قالعان شىعار. سونى ارشىرمىز. جانە سول كەزدىڭ وزىندە دە سۋى از، مال سۋارۋعا كەلمەيتىن، جىلاپ اققان وسى تۇستا ءبىر كوز بولاتىن. بىزگە سو دا جەتەدى.
— ەگەر ول كوزىڭ بىتەلىپ قالماسا...
جۇكتەرىن شاتىردىڭ ءبىر بۇرىشىنا ءۇيىپ قويىپ، بۇلار ءۇي سالۋعا كىرىستى. حالەل سوپاقتاۋ توبەنىڭ ەتەگىندەگى ەسكى قۇدىقتى تاۋىپ الدى. ءۇش كۇن ارشىدى. سۋى شىنىندا دا از ەكەن، تۇرىپ - تۇرىپ ءبىر شەلەكتى ازەر تولتىرادى. ءبىراق قابىرعاعا قالايتىن تاستاردىڭ اراسىن بەكىتەتىن بالشىقتى يلەۋگە جەتەدى. سودان كەيىن ايەلى مەن ەكەۋى ءجۇرىپ جار ەتەكتەرىندەگى بۇيرا تاستاردى جيناي باستادى. تانىس شوفەرمەن بارىپ، قىستاۋدان ەسكى ەسىك، قورا توبەسىن جاپقان ءالى ءشىري قويماعان ون شاقتى سىرعاۋىل، ءبىر - ەكى دىڭگەك اكەلدى.
بۇلاردىڭ ءۇي سالىپ جاتقاندارىن كورىپ، وزگە قازاق جۇمىسشىلارى دا وكىمەتتىڭ ۇيلەرىن كۇتپەي، ەكەۋدەن - ۇشەۋدەن بىرىگىپ، باسپانا تۇرعىزا باستادى. انە - مىنە دەگەنشە، شاتىرلى قالانىڭ كۇنگەي جاعىنان ساماننان سوققان، تاۋ تاستارىنان قالاعان ۇلكەندى - كىشى تىربيعان ءۇيسىماقتار كورىنىپ قالدى. سويتكەنشە، اۋىر جالعامالارعا تيەلگەن بىرنەشە قۇراستىرمالى اعاش ۇيلەر دە كەلىپ جەتتى.
ەندى وزەك جۇمىسشى پوسەلكەسىنىڭ ىرگەسى كادىمگىدەي قالانا ءتۇستى. ءبىراق بۇلار ۇيەڭكىلەردەن قۇراستىرىلعان، تاۋ تاستارىنان قالاستىرىلعان باسپانالار بولاتىن. جەركەپەلەردەن ءسال -اق بيىك. دەمەك، وسىناۋ قازاقتىڭ قۇلازىعان قۇمدى دالاسىندا ءالى - اق سالتاناتتى، ءساندى قالا ورنايتىنىنا ەشكىم دە كۇمان كەلتىرمەدى. ءىستىڭ يگىلىكتى بولۋى – سەنىمىندە! ماڭعىستاۋعا اعىلىپ كەلىپ جاتقان مۇنايشىلار مەن جۇمىسشىلاردىڭ بۇل ارادان مۇناي شىعاتىنىنا دا، تاماشا قالا تۇراتىنىنا دا سەنىمى مول ەدى.
سول سەبەپتەن دە ولاردى كۇننىڭ قاپىرىق ىستىعى دا، قۇمدى داۋىلى دا، جاتاتىن ءۇيدىڭ جوقتىعى دا، ىشەتىن سۋدىڭ جەتپەيتىندىگى دە توقتاتپادى. تەك مۇنايشىلار ەمەس، ەندى وزەككە، جاڭا قۇرىلىسقا كومەك بەرۋگە ماماندىعى جوق جاستار دا، ءۇي سالاتىن قۇرىلىسشىلار دا، جول توسەيتىن جۇمىسشىلار دا، اس پىسىرەتىن اسپازشى دا اعىلا ءتۇستى.
ەڭ الدىمەن بەس ماشينا بوپ قازاقستان كومسومولدارى جىبەرگەن ءجۇز جيىرمادان استام ستۋدەنتتەر كەلدى. سول - اق ەكەن، ماحاچقالادان تاسىلاتىن جۇكپەن بىرگە ورىس، ازەربايجان، لەزگين جاستارى دا كۇن وتپەي لەك-لەگىمەن جەتتى.
وسى كەزدە حالەلدىڭ دە قوندىرعىسى تراكتورلاردان ءتۇسىرىلىپ، ەڭ ءبىرىنشى مۇنارا تۇرعىزىلا باستادى.
مىنە، بيىكتىگى قىرىق ءبىر مەترلىك «ۋرالماش - زد» مۇناراسى دايىن بولدى. ءالى جاتاق ءۇي، اسحانالار سالىنىپ بىتكەن جوق، ءبىراق ءارقايسىسى ءۇش ءجۇز اتتىق كۇشى بار قۋات تۋدىرعىشتار جۇرە باستادى. جەر سولقىلداپ، دۇنيە بىتكەن گۇرىلگە تولىپ كەتتى. تىنىمسىز زىر قاققان ديزەل موتورىنىڭ اينالاسى كوك ءتۇتىن.
سكۆاجينا ۇستىنە قوندىرىلعان الىپ مۇنارا، ءدال وسى ساتتە كوسموسقا راكەتاسىن ۇشىرعالى تۇرعان بايقوڭىردىڭ ءزاۋلىم قوندىرعىسى ءتارىزدى. جوق، كوسموسقا ۇشقالى تۇرعان الىپ راكەتا دەرسىڭ!
مۇنداي عاجايىپ مۇنارانى تۇرعىزىپ، جۇمىسقا قوسۋدىڭ قانداي قۋانىش ەكەنىن تەك مۇناي بارلاۋشىلار عانا بىلەدى!
ءقازىر وسى مۇنارانىڭ تۇبىنە وزەككە كەلگەن جۇمىسشىلار تەگىس جينالعان. مىنە، ترەست باستىعى، ورىنباسارى، باس ينجەنەرى، باس گەولوگى، وزەك ەكسپەديسياسىنىڭ باستىعى جاندوس تىلەپوۆ، بريگادا باستىقتارى ايگىلى مۇنايشىلار وراز ءاشىروۆ، ۆالەنتين شيلوۆتار تۇر.
بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءومىرى ءبىر ەرتەگى. مۇناي ىزدەۋ دە، مۇناي الۋدا دا الۋان - الۋان.
ءبارى دە وسى ماڭعىستاۋ، ءۇستىرت، جەم، بوزاشى، قارابۇعاز بويىندا تۋىپ - وسكەن. تەك وزەك ەكسپەديسياسىنىڭ باستىعى اناۋ تالدىرماش دەنەلى، اقشىل ءجۇزدى، كۇنگە كۇيىپ ابدەن توتىعا قالعان جاندوس تىلەپوۆ قانا اق جايىق بويىنان. كەڭ بالاۋسالى، جاسىل شالعىندى وڭىردەن.
— سوناۋ اۋاسى جۇپار، جەرى شۇعا اق جايىق جاعاسىنان يت بايلاسا تۇرمايتىن ماڭعىستاۋعا قالاي كەلدىڭ؟ – دەپ قالجىڭداي سۇراعان جولداستارىنا:
— عاشىق بولىپ كەلدىم! — دەپ كۇلە جاۋاپ بەرەتىن.
بۇنىسى ونىڭ شىنىندا دا راس ەدى.
و باستا وسى ماڭعىستاۋ كوگىلدىر شالعىن اق جايىقتىڭ جاعاسىندا وسكەن جاندوسقا بالا جاسىنان «ءبىر كورسەم» دەگەن ارمانىنا اينالعان بولاتىن. ءسويتىپ جۇرگەندە ەر جەتىپ، موسكۆا ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا ءتۇستى. كەلەسى جازدا ءبىراز ستۋدەنتتەر بىرىگىپ ەكسكۋرسياعا فورت شيەۆچەنكوعا كەلدى. تۇندە تۇسكەن ەدى. جۇرتتان بۇرىن ويانىپ، تاڭەرتەڭ دالاعا شىقتى. باياعى جاس كۇنىنەن ارمان بولعان جەرى وعان ءبىر عاجايىپ كورىنىس بولىپ ەلەستەدى. ءبىر جاعىندا — شەتىنە كوز جەتپەيتىن اسپانداي كوكپەڭبەك تەڭىز. ەكىنشى جاعىندا — ۇشى -قيىرى جوق جال - جال قىراتتى، ۇڭىرەيگەن قىزعىلت جارقاباقتى، ۇيدەي - ۇيدەي بوزعىلت تاستى سۇرعىلت دالا. سۇر تولقىندى ءبىر عاجاپ تەڭىز ءتارىزدى. ومىرىندە مۇنداي كەرەمەتتى كورمەگەن باسى، ءدال ءبىر ەكى مۇحيتتىڭ ورتاسىندا تۇرعانداي، جان - جاعىنا ءسۇيسىنىپ قاراي بەرگەن. جاس كەزى، بۇرىن كورمەگەن جەردىڭ ءبارى تاڭسىق. ونىڭ ۇستىنە، سول جولى وسى ءوڭسىز سۇرقاي دالانىڭ استى كولكىگەن مۇناي تەڭىزى دەپ ەستىدى، سوندىقتان دا شىعار، موسكۆاعا قايتىسىمەن، گۋبكين ينستيتۋتىنا اۋىستى. سودان بەرى ونىڭ اتامەكەن جەرى وسى ماڭعىستاۋ بولدى.
گۇرىلدەگەن ديزەل، موتورلاردان ەشتەڭە ەستىلمەيدى، بۇكىل مۇنارا الاڭى سولق - سولق ەتەدى. تەمىر الىپ قوندىرعى، ءون بويى ءدىرىل قاعىپ، اسپانعا ۇشىپ كەتكەلى تۇرعان ءتارىزدى.
موتورلارىنىڭ ءبارىن جۇرگىزىپ، سكۆاجيناعا جىبەرىلگەن كولوننا ءبىر مەتردەي جەرگە ەنگەن كەزدە سىرتقا حالەل شىقتى.
— قۇتتى بولسىن!—دەدى شاتتانا جاندوس تىلەپوۆ، — جولىڭ قۇتتى بولاتىن ەدى، سەن بۇرعىڭدى جەرگە ءبىرىنشى جىبەردىڭ، بۇيىرسا، مۇناي تەڭىزىنە جەتەدى ەكەنبىز!
سوزگە ساراڭ حالەل، ەزۋ تارتا كۇلدى.
— ايتقانىڭ كەلسىن، — دەدى ماي - ماي بولعان قولىن شۇبەرەكپەن ءسۇرتىپ جاتىپ، — وزگە مۇنارالارى قاشان ىسكە كىرىسپەك؟
— ورازدىڭ «ۋرالماشى» ەرتەڭ، ال ۆالەنتيننىڭ «گۋليۆەرى» دە ەكى - ءۇش كۇندە.
اشاڭ دەنەلى، ۇيىسقان قويۋ شاشتى، قياق مۇرتتى ايگىلى بۇرعىلاۋ شەبەرى وراز ءاشىروۆ ادەتتەگىسىندەي ىرجيا كۇلدى.
— جۇمىسقا ءبىر كۇن بۇرىن كىرىسكەنىڭنەن قورىقپايمىن، — دەدى ...— ءبارىبىر سوسياليستىك جارىسقا ۆالەنتين ەكەۋىڭدى بىردەي شاقىرامىن.
حالەل مەن ورازدان اتاعى كەم ەمەس داڭقتى بۇرعىلاۋ ماستەرى ۆالەنتين شيلوۆ قوسارلاسا جاۋاپ بەردى.
— ءبىز دايىن!
ءدال وسى كەزدە ماحاچقالا جاقتان سوڭىنان بۇرقىراتا شاڭىن تاستاپ «گاز-69» جەڭىل ماشينا مۇناراعا تاياپ كەلىپ توقتاي قالدى. ىشىنەن ۇستىندە سۇرعىلت كوستيۋمى بار، سىمباتتى دەنەلى، بۇيرا شاشتى، ادەمىشە كەلگەن قارا تورى جىگىت ءتۇسىپ جاتتى.
— بۇل كىم بولدى ەكەن؟ — دەدى تىلەپوۆ، — ەكپىندى جۇرىسىنە قاراعاندا ورتالىقتان كەلگەن باستىقتىڭ ءبىرى مە، قالاي...
كىم بىلەدى، بىزگە كومەك بەرۋگە اسىققانداردىڭ ءبىرى شىعار؟!—دەدى ۆالەنتين شيلوۆ.
اۋزىڭا — ماي، استىڭا — تاي!—دەدى ترەست باستىعى اقىلبەك ايتبايەۆ. — ءقازىر ماڭعىستاۋعا كومەككە كەلەر كىسىدەن قىمبات ەشكىم جوق...
باس ينجەنەر قيال امانوۆ:
— مينيستر جاقىندا قۇرىلاتىن وزەك ەكسپەديسياسىنا ارناۋلى باس گەولوگ جىبەرەمىز دەگەن ەدى، — دەدى. — داۋدە بولسا، سول شىعار...
ماڭعىستاۋ مۇناي زەرتتەۋ ءىسىن ۇكىمەت قالاي تەز جۇرگىزەم دەگەنمەن، ماتەريالدىق بازاسى الىستا، گەولوگيالىق قۇرىلىسى ءالى تولىق بەلگىسىز بۇل جاڭا اۋداندا بۇرعىلاۋ جۇمىسى ويداعىداي قارقىن الىپ كەتە قويمادى. العاشقى جىلدارى اكەلگەن الىپ ماشينالاردىڭ بولشەكتەرى توزىپ، ىستەن شىعىپ، ولاردىڭ ورنىنا قوياتىن جاڭالارى جەتپەدى. ال بۇلاردى جوندەۋ ءۇشىن ماڭعىستاۋ مۇنايشىلارى الدىمەن سوناۋ فورت شيەۆچەنكو ودان ارى تەڭىز ارقىلى گۋريەۆكە جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولدى. قازاقستان مۇناي بىرلەستىگى بولسا، تەك گۋريەۆ،
ماڭعىستاۋ توڭىرەگىندەگى كاسىپشىلىكتەرگە عانا قۇدىرەتى ءجۇرىپ، ال جاڭادان قۇرىلعان كولەمدى مۇناي اۋداندارىن جان - جاقتى يگەرۋگە شاماسى كەلمەگەن. وسىدان بارىپ جىلدىڭ باسىندا ماڭعىستاۋ مۇناي — گاز بارلاۋ ترەسى قازاق سسر گەولوگيا جانە كەن قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنا كوشكەن.
قيال امانوۆتىڭ ايتىپ تۇرعانى وسى مينيسترلىكتىڭ ۋادەسى ەدى.
سويتكەنشە، بەيتانىس ادام جاقىنداي ءتۇستى.
— اۋ، مىناۋ ءبىزدىڭ جالەل عوي! — دەدى كەنەت جايناپ سالا بەرگەن حالەل. ول العا قاراي اسىعا ءجۇردى. جالەل دە اعاسىن تانىدى. ەكەۋى جۇگىرە باسىپ بىرىنە - ءبىرى قارسى كەلە جاتىر. مىنە، قۇشاقتاسا امانداستى ولار. جالەلدىڭ سۋداي جاڭا برەزەنت كوستيۋمىنىڭ الدى ماي-ماي بوپ شىعا كەلدى.
وزگەلەر دە جالەلگە جاقىندادى. كوبى بۇنى بۇرىننان تانيدى. ورتا مەكتەپتە بىرگە وقىعاندارى دا بار. ءبارى جاپىرلاسىپ امانداسىپ جاتىر.
— ءيا، جول بولسىن! — دەدى اقىلبەك ايتبايەۆ، جۇرت ءسال سايابىرلاعان كەزدە.
— مينيسترلىك وسى وزەككە باس گەولوگ ەتىپ جىبەردى.
جۇرت قايتادان جامىراسا ءتۇستى.
— قۇتتى بولسىن!
— ءوزىڭنىڭ تۋعان جەرىڭ، مۇنايىن دا ءوزىڭ بارلاۋىڭ كەرەك ەدى عوي.
— الماتىدا ءتىپتى ماڭگى قالادى ما دەپ ەدىك.
— جالعىز كەلدىڭ بە؟ ءالى ۇيلەنگەن جوقسىڭ با؟..
بۇل جولى دا جۇرتتىڭ ۋ-شۋىن جاندوس تىلەپوۆ باستى.
— جىگىتتەر، بۇگىن توي بەستىباي وتاعاسىنىڭ ۇيىندە، — دەدى. — ءبىر بالاسى تۋعان جەرىنىڭ تۇڭعيىعىندا جاتقان مۇنايىنا جۇرتتان بۇرىن بۇرعىسىن جىبەردى. ال ەكىنشى بالاسى سول تۋعان جەرىنىڭ التىن قازىناسىن زەرتتەپ بارلايتىن باس گەولوگ بوپ كەلىپ تۇر. راس، الماتىعا بارعالى دا ەكى جىل ءوتىپ كەتتى. دەگەنمەن، اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ دەگەندەي!
ەكى جىل!
بۇل وتانىمىزدىڭ كوپتەگەن جوسپارىن ورىندايتىن قىرۋار ءومىر عوي. ەكى جىلدان بەرى جالەل قايدا جۇرگەن؟.. ءيا، ول استانادا وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن ءبىر جارىم جىلداي ماڭعىستاۋدا جۇمىس ىستەدى. سودان كەيىن الماتىعا، مينيسترلىككە اۋىستى. مىنە، وسىدان باستاپ تۋعان جەرگە دەگەن جالەلدىڭ ارمانى بۇرىنعىداي وت شاشپاي، جالىنسىز بىركەلكى سۇرعىلت تۇسكە كوشتى. ءومىردىڭ وسى ءبىر وزگەرمەس اياڭىنا ءبىرجولاتا كوندىككەندەي، سول ادەتتەگى جۇمىسىن ىستەپ جۇرە بەردى.
سوندا كەشەگى تىلەك تولى تىرشىلىك وسىلاي قاناتسىز وتە بەرۋگە ءتيىستى مە ەدى؟ تۋلاعان تولقىنداي ءار تاراپقا شارق ۇرعان اساۋ قيال ەندى جەلسىز كۇنگى قارا سۋداي ءبىرجولاتا تۇنىپ قالماق پا؟
جوق، جالەلدىڭ جاقسىلىققا تولى سەرگيتىن دە كەزدەرى كوپ بولدى. اسىرەسە، گۇلجامالمەن العاشقى كەزدەسكەن شاقتارىندا، نە سول تۋرالى ويلاعان كۇندەرىندە. اسپانداعى جۇلدىزدى الامىن دەپ تالپىنعان جاس جىگىتتىڭ الماتىعا كەلىپ، جاي ينجەنەر بوپ قالۋىنىڭ دا سەبەبى وسى گۇلجامال. ويداعى زەرتتەۋ تىلەكتەرىن كەيىن سىرعىتىپ، ارمان قاناتتارىنىڭ سەرپىندىلەرىن السىرەتە تۇسىرگەن دە گۇلجامال...
ول وسى بip كوگەن كوز، بيداي ءوڭدى، ءارى شەكەر، ءارى بال، ءارى قايىڭ، ءارى تال، سىمباتتى قىزعا وسىدان ءۇش جىل بۇرىن كەزدەسكەن. وندا جالەل ماڭعىستاۋدان الماتىعا كومانديروۆكاعا كەلگەن. سارعىلت شاشىن توقپاقتاي ەتىپ جەلكەسىنە ءتۇيىپ تاستاعان، اپپاق ۇزىن موينى جۇپ – جۇمىر. وسى ءبىر اسەم قىز گەولوگيالىق مۋزەيدە جالەلدىڭ سۇراعان قاعازدارىن بەرىپ جاتىپ، ءسال كوگىلدىر تارتقان ۇلكەن ءجاۋدىر كوزدەرىمەن جىگىتكە كۇلىمسىرەي قاراعان. كەنەت جالەلدىڭ ىشىنە بىرەۋ وت تاستاپ جىبەرگەندەي بولعان.
— مىنەكەي، الىڭىز، — دەدى قىز، جۇرەگىڭدى ورتەي تۇسەيىن دەگەندەي بۇرىنعىسىنان دا كۇلىمدەي.
بالەندەي تاجىريبەسى ارتىپ جاتپاعانمەن، ويناقى قىزدىڭ جاراعان بەدەۋدەي قالىپتاسىپ قالعان دەنە بولمىسىنان جالەل بۇنىڭ ۇيالشاق ۋىلجىعان جاس ەمەس ەكەنىن اڭعارعان.
— راحمەت، — دەگەن ول قىزدىڭ بەرگەن قاعازدارىن الىپ جاتىپ، كەنەت جۇرەگى تاعى ويناي جونەلگەن. داۋسى الدەنەگە ازەر كۇبىرلەي شىققان.
جالەلدىڭ ىشكى داۋسى: «مۇنداي دا سۇيكىمدى قىز بولادى ەكەن - اۋ!»
قىز بۇرىلىپ كەتكەن. تەرەزە الدىندا ءوزى ءتارىزدى سارى شاشتى، بوتەن ءبىر جاس ايەلگە:
كاكوي سيمپاتياگا!—دەپ كۇلگەن.
قىزدىڭ ىشكى داۋسى: «بۇنىمەن تانىسقان جامان بولماس ەدى!»
قىز العاشقى ءسوزدى سەرىك ايەلىنە قالجىڭداپ ايتقان. ءبىراق، قاتتىراق سىبىرلاعان. مۇمكىن، قىز ءسوزى باسقالاۋ دا شىعار، ءبىراق جىگىت جۇرەگى ونى ەستىگەن. العان قاعازدارىنىڭ ساندارىن تەكسەرىپ، ءالى ءوز ورنىنا كەتە قويماعان جىگىتكە ەندى قىزدىڭ سەرىك ايەلى سىناي كوز تاستاعان.
— نيسكولكو!—دەدى ول ءسال ەرنىن ءشۇيىرىپ. — ەششە نەمنوجكو نا سولنسە پوددەرجات، بۋدەت ناستوياششيم نەگۋس - نەگۋستا!
ابيسسينيا مەن فرانسۋز يمپەرياليستەرىنىڭ سوعىسى بۇل كەزدەن كوپ جىل بۇرىن وتسە دە، سونداعى ۋاقيعانى ۇلكەندەردىڭ ايتۋىمەن ءالى دە ەسىنەن شىعارا قويماعان جac ايەل جالەلدىڭ قارالىعىنىڭ ادەيى «نەگۋس – نەگۋستيمەن» — پاتشانىڭ پاتشاسىمەن — سالىستىرىپ تۇر.
قالجىڭعا تۇسىنگەن قىز بۇعان ەستىرتە تاعى كۇلدى.
— زا تو ۋ تاكيح ليۋدەي، گوۆوريات، سەردسە بىۆاەت گورياچەە! — دەدى ول.
ءسىرا، قىز ويىنداعىسىن اشىق ايتاتىن وتكىر مىنەزدى بولۋى كەرەك.
ونىڭ ىشكى داۋسى: «مەن ءبارىن ايتىپ ۇلگىردىم عوي، ەندىگى كەزەك وزىڭنەن، جىگىت!»
اڭگىمەنىڭ كىم تۋرالى ەكەنىن ايتپاي تۇسىنگەن جالەل ابىرجىپ، قاعازدارىن قوبىراتا ۇستاپ، ءوز ورنىنا بارىپ وتىردى. ول دۋدارلانعان بۇيرا شاشتى، قىر مۇرىندى، قىز -قىرقىن قىزىعارلىقتاي كورىكتى - اق جىگىت ەدى. قارا تورى ءجۇزى كۇن شالسا - اق قوشقىلدانا قالاتىن. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە دە بۇنى بالالار «نەگۋس - نەگۋستي» دەپ مازاقتايتىن. سودان با، انا ايەلدىڭ تەڭەۋ سوزىنە بۇل اشۋلانعان جوق. ءتىپتى، ءوزىنىڭ بالا كەزدەگى اتىن ەسىنە تۇسىرگەنىنە جىميا كۇلدى. ءىشى جىلىپ كەتتى. جوق ءىشى كۇيە ءتۇستى. ارينە، ونىڭ ءىشىن كۇيدىرىپ بارا جاتقان — وزىنە سۇراعان قاعازدارىن بەرگەن، ءالى بۇدان كوزىن الماي تۇرعان، سوناۋ كوگەن كوزدى، ادەمى قىز. ءبىراق جالەل ءدال ءقازىر وسى قىزدىڭ كوپ كەشىكپەي جانىنىڭ جانى، ءومىرىنىڭ ءومىرى، كۇنىنىڭ كۇنى بولاتىنىن بىلگەن جوق. سوندا دا وسى ۋاقىتقا دەيىن مۇنداي تىپىرشىپ، الەكتەنىپ كورمەگەن البىرت جۇرەك، وزىنەن ەندى تىنىشتىقتىڭ ءبىرجولاتا كەتكەنىن ءبىلدى. جانە سول تىنىشتىعىنىڭ بۇزىلۋى وسىناۋ كۇلىم كوز قىزدىڭ وزىنە كۇلە قاراعانىنان تۋعانىن تۇسىنگەن. جالەل سول كۇنى ادام جانىنىڭ قالاي وپ - وڭاي جارالانا قالاتىنىن جانە ول جارانىڭ جالعىز ەمى — وسى ءبىر بيداي ءوڭدى قىزدىڭ وزىنە دەگەن وڭاشادا ايتار جالعىز اۋىز جىلى ءسوز ەكەنىن ۇققانداي ەدى.
جالەلدىڭ ىشكى داۋسى: «ياپىرماي، ءبىر كورگەننەن جۇرەگىم وسىنشاما نەگە الەكتەنە ءتۇستى؟ بىردەن عاشىق بولۋ مۇمكىن بە؟»
جالەل سول كۇنى قاعازدارىن قۇر الدىنا جايىپ قويىپ ەشتەڭە دە ميىنا كىرمەي، ازەر وتىرىپ شىقتى. ەرتەڭىنە اشىلار - اشىلماستان گەولوگيالىق مۋزەيگە قايتا كەلدى. ءبىراق كەنەت جۇرەگىنىڭ جاراسىنىڭ جاراسى، ارمانىنىڭ ارمانى بولا قالعان قىز كورىنبەدى. ەرتەڭىنە دە بولمادى، ارعى كۇنى دە... جالەلگە قىزدىڭ جوعى، ونى كورە الماعان ءار كۇنى ەندى قايعىنىڭ قايعىسىنا، ساعىنىشتىڭ. ساعىنىشىنا اينالدى.
التىنشى كۇنى عانا قىز مۋزەيگە كەلدى. جالەلگە قاراڭعى ءتۇن ءبىتىپ، كەنەت تاڭ اتا قالعانداي بولدى. جوق، قىز وتىرعان مۋزەيدىڭ سولتۇستىك تۇسى قىپ - قىزىل كۇننىڭ الاۋلاتىپ شىعىپ كەلە جاتقانىنداي كورىندى. سول كۇننىڭ ساۋلەسى ەندى ەكى بەتىن دۋ - دۋ قىزارتىپ، ءون بويىن مۇلدەم بالقىتىپ جىبەرۋگە تاياۋ تۇرعانىن سەزىندى. وسى ۋاقىتقا دەيىن وسى كۇن ساۋلەسى قالاي وزىنە تۇسپەي كەلگەنىنە تاڭ قالدى. بۇدان ءارى مۇنداي راحاتتىڭ ساياسىنسىز ءومىر ءسۇرۋدىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ۇقتى.
جالەلدىڭ ىشكى داۋسى: «ءبۇيتىپ بوسقا قۇسا بولىپ جۇرگەنشە، بۇنىمەن تانىسۋىم كەرەك قوي...»
قىزدىڭ ىشكى داۋسى: «ءجايىڭ بەلگىلى بولدى. قالاي شىداپ ءجۇرسىڭ؟ اسىق! سەنەن دە بوتەن كوز سالىپ جۇرگەندەر از ەمەس».
ونىنشى كۇنى ەكەۋى قالىڭ باقشانىڭ اراسىندا كەزدەستى. ساعىنىسقان جۇرەكتەر تەز ۇعىستى. جىگىت قىزدى ايمالاي ءسۇيدى. تاعى دا ءسۇيدى، تاعى دا. ەندى وعان گۇلجامالسىز وتكىزگەن ءار كۇنى سۋسىز جەردەن قۇدىق قازعانداي اۋىر ءتيدى. جوق، گۇلجامالسىز وتكىزگەن ءار كۇنى، ساعاتى، ءمينۋتى تەز بىتپەيتىن كوڭىلسىز جولداي ۇزاق كۇنگە، ۇزاق ساعاتقا، ۇزاق مينۋتقا اينالدى. ال گۇلجامال وعان كۇندە جاڭا گۇلجامال، جاڭا اتقان تاڭ، جاڭا شىققان كۇن بولىپ كورىنە الدى.
ءسويتىپ جۇرگەنىندە مەرزىمدى ۋاقىتى ءبىتىپ، جالەل ەندى كەرەك ماتەريالدارىن جيناپ ماڭعىستاۋىنا قايتتى. كەشە كۇندە قۇشاعىنداعى ماحابباتى، ەندى الىستان بۇرىنعىسىنان دا اسەمدەنە ەلەستەپ، ونىڭ قيالىن وراسان قۋانىشقا بولەدى. ءار كۇنىن، ءار ساعاتىن، ءار ءمينۋتىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، گۇلجامالعا بۇرىنعىسىنان دا ىنتىق بولدى. وتكەن كۇندەگى قىزىعى ەندى جالەلگە ءبىر عاجايىپ ءتۇس سەكىلدى ەلەستەدى. ءبىراق سول قىزىقتار قايتا ورالار ما؟ ورالماسا شە؟ بۇنداي وي كەلگەن ساتتە ول توسەگىنەن ءبۇيى شاعىپ العانداي سان مارتەبە اتىپ تۇردى. گۇلجامالدى ماڭعىستاۋعا شاقىردى. جاسىل الماتىسىن قىز دا قيمادى. جالەلگە ءوزىڭ وسىندا كەل دەدى. ماحاببات ازابىنا شىداي الماعان جالەل ماڭعىستاۋىن تاستاپ الماتىعا كوشتى. مينيسترىلىككە جاي قاتارداعى ينجەنەر بولىپ جۇمىسقا كىردى. ءبىراق قاتارداعى ادامداردان ءوزىن اناعۇرلىم باقىتتى سانادى. گۇلجامالمەن العاشقى كەزدەسكەن مەزگىلدەرى وتكەن جىلعى التىن كۇندەرىنەن دە ىستىق، قىمباتتى كورىندى.
جالەلدىڭ ىشكى داۋسى: «سەنى كۇتىپ تۇرعان ماڭعىستاۋ بار ەمەس پە؟ سوعان بارمايسىڭ با؟ سول ءۇشىن وقىپ ەدىڭ عوي».
تاعى ىشكى داۋسى: «ماڭعىستاۋ ماحاببات پا، ءالى ۋاقىت بار عوي، كۇتە تۇرار».
ەندى جالەل گۇلجامالمەن ءبىرجولاتا قوسىلۋ ماسەلەسىن ءسوز ەتتى.
— شىداي تۇر، — دەدى گۇلجامال، — الدىمەن ءوزىڭ ابدەن ورنالاسىپ ال.
جالەل ءبىر - اق نارسەنى عانا بىلمەيتىن. گۇلجامالعا ءتاڭىر قۇر سۋرەتتەي ءتۇر، ىستىق ءلاززات، ادەمى قىلىق قانا بەرىپ قويماعان، وعان سۇلۋلىقپەن بىرگە، سول سۇلۋلىقتى كوركەيتە تۇسەر بايلىق، دارەجە، دۇنيە ءتارىزدى جانىن جاي تاپقىزبايتىن ارماندار دا بەرگەن. ءسوز جوق، گۇلجامال جالعىز عانا ەرگە شىعۋدى باقىت سانامادى. سول ەرىمەن بىرگە مولشىلىق، وزگەدەن وزدەرىن جوعارى قوياتىن ارتىقشىلىقتىڭ بولۋىن دا تىلەدى.
سۇراقتى ەندى گۇلجامال ءوزى بەردى.
— سەنى ءبولىم باستىعى ەتەتىن بولدى ما؟—دەدى ءبىر كۇنى ول.
— جوق، — دەدى جالەل، — مەنەن بۇرىن جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان تاجىريبەلى ينجەنەرلەر بار عوي.
— ماسەلە جۇمىستى بۇرىن، نە سوڭ ىستەۋدە مە؟ ادامنىڭ دارىنىنا قاراماي ما؟
— ارينە. ءبىراق مەنەن دە دارىندى ينجەنەرلەر از ەمەس...
— وندا، ارينە...
گۇلجامالمەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى قارىم - قاتىناسقا ەتەنە بولا باستاعان جالەل ءبىر كۇنى تاعى قوسىلۋ ماسەلەسىن كوتەردى.
— مەن قاشىپ كەتەدى دەيسىڭ بە؟ مۇمكىن، سەنى وسىرەر. ءسويتىپ قوسىلساق جۇرت كوزىنە دە ابىرويلى بولار ەدىك، — دەدى گۇلجامال جۇدەي، — سەنىڭ جالعىز بولمەلى پاتەرىڭە...
— كەزىندە ءبارى دە بولادى عوي. تەك شىداي ءبىلۋ كەرەك...
— مەن دە سولاي دەپ ويلايمىن...
جالەل العاشقى رەت گۇلجامالدىڭ ءبىر سىرىن تۇسىنگەندەي بولدى. ۇمىتپاسا، سيسەرون عوي: «ەگەر دۇنيەنى ايەلدەرگە بيلەتىپ قويساق،وسى ۋاقىتقا دەيىن ادام بالاسى تاعى كەزىندەگى ۇڭگىردەن شىقپاعان بولار ەدى، ولار وشاق باسىنا وتتى تاۋىپ بەرگەنىمىزگە ريزا بوپ جۇرە بەرەر ەدى!»—دەگەن. دەگەنمەن، دە قانداي ايەل پاركەتتى ءۇي تۇرعاندا، تاس ۇڭگىردى قاناعات ەتكەن!
جالەلدىڭ ىشكى داۋسى: «اۋ، ماڭعىستاۋىڭ قايدا؟ وسىلاي جۇرە بەرەسىڭ بە، ۋاقىت بولسا ءوتىپ بارادى؟»
اتتەڭ نە كەرەك، گۇلجامالدىڭ سورىنا قاراي، ەكى جىلدىڭ ىشىندە جالەلدىڭ دارەجەسى دە، ابىرويى دا تيتتەي دە وسپەدى. ءوسۋى دە مۇمكىن ەمەس ەدى. كوك اسپاندى شارلاۋعا جاراتىلعان قاناتتى قۇس تار قورشاۋدا تۇرىپ نە ىستەيدى؟ دالا كەزىپ، كەن زەرتتەۋگە تۋعان جالەل تاڭەرتەڭگى ساعات توعىزدان كەشكى ساعات التىعا دەيىن ستول باسىندا وتىرىپ، سىزۋ سىزىپ، وزگەلەردىڭ ىستەگەن جۇمىستارىن ەسەپ - قيساپقا تۇسىرۋدەن نە شىعارا الادى؟ ءار ءىستىڭ وزىنە لايىق كىسىسى بار. مۇمكىن، مۇنداي جۇمىس تا باسقا بىرەۋگە باقىت شىعار. ال جالەلگە... جوق، جوق، بۇنداي جۇمىس ونىڭ قولى ەمەس. راس، جالەل ەكى جىلداي جاز مۇناي زەرتتەيتىن ەكسپەديسيالارعا ەرىپ ۇستىرتكە دە باردى، ءبىراق بۇنىڭ قىرسىعىنا قاراي ناتيجەلى ەشتەڭە تابىلمادى. مۇنداي ساتسىزدىك جاس جىگىتتىڭ كوڭىلىن بۇرىنعىسىنان دا باسا ءتۇستى. بىركەلكى كۇندەلىكتى جۇمىستارىنا داعدىلانىپ، قاناتسىز، سەرپىنسىز ىستەرگە ابدەن ۇيرەنۋگە ءماجبۇر ەتتى. جالەل ەندى جاي كەڭسە جۇمىسىنا كادىمگىدەي داعدىلانىپ الدى. وسىنداي قيالسىز، شابىتسىز جۇمىس ونى قامىتقا ۇيرەنگەن وگىزدەي، ءومىردىڭ قۋانىشسىز جاياۋ اياڭىنا بەيىمدەي بەردى. تەك جالعىز جۇبانىشى گۇلجامالى بولدى. بۇرىنعىداي جانىپ - كۇيىپ ءجيى كەزدەسپەگەنمەن، تارتىپكە سالىنعان مەزگىلدەرىندە كورىسىپ تۇردى. ءبىراق جالەلدىڭ ومىردەن تىلەگەنى، كۇتكەنى وسى عانا ما ەدى؟ ادامزاتتىڭ بار ارمانى تەك ماحاببات قانا ما؟ وندا ول سول تاعى قالپىندا نەگە قالمادى؟ قۋانىشى، ازابى، قيىندىعى كوپ بۇل كۇنگە نەگە جەتتى؟ دۇنيەدە عىلىم، ىزدەنۋ، تۆورچەستۆو، اتاق، ب ا ق دەگەندەر دە بار ەمەس پە؟ ادامنىڭ شىن باقىتى ءبىر عانا ماحابباتتان ەمەس، تولىپ جاتقان ارمانداردىڭ، قۋانىشتاردىڭ گۇلدەنۋلەرىنەن بارىپ تۋماي ما؟ سونىڭ ىشىندە ماحاببات ءبىر عانا سىزىعى، ءبىراق ساۋلەلى اسەم سىزىعى. ال جالەل نە تاپتى؟ سۇيگەن قىزىنىڭ قۇشاعىنان بوتەن ەشتەڭە تاپقان جوق. ارينە، بۇ دا از قۋانىش ەمەس. ايتپەسە... ەندى، مىنە، جۇمىستان دا، ماحابباتتان دا ويداعىسىنا جەتە الماي، ۇنجىرعاسى مۇلدەم ءتۇسىپ بارا جاتىر.
جالەلدىڭ ىشكى داۋسى: «جوق، ءبۇيتىپ ءومىر سۇرۋگە بولمايدى. ماڭعىستاۋعا كەتۋىم كەرەك».
ءبىراق جالەل ماڭعىستاۋعا كەتە المادى. دەمەك، ونىڭ ورنىنا جاز ەكسپەديسياعا باردى. ءوزىنىڭ اتامەكەن جەرىنىڭ جەر استىندا جاتقان بايلىعى ەندى ونىڭ كوڭىلىن كوتەرە ءتۇستى. اقىل - ويى ءوشىپ بارا جاتقان ارماندارى قايتادان قانات قاقتى. بۇل جولى ول ءوزىنىڭ اۋىلىنىڭ ءبىر كەزدەگى قىستاۋى وزەككە دە سوققان. جاس ينجەنەر بۇدان بۇرىن جۇرگىزىلگەن جۇمىستاردىڭ كەيبىر قاتەلەرىن دە كوردى. كەلەر جىلى قايتا كەلمەك بولدى. ءبىراق الماتىعا قايتىپ ەدى، تاعى گۇلجامالدىڭ مىسى جەڭدى. ال باسقا دۇنيە — جۇمىس، ەڭبەك، ىزدەنۋ — ءبارى دە كەيىن سەرپىلدى.
جالەلدىڭ ىشكى داۋسى: «جوق، جوق، قايتكەنمەن دە ەندى الماتىدا قالۋىم دۇرىس ەمەس. ماڭعىستاۋىما كەتۋىم كەرەك. وندا مەنى كۇتىپ تۇرعان قۋانىش، ىزدەنۋ بار»...
وسىنداي الماتىدا ءوتىپ جاتقان بەدەرسىز سۇرعىلت كۇننىڭ بىرىندە جالەلدىڭ پاتەرىنە ادەتتەگىسىندەي گۇلجامال كەلدى. جايراڭ - جايراڭ ەتەدى. كوڭىلسىز ويلار، مەشەۋ قيالدار سىرعىپ وشە بەردى. تاسي جونەلگەن قۋانىشتارىنىڭ ماۋقىن باسىپ بولعاننان كەيىن، گۇلجامال قايتادان كويلەگىن كيىپ، كونەتوز جالپاق تاقتاعا جالەلمەن قاتارلاسا وتىردى.
ول تىزەسىندە جاتقان جالەلدىڭ قولىن سىرتىنان اقىرىن سيپادى.
— سەن، رەنجىمە، — دەدى گۇلجامال، — مەن كۇيەۋگە شىعاتىن بولدىم.
جاڭاعى قۋانىشتان كەيىن ءبىر قۇدىرەتتى كۇش ءون بويىنىڭ بار ءنارىن سورىپ العانداي، ەش وي -قۋاتسىز ەسەڭگipeپ وتىرعان جىگىتتىڭ بۇل جات ءسوز ميىنا قونا قويمادى. سول سەبەپتەن دە ول:
— كىمگە؟—دەدى اۋزىنا ءبىرىنشى تۇسكەن سۇراقتى ايتىپ. كەنەت ءوزىنىڭ اتىن ەستىگىسى كەلىپ كەتتى.
— سالىمگەرەي اعايعا...
سالىمگەرەي بەلگىلى وقىمىستى. سوڭعى كەزدە وزەكتى زەرتتەگەن. جالەلدىڭ ويىنشا قاتە جىبەرگەن عالىم.
جىگىت ەندى بۇرىنعىسىنان بەتەر ابىرجي قالدى.
— راس پا؟ ول كارى كىسى عوي!..
ايەل قولىن جىگىتتىڭ يىعىنا سالدى.
— ءيا، ول كارى... ءبىراق دۇنيەدە ماحابباتتان دا بوتەن ارماندار بار عوي.
جىگىت ايەل ءسوزىن ەندى عانا ۇقتى. ۇعىپ ەدى، بىرەۋ تۇلا بويىنا مۇزداي سۋىق سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي تىتىركەنە قالدى. گۇلجامالدىڭ جانىنان تۇرەگەلىپ كەتتى.
گۇلجامال ەندى مۇڭايا سويلەدى.
— ماعان دا ءوز بولاشاعىمدى .ويلاۋىم كەرەك قوي، — دەدى ول تومەن قاراپ، — سەنىڭ قىزىعىڭ دا، باقىتىڭ دا — ءبارى الدا. ال قىز دەگەن ءبىر - اق رەت گۇلدەنەتىن جانارگۇل ءتارىزدى. ونى دەر كەزىندە ماپەلەپ باعىپ، قاقپاسا، تەز سولادى. وينادىق، كۇلدىك، سوعان ريزا بول. راس، سالەكەڭ جاسى كەلگەن ادام. ءبىراق ايگىلى وقىمىستى. اتاق - داڭقى، دارەجەسى دە جەتكىلىكتى. ءبىر ايەلگە باقىت بەرە الاتىن ادام. ال سەنىڭ بەرەرىڭ...
— تەك ماحابباتىڭ دەيسىڭ عوي؟ — جالەل تۇتىگىپ كەتتى. — بۇل از با؟
— از ەمەس. ءتىپتى كوپ تە. ءبىراق مەن ءقازىر ون جەتى جاسار قىز ەمەسپىن، جيىرما بەسكە كەلىپ قالدىم. مەنىڭ جاسىمدا ماحابباتقا تىرەك بولار كوپ جاعدايلار كەرەك.
— مىسالى، دارەجە، دۇنيە - مۇلىك دەيسىڭ عوي؟ بۇنىڭ ءبارى ءالى مەندە دە بولادى.
— قاشان؟ سەندە بۇنىڭ ءبارى بولعاندا ماعان دەگەن ماحابباتىڭ بولمايدى.
— مەن سەنى ءومىر بويى جاقسى كورىپ وتەم!
— ول مۇمكىن ەمەس!
— Heگe؟
— ونى ءوز باسىمنان بىلەمىن.
جىگىت ەرسىلى - قارسىلى جۇرە باستادى.
— ەندى ءبارىن دە ءتۇسىندىم. بوتەندى ءسۇيدىم دەسەيشى!..
— ءسۇيدىم دەگەننەن گورى، ونىڭ دارەجەسىنە، اتاق – باعىنا قىزىقتىڭ دەگەنىڭ ءجون بولار؟
— بەy، وپاسىز دۇنيە!
شىركىن ماحاببات، سەن ادامنىڭ دا، قۇدايدىڭ دا ءتاڭىرىسىڭ» دەپ ۇلى اقىن بوسقا ايتپاسا كەرەك - ءتى. جالەلدى دە سول قۇدىرەتتى كۇش قۇل ەتكەن. راس، ءبىر كەزدە ول قيالىنا قانات، جاس جانىنا باقىت بەرگەن. ماحابباتقا باس يگەن كۇندەرى وراسان قۋانىشتى كورىنگەن. كۇن ساۋلەسى وزىنە ۇنەمى توگىلىپ تۇرعانداي سەزىنگەن. سول ساۋلە كەنەت جوعالىپ، ءمولدىر اسپانىن بۇلت باسىپ، قاراڭعىلىق قويۋلانا قالدى. سوندا عانا جالەلدە بوتەن سەزىم وياندى. ول بۇرىن وزىندە مۇنداي وزگە كۇش بار دەپ ويلاعان ەمەس - ءتى. دەمەك، بۇل قانداي سەزىم ەدى. ارينە، ول جالەلدىڭ ەكىنشى «مەنى» گۇلجامال تاستاپ كەتتى دەپ ويلاعان، نامىستانعان، ىزالانعان «مەنى» ەمەس، ءوزىنىڭ ماحابباتىن جوعارى ساناعان، سول ماحابباتتى اياعىنا تاپتاعىسى كەلمەگەن، ادال تازا «مەنى». گۇلجامال قانشا جاقسى كورەمىن دەپ قۇشتارلانا سۇيسە دە، ەش ۋاقىتتا دا «سەنى ماڭگى وسىلاي جاقسى كورىپ وتەمىن» دەپ ايتقان ەمەس. ءتۇبى، ەكەۋىنىڭ ايىرىلاتىنىن بىلگەندەي، ول سول سۇيگەن ساتىندە عانا جان - تانىمەنەن جالەلدىكى بولاتىن. سول ءار سەكۋندتىك راحاتىن گۇلجامال ماڭگىلىك قۋانىشقا باعالاي سۇيە بىلەتىن. ەندى جالەل تاڭ قالدى. ءتۇبى ءلاززاتىنىڭ تاۋسىلارىن، بىتەرىن، ولەرىن بىلە تۇرىپ، ول قالاي سول مينۋتتەردە جالەلدى سونداي ىستىق سۇيە الدى؟ بۇل نە، ماحابباتتىڭ جالپى ماڭگىلىك ەمەس، ءبىر كۇندىك ەكەندىگى مە؟ ال جالەل بولسا، گۇلجامالدىڭ ءاربىر ەرنىنە ەرنىنىڭ تيگەنىن دە، ءاربىر جالىندانا سۇيگەنىن دە، ماڭگى تاۋسىلماس، ءتىپتى ءومىر - باقي ولمەس ماحاببات بار دەپ كەلگەن جوق پا ەدى؟ ءيا، سويتكەن. ەندى سول كۇشتىڭ راسىمەن ولگەنى مە؟ جالپى ماحابباتتىڭ ءولۋى مۇمكىن بە؟ ولسە، كىم ولتىرە الادى، جوق كىم ءولتىردى؟ ارينە، گۇلجامال! گۇلجامال! تەك گۇلجامال! ءوزى ايتتى عوي «ماحاببات ەمەس، سالىمگەرەيدىڭ دارەجەسىنە، اتاق - باعىنا قىزىقتىم» دەپ. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ دارەجە، اتاق - ب ا ق — بۇ دا، ارينە، ءومىر... سوندا گۇلجامال ماحابباتىن باسقاعا ايىرباستادى ەمەس پە؟ جوق، دارەجە، اتاق - باققا ايىرباستادى. ءبۇيتىپ تاپقان قۋانىش ءوز سەزىمىن ساتۋ، قورلاۋ ەمەس پە؟ گۇلجامال ءوز قولىنان تەك جالەلگە دەگەن ءلاززاتىن عانا ەمەس، قۋانىشىن دا ءولتىرىپ وتىر. ءيا، سولاي. ال مەن ءوز باسىم ءبارىن كەشسەم دە، ماحابباتىن قولجاۋلىق ەتكەنىن كەشپەيمىن! كەشپەيمىن! كەشپەيمىن! سەنىڭ كوزىڭ ماعان كوپتىڭ ىشىنەن «ۋاقىتشا قىزىعىم» دەپ قانا تۇسكەن ەكەن! ال مەنىڭ كوزىمنىڭ قاراشىعى، نۇر ساۋلەسى تەك سەن عانا بولاتىنسىڭ! سونى باعالاماعانىڭا، قادىرلەمەگەنىڭە، وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇرەگىمنىڭ تۇبىندە بۇيىعىپ تىنىش جاتقان ەكىنشى قاسيەتىم—مەنىڭ ادامگەرشىلىك «مەنىم» وكىنەدى، ساعان لاعنەت ايتادى! سەن ماڭگىلىك ماحابباتتىڭ قاسى بولساڭ، مەن ونىڭ ماڭگىلىك دوسىمىن! دوستىق سول ماڭگىلىك ءمولدىر ماحابباتتى قورعايدى، ساعان جالىنىپ، نە سەنى بالاعاتتاپ ءوزىن قور ەتپەيدى. ادال ماحابباتتى ادال ساقتاپ، سەنىڭ جولىڭنان قاشادى. سەنەن قاشادى! مىنە، مەنىڭ ەكىنشى «مەنىم» وسىنى تىلەيدى.
جالەلدىڭ ىشكى داۋسى: «گۇلجامالدىڭ ىستەگەنى الدە دۇرىس بولدى ما؟ سەنىڭ الدىڭدا ماڭعىستاۋىڭ بار ەمەس پە، ول ءبارىبىر ساعان سەرىك بولا المايتىن ەدى عوي!»
دۇنيەدە ەڭ اۋىر قايعى — كەشەگى قۋانىشىڭنىڭ بۇگىنگى قاسىرەتىڭە اينالعانىنىڭ قايعىسى. جالەل گۇلجامالدى انەۋگى ايرىلعانىنان كەيىن قايتا كورگەن جوق. جانە ىزدەپ بارمادى. جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسقانداي، گۇلجامالدىڭ بۇل قىلىعى ونىڭ تاكاپپار نامىسىن وياتتى، الىستا جاتقان ماڭعىستاۋىن ەسىنە سالدى. بۇنىمەن قاتار بۇرىنعى وجەت مىنەزى قايتا وياندى. مىنە، وسى كەزدە گازەتتە XXII پارتيا سەزىنىڭ الداعى بەسجىلدىقتىڭ جوسپارىن جاريالاعان «ماڭعىستاۋ تۇبەگىندە مۇناي، گاز شىعاراتىن ونەركاسىپتى ءىرى اۋدانىنىڭ سالىنۋى تەزدەتىلسىن» دەگەن ديرەكتيۆالارىن قايتا ەسىنە ءتۇسىردى.
ەرتەڭىنە جالەل مينيسترگە ماڭعىستاۋعا جىبەرۋىن ءوتىنىپ، ارىز اكەپ بەردى.
جالەل ەندى ءوزىن بۇرىنعىسىنداي قاجىرلى سەزىندى. بەينە ءبىر جولىنداعى تاس بوگەتتى كۇل -تالقانىن شىعارىپ، العا قاراي جوڭكي جونەلگەن اساۋ تاسقىندى تاۋ سۋىنداي كوڭىلى لەپىرە قالدى. ەكى جىلدان استام بۇرىشتاعى ستولعا ۇڭىلە وتىرىپ، بۇكشيە باستاعان ارقاسى كەنەت جازىلا تۇسكەندەي بولدى. «راسىمەن، ءومىرىمدى جاڭادان باستاماقپىن با؟ — دەيدى ءسال ەزۋ تارتىپ». ءسويتتى دە وزىنە - ءوزى كۇلە جاۋاپ بەردى. — دۇنيەگە ديناميت جارالىپ ءبىر جارىلماي كەتۋ كۇنا!»
جالەل جۇرۋگە دايىندالىپ بولدى، سوڭعى كەرەگىن الۋعا ورتالىق ۋنيۆەرسالدىق دۇكەنگە كەلدى. ىزدەگەن كوزىلدىرىگىن تاۋىپ الىپ، كوزىنە ولشەپ تۇرعاندا ءبىر ولەردەي تانىس داۋىس:
— جالەل، امانسىڭ با؟—دەدى. — مەن سەنى ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن دەپ زارەم قالماپ ەدى...
جالەل بۇرىلماي - اق گۇلجامال ەكەنىن ءبىلدى. جۇرەگى ويناپ كەتسە دە، سول كوزىلدىرىكتى قاراپ تۇرعان قالپىندا:
— ەرتەڭ جۇرەم، — دەدى تاماعىنا كەلىپ تىرەلە قالعان ءبىر ىستىق تولقىندى ازەر باسىپ.
— ءتىپتى قاراعىڭ دا كەلمەيدى عوي، — دەدى گۇلجامال الدە وكپەلەگەندەي، الدە نازدانعانداي ۇنمەنەن، — ۇيىڭە قاشان قايتاسىڭ؟
— ونى قايتەسىڭ؟
جالەل ەندى عانا بۇرىلدى. گۇلجامال، سول گۇلجامال ۇستىنە كيگەن تازا جىبەك كويلەگى سىمباتتى دەنەسىن قىناي، ەكى كوزىنەن قۋانىش ساۋلەسى توگىلىپ تۇر. جالەلدىڭ ءون بويى بالقىپ كەتتى. ءبىراق ءوز وسالدىعىنا ءوزى وكپەلەگەندەي، كەنەت قاباعىن ءتۇيىپ تومسارا قالدى.
جالەلدىڭ ىشكى داۋسى: «بەكەر كەزدەستىڭ - اۋ، گۇلجامال. كوڭىلى قۇرعىر تاعى الاي - تۇلەي بولا قالعانىن قاراشى».
— ءجۇر، بولمەڭە بارايىق، — دەدى گۇلجامال، — سويلەسەتىن ءسوزىم بار.
— سويلەسىپ بولعان جوق پا ەدىك؟!
— سەن بولعانمەن، مەنىڭ ءالى دە ايتارىم كوپ.
جالەلدىڭ جۇرەگى تاعى ويناپ كەتتى. سويتسە دە، ءوزىن-وزى تاعى دا قايراپ:
— ءالى دە دۇكەن ارالاۋىم كەرەك، — دەدى.
— ات قۇيرىعىن ءبىرجولاتا كەسكەن ەكەنسىڭ عوي، — دەدى گۇلجامال كەنەت جۇدەپ. — جارايدى، سولاي - اق بولسىن. ءبىراق ءبىز بۇلاي ايىرىلۋعا ءتيىستى ەمەسپىز... ۇيىڭدە بول، ساعات سەگىزدە كەلەمىن، — دەدى دە گۇلجامال، جالەل بىردەڭە دەپ ايتا ما دەپ قورىققان ادامداي سىرت بۇرىلىپ، اياعىن بىلق - سىلق باسىپ كەتە باردى.
جالەلدىڭ ىشكى داۋسى: «شىن جاقسى كورگەن ادامىڭدى ۇمىتۋ ءۇشىن ونى شىن جەك كورۋىڭ كەرەك دەگەن راس پا! گۇلجامالدى جەك كورە الماسام قايتەمىن؟»
جالەل نە دەرىن بىلمەي اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. گۇلجامالدىڭ كوشەنىڭ ارعى بۇرىشىنداعى قارا «ۆولگاعا» بارىپ مىنگەنىن سۋم - نىڭ ءوزى تۇرعان جاقتاعى ۇلكەن تەرەزەسىنەن كوردى. تەرىس بۇرىلىپ كەتتى.
— سەن كەتپەيسىڭ، جالەل، جالەل، — دەدى گۇلجامال تاعى جىگىتىڭ قاسىنا وتىرىپ، ونىڭ قولىن الىپ، — مەنى شىن جاقسى كورگەن بولساڭ كەتپەيسىڭ، كەتپەيسىڭ!.. قالاسىڭ، ءبىز وسىلاي كەزدەسىپ جۇرەمىز... سەنى كورمەگەن وسى ون كۇندە ولەردەي بولدىم. الدە مەنى ايامايسىڭ با؟ قالاي گۇلجامالىڭدى تاستاپ كەتپەكسىڭ؟
«ءيا، باسە قالاي گۇلجامالىن تاستاپ كەتپەك؟» جىگىتتىڭ كوزى قاراۋىتا تۇسكەندەي بولدى. ول ورنىنان تاعى تۇرەگەلىپ كەتتى.
— Heگe؟ Heگe؟ نەگە تاستاپ كەتپەكسىڭ؟!
— سىزدىقتىڭ قالاي قايتىس بولعانىن سەن بىلمەيتىن بە ەدىڭ؟!
سىزدىق ەكەۋىنە دە بىردەي تانىس ينجەنەر جىگىت ەدى. ماشينادان قۇلاپ، ومىرتقاسى ءۇزىلىپ، ءۇش جىلداي توسەگىنەن قوزعالا الماي جاتىپ، بىلتىر دۇنيە سالعان.
— بىلەمىن. نەگە بىلمەيىن. ول جاراقاتتانعان ۇزاق كەسەلدەن ءولدى عوي.
— جوق، ول قۇر كەسەلدەن عانا ولگەن جوق...
— ەندى نەدەن؟
— ەڭ الدىمەن مىنانى ءتۇسىن، ادامدا كوڭىل كۇيى دەگەن بولادى... دارىگەرلەر تاجىريبە جۇرگىزىپتى... ەركەك - ۇرعاشى ەكى مايمىلدى ءبىر تورعا قاماپتى. مايمىل دا ادام ءتارىزدى الدىمەن ءبىر - بىرىنە ۇيرەنۋى كەرەك ەكەن. بۇلار ابدەن ۇعىنىسىپ، ەندى ەرلى - زايىپتى بولاتىن كەزى جەتكەندە، ەركەك مايمىلدى بۇل توردان الىپ كەتىپ، ۇرعاشى مايمىلدىڭ قاسىنا باسقا ەركەك مايمىلدى ەنگىزىپتى. بۇل ەكەۋىنىڭ ەرلى - زايىپتى بولعانىن كورگەن قارسىسىنداعى توردا وتىرعان بۇرىنعى مايمىل جامان قىنجىلىپتى. بىردەن قانى كوتەرىلىپتى. قارسى الدىنداعى ەرلى - زايىپتى مايمىلداردىڭ ءار جاقىنداسقان كەزى جانىنا باتقانى سونشالىق بيشارا اقىرىندا قايعىدان ءولىپتى...
— بۇل اڭگىمەنىڭ سىزدىققا قانداي قاتىناسى بار؟
— ەسىڭدە مە، سىزدىق پەن زەينەپ قاراما - قارسى ەكى بولمەدە تۇرعاندارى؟ زەينەپ ءبىر - اق جىلعا عانا شىدادى... ونىڭ بولمەسىنە كىرگەن ەركەكتىڭ ءار كەشىككەنى سىزدىقتىڭ اۋرۋ جانىن اياماي قىسقارتا ءتۇستى. ويتكەنى، ول زەينەپتى جانىنداي جاقسى كورەتىن ەدى عوي.
— راس، ساكەڭ دە مەنى وتە سۇيەدى.
— ال مەن شە؟
— الگى ەركەك مايمىلدىڭ كۇيى ساعان دا تۋادى دەپ قورقاسىڭ با؟ جوق، سەنسىز مەنىڭ كۇنىم جوق ەكەن... قالاساڭ، بۇگىن ايىرىلايىن...
سالىمگەرەيدى جۇرت تا، جالەلدىڭ ءوزى دە قادىرلەيتىن عالىم كىسى ەدى. بىلتىر ايەلى قايتىس بولىپ، بيىل جىلىن بەرگەننەن كەيىن كوڭىلىنە ۇناعان وسى گۇلجامالعا ءسوز ايتقان. بالا -شاعاسى جوق كارى ادام. ەندىگى بار قىزىعى – وسى گۇلجامال. وعان داۋ جوق. گۇلجامالدى سۇيمەۋ مۇمكىن ەمەس. سونداي ادامنىڭ قۋانىشىن تارتىپ العاندا جالەل كوگەرەر مە؟ قيانات ەمەس پە؟ ءبۇيتۋ جالەلدىڭ مىنەزىنە جاتپايدى. ول تاعى:
— مەن ءۇشىن ەشكىمنەن دە ايىرىلۋدىڭ قاجەتى جوق، - دەدى.
ايەلدىڭ جانى شىعىپ كەتە جازدادى.
— جالەل، جالەل، سەن نە ايتىپ تۇرسىڭ؟ ەندى قايت دەيسىڭ؟ وكپەلەتكەن ەكەنمىن، ءبىر جولعا كەشىر...
جالەلدىڭ ىشكى داۋسى: «ءقازىر جۇمساقتىق ىستەسەڭ ءبارى قايتا باستالادى...»
— جوق، كەشىرە المايمىن!.. — دەدى ول.
جالەل وزىنە - ءوزى تاڭ قالدى. «بۇل قاي قاتالدىعى؟ گۇلجامالدان ايىرىلعاننان بەرى جانىنىڭ قينالعانى سونشالىق، ءتىپتى سان رەت ايقاي سالىپ شاقىرعىسى كەلمەپ پە ەدى؟ سويتكەن سۇيگەنى ءوزى كەلىپ، كەشىرىم سۇراپ تۇرعانىندا وسىنشاما قاتۋلانا قالعانى نەسى؟! گۇلجامال بۇنىڭ كۇنى، ايى، جۇلدىزى ەمەس پە ەدى؟! ءسوز جوق، ونى جاقسى كورەدى. ءوزى ايتپاعانمەن، جۇرەگى ايتىپ تۇر. ونسىز ءومىرىنىڭ باقىتسىز ءومىر بولاتىنىن سەزىنەدى. سوعان قاراماي، مۇلدەم ايىرىلماق؟ كۇشى جەتەر مە؟.. ءسۇيىپ تۇرىپ، سۇيمەيمىن دەۋ قانداي ازاپ!..
ءيا، جالەل سەزىم ادامى. سوندىقتان دا، مىنا قىلىعى وعان ۇقسامايدى. ءبىراق سەزىم، سەزىم عوي، سەزىمنەن بوتەن ادامگەرشىلىك، ادالدىق بار ەمەس پە؟ گۇلجامالدى بۇرىن جاقسى كورسە، وندا ول وزىنىكى بولاتىن. ال ءقازىر بوتەندىكى. سونى بىلە تۇرا، بۇل قالاي بىرەۋدىڭ ار -نامىسىن تاپتايدى؟ قالاي ءوز ارىن بىلعايدى؟ جوق، جوق، جۇرەك مەيلى كۇيسىن، جانسىن، -جالەل ادامگەرشىلىكتى، ازاماتتىقتى، ار - ۇياتتى ادال ساقتايدى! ونسىز ماحابباتىڭ دا ءمولدىر تازا بولا المايدى. ال شىن تازا بولماعان ماحاببات — ول ماحاببات ەمەس، تەك ءناپسى قۇمارلىق!
جالەلدىڭ ىشكى داۋسى: «ادالدىق! ادالدىق! تەك ادالدىق قانا ادامدى قاتەلەستىرمەيدى!»
ەندى ول ءوزىن سابىرلى سەزىندى.
مەنى اەروپورتقا اپاراتىن تاكسي كەلىپ قالدى، — دەدى ءبىر مەزەت.
گۇلجامال سولق - سولق جىلاپ، ەڭ اقىرعى رەت جالەلدى قۇشاقتاپ، سۇيمەكشى بولدى.
جىگىت ءسال كەيىن شەگىنىپ، قولىن بەردى.
— ال ەندى حوش بول... جولىڭ بولسىن!
كومەندانت كەلىپ، بوساپ قالعان بولمەنىڭ كىلتىن الدى. ماشيناعا وتىرىپ جاتىپ، جالەل بۇرىلىپ تاعى ارتىنا قارادى. ەسىك الدىندا ءۇن - ءتۇنسىز تۇرعان گۇلجامالدى كوردى. جۇرەگى جىلارداي اۋىرىپ كەتتى. «راسىمەنەن، گۇلجامالدى ۇمىتا الار ما؟»
— ءجۇرىڭىز! — دەدى ماشينا ايداۋشىعا.
تاكسي جۇرە باستادى. ءيا، جالەل جاڭا ومىرگە بەت الدى. ءبىراق سۇلۋ گۇلجامالسىز، اسەم گۇلجامالسىز، جانىنداي جاقسى كورگەن گۇلجامالسىز، ول سوناۋ ءوزىن كۇتىپ تۇرعان قيىندىقتارعا شىداي الار ما ەكەن؟ قىلىقتى گۇلجامالسىز، قيالىمەن تەڭ گۇلجامالسىز، ومىرىنەن دە ارتىق كورگەن گۇلجامالسىز ءوزىن كۇتىپ تۇرعان سوناۋ جاڭا دۇنيەنىڭ قىزىعىنا بەرىلە الار ما ەكەن؟ ماحاببات قايعىسىن ەڭبەك قۋانىشىمەن جەڭە الار ما ەكەن؟ ويتكەنى گۇلجامالدى جانىنداي جاقسى كورگەنى، ءالى دە جاقسى كورەتىنى تەك وزىنە عانا ايان حيكايا ەدى. Miنe، سول جالەلدىڭ ءقازىر ماڭعىستاۋعا كەلىپ تۇسكەن بەتى.
III
جالەل وزەككە كەلگەلى ايدان اسىپ كەتكەن. العاشقى ەكى جەتىدەي اعاسى حالەلدىڭ ۇيىندە تۇردى. سوسىن ءبىر قۇرامالى اعاش ءۇي ءبىتىپ، سودان ەكى بولمەلى پاتەر الىپ، سوعان كوشتى. كوشكەن كۇنىنىڭ ەرتەڭىنە بۇرعىلاۋ ءجۇرىپ جاتقان جەردەن ەلۋ شاقىرىمداي تۇراتىن مايقۇدىقتاعى كولحوزدان كارى اكە-شەشەسىن ءوزىنىڭ جانىنا الدىردى.
— قارتايعاندارىڭدا قاسىمدا بولىڭدار، — دەدى ول اكە-شەشەسىنە. — از ەڭبەك ەتكەن جوقسىڭدار، ەندى دەم الاتىن كەزدەرىڭ دە جەتتى.
— بولسىن! — دەدى جاسى كەلىپ قالعان بەستىباي. — سەندەردىڭ دە قىزىقتارىڭدى كورەيىك.
ءبىراق بەستىباي كولحوزدان قۇر قول قايتپادى. بوتالى ىنگەنىن الا كەلدى. كەمپىر - شالدىڭ ەرمەگى وسى بوتالى ىنگەن مەن حالەلدىڭ ۇلى - قىزى بولدى.
كەن ىزدەۋشىلەردىڭ ءۇش بۇرعىلاۋ قوندىرعىسى وسى ءبىر ايدىڭ ىشىندە ءبىر مىڭنان ارتىق مەتر جەر ءجۇردى، ءبىراق ءالى جەر استىنان سىرتقا اتقان مۇناي جوق... گەولوگيا عىلىمى بويىنشا العاشقى مىڭ مەتر — بور داۋىرىنە جاتاتىن قاباتتار. سوسىن يۋرا ءداۋىرى باستالادى. بۇل ەكى مىڭ مەترگە دەيىن كەتەدى. يۋرا قاباتىنىڭ ورتا جەرى اقشىل ءتۇستى ۋاق قۇمداقتى - قوڭىر ساز ارالاس بولىپ كەلەدى. بۇل قاباتى 1150—1450 مەتردەي تەرەڭدىككە كەتەدى. سودان كەيىن تۇيىرشىگى ۇلكەيە تۇسكەن سۋ قاباتى قۇمداق كەزدەسەدى. مۇناي كەنى وسى ەكى تۇستا ۇشىراۋى كەرەك. بۇنىڭ استى، 2000—2200 مەتردەن باستاپ، قارا قوڭىر ءتۇستى اليەۆراليت دەپ اتالاتىن تىعىز ساز ارالاس اۋىر جەر جىنىسى. ونىڭ قالىڭدىعى كەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋى بويىنشا، بەس-جەتى كيلومەتردەي. ءار كيلومەتردى وتكەن سايىن جۇزدەگەن اتموسفەرالىق سالماقپەن تىعىزدالا تۇسەدى. كەن زەرتتەۋشىلەردىڭ بولجاۋى بويىنشا، بۇل تىم تىعىز قاباتتاردا مۇناي قورى بولۋى مۇمكىن ەمەس.
حالەلدىڭ بۇرعىلاۋ قوندىرعىسى ءبىر مىڭ ءبىر ءجۇز مەتر جەر ءوتتى. ءبىراق مۇناي كورىنبەدى. بۇل قالاي؟ مۇناي شىعاتىن تۇسقا ءالى جەتە الماعاندارى ما؟
جالەل قوبالجي باستادى. ونىڭ ەسىنە ءوزى وسى ماڭعىستاۋعا كەلەر الدىندا گەولوگيا مينيسترمەن سويلەسكەنى ءتۇستى. مينيستر بۇرىن وندىرىستە كوپ ىستەپ، مول تاجىريبە الىپ كەلگەن كىسى ەدى. جالەلدىڭ ماڭعىستاۋعا بارسام دەگەن ءوتىنىشىن بىردەن ماقۇلدادى.
— ارينە، وندىرىستە جۇمىس ىستەگەن ءجون. مينيسترلىك قاشپاس، — دەدى ول ويلانىپ، — سوندا قانداي قىزمەتكە بارسام دەيسىڭ.
جالەل ادال ويىن ايتىپ، بىردەن اقتارىلا قالعان.
— وزەككە جىبەرۋىڭىزدى سۇرايمىن، — دەگەن.
وزەككە دەيسىڭ بە؟ ءيا، وندا قىزىق جۇمىس باستالعالى تۇر. ءبىراق سەن وندىرىستە كوپ بولعان جوقسىڭ عوي، تاجىريبەڭ ازداۋ - اۋ.
جالەل ءوزىنىڭ بىربەتكەي تاباندىلىق مىنەزىنە سالعان.
تاجىريبەنى جۇمىس ۇستىندە المايمىن با؟ — دەگەن قايسارلانا. — جىبەرىڭىز، سەنىمىڭىزدى اقتايمىن!
مينيستر كەنەت الاقانىمەن ستولدىڭ ءۇستىن شارت ەتكىزىپ تارتىپ قالعان.
— جارايدى، بولسىن!—دەگەن. — ءبىراق سەنى جاي، ينجەنەر ەمەس، باس گەولوگ ەتىپ جىبەرەمىن. تەك ۇمىتپا: قاتەلەسۋگە ءتيىستى ەمەسسىڭدەر! دۇرىس قويىلماعان ءبىر تەرەڭ بارلاۋ سكۆاجيناسى قانشا ميلليونعا تۇسەتىنىن بىلەسىڭ بە؟ جانە قانشاما ۋاقىت بوسقا كەتەدى؟
جالەل — ءمينيستردىڭ ۇلكەن مىندەتپەن جىبەرگەن ادامى. بۇل وزەككە كەلگەن كۇنى عانا حالەلدىڭ سكۆاجيناسى بۇرعىلاي باستاعان. باس گەولوگ كەلمەي جاتىپ وعان قارسى بولعان جوق. ال سول سكۆاجينا ءالى مۇناي بەرمەي كەلەدى. «قاتەلەسۋگە ءتيىستى ەمەسسىڭدەر!» دەگەن ءمينيستردىڭ ءسوزىن ەسىنە تاعى ءتۇسىردى. قانداي جاۋاپكەرشىلىك! ول كەنەت تەرلەپ كەتتى. راس، وزەكتە بۇرىن مۇنداي تەرەڭ بۇرعىلاۋ جۇرمەگەن. جالعىز عانا سترۋكتۋرالىق ىزدەستىرۋ سكۆاجيناسى بار. سونداعى اقبارعا قاراعاندا بۇل ارادا مۇناي قاباتى بولۋعا ءتيىستى. گەولوگتاردىڭ وسى بولجاۋلارىن ارقا تۇتىپ، كوپ قاراجات شىعارىلىپ تەرەڭ بۇرعىلاۋ ءجۇرىپ جاتىر. ال ەگەر بۇل بولجاۋ دۇرىس بولماسا قايتەدى؟ جالەل وزەكتىڭ وزىنەن بۇرىن باستالىپ، ءقازىر ءجۇرىپ جاتقان بۇرعىلاۋدىڭ وسى جاڭادان ىستەلگەن گەولوگيالىق كارتاسىنا قايتا ءۇڭىلدى.
ول وتىرعان بولمە جاقىندا عانا قۇراما اعاشتان تۇرعىزىلعان ەكسپەديسيا كەڭسەسىندەگى كابينەتى ەدى. كىشكەنتاي عانا بولمە، سكۆاجينالاردان الىنعان كەن - جەر جىنىسى تاستارىنىڭ بولشەكتەرى مەن تولىپ جاتقان گەولوگيالىق كارتا، ءار ءتۇرلى اقپار بەرەتىن كىتاپتاردان اياق الىپ جۇرەتىن جەرى جوق. شاعىن اعاش ستولى مەن بەس-التى ورىندىق قانا بار...
جالەل ەندى باسقا ۇلكەن قاعازدى الدى. بۇل العاشقى سترۋكتۋرالىق بۇرعىلاۋ سكۆاجيناسىنىڭ كارتاسى ەدى. بۇنى دا گەولوگيالىق عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى جاساعان بولاتىن. بۇعان دا پروفەسسور سالىمگەرەيدىڭ قاتىناسى بار.
جالەل «سوندا مۇناي قايدا؟» دەپ كارتانى الدىنا قاراي جاقىنداتا ۇڭىلە ءتۇستى. ءبىراق كەنەت ءدال تەرەزەسىنىڭ الدىنان شىققان شۋ ويىن ءبولىپ جىبەردى. باسىن كوتەرىپ الدى.
وسىدان ەكى جەتى بۇرىن ىشكى جاقتان كەلگەن جيىرما شاقتى جۇمىسشىلار ەكەن. قولدارىندا شاماداندارى، اقشا بەرەتىن كاسسانىڭ الدىندا تۇر. باس گەولوگ بىردەن تۇسىنە قالدى. بۇرىن دا كەيبىر لەپىرە جەتكەن مامانسىماقتار، اۋزىمەن وراق ورىپ قيراتىپ جىبەرەتىندەي بولىپ كەلگەن كەيبىر قىزبا جاستار، جەر جاعدايىنىڭ، تۇرمىس كۇيىنىڭ ناشارلىعىنا، كۇننىڭ تاس بالقىتارداي ىستىقتىعىنا، ۇنەمى سوعىپ تۇرعان شاڭدى جەلىنە شىداي الماي، كەيدە كەلگەن ىزىمەن، كەيدە بەس - التى كۇن بولىپ كەيىن قايتىپ كەتەتىن. مۇندايلاردىڭ ىلۋدە ءبىر – ەكەۋى - اق تياناقتى جۇمىس ىستەۋگە كەلىسىم بەرەتىن. وندا دا الار جالاقىلارى ويىنداعىلارىنداي بولسا. ال مىنا كاسسا الدىندا تۇرعان توپتاي جىرمالاپ قايتۋ بۇرىن - سوڭدى بولماعان وقيعا. بۇعان نە سەبەپ؟ راس، كۇنى قۇرعىر كۇننەن-كۇنگە كۇيىپ بارادى. اۋا ىستىقتىعى قىرىق گرادۋستان ءبىر كەمىر ەمەس، ونىڭ ۇستىنە شىعىستىڭ قاپىرىق ىستىق جەلى ادامنىڭ جانىن قويارعا جەرىن تاپتىراتىن ءتۇرى جوق. وزەك توڭىرەگى شىن دوزاققا اينالعانداي. ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارى ىستىققا شىداي الماي مىنالارداي توپتانىپ كەتەر بولسا، وزەكتىڭ اسىل قازىناسىن كىم جەر استىنان الادى؟ ىستىقتان قورىقپايتىن ازعانتاي جەرگىلىكتى قازاق جۇمىسشىلارى نەمەنەگە جەتەدى؟
شۋىلداسىپ تۇرعان جۇمىسشىلاردىڭ قاسىنا قالاي جەتكەنىن جالەلدىڭ ءوزى دە سەزبەي قالدى.
— جولداستار، بۇلارىڭ نە؟ — دەدى القىنىپ،— جۇمىس ىستەيمىز دەپ ادەيى كەلگەن جوق پا ەدىڭدەر؟
— ارينە، دوزاققا كۇيۋگە ەمەس، جۇمىس ىستەۋگە كەلدىك، - دەدى ىشىندەگى الپامساداي بىرەۋى. — ءبىزدى الداپ اكەلدىڭدەر. اۋەل باستان ايتۋلارىڭ كەرەك ەدى، «وزەك» دەگەن جەر تامۇقتان بىردە - ءبىر كەم ەمەس، ىستىقتىعى قىرىق گرادۋستان تۇسپەيدى، شاڭى ءبىر باسىلمايدى، ىشەتىن سۋعا دا ءزارۋ بولاسىڭدار» دەپ، وندا بۇل اراعا ءيتىم كەلەر مە؟ ايداساڭ دا كەلمەيتىن ەدىك. كىسى ولتىرگەن جوقپىز.
— ولارىڭ دۇرىس ەمەس،—دەدى جالەل، — بۇل ارانىڭ قۇبا جون ەكەنى، سۋىنىڭ از ەكەنى بەلگىلى ءجاي ەمەس پە؟ سول سەبەپتەن بەس پروسەنت دالالىق، وتىز پروسەنت سۋسىزدىعى ءۇشىن، تاعى وتىز پروسەنت ايماقتىق كوەففيسەنت ارتىق اقشا تولەنەدى.
— ول اقشا ءبىزدىڭ قالتامىزعا ءتۇسىپ جاتىر ما؟—دەدى مۇرنى قىزىل، كەڭىردەگى سورايىپ كەتكەن سارى جىگىت.
— قالتاڭا تۇسپەگەندە قايدا كەتەدى؟
— اراققا! ماگازيندەردە ءبىر جۇتىم اراق جوق. ال قالادان بىزگە اكەپ بەرەتىن ءشوفورنيا ءۇش سومدىق ءبىر بوتەلكەسىنە ون سوم الادى. وندا دا سەنى قيماستىعىنان. كورىپ تۇرسىڭ با سەنىڭ بەرەتىن پروسەنتىڭنىڭ قايدا كەتىپ بارا جاتقانىن؟
— وي، قويا تۇر، اراق ىشپەسەڭ ءولىپ بارا جاتىرسىڭ با؟ – دەدى الگى الپامساداي. – ماسەلە باسقادا، ءبىز ەكى قولىمىزعا سەنگەن جۇمىسشىلارمىز. ءبىزدىڭ سىزدەردەن ميىمىز، باسىمىز ەمەس، ەكى قولىمىز، دەنساۋلىعىمىز جۇمىس ىستەيدى. ەگەر دەنساۋلىعىمىز بولماسا، ءبىز كىمگە كەرەكپىز؟ ال سول دەنساۋلىقتى ساقتايتىن مۇندا ەش جاعداي جوق. جاتاتىن جەرىڭ—اناۋ شاتىر. ءبىر مەزگىل دەم الايىن دەپ ىشىنە كىرسەڭ، ءدال مونشاعا تۇسكەندەي تەرلەپ شىعا كەلەسىڭ. اسحانادا ءجوندى بەرەكە جوق. راس، ەت، ماي مول. ءبىراق ءبىز قيارعا، كاپۋستاعا، سابىزگە ۇيرەنگەن ەلمىز عوي. ەكى جەتى كورمەپ ەدىك،ءتىسىمىز سىرقىراپ، ىشەكتەرىمىز قاتىپ قالدى.
ادام بالاسى مۇندايدا كۇلكى - قالجىڭسىز جۇرە مە، قالجىڭقويلار دا تابىلادى.
— ءىشىڭ قاتسا ايران ءىش!—دەدى بىرەۋ كۇلىپ، — بۇل جەردىڭ ايرانى ءىشىڭ تاستاي بوپ قاتسا دا، بەس مينۋتتە قۋىپ شىعادى!
— Iش اۋرۋ بول دەيسىڭ بە؟ ودان دا ءىشىمنىڭ قاتىپ جۇرگەنى جاقسى ەمەس پە؟
— ايتتىم عوي، وسىنىڭ ءبارى اراق جوقتىقتان، — دەدى العاشقى قىزىل مۇرىن، كەڭىردەك سارى. — اراق مول بولسا، ءىش اۋرۋ المايدى. اراق ءبارىنىڭ ەمى.
— قاپ، مىنا ماسكۇنەم ءيتتىڭ مالتاسىن ەزۋىن - اي! — دەدى قاسىندا تۇرعان قارتاڭداۋ كىسى، — ادام ەت پەن مايدان ولگەن بە؟ بارىنە دە شىدار ەدىك. مىنا ىستىعى قۇرعىر شىداتپاي بارادى. جانىڭدى قويارعا جەر تاپقىزار ەمەس.
— وزگەلەر قالاي ءجۇر؟
— ۇيرەنگەن عوي!
— سەندەر دە ۇيرەنەسىڭدەر!
— «قارادان تەر شىققانشا، سارىدان جان شىعادى» دەگەن، ءبىز ۇيرەنگەنشە، تەگىس جان تاپسىرىپ جۇرمەسەك نەتسىن!..
— جىگىتتەر، سەندەرگە قيىن ەكەنىن ءبىز دە بىلەمىز. ءبىراق شىداپ كورىڭدەر. انە، اناۋ قۇراما ۇيلەردى كۇنى - ءتۇنى سىزدەرگە ارناپ سالىپ جاتىرمىز، ءارى كەتسە ءبىر ايدا ءبىتىپ قالار. كاپۋستا، قيار تۋرالى ايتقاندارىڭنىڭ ءبارى دۇرىس. قولدان كەلگەن بار شارا قولدانىلادى. وسى جەتىنىڭ اياعىندا كوكونىس تيەگەن العاشقى ماشينالار دا جەتىپ ۇلگىرەر.
— مۇنداي ۇلكەن ءىستى باستاردا، ەڭ الدىمەن، سول ءىستى جۇرگىزەتىن جۇمىسشى ادامدارعا كەرەكتى جاعدايلاردى تۋدىرۋدى ويلاۋ كەرەك قوي، — دەدى ءبىر ورتا بويلى، كوگىلدىر كوزدى جىگىت. — نە، جاتاتىن ءۇيى، تۇسەتىن مونشاسى جوق، جۋىناتىن سۋى دا تاپشى. وسىنشاما جۇرتتى ماشيناعا تيەپ - تيەپ شىجىپ تۇرعان ءشول دالاعا الىپ كەلىپ، ەندى جۇمىس ىستەڭدەر دەيسىڭدەر، بۇل دۇرىس پا؟
— دۇرىس ەمەس، — دەدى جالەل كىنانى موينىنا الىپ، — جۇمىسشى ادامعا جاعداي تۋدىرۋ ءبىزدىڭ ەڭ مىقتى مىندەتىمىز ەدى، ونى دەر كەزىندە ىستەي المادىق. بۇل — ءبىزدىڭ قاتەمىز. «تەزىرەك مۇناي القابىن بارلاڭدار» دەگەن ورتالىقتىڭ بۇيرىعىن ورىنداي قويامىز دەپ بىردەن بۇرعىلاۋ جۇمىسىنا كىرىسىپ كەتتىك. ءسويتىپ، تۇرمىسپەن بايلانىستى كوپ شارۋانى ۇلگىرە الماي قالدىق. ال ءقازىر بارىمىزشا بولعان كەمشىلىكتەرىمىزدى جوندەپ جاتىرمىز. كوپ كەشىكپەي ءۇي دە، كۇي دە جوندەلەدى. تەك سىزدەر از كۇننىڭ ازابىنا شىداي الماي جۇمىستى تاستاپ كەتپەڭدەر! شىن جۇمىسشى تابىنا جاتاتىن بولساڭدار، ۋاقىتشا قيىندىققا وكپەلەپ، ءوز بورىشتارىڭنان قاشپاۋلارىڭ كەرەك!
جۇرت ۇندەمەي قالدى.
— ۋادەدە تۇراسىڭدار عوي؟—دەدى جالەلگە قاراپ ازدان كەيىن ەڭ العاشقى سويلەگەن الپامساداي قارا، — ەگەر سەندەر بىزگە دۇرىس جاعداي تۋدىراتىن بولساڭدار، ارينە، ءبىز كەتپەيمىز، شىداپ باعامىز. سولاي ما، جىگىتتەر؟
— سولاي!—دەدى ءبىراز داۋىس.
— دەمەك، ۋادەلەسىپ الايىق،—دەدى العاشقى سويلەگەندەردىڭ ءبىرى، — تۇرعىن ۇيلەرىڭ ءبىر ايدا بىتەدى مە؟
— بىتەدى!
— اراق شە؟—دەدى تاعى الگى قىزىل مۇرىن سارى.—دۇكەندە و دا بولادى ما؟
— جوق، — دەدى جالەل، — مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن شوفەرلاردىڭ اراق اكەپ ساتاتىنىن بىلمەيتىن ەدىم، ەندى بۇدان بىلاي قاراي بۇل جاققا ونداي ساۋدەگەرلىكتىڭ جۇرمەۋىنە بار شارا قولدانىلادى!
— ساعان سول كەرەك!—دەدى قىزىل مۇرىنعا قاسىندا تۇرعان جاڭاعى قارتاڭ ادام، — «توقال ەشكى ءمۇيىز سۇرايمىن دەپ قۇلاعىنان ايرىلىپتى» دەگەن وسى!
— كوكونىس شە؟ كوكونىس تە بولا ما؟—دەدى تاعى ءبىر ءۇن.
— بولادى!
— ال سۋ شە؟ – دەدى تاعى بىرەۋ.
— بولادى! - دەدى جۇرتتىڭ ەكىنشى بۇيىرىنەن ءبىر ادەمى قوڭىرقاي داۋىس.
جۇمىسشىلار داۋىس شىققان جاققا بۇرىلدى. جالەل دە سول جاققا قارادى.
ەكى كوزى بوتانىڭ كوزىندەي جاۋدىراپ، ءورىپ تاستاعان قولاڭ شاشى تىزەسىنە دەيىن توگىلىپ، جۇمىسشى كومبينەزونىنىڭ بەلىن قىناپ العان قازاقتىڭ ءبىر قارا تورى قىزى تۇر...
ماڭعىستاۋ بايلىعىن يگەرۋدە ۇكىمەت پەن پارتيا زەرتتەۋ جۇمىسىن جان - جاقتى جۇرگىزگەن. العاشقى مۇناي كوزى اشىلعان جىلى - اق مۇندا قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۋفا احمەتسافين باسقارعان سۋ زەرتتەۋ ەكسپەديسياسى كەلگەن. بۇل ەكسپەديسيا جاساعان كارتاسىندا «ماڭعىستاۋ جەر استى سۋىنا باي ولكەنىڭ ءبىرى، ونى تەڭىز ۇستىندە قالقىپ تۇر دەسە بولادى» دەگەن قورىتىندى شىعارعان. تەك سكۆاجينالار قازىپ، سۋدى جوعارى شىعارۋدى مەحانيكالاندىرىپ، كەرەگىنە قاراي مولىنان پايدالانا بەرۋدى ۇسىنعان.
شىنىندا دا ماڭعىستاۋ جەرىنىڭ ءۇستى قانداي قۇنارسىز، داقىلسىز بولسا، استىنداعى تۇششى سۋدىڭ مولدىعى تاڭ قالارلىق ەدى. ىستىعى دا، سۋىعى دا جەتكىلىكتى. سۋ بايلىعى سوناۋ بوزاشى تۇبەگىنەن باستالادى. سەگىز - توعىز مەتر قازساڭ، ول ارادان ىشەرلىك سۋ شىعا بەرەدى. وزەنى، كولى جوق. ماڭعىستاۋ ەلى كوبىنە وسىنداي قۇدىعى تەرەڭ ەمەس جەرلەردى جايلاعان. ال فورت شيەۆچەنكودان كراسنوگورسكىگە دەيىن تەڭىز جاعالاي ىلعي وسىنداي قۇدىقتار قازىلعان. بۇل ارالاردا شامالى تەرەڭدىكتەن اق تۇششى سۋ شىعادى.
ال مۇنداي سۋدىڭ ەڭ مول تۇسى — قاراتاۋ، اقتاۋ قىراتتارى. بۇلارمەن جالعاسىپ جاتقان بوستان، ساۋىسقان، قىزىلسۋ، تۇيەسۋ قۇمدارى. بۇندا ون ەكى قۇلاش تەرەڭدىكتەن كوز جاسىڭداي مولدىرەگەن تۇششى سۋ كورىنەدى.
سوڭىنان، وزەك جانە جاڭا وزەك كاسىپشىلىكتەرى اشىلعاندا، سكۆاجينالار قازىلىپ، ناسوس ستانسيالارى سالىندى. سۋ جەر بەتىنە كوتەرىلدى. ۇلكەن رەزەرۆۋارلار ورناتىلىپ، ودان قۇبىرلار ارقىلى ىستىق، سۋىق سۋلار قۇرىلىس ورىندارىنا جەتكىزىلدى. ءبىر عانا وتىز مىڭ ادامى بار جاڭا وزەك قالاسىنا ون مىڭ تەكشە مەتر سۋ بەرىلدى. ءار ادامعا تاۋلىگىنە ءۇش ءجۇز ليتردەن استام سۋ جۇمسالدى. مۇنداي شىعىن ءتىپتى ەدىل، ەرتىس جاعالارىنداعى تۇرعىن جۇرتقا دا شىقپاعان بولار. ال وبلىستىڭ كىندىگى شيەۆچەنكو قالاسى سالىنعاندا، قاسىنان اتوم ەلەكتروستانسياسى تۇرعىزىلىپ، تۇزدان ارشىلعان تەڭىز سۋىمەن بۇكىل دالا قامتاماسىز ەتىلدى.
ءبىراق بۇنىڭ ءبارى سوڭىنان، سوڭىنان بولدى. ال سوناۋ الپىس ءبىرىنشى جىلى وزەككە قاپتاپ كەلە جاتقان جۇرتقا سۋ بورلىتورىم قۇدىقتارىنان ماشينامەن تاسىلىپ، ازەر جەتكىزىلىپ جاتقاندا، مىنا قىز قالاي جۇرتتىڭ ءبارىن سۋمەن قامتاماسىز ەتەمىن دەيدى؟
جۇرتتىڭ ءبارى قىزعا قارادى. جالەل دە ودان كوزىن الار ەمەس. «بۇل كىم؟ قايدان كەلدى؟»
وزەككە ەڭ العاشقى جەتكەن قۇرىلىسشىلار كىلەڭ ەركەكتەر، اسىرەسە، جاستار بولاتىن. جەردىڭ كوركى گۇل بولسا، جىگىتتىڭ كوركى قىز ەمەس پە، قۇرىلىستا قىز - كەلىنشەكتىڭ جوقتىعى بىردەن بىلىنگەن. وزدەرىندەي جۇمىس ىستەپ جۇرگەن، ءبىراق ۋاقىتشا مەستكوم بوپ سايلانعان بۇرعىشى ۆالەنتين شيلوۆ پەن كومسورگ، باس ينجەنەر ميحايل الەكسەەنكوعا جاستار كەلگەن.
— كلۋب سالىپ جاتىرمىز، قىزىل بۇرىشىمىز دا ءبىتىپ قالدى، ال قىزدارىڭ قايدا؟—دەگەن ولار، — قىز - كەلىنشەكسىز جۇمىس تۇگىل، ءتىپتى ۇيقىنىڭ دا بەرەكەسى كەتەدى ەكەن.
وسىنداي تالاپتان كەيىن جاستار مەن كاسىپشىلەر وداعىنىڭ جەرگىلىكتى كوميتەتى بوپ قازاقستان قىز - كەلىنشەكتەرىنە وزەك قۇرىلىسىنا كەلۋلەرىن سۇراپ ۇندەۋ العان.
سول ۇندەۋ - شاقىرۋ بويىنشا وسىدان ون كۇن بۇرىن الماتى، جامبىلدان ماڭعىستاۋعا قىرىق قىز كەلگەن. وزەك جىگىتتەرى ءۇش ماشيناعا تيەلىپ بارىپ، ولاردى فورت - شيەۆچەنكودان قارسى العان. ءارقايسىسىنا قۇشاق – قۇشاق گۇل بەرىپ، سىرنايلاتىپ - كەرنەيلەتىپ وزەككە الىپ كەلگەن. بۇلار كەلىسىمەن ءبىرى ءۇي سىلاۋشى، ءبىرى بۇرعىلاۋ قوندىرعىسىنا موتوريست ۇيرەنۋشىسى بوپ ورنالاسقان. اسحاناعا، دۇكەنگە جايلاسقاندارى دا بار. ءبىراق بۇلاردىڭ ىشىندە مىنا قىز ءتارىزدى بوتا كوزدى جالەل كورمەگەن. بۇگىن - ەرتەڭ وسىنداي قىز -كەلىنشەكتىڭ تاعى ءبىر توبى كەلەدى ەكەن دەپ ەستىگەن جالەل. الدە سولار كەلىپ قالدى ما دەپ ويلادى ول.
جالەلدىڭ ويىن بوتەن داۋىس ءبولىپ جىبەردى.
— ءوزىڭ قايدان كەلدىڭ؟ — دەدى ءبىر جاس جىگىت قىزدىڭ سۇلۋلىعىنا تاڭ قالىپ. — كوكتەن ءتۇستىڭ بە؟ جەردەن شىقتىڭ با، پەرىشتەم؟
قىز كۇلدى.
— كوكتەن تۇسكەن جوقپىن، جەردەن دە شىققان جوقپىن – دەدى مارجانداي اپپاق تىستەرىن جارق ەتكىزىپ كورسەتىپ، - سىزدەردى شولدەپ جاتىر دەگەن سوڭ سۋ تاۋىپ بەرەيىن دەپ ماسكەۋدەن كەلدىم.
بۇل باياعى سارىنىڭ كەنجەسى تانا ەدى. بيىل عانا ماسكەۋدىڭ سۋ ىزدەۋ جانە سۋلاندىرۋ ينستيتۋتىن بىتىرگەن. قاراعاندىداعى اعاسىنىڭ قولىنداعى اكە – شەشەسىن الىپ، ماڭعىستاۋداعى ۇلى قۇرىلىسقا ءوزى سۇرانىپ كەشە عانا كەلگەن. توبەسى ءالى سالىنىپ بىتە قويماعان ۇيدەن بەرىلگەن جالعىز بولمەگە جاڭا عانا اكە - شەشەسىن ورنالاستىرىپ بولىپ، ەندى كەڭسەگە كەلە جاتقان بەتى ەدى.
— قايدان كەلسەڭ دە، ەندى ءبىزدىڭ سۋعا كەنەلەتىنىمىزگە كۇمانىم جوق، - دەدى الگى جىگىت. – ءبىزدى سۋدان قىرىلىپ ولمەسىن دەپ، قۇدايدىڭ ءوزى ادەيى جىبەرگەن پەرىشتەسى بولار بۇل! ايدا، جىگىتتەر، شاتىرعا! ەندى ءبىز ەش جاققا كەتپەيمىز!
جۇرت تاراي باستادى. قىز دا كەتپەكشى بولىپ ەدى، باعانادان بەرى ودان زىلدەي اۋىر كوزىن اۋدارماي قاراپ تۇرعان تاستان جاسالعان ءمۇسىن ءتارىزدى دەنەلى شويىن قارا بۇجىر جىگىت قاسىنا كەلدى. ءتۇرى قازاققا ۇقساسا دا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ول ورىسشا سويلەدى.
— حوروشو، ي يا نيكۋدا نە پوەدۋ، — دەدى كوجەك كورگەن كروكوديلدەي كەنەت كوزى جاساۋراي كەتىپ، — نو يمەي ۆاندۋ تى بۋدەش موەي!
تانانىڭ كوزى جارق ەتىپ، ۇشقىن شاشا وعان قادالا قالدى دا، سوزگە كەلمەستەن، كىشكەنتاي الاقانىمەن جىگىتتىڭ بەتىنەن تارتىپ - تارتىپ جىبەردى.
اناۋ قىزدىڭ ۇرعانىن شىبىن شاققان قۇرلى كورگەن جوق.
— نۋ ي كراليا! - دەدى ىرجيا، كەنەت قاباعىن تۇيە قالدى. — پوسموتريم، بۋدەش لي تاكجە گنيەۆنا، كوگدا...
جالەل جىگىتتىڭ جانىنا جەتىپ باردى، ونىڭ نە دەپ تۇرعانىن ەستىمەگەنىمەن، ءبىر جاماندىقتى جۇرەگىمەن سەزگەن.
— كەت بۇل ارادان!—دەدى ول اشۋلى.
جىگىت تۇماندانىپ كەتكەن كوزقاراسىمەن ونىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ءبىر شولىپ شىقتى دا، بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
— تو جە منە زاششيتنيك!
دۇنيەدە ماحاببات بولماسا، تابيعاتى ساراڭ كىسى بۇرىنعىسىنان دا ساراڭ ال جاراتىلىسى قاتتى ادام ودان دا قاتۋلانا تۇسەر ەدى. ويتكەنى، ادامنىڭ كوڭىلىن كەڭىتەر، جانىن جىبىتەر ماحابباتتان ارتىق كۇش جوق. قىزدى سۇيگەن جىگىت قانداي ازاپقا بولسا دا كونۋگە بار، ال بالاسىن جاقسى كورگەن انا بالاسى ءۇشىن جان قيۋدان تايىنبايدى. بۇل — تابيعات زاڭى. ماحابباتتى وسىنداي قۇدىرەتتى ەتىپ، دۇنيەدەگى ەڭ ۇلى كۇش—جاراتىلىستىڭ ءوزى جاراتقان. سوندىقتان دا، ماحابباتتىڭ الدىندا كىم بولسا دا ءالسىز، امالسىز.
راس، جالەل گۇلجامالدى دا جاقسى كورگەن. ءبىراق ءقازىر ونى ۇمىتۋعا تىرىسقان. بۇنىسى نەمەنە، وپاسىزدىعى ما؟ جوق، ماحابباتقا دەگەن مەيلىنشە وپالىلىعى ەدى. جالەل — ۋاقىتشا ءسۇيۋ، الداۋ دەگەندى بىلمەيتىن، بىربەتكەي، شىنشىل، ادال جان. ال مۇنداي ادامعا ءوزىنىڭ ادال سەزىمىنىڭ كىرلەنگەنى زور كۇنا. سوندىقتان، گۇلجامالدىڭ وپاسىزدىعى جانىن جامان اۋىرتقان. جانى اۋىرعان سايىن، ودان الىستاي تۇسۋگە تىرىسقان. ءبىراق ول قولىنان كەلمەگەن.
ءسويتىپ جۇرگەنىندە، مىنە، ول تانانى كوردى. بۇل كىم؟ جاي، قاراپايىم قۇرىلىسشى قىز سەكىلدى ەمەس. «جاقىندا بىزگە ءبىر گيدروگەولوگ ينجەنەر قىز كەلەدى» دەگەن جاندوستىڭ ءسوزى ەندى ەسىنە ءتۇستى. «ول قانداي جاس قىز، كىم؟» دەپ كوڭىل قويماعان. وزىنە جاۋدىراي قاراپ تۇرعان قىز سول ينجەنەر قىز ەكەنىنە ەندى جالەل شەك كەلتىرمەدى. سول ەكەن دەپ شەشىمگە توقتاپ ەدى، الدەنەگە «بۇل قىزدىڭ سۇيەر جىگىتى، كوڭىل قوسقان ادامى بار ما ەكەن؟» دەگەن سۇراق وزىنەن - ءوزى تۋدى. دەمەك، بۇنداي سۇراق نەگە تەز تۋدى؟ ءوزى دە بىلمەيدى. راسىمەن، جالەل ءبىر كورگەننەن تاعى عاشىق بولىپ قالعانى ما؟
جوق، جالەل ءقازىر گۇلجامالدى العاش كەزدەستىرگەنىندەي جيىرما بەستەگى البىرت جاس ەمەس. ەندى بۇل از بولسا دا ءومىر كورگەن، اقىل توقتاتقان جىگىت. ءوزى سولاي ويلايدى. ارينە، جالەل تاناعا بىردەن قۇمار بولىپ قالعان جوق. قۇمار بولدىم دەپ تە ويلاماعان. اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى، بۇرىنعىداي قۇلاپ تۇسەتىن مىنەزدەن جالەل الدەقاشان ارىلعان ءتارىزدى ەدى. ءبىراق جۇرەك دەگەن اقىلعا ىرىق بەرمەس تەنتەك بار ەمەس پە؟ كىم بىلەدى ونىڭ قالاي سوعارىن؟ دەمەك، قىزدىڭ ءتۇر - كەلبەتى جالەلدىڭ بىردەن كوڭىلىن بولە بەردى. وعان قاراي بەرگىسى كەلە بەردى. مۇنداي سەزىم اركىمدە - اق كەزدەسەتىن شىعار. اسىرەسە، جالەل ءتارىزدى قىزۋقاندى، سەنىمپاز جاندا كوبىرەك ۇشىراۋى مۇمكىن. راسىندا دا، تاماشا سالىنعان سۋرەتكە تاڭ قالاتىن، قاراي بەرگىسى كەلەتىن ادام از با بۇل دۇنيەدە؟ جالەلدى ءدال ءقازىر وسىنداي سەزىم بيلەپ كەتكەن ەدى. ايتسە دە، بىرەۋگە قىزىعا قاراۋ، ونىڭ ءتۇر - كەلبەتىنەن جانىڭا ءتاتتى ءنار الۋ — ول ءالى عاشىقتىق ەمەس. عاشىق بولۋ — ودان ۇلكەن سەزىم. جانىڭدى، تىلەگىڭدى بيلەپ كەتەر اڭساعان ارمانىڭ!..
جالەل ونداي كۇيگە جەتتى مە، جەتپەدى مە، ارينە، بىزگە بەيمالىم. ءبىراق،.. ءبىراق ول ءقازىر تانادان كوزىن الار ەمەس. ال تانا بولسا، جاڭاعى بۇجىر شويىن قارانىڭ قىلىعى باتىپ، جالەلگە جوندەپ كوز اۋدارعان دا جوق. الدەقالاي جاۋدىراي كوز تاستاسا، بۇلاي قاراۋ —ونىڭ تابيعي مىنەزى، ادەتى. قۇداي وعان وسىنداي مولدىرەگەن كوز بەرسە، وعان تانا ايىپتى ما؟
— اعاي، ءسىز ەكسپەديسيانىڭ باستىعىسىز با؟—دەدى قىز.
قارا بۇجىردى تەز ۇمىتقىسى كەلگەن جىگىت:
— جوق، باس گەولوگپىن، — دەدى.
— ءا، ءسىز جالەل بەستىبايەۆ ەكەنسىز عوي.
— ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟
— مينيسترلىكتە ايتقان. مەن تانا جانبوزوۆامىن. ءسىزدىڭ ەكسپەديسيالارىڭىزعا جىبەرىلگەن گيدروگەولوگپىن.
— وتە جاقسى. تانىس بولىپ قويالىق.
جىگىت اسىعا قولىن بەردى. قىزدىڭ الاقانى كىشكەنتاي، ۇزىن ساۋساقتى، ءبىراق ءبىر ءتۇرلى قاتتى، قاجىرلى تانا جاس جىگىتتەردەي جالەلدىڭ قولىن قىسىپ تانىستى.
— ەكسپەديسيا باستىعى جاندوس، انە، انا مۇنارانىڭ جانىندا بولۋى كەرەك، — دەدى جالەل ەندى نە ايتۋدى بىلمەي.
— وندا مەن و كىسىگە سو جاققا بارىپ كورىنەيىن.
— ءوزىڭىز بىلەسىز. تۇسكى اسقا دەيىن بۇل اراعا ورالماس.
قىز دۇرىس» دەگەندەي باسىن يزەدى دە، مۇناراعا قاراي جۇرە بەردى. جالەل الدەنەنى ويلاپ تۇرىپ قالدى تانانى بۇرىن ءبىر كورگەن ءتارىزدى مە، قالاي؟ كەنەت قىزدىڭ سوڭىنان قاراعىسى كەلىپ كەتتى. ءبىراق سىرتىمنان ءوزىمدى بىرەۋ باقىلاپ تۇرسا ۇيات بولار دەپ كەيىن بۇرىلدى.
جالەل كەڭسەسىندەگى ونداي - مۇنداي ۋاق شارۋاسىن ءبىتىرىپ، تۇسكى تاماعىن ىشكەلى ۇيىنە كەلدى. اۋىزعى بولمەدە اكەسىمەن اڭگىمەلەسىپ، بۋىرىل ساقالدى ءبىر بەيتانىس كىسى وتىر ەكەن. جالەل سالەم بەرىپ امانداسىپ بولعاننان كەيىن، اكەسى:
— بۇل كىسى — ءبىر كەزدە ءۇش ءجۇز تۇيە شوكتىرگەن تۇيەبايدىڭ سويىلكەرى بولعان سارى، قاراعىم، — دەدى. — تۇيەبايدىڭ ون ەكى جىل ەسىگىندە جۇرگەن، تۇيەسىن باققان. ءوز قولىمىزدان كونفيسكوۆايت ەتكەنبىز. سارى سول كەزدە قاراعاندىعا كەتىپ، ءقازىر سودان كەلىپ وتىر.
اكەسىنىڭ جاس كەزدەگى قۇربى - قۇرداستارىمەن كەزدەسكەندە ءبىر جاساپ قالاتىنىن جالەل جاقسى بىلەتىن. قارت بەستىبايدىڭ بالاسى سۇيەتىن تاعى ءبىر قاسيەتى بار. ول — اكەسىنىڭ جاڭاشىلدىعى، بۇگىنگى كۇندى وتە ۇناتاتىندىعى. كەشەگى كوشپەلى ەلدىڭ كىسىسىنىڭ جاڭا ءومىردى وسىنشاما وراسان جاقسى كورىپ قالۋىنا قانداي سەبەپ؟ ارينە، ادامدى ءومىر وزگەرتەدى. بەستىباي دا وزگەرگەن. اسىرەسە، بۇنى وزگەرتكەن قاراعاندى ەدى.
كەلەسى جىلى ماڭعىستاۋدا دا جالپىلاي كولحوزداندىرۋ ناۋقانى باستالىپ، بەستىباي كولحوزعا كىردى. سول جىلى فورت - شيەۆچەنكوداعى جاقىن قارىنداسى قايتىس بولىپ، سونىڭ جەتىم قالعان جالەل اتتى ءبىر جاسار بالاسىن اسىراپ الدى. بالانى جاستارى كەلىپ قالعان بەستىباي مەن ايەلى جاندارىنداي جاقسى كوردى. حالەلىم جالعىز ەدى، ەندى ءىنىلى بولسىن دەپ، وعان ءبىرجولاتا وزدەرىنىڭ اتتارىن بەردى. جۇرت تا جالەلدىڭ قارىنداسىنىڭ بالاسى ەكەنىن ۇمىتتى، بەستىبايدىڭ كەنجەسى سانادى. ءومىر بويى جالەل ءوزى دە وسىلاي ءتۇسىندى.
ءبىراق وسى كەزدە ماڭعىستاۋدى ادام تۇسىنبەس، سۇمدىق وقيعالار باسىپ كەتتى. ەگىستى دالاسى جوق، ءبىر - ءبىر تۇيەسىن ورتاق قورعا بەرگەن كولحوزشى كەدەيلەردىڭ كۇيى تابان استىندا قالىپقا كەلە قويمادى. اسىعىس ۇيىمداستىرىلعان كولحوزدار ىدىراي باستادى. وسى كەزدە الدەكىمدەر: «بولىشاباي پارتياسى ءبىز سەكىلدى مال باققان كوشپەلى ەلگە كولحوز بول دەمەگەن ەكەن، ونى شىعارىپ جۇرگەن مىنا اۋدان باستىقتارى كورىنەدى»، — دەگەن لاقاپ تاراتىپ، بۇكىل ماڭعىستاۋ دالاسى گۋ - گۋ ەتتى.
تاپ جاۋلارىنىڭ كۇتكەنى دە وسى كەز ەدى. ولار ەندى ۇران تاستاپ اتقا قوندى. ءالى كوزى اشىلماعان كوپ نادان جۇرت ولارعا ەردى. ءدال جاۋگەرشىلىك زامانداي، ون ەكى – جاسار بالالارىنا دەيىن قالماي، اداي بىتكەن قيالىنا قۇرىق، سويىلىن الدى.
ءبىراق بەستىباي جەلىككەن جوق. جاس جالەلى مەن ايەلىن ەرتىپ تەڭىز جاسىنا كوشتى. وندا اۋ سالىپ، بالىق اۋلاپ كۇندەرىن كوردى.
وقىس ەرەۋىل، وقىس باسىلدى. ۇكىمەت تۇسىنىگىن جۇرگىزدى، اشۋمەن ارانداعان جۇرت سايابىرلاندى. كولحوزدار قايتادان قۇرىلدى. بەستىباي ءوز اۋىلىنا ءۇشىنشى رەت قايتا ورالدى. مۇندا تۇركىمەن ەلىنەن اكەلىنگەن جانە كەي جەكە مەنشىكتەن ساتىپ الىنعان تۇيەلەردەن شاعىن فەرما ۇيىمداستىرىلدى. بەستىبايدى سوعان باستىق ەتتى.
جالەل جەتىگە شىعىپ سول جىلى اشىلعان سەگىز جىلدىق مەكتەپكە ءتۇستى.
كولحوز شارۋاسى بىرتە-بىرتە جوندەلە باستادى. بەستىباي دا تاجىريبەلى تۇيە ءوسىرۋشى بولىپ الدى. ءسويتىپ جۇرگەندە جەر مەن كوكتى سىلكىندىرگەن ۇلى وتان سوعىسى كەلدى. ءبىر جىلدان كەيىن تۇيە فەرماسىن قاتىن-بالالاردىڭ قولىنا قالدىرىپ، ەركەكتەرى تەگىس اسكەرگە الىندى.
جاسى كەلىپ قالعاندىقتان بەستىباي مايدانعا ىلىكپەدى، ول ەڭبەك ارمياسىنا ءوزى تىلەنىپ، قاراعاندى شاحتاسىنا باردى.
جالەل سول كولحوز مەكتەبىندە قالا بەردى...
قاراعاندى ەڭبەك ارمياسى بەستىبايدىڭ ومىردەگى ەڭ ۇلكەن مەكتەبى بولدى.
سول كەزدە قاراعاندىنى كورگەندەرىڭ بار ما؟ بۇل بۇگىنگى ءزاۋلىم بيىك ءۇيلى ءوندىرىس قالاسى ەمەس، شاحتى، پوسەلكەلەر كوبىنە ءبىر قابات، ەكى قابات ۇيدەن عانا تۇراتىن.
سونداي شاعىن پوسەلكەنىڭ ءبىرى — ن - بيس شاحتاسىنىڭ جانىنداعى كالينين اۋدانىنىڭ ورتالىعى ەدى. وسى ۋاقىتتا قازاق جەرىندە قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان باسقا پوسەلكالاردان بۇنىڭ بار ايىرماشىلىعى: بۇندا نە كوپ كومىر كوپ، شاحتادان شىعارىلىپ تاۋ - تاۋ بوپ ۇيىلگەن توپىراق كوپ، سوسىن بەتتەرى قاپ - قارا كۇيە، تەك تىستەرى مەن كوزدەرى عانا جىلتىراعان كومىر قازۋشى جۇمىسشى - شاحتەرلەر كوپ. نە از — ماس بولىپ ساندالىپ، نە ساندەنىپ كيىنىپ بوس جۇرگەن كىسى از. نە از، قازىرگىدەي ەرسىلى - قارسىلى جۇيتكىپ جۇگىرگەن ماشينالار از.
جەڭىل ماشينالار تۇگىل، ءتىپتى جۇك تاسيتىندارى دا نەكەن ساياق. ءبارى مايدانعا الىنعان، سوعىسقا اكەتىلگەن. ال قالادا جۇك تاسيتىن ماشينالاردىڭ كوبى قازىرگىدەي ماشينامەن ەمەس، كومىرمەن، اعاشپەن جۇرەدى. قاراعاندى ءتارىزدى كاسىپ – ءوندىرىس قالاسىنىڭ كوشەسىندە شوفەر كابيناسىنىڭ جانىنان شىعارىلعان مۇرجاسىنان ءتۇتىنى بۇرقىراپ كەلە جاتقان جۇك ماشينانى كورۋ دە عاجاپ ەمەس. ويتكەنى بارىنە سەبەپ — سوعىس! سوعىس! سوعىس! ماشينانىڭ كومىرمەن ءجۇرۋى دە، كەشەگى مول دۇنيەنىڭ بۇگىن تارىلا قالۋى دا، ءبارى تەك سوعىسپەن عانا بايلانىستى. سوعىس جۇتۋعا تۇرعان اجداھاداي جۇرتتىڭ اپشىسىن قۋىرعان، جارىق كوڭىلىن ءتۇن ەتكەن.
سول سەبەپتى قاراعاندىنىڭ سۇستى اۋا رايىنداي، حالىقتىڭ ءجۇزى قاھارلانا تۇسكەن. سوناۋ شاحتىدان شىققان قاپ - قارا تاس كومىردەي، كوپ ادامنىڭ كوڭىلدەرىنە قايعى ءتۇنى ۇيالاعان. ءبىراق بۇل قايعى ءتۇنى جايشىلىقتاعىداي جۇدەۋ، مۇقالۋدان جاراتىلماعان، كەك، ىزادان تۋعان. سوندىقتان دا، مىناۋ شاحتى ۇستىندەگى مۇناراعا: «شاحتەر، سەنىڭ ءاربىر شىعارعان توننا كومىرىڭ جەڭىس كۇنىن جاقىنداتا تۇسەدى!» دەگەن ۇران تۇر. سوندىقتان دا، جۇرت بەنزينى بولماي، كوشەدە تاس كومىردىڭ ءتۇتىنىن بۋداقتاتقان ماشينالارعا كۇلمەيدى، ۇستىندە توزىعى جەتكەن برەزەنت كيىمى بار جۇمىسشىنىڭ شاحتىدان ولەردەي بوپ شارشاپ شىعىپ، اياعىن ءىلبىپ باسىپ كەلە جاتقانىنا تاڭ قالمايدى.
ءيا، بۇل — وتان باسىنا اۋىر كۇن تۋعان وتە قايعىلى، ءبىراق ءار شاحتەر، ءار جۇمىسشى سول وتان ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن جالىندى كەز ەدى! مايدان كەيىن شەگىنىپ، جاۋ شەبى موسكۆاعا تاياي ءتۇسىپ، جالپى حالىق رۋحى قينالعان، ءبىراق ءار جاۋىنگەر سول مايدان ءۇشىن ءوزىنىڭ ىستەگەن ەرلىگىن ماقتان ەتكەن—قايعىلى دا قاھارلى اۋىر مەزگىل ەدى!
جىرتىق شەكپەن، تۇيە ءجۇن كۇپىلى، ءسىرى ەتىكتى، ەلتىرى تىماقتى، ەڭبەك ارمياسىنا الىنعان ماڭعىستاۋلىق كارى - قۇرتاڭ شالداردى اسكەري جىگىتتەر ن - بيس شاحتا پوسەلكاسىنىڭ شەتىندەگى ۇزىن كازارماعا اكەپ كىرگىزگەندەرىندە، كۇن شىعىپ تا قالعان ەدى. قورجىن -قاپشىقتارىن ارقالاي، سۇيرەتىلە، ۇزىننان - ۇزاق جاسالعان ەكى قاباتتى ساكىنىڭ استىنداعىسىنا ءبارى دابىرلاي ورنالاسىپ جاتىر. ات ارقاسى قيانعا ۇيرەنگەن، الىس ساپارلاردى ادەتتەنگەن كوشپەلى جۇرتتىڭ ادامدارى بولعانمەن، سوناۋ كەتىكتەن ۇيشىككە دەيىن كەمەمەن ءجۇزىپ كەلىپ، ودان قىزىل ۆاگوندارمەن ۇزاق ءجۇرىپ، قاراعاندىعا ازەر جەتكەندەرىنەن بە، بۇلارعا جول قيامەت - قايىمداي اۋىر جانە الىس كورىندى. ابدەن شارشاعان ەكەن، جامباستارى جەر يىسكەپ ەدى، جاڭاعى دابىر كەنەت باسىلا قالدى. قورجىن -قاپشىقتارىنا سۇيەنە، جانتايا - جانتايا كەتتى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرىنىڭ زاماتتا كوزى ءىلىنىپ، ءبىر ءسات قورىلداعاندارى دا ەستىلدى. ءدال وسى كەزدە كازارماعا ەكى كىسى كىردى. جاسى كەلىپ قالعان، ءبىراق ءالى قاجىرلى، ەڭگەزەردەي قابا ساقالدىسى:
— ۋاي، تۇرىڭدار!—دەپ قاتتى داۋىستادى. — قاراي گور وزدەرىن اكەلەرىنىڭ ۇيىنە كەلگەندەي شالجيىپ - شالجيىپ جاتا قالعاندارىن! بۇلارىڭ بولا قويار ما ەكەن! قانە، تۇرىڭدار! ءار قوسقا ءبىر-بىر ادامىن قالدىرىپ، وزگەلەرىڭ دالاعا شىعىڭدار! مىنا كىرە بەرىستە جاتقان ماتراس - قاپشىقتاردى الىڭدار. قوراداعى سابانمەن تولتىرىپ، ءارقايسىڭ وزدەرىڭنىڭ جاتاتىن جەرىڭدى توسەڭدەر. ودەيالى - كورپەنى سوڭىنان ءوزىم بەرەمىن. — قابا caقال جۇرتتىڭ قوزعالماعانىنا تاڭ قالىپ. — ۋاي، وزدەرىڭ ابدەن بىتىپسىڭدەر عوي، الىستان كەلدىڭدەر مە؟—دەدى.
قaبa ساقالعا تاياۋ تۇرعان شۇيكىمدەي سارى شال:
— ماڭعىستاۋ، بوزاشى دەگەن جەرلەردى ەستۋىڭ بار ما - دەدى قابا ساقالدىڭ سونشاما وكتەمدەي سويلەگەنىنە شامدانىپ قالعان كىشكەنتاي ول سارعىلت كوزى شاتىناي ءتۇسىپ. — «بىلسەڭ — ادايىڭمىن، بىلمەسەڭ — قۇدايىڭمىن» دەگەن ەل بولامىز!
— قاراي گور مىنانى!—دەدى قابا ساقال، دەگەنمەن، كىشكەنتاي شالدىڭ سوزىنەن اشۋلانۋدىڭ ورنىنا ماساتتانىپ قالعانى بايقالادى، — ولە الماي ءجۇرىپ ادايمىن دەيدى! اداي بولساڭ قايتەيىن! سەنىڭ ادايلىعىڭدى شاحتاعا تۇسكەن سوڭ كورەرمىز!.. شاحتا ساعان قارىنجارىق، ساۋىسقان مەن ۇشتاعاننىڭ قۇمى ەمەس! اۋا جايىلا المايسىڭ، ءبىلىپ قوي!
— قورقىتپا شاحتاڭمەن!—دەدى كەنەت كىشكەنتاي شال قالجىڭداپ. — مايلىقۇدىقتان قورىقپاعان اداي، سەنىڭ شاحتاڭنان قورقاتىن با ەدى؟ وعان دا ءتۇسىپ كورگەنبىز!
مايلىقۇدىق — ماقتا جولىنداعى ماڭعىستاۋدىڭ كۇلسارىعا تاياۋ قىرات جاعىنداعى ون بەس قۇلاش ەڭ تەرەڭ قۇدىق. جۇرت دۋ كۇلدى. قابا ساقال جۋاسي قالدى.
— ءجا بولدى!—دەدى ول، — توسەك - ورىندارىڭدى ىڭعايلاعاننان كەيىن مونشاعا اپارامىز. وندا بارىڭە جاڭا ىشتان، كويلەك بەرىلەدى. ال ەسكى كيىمدەرىڭدى مونشاعا كىرەردە دەزەنفەككە تاپسىراسىڭدار. تازالىق — دەنساۋلىقتىڭ باس قورعانى. — قابا ساقال، ءسىرا، بۇل ءسوزدى باسقا بىرەۋدەن ەستىگەن بولۋى كەرەك، ءسال شاتىسا ايتتى، — سودان كەيىن ءبارىڭدى دارىگەر كورەدى.
— وتاعاسى، سەن ءوزىڭ ءتىپتى باستىرمالاتىپ باراسىڭ عوي، - دەدى شەتكەرىرەك تۇرعان قاپساعاي كەلگەن ارىق قارا كىسى. — ادامنىڭ باسى استاۋ دەيسىڭ بە، ايتقانىڭنىڭ ءبارى بىردەن سىيا بەرەتىن! بىرتىندەپ ۇيرەتسەيشى!
— جاقسى، — دەدى قابا ساقال. — ال، قاپتارىڭنىڭ جانىنا كەزەكشىلەرىڭدى بەلگىلەگەن بولساڭدار، جۇرىڭدەر وزىمە ەرىپ، ءبارىن دە كورسەتەيىن.
— الدىمەن شاي ءىشىپ الساق قايتەر ەدى؟—دەدى ءبىر بۇكىرەيگەندەۋ موسقال كىسى.
— ءقازىر ءدال شاي ىشەتىن كەز! — دەدى ونى كەكەتىپ، وزگەلەرىنە قاراعاندا جاستاۋ ءبىر قياق مۇرتتى ادام. — دالاعا شىعىڭدار دەپ تۇرسا...
— قايتەيىن، دەنەم قۇرىسىپ اكەتىپ بارا جاتقان سوڭ...
— دەنەڭ قۇرىسسا، مونشاعا تۇسەسىڭ.
ومىرىڭدە ماڭعىستاۋدان ءبىر شاقىرىم الىس بارىپ كورمەگەن، جولعا شىققاننان بەرى كەمەگە، وت ارباعا، تەمىر جولعا، اۆتوموبيلگە، بيىك - بيىك ۇيلەرگە، ءبارى - بارىنە تاڭ قالۋمەن كەلە جاتقان مىقشىڭداعان قارا شال:
— ونىسى تاعى نە پالە؟ — دەدى جانىنداعىسىنا قاراپ:
بۇل دا قارا شالدان ارتىق ەشتەڭە بىلمەيتىن بولۋى كەرەك:
— تۇسەسىڭدەر دەگەنىنە قاراعاندا، — دەدى،—ءسىرا، الگى بەلىڭە جابىسقان سارىسۋىڭدى تاراتاتىن ءوزىمىزدىڭ قارا تۇز ءتارىزدى تۇز كوزىنە ۇقسايدى.
بۇلاردىڭ كۇڭكىلىن ەستىپ قالعان قابا ساقال:
— باسە، اداي دەگەن وسىنداي بىلگىش كەلەتىن ەدى عوي، — دەدى كەڭكىلدەي كۇلىپ، — بىلگىشتەرىم - اي!.. اداي بولعانىڭا بولايىن! مونشا دەگەن ءۇستى - باستارىڭدى تەگىس ىستىق سۋمەن جۋاتىن جىلى ءۇي. ۇقتىڭدار ما؟ ال شايدى كەلگەن سوڭ ىشەسىڭدەر. قايناعان ىستىق سۋلى تيتان وسى ۇيلەرىڭنىڭ كەلەسى بولمەسىندە.
— ونىسى جاقسى ەكەن، — دەدى ءبىر اڭقاۋلاۋ شال، — جول بويى شەپەتوگى شۇمەكتەپ اعاتىن ەدى. مۇندا ىستىق سۋ، ءسىرا، قيساڭ دەگەندە تۇراتىن كورىنەدى عوي. مەيلى، قيساڭ بولسا قيساڭ بولسىن، ايتەۋىر ىستىق سۋعا كەنەلسەك جارادى.
— ال جۇرىڭدەر، — دەدى قابا ساقال ەسىككە قاراي ءوزى باستاپ.
بەستىبايلار — ءبىر اۋىلدىڭ كىسىلەرى. كەتىكتەن كەمەگە مىنبەي جاتىن ءبىر قوس بولىپ العان. جاتاتىن ورىندارى دا قاتار، ىشەتىندەرى دە ءبىر. اۋىلدان ءارقايسىسىنىڭ الىپ شىققان سوك، قۇرت، ماي، ىرىمشىكتەرىن ءبارى ورتاعا سالعان. كەيبىرەۋىنىڭ ازداعان ءسۇر ەتتەرى دە بار. بۇل دا بارىنە بىردەي ورتاق. تەك بولماشى تيىن - تەبەندەرى عانا وزدەرىندە. ولارىن سوناۋ تەرى شالبار، ءبوز كويلەكتىڭ قاي جەرىنە تىگىپ العاندارىن ەشكىم دە بىلمەيدى. ءبىلۋدىڭ دە قاجەتى جوق سەكىلدى، ويتكەنى، بۇل اقشاعا ەش جەردەن ەشتەڭە ساتىپ الۋعا بولمايدى. پريستان، ۆوكزالداردا بىرەن - ساران اشىق دۇكەن كەزدەسە قالسا، «پرودۋكتوۆىي اتتەستات» دەگەندى سۇرايدى. ماڭعىستاۋدىڭ جىرتىق تىماق قازاقتارىنا ونداي قاعاز قايدان كەلسىن، ءتىپتى كوبىنىڭ قولىندا پاسپورتتارى دا جوق. تەك اۋىل سوۆەتتەردىڭ بالەن جاستا دەپ بەرگەن ءمور باسقان ءبىر - ءبىر جاپىراق قاعازدارى عانا بار. ول قاعازدارى دا قاراعاندىعا باستاپ كەلە جاتقان اناۋ بۇجىر لەيتەنانت كەمەگە مىنەتىن كۇنى الىپ قويعان. جانە وندا كورسەتىلگەن جاستارى بىرىنىكى دۇرىس، بىرىنىكى بۇرىس، شامالاپ قويىلعان. جاستارى تۋرالى جازىلعان بۇل سەنىم قاعازداردىڭ تاريحىنىڭ ءوزى قىزىق...
— قوسەكەڭدى قويان جىلى تۋدى دەيتىن مەنىڭ اجەم، ءالى ترۋدارمياعا ەكى جاسى جەتپەيدى، — دەپ جىپىلىق كوزدى سارى بالا. حاتشى باسىن كوتەرىپ السا.
— قوي، ول ۇلۋ جىلى تۋعان، — دەيدى اۋىل سوۆەت باستىعى ۇزىن مۇرتتى قارا شال، — تۇراتارمياعا ىلىگەتىن ەتىپ جاز جاسىن، بيشارانى مايدانعا جىبەرتىپ قايتەسىڭ، مىلتىق داۋسىن ەستىگەندە جۇرەگى جارىلىپ كەتسە، ارتىنداعى شيەتتەي جاس بالالارىن كىمگە قالدىراسىڭ؟
ال كەيبىر شىندىق ىزدەگەن قارت، اۋىل سوۆەت ءتوراعاسىنا:
— اۋ، مەن سەنىڭ ۇلكەن اعاڭ نۇرالىمەن قۇرداس ەدىم عوي، ەكى جاستى قوسىپ وتىرسىڭ، بۇنىڭ قالاي؟ قانگەرەيدىڭ شاڭىراعى جەرگە قۇلاپ ءتۇسسىن دەيسىڭ بە، ەڭ بولماسا ارتىمدا قالار بالام جوق، — دەدى.
قارا شال ءمىز باقپاستان:
— شاڭىراعىڭ نەگە قۇلايدى؟ ارتىڭدا پىلدەي قارا بايبىشەڭ بار. — سوسىن شالدىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاياپ، — كوپكە كەلگەن ناۋبەت قوي. قانگەرەيدىڭ قارا شاڭىراعىنان بىرەۋدىڭ شىقپاعانى ۇيات ەمەس پە؟ وزگەگە قاراعاندا، ايتەۋىر، كوزىڭ سوقىر، بەلىڭنىڭ قۇياڭى جوق قوي... — دەيدى.
شال ءسال ويلانىپ قالادى.
— ءيا، ونىڭ دا راس، — دەيدى، — ايتەۋىر، اتاۋسىز قالعاننان ساناقتا جۇرگەن دۇرىس شىعار، — سوسىن تاعى، —جارايدى بارسام بارىپ قايتايىن، — دەيدى، — ەر ادام تاۋسىلماي نە كورمەيدى.
ترۋدارمياعا بارۋ، وعان ءبىر بەينەۋگە قالا شىعىپ قايتۋداي.
ال كولحوز پرەدسەداتەلى ءالى تۇعىرىنان تۇسە قويماعان، شومبالداي موسقال قارا:
— انا، تىڭايدىڭ تاقىلداق سارى شالىن نەگە جىبەرمەيسىڭ؟ — دەسە:
ءتوراعا:
— قالاي جىبەرەم، — دەپ تۇنەرە قالادى، — ءبىر كوزى سوقىر، ءبىر اياعى اقساق، جۇمىسقا جارامايدى.
— جاس توقالعا جاراعاندا...
— نەمەنە، سارى شالدى تۇراتارمياعا جىبەرىپ، جاس توقالىن ءوزىڭ يەمدەنبەكسىڭ بە؟ جوق، توكە، تۇراتارميا مۇنداي ارام ويدىڭ جولى ەمەس. ال بارعىڭ كەلسە...
— قوي، نۇرەكە، مەنىڭ ورنىما كولحوزدى كىم باسقارادى؟
— سولاي دە! مەنىڭ ورنىما جاۋمەن كىم سوعىسادى دەمەيسىڭ، ءا؟
عاجاپ! بىرەۋ ەڭبەك ارمياسىنا دۇرىس، بىرەۋ بۇرىس الىنىپ جاتىر، ءبىراق «بارمايمىن» دەپ وڭمەڭدەگەن بىردە - ءبىر شال جوق. ەل باسىنا تۋعان قيىندىقتى ءبارى دە تۇسىنگەندەي.
اداي ەلىنىڭ كارى شالىنا دەيىن ەرجۇرەك، ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن باتىر ەكەنىن وسىندايدا بىلەسىڭ!
تۇيە فەرماسىن باسقارىپ جۇرگەن بەستىباي اۋىل سوۆەتكە ءوزى كەلدى.
— قۇربى - قۇرداستاردىڭ ءبارى كەتىپ بارا جاتىر، — دەدى ول.— مەنى دە جىبەر...
ءتوراعا شاقىرايا قارادى:
— سەن ءۇشىن تۇيەنى مەن باعام با؟
— باقساڭ نەسى بار، باعاسىڭ! قالتاڭا اۋىلنايدىڭ ءمورىن سالىپ الىپ، بوس جۇرە بەرگەندە نە بىتىرەسىڭ؟..
— و دا دۇرىس، — دەدى اۋىل سوۆەت، ءسويتتى دە بەستىبايعا ەكى جاس قوستى دا، ترۋدارمياعا جىبەردى.
قوستىڭ وزگە ادامدارى، بىزدەردەن كوزى اشىق دەپ ونى وزدەرىنە باستىق ەتىپ سايلادى. جول بويى بەستىبايدىڭ بار ىستەگەنى — ورتاداعى ازىق - تۇلىككە يە، ىشەتىن - جەيتىن كەزدەرىندە ازعانتاي استارىنا باقاۋىل.
كازارماعا كىرىپ، بۇلار ورنالاسىپ جاتقان ۋاقىتتا سويلەي باستاعان قابا ساقالدىڭ داۋسىن ەستىگەننەن - اق بەستىباي ەلەڭ ەتە قالعان.
— ياپىرماي، بۇل كىم بولدى ەكەن؟ داۋسى تانىس ءتارىزدى، — دەدى جانىنداعى كىسىگە، — قايدان ەستىدىم؟ ءومىر بويى ەسىمدە قالعان ءبىر ءۇن. وسى سارى بولماسا نەتسىن، ءا؟
— قايداعى سارى؟—دەدى جانىنداعى كىسى، — باياعى تۇيەبايدىڭ سويىلكەرى بولىپ ءجۇرىپ، ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتكەن ءوزىمىزدىڭ تەنتەك سارىنى ايتاسىڭ با؟ ونىڭ ءوزى تۇگىل سۇيەگى دە الداقاشان قۋراپ قالعان شىعار. ونداي قاڭعىپ كەتكەن كىسىنى ايتاسىڭ، اتامەكەن جەرىنەن باس كوتەرمەگەن ءوزىمىز دە ازەر ءتىرى جۇرگەن جوقپىز با؟.. قانداي زاماندار وتپەدى.
— ءاي، بىلمەيمىن، سارى ءتارىزدى ەتى پىسىق ادامدار وپ - وڭاي ولە قويماسا كەرەك-تى.
قاسىنداعى كىسىسى كۇلدى.
— تىشقانعا مىسىقتان ۇلكەن مىقتى جوق» دەگەن. تۇيەبايدىڭ ايتاقتاۋىمەن قامشىسى تىم باتىپ كەتكەن ەكەن ءا؟
بەستىباي سويلەپ تۇرعان قابا ساقالعا تايانعىسى كەپ ەسىككە قاراي جاقىندادى، ءبىراق ءدال وسى كەزدە قابا ساقال سوڭىنان ەرگەن جۇرتتى توپىرلاتا ۇيدەن شىعىپ كەتتى. بەستىباي ءوز سەرىكتەرىن كۇتىپ تۇرىپ قالدى.
راسىندا دا، بۇل سارى ەدى.
جۋىنعان لەگەندەرىمەن الدىڭعى جاقتارىن قالقالاپ، مونشادان شىققان جالاڭاش ادامدارعا كويلەك - ىشتان بەرىپ تۇرعان قابا ساقال، قارسى الدىنا كەلگەن ءبىر كىسىنى كورىپ، كەنەت قۋانا قالدى.
— اۋ، مىناۋ، ءوزىمىزدىڭ جانبوزدار عوي، — دەدى داۋىستاپ. — امانسىڭدار ما، ساتىمبەك، بەستىباي؟ ات - كولىكتەرىڭ امان - ەسەن جەتتىڭدەر مە سەندەر دە؟ — اڭىرىپ قالعان جالاڭاش كىسىلەرگە:—تانىماي تۇرسىڭدار ما؟ مەن باياعى تەنتەك سارىمىن عوي.
جالاڭاشتار قىسىلا امانداسىپ جاتىر.
— ءيا، ءوزىڭىز دە امان ەكەنسىز عوي. ءبىز ءسىزدى...
قابا ساقال كۇلدى.
— ءولىپ قالدى دەپ ويلاپ پا ەدىڭدەر؟ كورەرىڭدى كورمەي، كورگە كىرمەيسىڭ دەگەن. ءجۇرمىز عوي. — ول تاعى كۇلدى. قاپ! كەزدەسكەن جەرىمىزدى قاراشى! جارايدى، سوڭدارىڭداعى ادامدار تۇرىپ قالدى، سوڭىنان سويلەسەرمىز. سوسىن ارت جاعىندا قاپشىقتاردان كويلەك -ىشتان بەرىپ تۇرعان بالا جىگىتكە داۋىستادى. — انا ءبىر قاپتى بەرى يتەرىپ جىبەرشى. ىشتەرىندەگىلەرى اشىلماعان سەكىلدى ەدى، — دەدى، — اعايىندارىما ەڭ بولماسا شىت جاڭا كويلەك - ىشتان بەرەيىن...
وزگەلەردەي ەمەس، سارىدان سۋدىرلاعان، قىرى سىنباعان جاڭا كويلەك - ىشتان العان بەستىبايلار ءماز بوپ جاتىر.
دوزاقتا جانىپ جاتقانىڭدا دا كۇزەتشىسى تانىس بولسىن دەگەن مىنە وسى ەكەن!—دەدى قاراباي شال.
كەشكە تامان سارى بەستىبايلاردى ءوزى ىزدەپ كەلدى. بۇل باياعى بەستىباي بىلەتىن دورەكى، بايدىڭ ايتقانىن ىستەمەگەن جالشى – مالشىلارىن قامشىنىڭ استىنا الاتىن قياناتشىل، تەنتەك سارى ەمەس، زامانى بيالايداي جۇمساق ەتكەن، جوندەلىپ قالعان شال. ءبارى كورىنىپ تۇر.
— جازىعىم بولماسا دا، پەتروۆسكييدىڭ ءولىمىن مەنەن كورەدى ەكەن دەپ قورىقتىم. بالام دا بايدان تىزگىنىڭدى ءۇز دەپ قويمادى. سوسىن وسى جاققا قاشتىم، — دەگەن ول ءوز جايىن جەرلەستەرىنە ءتۇسىندىرىپ،—بايدىڭ ايتاقتاعانىنا ءماز بولىپ بوس جۇرگەن ەكەم، ەشبىر ونەرىم جوق، كورمەگەن قورلىعىم، تارتپاعان مەحناتىم قالمادى... ءبىز سورلىنى ءومىر بويى قۇلقىن تاماق ولتىرگەن ەمەس پە، اقشاسى مول دەگەننەن كەيىن كۇرەكشى بوپ شاحتىعا ءتۇسىپ ەدىم، جاراتىلعالى قولىما سويىلدان بوتەن قۇرال ۇستاپ كورمەگەن باسىم، سول كۇنى - اق ەكى الاقانىم بالاپاننىڭ تەرىسىندەي قىزىلشاقا بوپ ۇلبىرەپ شىعا كەلدى. ءوزىنىڭ ءىشى دە كوردەي قورقىنىشتى ەكەن، ساردالادا سايرانداپ وسكەن بيشارا، شىداي المادىم، قاشىپ شىقتىم. سودان كەيىن مونشادا ەدەن جۋدىم، شاحتانىڭ ات قوراسىندا ات ايدادىم، قورا تازالادىم. بايدىڭ مالى بولسا دا كەيدە جورعا مىنگەن سابازىڭ ەندى يتەڭدەگەن سارى اتاننىڭ ۇستىنە زار بولدى. كىسى باسىنا تۇسكەنىنە باسپاقشىل عوي، قارا جۇمىسقا دا ابدەن ماشىقتانىپ الدىم. وسىلاي، انا جىلى ماڭعىستاۋدا قايتىس بولعان بايبىشەمنەن كەيىن وسى جاقتان ەكىنشى قاتىن العام، سودان تۋعان قىزىم تاناجانىم مەن الگى ايەلىمدى اسىرايمىن دەپ ءجۇرىپ، ارادا ءتورت - بەس جىل ءوتىپ كەتتى. ەندى باياعى بالۋان سارى سىعىپ العان جىپتىكتەي بولدى. قابا ساقالدى قىرىپ تاستاپ، تىربيعان مۇرت قويىپ «پرولەتار» اتانىپ شىعا كەلدىم.
— ونىڭ نەمەنە؟ باستىق دەگەن ءسوزىڭ بە؟—دەدى ءبىر جاپالاق كوز، جيرەن، قارتاڭ كىسى.
— اتاڭنىڭ باسى، پرولەتار دەگەن باستىق بولاتىن با ەدى؟ — دەپ كۇلدى سارى. — پرولەتار ناعىز شىر بىتپەگەن قارا تابان كەدەي.
ەندى بەستىباي كۇلدى.
— مىنا تۇرىڭە قاراعاندا، سەنى ونداي شىر بىتپەگەن كەدەيگە جاتقىزۋ قيىن بولار، — دەدى ونىڭ ءالى دە الپامساداي، ەت جەڭدى بەينەسىنە قاراپ. — «جىلاندى ءۇش كەسسە دە كەسىرتكەلىك ءالى بار» دەگەندەي، بىزگە قاراعاندا جەمگە بايلاعان قۇر اتتايسىڭ.
— قۇدايعا شۇكىر!—دەدى سارى ءوزىنىڭ قوماقتى كەلبەتىنە، تۇرىنە ريزا بولعانداي ،— قۇداي جان بەرگەندە ءتان بەرەم دەگەن عوي، ءبىزدى دە ولتىرمەدى. ءبىراق تەرەزەمدى جۇرتپەن تەڭ ەتەتىن جاقسىلىق سوڭىنان كەلدى.
— ءيا، سونىڭدى ايتسايشى، — دەدى الگى جيرەن شال، — باعاناعى بىزگە وكتەمدەي سويلەگەنىڭە قاراعاندا، سەن ءالى وسال كىسى ەمەسسىڭ...
— قايداعى مىقتىلىق؟ سەندەرگە كويلەك - ىشتان ۇلەستىرگەنگە مىقتى دەپ تۇرسىڭدار ما؟—الدەنەگە وكىنگەندەي، قورلانعانداي ءپىشىن كورسەتتى.
بەستىباي مىسقىلداي كۇلدى.
— ۋاي، سارى، نەسىنە كوڭىلىڭ بوساپ كەتتى؟.. كۇيىڭنىڭ جامان ەمەس ەكەنىن كورىپ وتىرمىز عوي. ودان دا، مۇنداي جاعدايعا قالاي جەتتىڭ سونى ايتسايشى.
— قانداي جاعدايعا؟
— جاقسى جاعدايعا.
— مەن ەمەس، بالام جەتكىزدى عوي. جاڭا ايتتىم عوي، قارا جۇمىستا ءجۇرىپ جەتى - سەگىز جىلىم ءوتىپ كەتتى دەپ. ءيا، سولاي. ۆاگونگە كومىر تيەپ جاتىر ەدىم، بىرەۋ كەلىپ قاسىما «كوكە!» دەدى. جالت قاراسام، باسىندا سول ۋاقىتتاعى ينجەنەرلەر كيەتىن جاسىل ماۋىتى فۋراجكەيى بار، قاس-قاباعى قيىلىپ، قياق مۇرتىن شيراتىپ قويىپ، كۇلىمدەپ بىرەۋ تۇر. كوزىمە وتتاي باسىلدى. بىردەن تانىدىم. سەگىز جىل كورمەسەم دە، ويىمدا موردەي بوپ تاپجىلماي قالعان سۋرەتىن قايدان جاڭىلايىن. بەگىسىم ەكەن. ماڭعىستاۋدان قاشىپ شىققاندا، ءبىر ستانسادا ودان اداسىپ قالعام. قاڭعىپ قاراعاندىعا كەلگەنىمدى بىلمەپتى. جەتى جىل ىزدەپ ازەر تاۋىپتى.
— انا جىلى، تۇيەبايدى كونپەسكەلەۋگە بارعاندا ورىنبوردان وقۋدان كەپ، ءبىر ءتۇن قونىپ، وزىڭمەن بىرگە جوق بوپ كەتەتىن بەگىسىڭ بە؟ — دەدى بەستىباي، — ۇمىتپاسام، و دا وتىزعا كەلىپ قالدى عوي دەيمىن.
— ءيا، بيىل جيىرما توعىزدا. ءبىراق ول جوق بوپ كەتپەپتى عوي، وقۋ ىزدەپ كەتىپتى.
— مەيلى.
سول بالام ورىستىڭ ىشكى قالالارىندا جەتى جىل وقىپ ينجەنەر بوپ كەپتى. جەتى جىلدا ونىڭ دا كورمەگەن قورلىعى جوق ەكەن.
— قايداعى قورلىق؟ سىزدىكى ىلعي قورلىقتان كەلەدى ەكەن. ايتا بەر...
— ءيا، وتكەن كۇننىڭ ازابى دا ءوتىپ كەتكەن ازاپ قوي، اينالايىن ۇكىمەت، قاڭعىپ جۇرگەن بىرەۋ دەپ ماڭدايىنان ۇرماي، ايتەۋىر، وقۋىن وقىتىپ، ادام ەتىپ شىعارىپتى. سول بەگىسىم كەلگەن كۇننەن باستاپ ەكى قولىم جىلى سۋعا مالىندى. شاحتادا انجەنەر ەكەن، ەرتەڭىنە ءبىزدى ءوزىنىڭ قوس بولمەلى ۇيىنە كوشىرىپ الدى... سودان بەرى كوزىمىز اشىلدى. سول بەگىسىم ءقازىر وزدەرىڭ جۇمىسقا كەلگەن ن – بيس - تە باستىق.
— سوعىسقا المادى ما؟
— المادى عوي، المادى. ءوزىنىڭ دە بارعىسى كەلىپ - اق ەدى، » جىبەرمەدى. برون دەگەن بىردەمەمەن الىپ قالدى.
— ال مەنىڭ حالەلىمدى سوعىس باستالعان كۇنى شاقىردى! - دەدى بەستىباي. داۋسىنان وكپەدەن گورى، بالاسىنىڭ سوعىسقا كەتكەنىن ماقتان ەتكەندەي ءۇن ەستىلدى.
ءبىر كەزدە تۇيەبايعا جىلقىشى بولعان، وزگەدەن گورى تەنتەكتەۋ، وجەت قارا شال:
— ول قارا تابان كەدەي سەنىڭ بالاڭ عوي بەستىباي. بەگىستىڭ ءتۇبى سوۆەت ۇكىمەتىنە دە بەلگىلى شىعار، اكەسى كەشە بايدىڭ قۇيىرشىعى بولعان. جاۋعا قارسى تۇرادى دەپ سەنبەۋلەرى دە مۇمكىن... — دەدى ءوز ويىن مىلتىق اتقانداي تارس ەتكىزىپ.
سارى شوشىپ كەتتى.
— وي، باسىقارا، سەن نە ايتىپ وتىرسىڭ، — دەدى داۋسى دىرىلدەپ كەتىپ. — باياعى تەنتەك مىنەزىڭنەن ءالى ايرىلماپسىڭ عوي!؟
— نەمەنە، ايرىلماسام، باياعىداي قامشىڭنىڭ استىنا الايىن دەپ پە ەدىڭ؟ — قارا شال دا ەجىرەيە قالدى.
— ياپىرماي، مىنا پاتشاعار كىسى ولتىرەر!—دەدى ءسوز تابا الماي قىسىلىپ قالعان سارى.
— كىسى ولتىرگەندى قۇرتاتىن بولسا، سوۆەت ۇكىمەتى مىنا سەنى قۇرتار ەدى عوي. — قارا شال ورشەلەنە ءتۇستى. — پەتروۆسكييدى كىم ءولتىرىپ ەدى؟ مىنا سەن! سەن! بەگىسىڭ كىسى ولتىرگەنىڭدى ەستىپ، ادەيى سەنى الىپ قاشقان...
— ويباي - اۋ، مىناۋ قايداعى جوق پالەنى قايدان شىعارىپ وتىر!—دەدى ابدەن شوشىپ كەتكەن سارى. — مەنىڭ جازىعىمنىڭ جوعىن سول كەزدىڭ وزىندە - اق نكۆد انىقتاعان.
قارا شال تاعى بىردەمە دەپ كەلە جاتىر ەدى، بەستىباي زەكىپ تاستادى.
— قوي ەندى، جوقتى بىلىقتىرماي!—دەدى ول، پەتروۆسكيي ولەتىن كۇنگى وزدەرىنە شاپقان جىگىتتەردى تۇيەباي جىبەردى مە، الدە قۇمدى كەزىپ جۇرگەن باسقا بانديتتەردىڭ ءىسى مە، ونىڭ كوزى سول كەزدىڭ وزىندە انىق جەتپەگەن. سول سەبەپتەن دە ءقازىر ەكى شالدىڭ شاتىسقانىن جاقسى كورمەدى.
— جوع – ay، — دەدى اشۋىن باسا الماي وتىرعان سارى، بەستىبايدىڭ جىلى ءسوزىن ارقا تۇتىپ. — بايدىڭ سويىلىن سوقسام، مەن سوقتىم. مەنىڭ بەگىسىمنىڭ نە جازىعى بار؟ وقۋ وقىسا، سەنىڭ بالالارىڭ كورمەگەن قيىندىقتى، قورلىقتى كورىپ وقىپ شىقتى. جانە وكىمەتتىڭ ءوزى ايتىپتى عوي: «بالاسى اكەسى ءۇشىن جازىقتى ەمەس» دەپ. — سارى ساسقانىنان نە ايتىپ، نە قويعانىن ءوزى دە اڭعارار ەمەس، ايتەۋىر، باج - باج ەتەدى. — جوعاۋ، اعايىن، تۋعاندارىمىز كەلىپتى، كىلەڭ شال ەكەن، بۇلاردى شاحتانىڭ اۋىر جۇمىسىنا تۇسىرمەي، سىرتتاعى جەڭىل جۇمىسقا پايدالان دەپ بەگىسىمە ايتايىن دەپ جۇرسەم، بۇل ءتىپتى... — سارى نە دەرىن بىلمەي ءسال وتىردى دا، قايتادان سويلەي جونەلدى. — سوعىسقا الماسا، ول ايىپتى ما؟ ءقازىر جەر استىنان كومىر شىعارۋ الدىڭعى شەپتە ءجۇرىپ وق اتۋدان وڭاي ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، ءقازىر وتانعا كومىر كەرەك. مەنىڭ بالام كۇنى - ءتۇنى ۇيقى كورمەي سونى باسقارىپ ءجۇر. ال سەن... — نە دەرىن بىلمەي سارى ازەر توقتادى.
— وتاعاسى، ءسىز دە سايابىرلاڭىز، — دەدى بەستىباي ءسال ەزۋ تارتىپ. — باسىقارا ايتسا، باياعى جاس كەزىندەگى ارقاسىنداعى قامشىنىڭ اشۋى ءالى باسىلا قويماعان سوڭ ايتىپ وتىر عوي، قايتەسىز كەكتەنىپ، ودان دا بىزگە بالاڭىز الگىدەي شاحتا باستىعى ەكەن، ال ءوزىڭىز قالاي جۇرتقا كويلەك - ىشتان بەرىپ ءجۇرسىز؟ سونى ايتىڭىزشى؟ ۇلىق بالاڭىزدىڭ ارقاسىندا وتىرمايسىز با ۇيىڭىزدە شالقايىپ؟
— وي، ءقايبىر جەتىسكەننەن ىستەدى دەيسىڭ، — دەدى جامان وكپەلەپ قالعان سارى، وكپەسىن باسا الماي. — بالاعا ماسىل بولعىم كەلمەدى. جانە جۇرتتىڭ ءبارى وتان ءۇشىن جان ايانباي جۇمىس ىستەپ جاتقانىندا ۇيدە بوس وتىرا المادىم. امال قانشا، قولدان كەلگەنى وسى بولدى، - دەدى.
سارىنىڭ اشۋى ءسال قايتايىن دەدى، ءبىراق جاڭاعى اشۋ - ارازدىقتان كەيىن ءسوز دۇرىس جەلىسكە تۇسە المادى.
ماڭعىستاۋدان كەلگەن تۇيەشى، مالشى شالداردى شاحتا باسشىلارى جەر ۇستىندەگى جەڭىل جۇمىستارعا پايدالانباقشى ەدى. ءبىراق توقسان شال، «الىستان قورا تازالاۋعا كەلىپپىز بە؟» دەپ قيقارلىقتارى ۇستاپ، ءبىرى قالماي شاحتاعا ءتۇستى. وسى وتىرعان ەكى شال دا، سول توقساننىڭ توبىنان ەدى.
ارينە، جالەل اكەسىنىڭ سوعىس كەزىندە قاراعاندىدا بولعانىن بىلەتىن، ءبىراق ول جاقتا نە ىستەدى، باسىنان قانداي قيىندىقتار وتكىزدى ودان پالەندەي حاباردار ەمەس - ءتى. بەستىباي دا تاقا اقتارىلىپ ايتا قويمايتىن.
lV
شاحتاعا العاشقى تۇسكەن كۇندەرى كوبىنىڭ زارە - قۇتى قالمادى. ءبىراق «قوياندى — قامىس، ەردى — نامىس ولتىرەدى» دەگەندەي، وزدەرىن باتىر ساناعان اۋىلدىڭ نامىسقوي وركوكىرەك شالدارى قورىققاندارىنان دا بىر-بىرىنەن جاسىردى. ءبىر كۇننىڭ قارقىنى ءۇش كۇنگە سانالعان سوعىس كەزى، بىرتە - بىرتە بۇلار دا جەر استىنا ۇيرەندى. تاپسىرىلعان جۇمىستى دا مەڭگەرە باستادى. العاشقى مەزگىلدەردە قارلارى سولقىلداپ، تۇلا بويلارى قورعاسىن قۇيعانداي قوزعالتپاي، شارشاعاندارىنان ساكىلەرىنە ازەر جەتىپ قۇلاۋعا عانا شامالارى كەلسە، ءبىر - ەكى جەتىدەن كەيىن كادىمگىدەي كوندىگە باستادى. ەندى بىرتىندەپ ءوزارا قالجىڭ – سىقاق تا پايدا بولدى.
ۆاگونەتكاسى رەلستەن شىعىپ كەتە بەرىپ، ءالسىن - ءالسىن اۋرە بولعان باسىقارا:
— قۇدىققا قۇلاعان بوتانى سۋىرىپ الاتىن جيىرما بەس جاسىم - اي دەپ وكىنىپ جۇرسەم، جولدان تايىپ كەتكەن، كومىر تيەگەن انە ءبىر تەمىر ءقوبديى قۇرعىردى دا وپ – وڭاي - اق ورنىنا سالا قويۋعا بولادى ەكەن! — دەپ كۇلدى. — مىناداي ءبىر ۇزىن تەمىرمەن الدىڭعى جاعىنان ءبىر، ارت جاعىنان ءبىر كوتەرسەڭ، تىپ ەتىپ ءوزى دە تەمىر جولعا تۇرا قالارىن ءيتىم بىلگەن بە!
— شاحتا ىشىنە جينالعان قاراسۋدى قور - قور ەتىپ جۇتىپ، سىرتقا شىعارىپ جاتقان جەڭدەي برەزەنت قۇبىر كوكساۋ شالداي قاقالىپ، كەنەت سۋ تارتپاي تۇرىپ قالعاندا زارەم ءزار تۇبىنە كەتەتىن ەدى، — دەدى ناسوس ستانسياسىنا باقىلاۋشى ەتىپ قويعان شۇيكىمدەي كىشكەنتاي سارى شال. — كۇندىز كەزەكتە بولىپ، تۇنىمەن شاحتادا ۇيىقتايتىن سوقىر ميكالايدى وياتقانىمشا، زابويعا سۋ تولىپ قالاتىن. سويتسەم، سۋ جۇتاتىن قۇبىردى توقتاتپاۋ وپ - وڭاي ەكەن. سۋسورعىشتىڭ انە ءبىر كىلتيپانىن وڭعا قاراي ەكى - ءۇش رەت بۇراي قويساڭ، لوقسىپ - لوقسىپ جىبەرىپ، قۇبىر ارمەن قاراي الا جونەلەدى. كادىمگى قاقالعان ادامدى جەلكەسىنەن ۇرعانداي.
زابويعا تىرەۋ قويىپ جاتقان ادامدارعا اعاش تاسۋعا كومەككە بەرگەن كىسىلەر:
— العاشقى كەزدە قۇلايىن دەپ سىقىرلاپ تۇرعان تىرەۋلەردەن زارە - قۇتىمىز قالمايتىن، — دەپ كۇلەتىن، —ءدال ءقازىر ۇستىندەگى جەردى كوتەرە الماي ءتۇسىپ كەتەتىن ءتارىزدى كورىنەتىن. ەندى ەتىمىز ۇيرەنگەندىكتەن بە، قولىمىزعا بالتا الىپ ءبىز دە تىرەۋ تۇرعىزعىمىز كەلىپ كەتەدى. كوپ كەشىكپەي بۇعان دا جەتەرمىز.
اداي شالدارى جوعارىداعى جەڭىل جۇمىسقا بارماي، جەر استىنا تۇسكەندەرىن ماقتان ەتەتىندەرى ءسوزسىز. ونىڭ ۇستىنە مايدانعا بالاسى، نە ءىنىسى كەتپەگەن بىردە – بىرەۋى جوق، ال «ءاربىر توننا قازىلعان كومىر جەڭىس كۇنىن جاقىنداتا تۇسەدى!» دەگەن ۇران بۇلاردىڭ دا كوكىرەگىنە ابدەن قونعانى داۋسىز. سوندىقتان دا بولۋى كەرەك، كەيدە جۇمىس قاجىتسا دا، باتسا دا، بىردە - ءبىرى تابانسىزدىق كورسەتپەدى، قانداي قيىن ءىس تاپسىرىلسا دا باس تارتپادى، الدەرى جەتكەنشە ورىنداپ باقتى.
شاحتاعا تۇسكەن توقسان شالدىڭ ەشقايسىسى سىرتتاعى جەڭىل جۇمىسقا سۇرانبادى.
بۇلاردىڭ مۇنداي قىلىعىنا تاڭ قالعان سارى ءبىر كۇنى ءوزىنىڭ جەرلەستەرىن ۇيىنە دامگە شاقىردى. وكپەسىن ىشىنە ساقتاپ قالدى ما، قالمادى ما، بەلگىسىز، باسىقاراعا دا «كەل» دەدى.
بەگىستىڭ پاتەرى شاحتا باستىقتارىنا ارناپ سالىنعان، كەڭ بەس بولمەلى ءۇي ەكەن. ءىشى تولعان جيھازى مۇلىك. ءبىر بولمەسىندە اكەسىمەن رەڭى ءالى دە بۇزىلا قويماعان توقال شەشەسى، ەكىنشى بولمەسىندە — ءالى وقۋعا بارماعان كىشكەنتاي قارىنداسى تانا تۇراتىن ءتارىزدى. وزگەلەرى وزدەرىنىكى سەكىلدى. بەگىستىڭ ەكى كىشكەنتاي بالاسى، شىرايلى كەلگەن مۇعاليما ايەلى بار ەكەن.
سارى قوناقتارىن ورتاداعى كەڭ بولمەگە وتىرعىزدى. ەكىنشى ايەلى، كەلىنى، قىزى تىك تۇرىپ قىزمەت ىستەپ ءجۇر. ەت جەر الدىندا ۇيگە وزدەرىنىڭ شاحتا باستىعى بەگىس تە كەلدى. بۇل — جۇمساق مىنەزدى، جۇدەۋ ءوڭدى قارا تورى جىگىت ەكەن. ءتىپتى باسقاعا ۇقسامايدى. ءسوزى دە، ءوڭى دە بيازى. شالدار بەگىسپەن جۇمىستا كوپ كەزدەسپەيتىن. ال وزگەلەرى جۇمىسكەرلەردەن «وتە قاتاڭ، ءبىراق بىلگىر كىسى» دەپ ەستيتىن. بەگىس شاحتاعا ءتۇستى دەگەنشە بۇكىل زابوي ءىشى، قورالارىنا قاسقىر كىرگەندەي ۇرەيلەنە قالاتىن. جۇرت اياعىنىڭ ۇشىمەن قيمىلدايتىن. ال شالداردىڭ بۇگىنگى كورىپ وتىرعاندارى ونداي «قاتاڭ باستىق ەمەس. حال-جاعدايلارىن، جۇمىستى قالاي ىستەپ جاتقاندارىن سۇراپ، سىپايى، جايدارلى اڭگىمەلەسىپ وتىر. بەگىستىڭ بۇل قىلىعىن شالدار «ءبىز جەرلەستەرى بولعان سوڭ، اكەسىنىڭ ابىرويى ءۇشىن سىيلاعانى بولار، — دەپ ويلادى.— بۇنىسىنا دا راحمەتى وقىعاندىعىن ىستەپ وتىر عوي، ايتپەسە، قاراماعىنداعى بىزدەي شالدار كىمگە ءدارى!»
ەت جەپ، شاي ءىشىپ بولعان كەزدە سارى:
— ەرتەڭ شاحتاعا مەن دە تۇسەم، — دەدى بەستىبايعا قاراپ، - سەندەردەن قالعىم كەلمەيدى.
— شاحتاعا تۇسەم دەيسىڭ بە؟ — بەستىباي وعان تەسىلە قارادى. — ءبىز بولساق ءبىر ءسارى، الىس جەردەن كەلدىك. ال ساعان...
— نە جوق دەيسىڭ عوي؟ — سارى ءبىر تىزەرلەپ وتىرىپ الدى، — مىناۋ ءۇي، مىناۋ بالا — ءبارى بار دەمەكسىڭ بە؟!
— ءيا، ءتورت تۇلىگىڭ ساي...
— ماسەلە قارىنىڭنىڭ توقتىعىندا، كويلەگىڭنىڭ كوكتىگىندە مە؟ — سارى الدەنەگە جۇدەي سويلەدى، — سوعىس باسىلعاننان كەيىن ەلگە قايتقىم كەلەدى، جەر - سۋدى ساعىندىم.
— ە، ەلگە قايتساڭ، سەنى شاحتادا جۇمىس ىستەمەدى دەپ بىرەۋ ماڭعىستاۋعا كىرگىزبەي قويادى دەيسىڭ بە؟
— ارينە، ول سولاي عوي. ءبىراق ەرتەڭ ەلگە قايتقاندا سەندەردىڭ بەتتەرىڭە قالاي قارايمىن؟ باسىقارا ءتارىزدى بىرەۋ، — ول تۇيەبايدىڭ باياعىداعى جالشىسىنا ءالى وكپەلى ەكەنىن جاسىرا الماي قالدى. — ءبىز جەر استىنان كومىر شىعارىپ جاتقاندا، سەن جۇرتقا كويلەك - ىشتان ۇلەستىرىپ، مونشانىڭ لەگەنىن ساناپ ءجۇر ەدىڭ عوي دەپ بەتىمە سالىق ەتسە نە دەيمىن؟ ودان دا، شاحتانىڭ استىندا ولگەنىم جاقسى ەمەس پە؟..
— بىرەۋ بىردەمە ايتادى ەكەن دەپ شاحتانىڭ استىندا ولمەي - اق قوي، — دەدى بەستىباي. — ال ەلگە قايتامىن دەگەنىڭ دۇرىس. «يت تويعان جەرىنە، ەر تۋعان جەرىنە» دەگەن. بوسانساق، ءبىر كۇن تۇرار ما ەكەنبىز بۇل ارادا.
— قاراعاندى قانشا جاقسى بولسا دا، ماڭعىستاۋعا قايدان جەتسىن!—دەدى قارتاڭداۋ كەلگەن كىسى. — شىركىننىڭ توپىراعىن ءبىر يىسكەپ ولسەم، ارمانىم جوق!
— و كۇنگە دە جەتەرسىڭ، ماڭعىستاۋعا دا بارارسىڭ، — دەدى قيقار باسىقارا، — جەرىن يىسكەپ جاتقان كەزىڭدە، ولە قويۋعا كونەر مە ەكەنسىڭ، كونبەس پە ەكەنسىڭ ونى دا كورەرمىز! جەتۋىنە جەتتىم عوي، ەندى جۇرە تۇرايىن دەپ جالىنارسىڭ ءالى قۇدايىڭا. — باسىقارانىڭ مۇنداي سوزىنە وزگەلەرى ابدەن ۇيرەنگەن بولۋلارى كەرەك، قۇر ەزۋ تارتتى دا قويدى. ال باسىقارا ەندى سارىعا قارادى، — وزگەنى بىلمەيمىن، ال مەنىڭ ءوز باسىم ءسىزدىڭ شاحتاعا تۇسەمىن دەگەنىڭىزدى قۋاتتايمىن.
— نەگە؟ — دەدى جانىندا وتىرعان جۇدەۋ ءوڭدى كىسى.
— مىناۋ ءۇي، مىناۋ كۇي!.. — باسىقارا قۋاقىلانا جان - جاعىنا قارادى،—ال كەشە تۇيەبايدىڭ ارقاسىندا بىزدەن ارتىق تۇرعانسىڭ... ءومىر بويى وسىلاي اۋىردىڭ ۇستىمەن، جەڭىلدىڭ استىمەن وتەسىڭ بە؟ ادىلەتتىك دەگەن قايدا؟ قولىڭا كۇرەگىڭدى الىپ، ماڭدايىڭنان تەرىڭ بۇرقىراپ، ۆاگونەتكەگە كومىردى تيەي الماي مەنىمەن قاتار ءبىر تۇرشى! تەرەزەمنىڭ تەڭەلگەنىن ءبىر كورەيىن!
ءازىلدى تۇسىنگەن جۇرت دۋ كۇلدى.
مىناۋ يت مەنىڭ سوڭىمنان قالار ەمەس قوي، — دەدى سارى دا ماسايراپ. — ءبىراق بايقا، جىلاعاندا سوقىر كوزدەن دە جاس شىعادى، ىشقىنىپ كەتسەم كومىردى دە سەنەن كەم تيەمەسپىن!
— تيەسەڭ، تيەرسىڭ! — دەدى باسىقارا كۇلىپ. — ءومىر بويى ماڭدايىڭنىڭ تەرى شىپ - شىپ شىعىپ ءبىر اۋىر جۇمىس ىستەپ كورگەن جوقسىڭ، بويىڭ تولعان قۋات بولار.
جۇرت تاعى كۇلدى.
— قاپ! — دەدى سارى، — وسى سەنىڭ ءسوزىڭ ءۇشىن، ەرتەڭ شاحتاعا تۇسەرمىن.
— ءتۇس! ءتۇس!—دەدى باسىقارا قىزىپ كەتىپ، — بۇرىن قامشىنى قالاي ءۇيىرۋدى سەنەن ۇيرەنسەم، كۇرەكتى قالاي ۇستاۋدى ەندى سەن مەنەن ۇيرەن!
— جاقسى!
جۇرت تارار الدىندا سارى تاعى:
— ارينە، ماڭعىستاۋعا شوقيىپ كەمپىر - شال ەكەۋمىز عانا بارمايمىز،—دەدى. — بەگىس ەندى قاراعاندىدان كەتە المايدى. سول سەبەپتەن دە مىنا تاناجانعا سوڭىرا وقۋعا تۇسكەنىندە ماڭعىستاۋعا كەرەك ماماندىق ال دەمەكپىن، ەرجەتكەندە سونى قالقا ەتىپ بارماساق، اعايىننىڭ اراسىندا دا سىيۋ ەكى تالاي عوي...
كازارماعا قايتىپ كەلە جاتقان شالداردىڭ بار اڭگىمەلەرى جاڭاعى وزدەرى شىققان سارىنىڭ ءۇيى بولدى.
— كوردىڭدەر مە، ماڭعىستاۋدان قاڭعىپ، قاشىپ كەتكەن سارىنى؟ بىزدەن اقىلدى بولىپ شىقتى، — دەدى بىرەۋى. — بالاسىن وقىتىپتى... سونىڭ ارقاسىندا، حانعا دا سالەم بەرمەيتىن كۇيدە ءقازىر... ال ءبىز بولساق...
ماڭعىستاۋدان شەت شىقسا قاسقىر جەپ كەتەتىندەي ۇلى - قىزىمىزدى وت باسى، وشاق قاسى ەتتىك تە قويدىق...
— قىزىن دا وقىتپاق.
— ءوزى دە ءبىر كەرەمەت كوركەم بولايىن دەپ تۇرعان بالا ەكەن!..
بەستىبايلار ەكى جىلدايىن قاراعاندىدا وتكىزىپ سوعىستىڭ بەتى تۇزەلگەن كەزدە ەلدەرىنە قايتتى. مايداندا جارالانىپ، وسىدان ءبىر جىل بۇرىن حالەل دە ۇيىنە كەلگەن، ءقازىر قۇلسارىدا مۇناي مۇناراسىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇر. بەستىباي قاراعاندىدان قايتىسىمەنەن سونىڭ قولىندا وقىپ جاتقان كەنجەسى جالەلدى وڭاشا شاقىرىپ الدى دا:
— قاراعىم، — دەدى ول،—مەنىڭ باسىما قويعان قۇلپىتاسىڭ بولسىن، مەكتەبىڭدى بىتىرگەننەن كەيىن، الگى انجينەر بولاتىن وقۋعا ءتۇس!
ءومىر وزگەرتكەن، قاراعاندى وزگەرتكەن، ءۇرىم - بۇتاعىنىڭ كەلەشەك كۇنى، ونەر، بىلىممەن بايلانىستى ەكەنىن ۇققان بەستىبايدىڭ بۇل شىن تىلەگى ەدى.
— جارايدى، كوكە! — دەگەن جالەل كۇلىپ. — ءوزىمنىڭ دە ارمانىم — وقۋ!
سوعىس تا ءبىتتى، جالەل ەندى گۋريەۆتەگى مۇناي تەحنيكۋمىنا بارىپ ءتۇستى. ودان كەيىن قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۇناي فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، ويداعىداي مامان بولىپ شىعۋ ءۇشىن ماسكەۋدەگى گۋبكين اتىنداعى مۇناي ينستيتۋتىنان ءبىلىمىن تولىقتىردى.
اكە تىلەگى بالاسىنا جول كورسەتەر جارىق جۇلدىزى بولدى. سونىڭ ارقاسىندا ەمەس پە، بۇگىنگى كۇنى جالەلدىڭ، وسىنشاما قىرۋار جۇمىستى باسقارىپ، تۋعان ەلىنىڭ كەرەگىن ىزدەپ جاتقانى!
ءيا، سونىڭ ارقاسى! وزدەرىن وقىتقان، حات تانىماسا دا، بولاشاق كۇننىڭ عىلىمسىز، ونەرسىز قاراڭ ەكەنىن جۇرەكتەرىمەن سەزگەن وسى وتىرعان قارتتاردىڭ ارقاسىندا عوي. سوندىقتان ۇلكەن ادامدارعا جالەل ۇنەمى ءىلتيپاتتى جىلى قارايتىن.
دەمەك اكەسىنىڭ: «سارى تۇيەبايدىڭ سويىلكەرى بولعان» دەگەن ءسوزىن ەستىگەندە، ونىڭ ءتۇرى ءسال وزگەرگەندەي كەسكىن كورسەتتى. «سۇستى ادام ەكەنسىڭ، كەزىندە مەنىڭ اكەم سەكىلدىلەردىڭ جون تەرىسىنەن تاسپا العان ساباز شىعارسىڭ!»
بيلەپ كەتكەن سەزىمىن بىردەن باسا المادى. ەندى بەيتانىس ادامعا تۇنجىراي قارادى.
بالاسىنىڭ حالىنە تۇسىنگەن بەستىباي كەنەت اقجارقىن ءجۇز كورسەتە كۇلدى.
— وي، ءبىر كەزدە باي ءسوزىن سويلەگەنمەن، بەرتىن كەلە ءوز توبىنا قوسىلعان، — دەدى، — تۇراتارمياعا بارعاندا، قاراعاندىدا شاحتادا قاتار تۇرىپ جۇمىس ىستەدىك.
بەستىبايدىڭ بالاسىنا ۇناماي قالعانىن سەزگەن سارى:
— قۇدايعا شۇكىر، سوۆەت ۇكىمەتى نادان كەزدەگى قاتەمدى كەشتى، وڭمەنىمنەن ءبىرجولاتا يتەرگەن جوق، — دەدى، — بالالارىمدى وقىتتى. ءبىر ۇلىم، ءبىر قىزىم وزىڭدەي انجەنەر بولدى. ۇلىم — قاراعاندىدا شاحتا باستىعى، قىزىم — سۋ انجەنەرى. سوعان ەرىپ تۋعان جەرگە كەلىپ وتىرمىز...
«ءا، جاڭاعى قىز وسى كىسىنىكى بولدى. ۇمىتپاسام، بۇل كىسى جانبوز رۋىنان دەۋشى ەدى عوي. قىزىنا ارعى اتاسىنىڭ اتىن بەرگەن ەكەن».
«عاجاپ! .جاڭا تانانى كورىپ ءىشى قانداي جىلىپ كەتسە، ەندى ونىڭ اكەسىن كەزدەستىرىپ كەنەت كوڭىلى قۇرعىر ۇركە قالدى. بۇل نەلىكتەن؟ اكەسىنىڭ بايدىڭ سويىلكەرى بولدى دەگەن سوزىنەن بە؟ سونداعى سويىلكەر وسى وتىرعان مىجىرايعان قابا ساقال كارى شال ما؟ «كون قۇرىسسا قالپىنا بارادى دەگەن وسى دا!»
— ءاي، بەستىباي، — دەدى سارى، — سوندا شاحتاعا تۇسكەنىم قانداي جاقسى بولعان. تاناجانىمدى دا شاحتەردىڭ قىزى دەپ جوعارعى مەكتەپكە بىردەن الدى ەمەس پە، اينالايىن ۇكىمەت ادىلەتتى عوي.
سارى ءبىر كەزدە باي شاشپاۋىن كوتەرگەنىنە ءالى دە قىسىلاتىن سەكىلدى. سول ءۇشىن دە الگى سوزدەردى ايتتى عوي. بۇنى تۇسىنگەن بەستىباي:
— ارينە عوي، — دەدى. — كەڭەس ۇكىمەتىندەي ادىلەتتى وكىمەت بولماسا، سەنىمەن مەن ءبۇيتىپ بالالارىمىزدى انجەنەر ەتىپ، شالقايىپ وتىرماس ەدىك قوي.
شالداردىڭ قىسىلۋدا ەكەنىن ۇققان جالەل دە وزىنە - ءوزى رەنجىدى. «قايداعى جوقتى قايدان شىعارىپ تۇرمىن. ءدال ءبىر وسى شالدار ايقاسقان تاپ تارتىسىن باسىمنان وتكىزىپ، سودان ەتىمدە وشپەيتىن تاڭبا قالعانداي، باياعىدا باي جاعىندا بولىپتى دەپ مىنا شالعا نەگە تىكىرەيە قالدىم؟»
جالەل وسىلاي ءوز سەزىمىن اقىلعا سالىپ، قانشا باسقىسى كەلگەنمەن، نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، جۇرەگى قۇرعىر سارىعا ءجىبي قويمادى.
ول تەرەزە الدىنا باردى. ساعىمدى كۇنى كوك اسپاننىڭ ەتەك تۇسىنا قاداعان ءبىر ءسۇيىر جالاۋداي، الىستان بۇلدىراپ حالەلدىڭ مۇناراسى كوزىنە ءتۇستى. تاعى ويىن ءبىر جۇدەۋ سەزىم بيلەپ كەتتى. «راسىمەنەن، حالەلدىڭ بۋروۆويىنان مۇناي قاباتى كەزدەسپەي مە؟ وندا قالاي بولادى؟ ارينە، ءبىر بارلاۋ سكۆاجيناسىنان مۇناي شىقپادى دەپ ەشكىم ءبىزدى ورنىمىزدان الىپ تاستامايدى. مۇمكىن، قوندىرعى تۇرعان جەردەن كەن قاباتى ۇزىلگەن بولار. بۇرعى مۇمكىن بوتەن گەولوگيالىق ەرەكشەلىككە شىعار؟ ءبىراق حالىق الدىندا جاۋاپكەرشىلىك دەگەن بار ەمەس پە؟ اركىم ءوزىنىڭ ناتيجەسىز ىسىنە سىلتاۋ ىزدەي بەرسە نە بولادى؟ جوق، ماسەلە ءىستى ناتيجەلى ەتۋدە. قاتەسىز جۇمىس ىستەلۋدە!»
كوڭىلى ەندى تاعى سارىعا اۋدى.
ادامدى ءومىر وزگەرتەدى دەگەن، مىنە، وسى. ءبىر كەزدە ماقتان بولعان بايمەن جاقىندىقتان ەندى مىنا كىسىنىڭ قۇتىلا الماي وتىرعان ءتۇرى مىناۋ». ءبىر مەزەت وسى كونفيسكەلەۋگە كەلگەن ريەۆوليۋسيونەر پەتروۆسكييدى سارىنىڭ جىگىتتەرى ءولتىردى دەگەن بالا كەزىندە ەستىگەن ەل اراسىنىڭ ءسوزى ەسىنە ءتۇستى. «بىرەۋدىڭ مالى ءۇشىن كىسى ولتىرۋگە بارعان تەنتەك، مىنە، ءقازىر تۇبىتتەي جۇمساق. وتكەندى اۋزىنا العىسى كەلمەي - اق وتىر...»
جالەلدىڭ ويىنىڭ ءدال ۇستىنەن شىققانداي سارى: باسقا ەلگە قاڭعىپ بارۋ العاشقى كەزدە جامان باتتى، — دەدى بەستىبايعا. — سويتسەم وزگە دە قىزىق بار ەكەن. بالا وقىتۋ ءتارىزدى. جانە ءوزىڭنىڭ ماڭداي تەرىڭمەن تاپقان تاماعىڭ قانداي ءتاتتى.
جالەل وعان ويلانا قارادى. «بيشارا - اي، قايتسىن، وتكەن كۇننەن قاشىپ قۇتىلا الماي وتىر – ay!» دەدى تاعى ول ىشىنەن.
جالەل ۇندەمەي بۇعان ويلانا قاراعان سايىن، سارى قيپاقتاي ءتۇستى.
— ايتپاقشى، — دەدى ول بەستىبايعا بۇرىلىپ. — انا جىلى تۇيەبايدى كونفيسكەلەگەندە جازىم بولعان پەتروۆسكيي دەگەن كىسى بار ەدى عوي. سونىڭ بالاسى وتكەن جىلى قاراعاندىعا كەلدى. ماسكەۋدە تۇرادى ەكەن. ۇلكەن وقىمىستى كورىنەدى. ءبىزدىڭ بەگىستىڭ ۇيىندە قوناقتا بولدى. سونىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىم، پەتروۆسكييدى توناۋشىلاردى باسقارىپ، قۇمدا قاشىپ جۇرگەن الاش وفيسەرى، سول ءوزىمىزدىڭ تۇيەبايدىڭ بالاسى ءاجىعالي ءولتىرىپ كەتىپتى. بۇرىننان ءوشى بار ەكەن. ارتىنان ول يت كولحوزداستىرۋعا قارسى باي - كۋلاكتىڭ كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرۋعا قاتىسىپتى. سوڭىنان ىشكى جاققا بوتەن اتپەن قىزمەت ىستەپ جۇرگەن جەرىنەن قولعا ءتۇسىپتى. سوتتا الگى پەتروۆسكييدى ولتىرگەنىن موينىنا الىپتى. جانىنداعى سەرىگى ۇستاپ بەرگەن كورىنەدى.
— باسە! — دەدى بەستىباي. — بارىمتا ەمەس، ەرەگەس ەمەس، ءوز مالى ەمەس، بىرەۋدىڭ مالىن كامپەسكەلەۋگە كەلدى دەپ، ايدالاداعى كىسىنى جىگىتتەر قالاي ءولتىرىپ كەتتى دەپ ءوزىم دە كۇماندانىپ ءجۇرۋشى ەدىم. جانە سەنىڭ جىگىتتەرىڭە تاپانشا قايدان كەلەدى؟ كىسى ولگەن جەردەن تاپانشا تابىلىپتى دەپ ءجۇر ەدى عوي جۇرت سو كەزدە. ءيتتىڭ ارتىنان قالعان ءۇرىم -بۇتاعى بار ما ەكەن؟
— كىمدى ايتاسىڭ؟ ءاجىعاليدى ما؟ جەتى جاسار ءبىر بالاسى بولاتىن. سىرت ەستۋىم ۇرى -قارىلارعا قوسىلىپ كەتكەن كورىنەدى.
— مۇمكىن...
«بۇل قاي وقىمىستى پەتروۆسكيي بولدى ەكەن؟ مۇناي ينستيتۋتىنداعى پروفەسسور ميحايل ۆاسيليەۆيچ پە ەكەن؟ مەنىڭ ماڭعىستاۋدان ەكەنىمدى ەستىپ، ۇيىنە شاقىرىپ ەدى، انە بارام، مىنە بارام دەپ جۇرگەندە ءوزى شەت ەلگە كومانديروۆكاعا كەتىپ قالىپ، جولىعا الماپ ەدىم. ءسىرا، قايتىپ كەلگەن عوي. ماسكەۋگە بارسام، ىزدەپ تاۋىپ الۋىم كەرەك - اق ەكەن. اكەسى الگىدەي قاشقىن الاش وفيسەردەن اجال تاپقان بولسا...» دەپ جالەل ويلاپ كەلە جاتتى دا، كىلت تەرەزەگە قاراي ءتۇستى.
ءدال وسى كەزدە جاندوسقا ەرىپ، پوسەلكەگە تانا قايتىپ كەلە جاتىر ەكەن. جالەلدىڭ جۇرەگى تاعى الەك بولا قالدى.
ونسىز دا مويىنعا العان مىندەتتەن، ۇلكەن مۇنايدى تابا الامىز با، تابا المايمىز با دەپ ابدەن قوبالجي باستاعان جىگىت ەندى وزىنە مازا بەرمەس تاعى ءبىر بەيمازا كەسەلدىڭ قوسىلعانىن ءبىلدى.
قىرسىق قىرىق اعايىندى. جالەلدىڭ ءوز باسىنداعى قيىندىقتارى از بولعانداي، وسى تۇستا وزەككە سالىمگەرەي كەلدى. پروفەسسور ماڭعىستاۋدى جان - جاقتى تەكسەرىپ جاتقان اكادەميانىڭ ەكسپەديسياسىنا كومەك بەرمەك. ءوزى بۇرىن وسى وزەكتى زەرتتەگەن. قاسىندا ايەلى گۇلجامال بار. ءبىراق بۇل ءقازىر پروفەسسوردىڭ تەك ايەلى ەمەس، ءبىر جاعى حاتشىسى، ستەنوگرافيستكاسى. سالىمگەرەي قايدا جۇرسە، بۇ دا سوندا جۇرەدى، ەرىنىڭ ءدال ءبىر كولەڭكەسى ءتارىزدى.
سالىمگەرەي مەن گۇلجامال كەشە كەلگەن. جالەل بۇلاردى ىزدەپ بارمادى. ولارعا جولىقپاي، مۇنارا جاعىنا كەتىپ قالعان. سودان ءتۇن بولا ءبىر - اق قايتقان. ال بۇگىندە جولىققان جوق. كابينەتىنەن شىقپاي قويعان. ءسويتىپ وتىرعانىندا تانانى كورگەن. ەندى گۇلجامالعا ءتىپتى كەزدەسكىسى كەلمەدى.
جالەل تاعى تەرەزەگە قارادى. تانا جاندوسپەن ءۇيدىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىر ەكەن. قىز الدەنەگە جالت بۇرىلدى. توستاعانداي ءمولدىر كوزى جارق ەتە قالدى.
ەكى شال ءالى سويلەسىپ وتىر. ونىڭ قۇلاعىنا ءبىر مەزەتتە سارىنىڭ ءسوزى ەستىلدى.
— كوزى تاناداي ۇلكەن بولعان سوڭ شەشەسى تانا دەپ اتاپ كەتتى. كىشكەنتايىندا ىلعي «تاناكوزىم» دەپ ايمالايتىن...
جالەل ءوز ويىنا الدانىپ ءبىراز وتىرىپ قالسا كەرەك... ۇيگە تۇسكى تىنىستاماسىنا حالەل كىرىپ كەلە جاتىر ەكەن. جالەلدىڭ ءجۇزى تاعى جادىراپ كەتتى. ەكەۋى دە ءبىر انا، ءبىر اكەدەن تۋعانداي تاتۋ - ءتاتتى بوپ ءبىر جەردە جۇمىس ىستەپ ءومىر سۇرگەنمەن، اعالى - ءىنىلى رەتىندە سيرەك سويلەسەتىن. جالەلدىڭ ءوز ىسىنەن، ويىنان قولى بوساماسا، حالەل ۇيىنە ۇيىقتاۋعا، تاماق ىشۋگە عانا كەلەتىن. وزگە ۋاقىتىنىڭ ءبارىن مۇناي مۇناراسىنىڭ قاسىندا وتكىزەدى. اعاسىنىڭ قوندىرعىسى مۇناي كورىنەتىن تەرەڭدىكتەن ءوتىپ بارا جاتقان سايىن ىشتەي قوبالجي تۇسكەن جالەل ءقازىر ءوزى سول جاققا بارعالى تۇر ەدى، حالەلدىڭ كەلگەنىنە قۋانىپ قالدى.
— حاكە، ءوزىم بارايىن دەپ تۇر ەدىم، جاقسى كەلدىڭىز عوي، - دەدى جالەل اعاسىنىڭ قولىن الىپ جاتىپ.
— جاي ما ەدى؟
— قايدان ءجاي بولسىن، — جالەل اقىرىن كۇرسىندى، — مەرزىمى ءوتىپ كەتتى، ال مۇناي ءالى كورىنگەن جوق. الدە مۇنارانى بوس جەرگە قۇردىق پا؟ اقىلداسايىن دەپ ەدىم.
حالەل اپپاق تىستەرىن كورسەتە كۇلدى.
— تىم ەرتە قوبالجي باستاعان ەكەنسىڭ، اسىقپاي تۇرا تۇر. مەن بىردەڭە بىلەتىن بولسام، ەكى - ءۇش كۇندە مۇناي قاباتى دا كورىنىپ قالار.
— قويشى؟ بەلگىسى بار ما؟..
— بۇگىن دولاتام ۋاق قۇمداقتى تاس شىعاردى. جۋىندى سازبالشىق تا كوپىرشيدى. جانە جۇرەگىم ەستىگەن سەكىلدى، الىستان ءبىر گازدىڭ گۋىلى جەتكەندەي مە، قالاي...
— ۋا، ىسكە ءسات!
حالەل ەندى ءىنىسىن قۋانتقىسى كەلگەندەي شابىتتانا داۋىستاپ قالدى.
— مۇناي ەش جاققا كەتپەيدى، — دەدى ول، — تويعا دايىندالا بەر!
ءدال ءقازىر جەر استىنان مۇناي اتىلىپ جاتقانداي، ەكى شال دا سوزدەرىن تىيىپ، قالبالاقتاي قۋانىپ تۇرا بەردى. ءۇي ءىشى جادىراي ءتۇستى.
— ىسكە ءسات!
ەرتەڭىنە حالەلدىڭ بۇرعىلاپ جاتقان جەرىندە قالىڭ مۇناي قورى بارى بەلگىلى بولدى. بۇدان كەيىن جۇرگىزىلگەن بۇرعىشى ۇستازى وراز ءاشىروۆتىڭ دا سكۆاجيناسىنان مۇناي قاباتى كەزدەستى. جالەل وزەكتە ىزدەگەن كەندەرى بار ەكەنىنە ەندى كۇماندانبادى. ءبىراق ونىڭ كولەمى، قورى قانداي؟ كەلەسى ماسەلە، مىنە، وسىندا ەدى. ويتكەنى ءبىر - ەكى ىزدەستىرۋ سكۆاجيناسىنان كورىنگەن مۇناي ونىڭ الاڭىنىڭ قورى جونىندە ماعلۇمات بەرە المايدى.
جالەل قايتادان ويعا شومدى. ول العاشقى جىلدارى - اق ماڭعىستاۋ مۇنايىنىڭ نەگىزگى قورى وڭتۇستىك ماڭعىستاۋ ويپاتىنىڭ تەرىسكەي قاناتىندا دەپ بولجاعان. ورتالىق ماڭعىستاۋ — توبەجىكتەن تابىلعان مۇنايدىڭ وندىرىستىك باعاسى ناشار بولىپ شىقتى. ال سولتۇستىك ماڭعىستاۋدا — قىزان الاڭىنان ازداعان بەلگى كورىنگەنمەن، ءجوندى مۇناي تابىلمادى. سوندا، ماڭعىستاۋدىڭ ورتالىعى مەن سولتۇستىگىندە مۇناي بەلگىلەرى بولا تۇرىپ، وڭتۇستىگىندە بولماۋى مۇمكىن بە؟ جالەل مۇمكىن ەمەس دەپ شەشكەن. توبەجىك پەن بوزاشىدا ىزدەستىرۋ جۇمىسى از جۇرگىزىلدى، ءتۇبى، بۇل جاققا قايتا سوعۋ كەرەك دەپ ويلاسا دا، وڭتۇستىك ماڭعىستاۋ ويپاتىندا مۇناي قورىنىڭ مول ەكەنىنە شەك كەلتىرمەگەن. بۇل وڭتۇستىك ماڭعىستاۋ ويپاتىنىڭ سولتۇستىك قاناتى بەكە — باسقۇدىق دوڭەسىمەن قيىسار جەرى، ماڭعىستاۋدىڭ باسقا گەولوگيالىق ايماعىمەن سالىستىرعاندا، تەوريالىق تۇرعىدان قارار بولسا، ءتورت ءتۇرلى ۇلكەن ايىرماشىلىعى بارىن جالەل ابدەن ۇققان.
ءبىرىنشى ايىرماشىلىعى: ۇزىندىعى وتىز بەس، ەنى ون كيلومەتر وزەكتىڭ الىپ الاڭى — وزگە الاندارمەن سالىستىرعاندا وڭتۇستىك ويپاتتىڭ ەڭ بيىك جەرى. ەكىنشىدەن، وزەك الاڭىنىڭ جەر استى قۇرىلىسىنىڭ وزگەشەلىكتەرى. بۇل تۇستا مۇناي بىتەتىن يۋرا - بور قاباتتارىنىڭ قالىڭدىعى ءبىر مىڭ بەس ءجۇز—ەكى مىڭ مەتردەي جانە بۇل اراداعى مۇنايدىڭ بۇزىلماي ساقتالۋىنا بارلىق جاعداي بار. ويتكەنى، بۇل الاڭنىڭ ءۇستىن ينەنىڭ كوزىندەي تەسىگى جوق، تىعىز بور ارالاس سازدى پالەوگەن قاباتى جاۋىپ جاتىر. ءۇشىنشى ايىرماشىلىعى: وڭتۇستىك ماڭعىستاۋدىڭ سولتۇستىك قاناتى بوپ كەلەتىن وزەك، قاراماندىباس، اسسور الاڭدارىندا مۇناي ۇستايتىن يۋرا - بور قاباتتارى جەر قىرتىسى جارىقتارىنان اۋلاق. مۇندا مۇناي توبەجىكتەي جارىقتار ارقىلى بىت - شىت بوپ جەر بەتىنە شىعىپ، ءوزىنىڭ جەڭىل قۇرامدارىنان ازا بولىپ، اۋامەن ارالاسىپ قويۋلانىپ ماڭىزىن جوعالتتىراتىن تابيعي جاعدايلار جوقتىڭ قاسى.
تورتىنشىدەن، وڭتۇستىك ماڭعىستاۋدىڭ جەر قۇرىلىسىنىڭ كاۆكاز، تۇركيا، يران كەندەرىمەن قاتىناسىنىڭ جوعى. مۇنداعى مۇناي ميلليونداعان جىل وڭتۇستىك ماڭعىستاۋ ويپاتىنىڭ سولتۇستىك قاناتىنا قاراي جىلجي - جىلجي، اقىرىندا وزەك الاڭىن تۇگەلدەي تولتىرعان. جالەل وسىلاي ويلاعان. بۇنى وزەكتە قازىلعان سترۋكتۋرالىق سكۆاجينالار انىقتادى. وسىدان بارىپ، وزەكتى جان - جاقتى تەرەڭ بارلاپ، بۇل ارانى وندىرىستىك پايدالانۋعا دايارلىق ءىسىن جۇرگىزۋ ماسەلەسى تۋدى. جالەلدىڭ ويىنشا، وزەك قازاقستان كولەمى تۇگىل، بۇكىل سوۆەت كولەمىندە مول قورلى مۇناي ورداسى. جۇرگىزىلگەن سكۆاجينالاردىڭ رازرەزدەرى بويىنشا، مۇندا جالپى گاز، مۇناي قالدىعى — مىڭ مەتردەي. ەكى ءجۇز مەتردەن مىڭ جارىم مەترگە دەيىن تەرەڭدىكتە جۇزگە جۋىق مۇناي، گاز قاباتتارى بار. مۇنداعى مۇنايدىڭ كولەمىن اشۋ ءۇشىن بۇرعىلاۋ سحەماسىن — مەتوديكاسىن تەز شەشۋ كەرەك.
مىنە، قازىرگى جالەلدىڭ بار ويى وسى. ول قول ساعاتىنا قاراپ ەدى، كەشكى بەس كەزى بولىپ قالعان ەكەن. كەنەت سامولەت گۇرىلى ەستىلدى. تەرەزەدەن قاراپ ەدى، پوسەلكە سىرتىنا قونعالى جاتقان ان - 10 سامولەتىن كوردى. جالەل اسىعا سىرتقا شىقتى. سامولەت تە قوندى. الاڭعا بارا جاتقان جالەلگە سامولەتتەن تۇسكەن ءبىر توپ ادام قارسى ءجۇرىپ كەلە جاتتى. جاقىنداعان كەزدە كەيبىرەۋىن جالەل تاني باستادى. ىشتەرىندە ءوزىنىڭ الماتىداعى كەشەگى جولداستارى دا بار.
قول الىسىپ امانداسىپ بولعان سوڭ جالەل ولاردان وسىنشاما ادامنىڭ حابار - وشارسىز بىردەن كەلە قالعان ءمان - جايلارىن سۇرادى.
بۇلار سالىمگەرەيگە جاردەمگە وزەك مۇناي الاڭىنىڭ بۇرعىلاۋ سحەماسىنىڭ پروەكتىسىن جاساۋعا كەلگەن كىسىلەر ەكەنىن ءبىلدى.
كەڭەس سول كۇنى - اق تۇندەلەتە گەولوگيالىق كارتا، سحەمالاردان اياق الىپ جۇرەتىن جەرى جوق. جالەلدىڭ كابينەتىندە باستالدى. كىسىنىڭ كوپتىگى سونشالىق توپوگراف، كوللەكتورلار وتىراتىن اۋىز بولمەنىڭ ءىشى دە گەولوگ، بۇرعىشى، ينجەنەرلەرگە تولدى. ورتاداعى ەسىك اشىپ قويىلدى.
كەڭەستى باسقارىپ وتىرعان سالىمگەرەي وزەك مۇناي الاڭىنىڭ بولجاۋىن قورىتا كەلىپ:
— جولداستار، وزەكتىڭ بارلاۋ سحەماسىن جاساۋ، مەنىمشە، بالەندەي قيىندىققا سوقپايدى عوي دەيمىن، — دەدى كوزىنەن ەكى ساۋساعىمەن سىپايى تۇردە التىن سىمدى كوزىلدىرىگىن الىپ. — ەمبى مۇنايشىلارى سوڭعى ون - ون بەس جىلدىڭ ىشىندە قاراتون، قارساق سەكىلدى مۇناي كاسىپشىلدىكتەرىن اشتى. سوندا پايدالانىلعان بارلاۋ سحەماسى وزەككە دە كەلىپ جاتىر. سول سحەمانى قولدانۋ كەرەك.
بۇل سحەما — ءبىرىنشى سكۆاجينا مۇناي قاباتىن كەزدەستىرگەننەن كەيىن، كەلەسى بارلاۋ سكۆاجينالاردى العاشقى جۇرگىزىلگەن سكۆاجينادان الشاقتاۋ قوندىرىپ، بىرتە - بىرتە وعان جاقىنداۋ ءادىسى ەدى. وسىلاي مۇناي الاڭىنىڭ كولەمى انىقتالادى. گەولوگتار تىلىمەن ايتقاندا، بەلگىسىزدەن بەلگىلىگە كەلۋ. بۇل ءادىستى، كوبىنە، امەريكاندىقتار قولدانىپ كەلگەن. ولار بۇنى «تاعى مىسىق» ءادىسى دەپ اتايدى. امەريكاندىقتار وسىنداي جولمەن ءجۇز سكۆاجينا جۇرگىزىپ، ونىڭ ەلۋىنەن مۇناي كەزدەستىرسە، سوعان ريزا. ويتكەنى وسىنىڭ ءوزى ولاردىڭ شىعارعان قاراجاتىن، ەڭبەگىن اقتايدى. ارينە، بۇلاي بارلاۋدىڭ وزىنە ءتان ەكى ەرەكشەلىگى بار. بۇل ءادىس، بىرىنشىدەن، كولەمى تار، كولدەنەڭى — ءبىر - ەكى كيلومەتردەن اسپايتىن شاعىن مۇناي الاڭىن، تۇزدى كۇمبەزدەردى — براحيان كلينالارىن بارلاۋعا قولايلى. ەكىنشىدەن، بۇل ءادىس ستانوك، كەن قۇرال - سايماندارىنىڭ، بۇرعىلاۋ جۇرگىزەتىن بريگادالاردىڭ جەتكىلىكتى بولعانىن كەرەك ەتەدى.
سالىمگەرەي سويلەپ بولىسىمەن، كەزەكتى جالەل الدى.
— عافۋ ەتىڭىز، قۇرمەتتى پروفەسسور، ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىزعا مەنىڭ كوڭىلىم تولمايدى، — دەپ باستادى ول ءسوزىن، — شىنىن ايتسام، ونداي سحەماعا قارسىمىن.
— نەگە؟—دەدى الدەكىم.
— ءقازىر تۇسىندىرەيىن. — ول الدەنەگە كويلەگىنىڭ ۇستىڭگى تۇيمەسىن اعىتتى.—«تاعى مىسىق» ءادىسى شاعىن الاڭعا جانە بىردەن جان - جاقتى جۇمىستى باستاپ جىبەرۋ ءۇشىن تەحنيكا مەن كىسىلەرى كوپ كەن ورىندارىنا قولدانۋعا ىڭعايلى. ال ءبىزدىڭ وزەك سەكىلدى داليىپ جاتقان جەرگە جارامايدى. ۇزىندىعى وتىز بەس، كولدەنەڭى ون كيلومەتردەن اسىپ كەتكەن مۇناي الاڭىن الدەقايدان باستاپ بۇرعىلاۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن قانشاما كۇش كەرەك؟ كەم دەگەندە، جۇزدەگەن سكۆاجينا وتكىزۋىمىز قاجەت. وعان تەحنيكانى جانە بريگادالاردى قايدان الامىز؟ ال ءقازىر ءبىزدىڭ بار بۇرعىلاعانىمىز — ەكى - اق ىزدەستىرۋ سكۆاجيناسى. ءدال بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان ون ستانوك، وعان ون بريگادا تابۋدىڭ ءوزى قول جەتپەس قيالمەن تەڭ دۇنيە.
— سوندا قانداي ءادىس قولدان دەيسىڭ؟—دەدى تاعى الگى داۋىس.
— ءقازىر... — دەدى جالەل. ول ءوز ويىن جالعاي ءتۇستى، — مۇندا ەسكە الاتىن تاعى ءبىر جاعدايىمىز بار. ول مىنay — قالىڭدىعى مىڭ مەتردەن استام جۇزدەگەن مۇناي، گاز قاباتتارى بار وزەك ءتارىزدى الىپتى ەمبى ءتارىزدى شاعىن مۇناي الاڭىمەن سالىستىرۋ ءۇشىن بۇرعى جۇرگىزسەك، بىزگە قۇرىعاندا ون جىل ءومىر كەرەك. ال مۇنايدى بۇگىن تابۋعا مىندەتتىمىز. وزەكتىڭ بار قورىن اشۋ جۇمىسىن ءارى كەتكەندە بەس جىلدىڭ ىشىندە بىتىرۋگە ءتيىستىمىز. بۇنى بىزدەن پارتيا، حالىق، ۇكىمەت تىلەپ وتىر. سوندىقتان بۇرعىلاۋ سحەماسىن باسقاشا قۇرۋدى ۇسىنام...
— ايتىڭىز! — دەدى سالىمگەرەي ءسال كۇلىمسىرەپ.
— ايتسام... — جالەل قابىرعاعا سۇيەپ قويىلعان تاقتايلارعا جابىستىرعان ايقىش -ۇيقىش گەولوگيالىق كارتا، دياگراممالار، رازرەزدەردىڭ قاسىنا باردى. — Miنe، ءبىرىنشى ءنومىرلى سكۆاجينا، — دەدى ول الدىڭعى قاتاردى كورسەتىپ،—بۇل تەرەڭ سترۋكتۋرالىق سكۆاجينانىڭ رازرەزى ءۇش توپقا بولىنەدى. ءبىرىنشى قابات — گاز قاباتى. ەكىنشى — مۇناي قاباتى. ال، ونان تومەن قاراي سۋ مەن مۇناي ارالاس قابات كەتەدى. ار جاعىندا مۇناي جوق. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وسى جوعارىدا كورسەتىلگەن ءۇش توپ رازرەزدەگى مۇناي، گاز توپتارىن ءۇش مەرزىمدە بارلاۋىمىز كەرەك.
— ول نە دەگەن ءسوز؟—دەدى تاعى ءبىر داۋىس ارت جاقتان، — قالاي تۇسىنەمىز؟
— ول بىلاي،—دەدى جالەل، — دوسسور سەكىلدى مۇناي الاڭى ءتورت قاباتتان تۇراتىن جەردى ءبىر سكۆاجينامەن ءبىر مەزگىلدە بۇرعىلاۋعا بولادى. ال، ءجۇز قاباتتان قۇرىلاتىن وزەك مۇناي الابىن ولاي بۇرعىلاي الاسىڭ با؟ وعان قانشاما جىل كەرەك. سوندىقتان، ءۇش توپتى ءۇش بولەك سكۆاجيندارمەن ءۇش مەزگىلدە بۇرعىلاۋ قاجەت.بىزگە كەرەگى مۇناي بولعاندىقتان، ءبىرىنشى كەزەڭدە بارلىق كۇش، قاراجات، ادام، ماماندار — ءبارى - ءبارى تەك مۇناي قاباتىن بارلاۋعا جۇمسالادى. ەكىنشى كەزەڭدە، مۇناي قاباتى مەن گاز قاباتىن بارلاۋ جۇمىسى قاتار جۇرگىزىلەدى. ال، ءۇشىنشى كەزەڭدە سۋ ارالاس مۇنايدى بارلايمىز.
شىنىندا، جالەلدىڭ ۇسىنىپ تۇرعان ءادىسى جاڭا ءادىس ەدى. وتىرعاندار ءۇن - ءتۇنسىز بىرەسە جالەلگە، بىرەسە تاقتاداعى سىزىقتارعا قارادى. ءۇي ءىشى ۇشقان شىبىننىڭ داۋسى ەستىلەردەي تىپ - تىنىش بولا قالدى.
جالەل اپپاق ورامالىمەن ماڭداي تەرىن ءسۇرتتى دە، سوزىنە قايتا كىرىستى.
— جوعارىدا ايتىلعان ءۇش توپتاعى ءار كەن قاباتتارىن بۇرعىلاۋدا سكۆاجينالاردىڭ ءبىر -بىرىنە ۇقسامايتىن، ءارقايسىسىنىڭ وزىنە ءتان وزگەشەلىگى بار، ءادىسى، تورى بولادى. ماسەلەن، مۇناي قاباتتارىنا ءبىز بۇرعىلاۋدى بىلايشا جۇرگىزەر ەدىك. — ول وتىرعانداردىڭ كوڭىلىن تاعى كارتاعا اۋداردى. — باسقاشا ايتقاندا، بۇرعىلاۋ سحەماسىن بىلاي قۇرار ەدىك.
جالەلدىڭ ويىنشا، وزەك مۇناي الاڭى التى پروفيلگە بولىنەدى. بارلاۋ ءدال ورتاداعى پروفيلدەن باستالادى. بۇل پروفيلگە ءبىرىنشى جانە ەكىنشى سترۋكتۋرالىق بۇرعىلاۋ سكۆاجيناسى ورنالاسادى ەكەن. كەلەسى بارلاۋ سكۆاجينالارى ولاردان ءسال قاشىقتاۋ جۇرگىزىلەدى. گەولوگتار تىلىمەن ايتقاندا، مۇنايى بار بەلگىلى سكۆاجينادان مۇنايى بارى، جوعى بەلگىسىز الاڭعا قاراي ءجۇرۋ. ياعني بۇرعىلاۋ ستانوكتارى مۇناي انىقتالعان، سىنالعان سكۆاجينالاردان باستاپ بىرتە - بىرتە جان - جاعىنا قاراي الىستاي بەرەدى. ال، ءار ءپروفيلدىڭ اراسى ەكى جارىم، جەكە پروفيلدەگى بارلاۋ سكۆاجينالاردىڭ اراسى ءبىر جارىم شاقىرىم. ءار سكۆاجينا وزىنە ارنالعان تاپسىرماسىنا قاراي شاحمات كوزدەرىندەي ءبىرى مەن ءبىرى قيعاش ورنالاستىرىلادى.
كەلەسى ساندى بارلاۋ سكۆاجيناسىن بەلگىلەردە وتكەن سىناۋ سكۆاجيناسى كورسەتكەن مۇناي مەن سۋدىڭ تۇيىسكەن تۇسى ەسكە الىنىپ وتىرىلادى.
مىنە وسىلاي قويىلعان الپىس سكۆاجينالار، جالەلدىڭ ويىنشا وزەك الاڭىنىڭ مۇناي قورىن تەگىس انىقتاپ بەرۋگە ءتيىستى.
— وسى جۇمىستىڭ ءبارىنىڭ بىتۋىنە ءتورت جىل ۋاقىت كەرەك، — دەپ جالەل ءسوزىن ءبىتىردى.
وسىلايشا جۇرگىزىلگەن ادىسپەن، بىرەن - سارانى بولماسا، بارلاۋ سكۆاجيندارى ءوزىنىڭ مىندەتتەرىن ورىندادى. ارينە، بۇل سوڭىنان انىقتالدى عوي. ال، ءقازىر شە؟ جالەل ءوزىنىڭ ۇسىنعان بارلاۋ ادىسىنە قانشاما سەنگەنمەنەن، ازىرگە بۇل جوبانىڭ نەمەن تىناتىنى بەلگىسىز. جەر استىنداعى مۇناي ساندىققا سالىپ قويعان مۇلكىڭ ەمەس، ەگەر بولجاۋىڭ دۇرىس شىقپاسا قانشاما قاراجات، ەڭبەك، ۋاقىت زايا كەتپەك. سويتكەنمەنەن دە، قورىقپاۋ كەرەك. عىلىمي دالەلدەنىپ تۇرعان ويدان باس تارتۋ — اسكەردىڭ العالى تۇرعان قامالىنان شەگىنۋمەن بىردەي. قيىندىقتى تەك قورىقپاعان عانا جەڭەدى. سول جۇرەكتىنىڭ ءبىرى — جالەل.
كوپ ادام سويلەدى. بىرەۋ قارسى، بىرەۋ جاقتايدى. كوبى جالەل جاعىندا.
— جالەل بەستىبايەۆتىڭ ۇسىنعان ءادىسى مۇناي زەرتتەۋدە سيرەك قولدانىلاتىن جاڭا ءادىس، — دەدى ءسوزدى قورىتقان سالىمگەرەي،— تەك ناتيجەلى بولۋىن تىلەيىك.
ءۇش كۇننەن كەيىن سالىمگەرەيدەن وزگەسى الماتىعا ءجۇرىپ كەتتى. ال، ءبىر جەتى جەتپەي بۇل بارلاۋ سحەماسىن قازاقستان كەن زەرتتەۋ مينيسترلىگىنىڭ قۇراماسى دا بەكىتتى.
وسىلاي وزەك مۇنايىنىڭ تاعى ءبىر جاڭا كەزەڭى، ۇلكەن مۇناي ءۇشىن جاڭا تارتىس – كۇرەسى باستالدى.
جالەل وسى بەكىتىلگەن سحەمادا كورسەتىلگەن گەولوگيالىق كارتالاردى الدىنا جايىپ قويىپ، ويدا وتىرعاندا، ۇيگە جاندوس كىرىپ كەلدى. بۇل — قانداي قيىن جۇمىستا جۇرمەسىن، ۇستىندەگى كويلەگىنىڭ جاعاسى كىرلەپ، كەنەپتەن تىگىلگەن جەڭىل كوستيۋمىنىڭ قىرى سىنىپ ۇيپالانىپ كورمەيتىن ادام. سول ادەتتەگىسىندەي مۇپ - مۇنتاز ءساندى قالپى. تەك بوتينكاسىنىڭ ۇستىندەگى شاڭى جاڭا عانا دالا جاققا بارىپ قايتقانىن اڭعارتادى! جۇزىندە ءسال ابىرجىعاندىق بار.
— ۆالەنتين شيلوۆتىڭ سكۆاجيناسىندا بولدىم، ءبىر مين ءتورت ءجۇز مەتردەن اسىپ كەتىپتى، — دەدى ول بايسالدى ۇنمەن، ورىندىققا جايعاسىپ وتىرىپ جاتىپ. — ال، حالەل قوندىرعىسىن جيناپ جاتىر. ۇمىتپاسام، ونى مىنا تۇسقا تۇرعىزامىز دەپ ەدىك قوي، ءا؟—ول تۇرەگەلىپ جالەلدىڭ الدىندا جاتقان گەولوگيالىق كارتانىڭ بىرەۋىن تاۋىپ الىپ، بولاشاق سكۆاجينانىڭ قاي جەردەن قازىلاتىنىن كورسەتتى. — مىنا بەلگى عوي دەيمىن؟
— ءيا، سول جەر... دۇرىس، — دەدى كارتادان كوزىن الماي جاندوس. — ءبىراق وزەكتىڭ ءدال وسى تۇسىندا مۇناي بارىن نەمەن دالەلدەيمىز؟
— ادامدا ينتۋيسيا دەگەن بار ەمەس پە؟ جانە ونىڭ ۇستىنە، مىنا سكۆاجينالاردىڭ رازرەزدەرى دە مۇنايدىڭ وسى تۇستا جاتقانىن كورسەتپەي مە؟
— ەگەر بۇل ارادان قاتەلەسسەك، سەنىڭ ينتۋيسياڭنىڭ بىزگە قانشاعا تۇسەتىنىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەمىن. قۇرىعاندا جارتى ميلليون سوم اقشا.
— انەكەي!
ەكەۋى دە ۇندەمەي قالدى. ءارقايسىسى ءوز ويىنىڭ ق ۇلى ءتارىزدى، ءدال ءقازىر ءبىر دارمەنسىز جاندار سەكىلدى.
— سوسىن، — دەدى ءبىر كەزدە جاندوس. — بۇرىنعى سحەمالاردى ۇسىنعان سالىمگەرەي عوي. ەگەر ەڭبەگىمىز زايا كەتسە...
— و كىسىنىڭ دە قاتەلەسكەنىن بوس قازىلعان مىنا سكۆاجينالار كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟ ەسەپ - قيساپ جۇرەتىن ينجەنەرلىك عىلىمعا اتاق، ابىروي بوگەت بولا المايدى. ءار نارسەنىڭ ءوزىنىڭ رەتى بار...
— مىسالى، ماحابباتتىڭ دا دەيسىڭ عوي؟
جالەل وسى ارىق، جۇدەۋ ءوڭدى، كۇنگە كۇيىپ توتىعىپ كەتكەن، جۇزىنە جولاق سىزىقتارى تۇسكەن كىسىگە «بۇل قاي ويىنىڭ، بۇل جەردە ماحابباتتىڭ قانداي قاتىناسى بار؟» دەپ سۇراماق بوپ تاڭدانا قارادى. جاندوس كۇلىمسىرەدى.
— ءسىرا، مەنى وزىڭدەي جىگىت بولىپ كورمەدى دەيسىڭ بە؟
جاندوس كوز جىبەرىپ تۇرعان تەرەزە جاققا جالەل دە بۇرىلدى. «گاز-69» ماشينادان تانا ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. شاماسى، الىستاعى بۇرعىلاۋ قوندىرعىسىنا بارىپ قايتقان ءتارىزدى. جالەلدىڭ جۇرەگى ادەتتەگىسىندەي تاعى تىپىرشي قالدى. عاجاپ! انەۋكۇنگى جۇمىسشىلار كەتپەكشى بولعان كۇننەن كەيىن بۇل ەكەۋى كەزدەسكەن جوق، كەزدەسپەسە دە، ءبىراق بىرىنەن - ءبىرى ءبولىنىپ كەتە الماعانداي. اسىرەسە، جالەل ءوزىن وسى ءبىر قارا تورى قىزعا كوزگە كورىنبەس شىنجىرمەن بايلانىپ قالعانداي سەزىنگەن. سودان بەرى ەكەۋى ەكى جاقتا جۇرسە دە، ويى تانانى ىزدەپ تىنىم تاپپاعان. مىنە، قازىردە دە سول قىزبەن الىستان تىلدەسىپ تۇرعانداي.
جالەلدىڭ داۋسى: «مەن سەنىمەن سويلەسۋگە قۇمارمىن، نەگە كورىنبەي كەتتىڭ، ۇيگە كىرسەيشى».
تانانىڭ داۋسى: «جوق، ءازىر كىرمەيمىن، جۇمىسىم بار، كورگىڭ كەلەتىنى راس بولسا، ءالى دە ساعىنا ءتۇس».
تانا ماشينادان ءتۇسىپ، ادام قىزىعارلىق ءبىر ءساندى جۇرىسپەن، اياعىن ىرعالتا باسىپ ءوز بولمەسىنە كىرىپ كەتتى.
جالەل جاندوسقا بۇرىلدى..
— جاراتىلىس ەرەجەگە، زاڭعا باعىنعانمەن، — دەدى وعان، — ادامنىڭ ويلاعانى ۇنەمى دالمە - ءدال شىعا بەرمەيدى عوي. ال، ءبىزدىڭ مىندەتىمىز — ويلاعانىمىز بىردەن بولمادى دەپ توقىراپ قالماي، ىزدەي بەرۋ.
— دۇرىس، — دەدى جاندوس. — قوندىرعىنى سول ءوزىڭ ويلاعان جەرگە كوشىر. تاۋەكەلسىز ءبارىبىر ەشتەڭە شىقپايدى.
جالەل قۋانىپ قالدى.
— راقمەت.
جاندوس جالەلگە وتە ۇنايتىن. ۇنەمى وسىلاي. ەگەر ءىستىڭ باعىتىن، يدەياسىن ءجون كورسە، جاندوستىڭ قانداي جۇمىستان بولسا دا باس تارتپايتىنىن جالەل بايقاپ قالعان. مۇندايدا ەكسپەديسيا باستىعى جاۋاپكەرشىلىكتەن دە، قاراجاتتان دا قاشپايدى. ادەتتەگى سابىرلى ۇنىمەن «جارايدى» دەيدى دە قويادى. جاندوس ءوز كابينەتىنە شىعىپ كەتتى. جالەلدىڭ ويى كەنەت قايتادان تانانى ىزدەپ تاپتى. جوق، تانا ەكەۋى بايلانعان شىنجىردىڭ ءبىر باسى «بەرى ءجۇر» دەپ بۇنى ءوزى وتىرعان بولمەگە قاراي تارتىپ بارا جاتقانداي كورىندى جالەلگە.
مۇنداي تولقىعان جاعدايدا جالەل دۇنيەنى تەك ءوز تۇرعىسىنان عانا ۇعا الاتىن. ەگەر كوڭىلى قايعىلى بولسا، كوك اسپان دا وعان كۇڭگىرت تارتاتىن. ال، قيالى كوككە شارىقتاعان قۋانىشتا تۇرسا، بۇلتتى اسپان دا كەنەت مولدىرلەنىپ، ايناداي اشىق بوپ ەلەستەيتىن. مۇندايدا جالەلگە، پابلو پيكاسسو سالعان سۋرەتتەردەي، ادەتتەگى ومىردەن تىس ويىن بيلەگەن الەمنىڭ تەك يدەياسى، ءوزى عانا ۇناتقان، ءوزى عانا كورە بىلگەن بەينەسى عانا قالاتىن.
مىنە، سوندىقتان ءقازىر جالەل ءۇشىن بار الەم، ىزدەپ جاتقان مۇناي دا، قازىلىپ جاتقان سكۆاجينا دا، الدىنداعى چەرتەج سىزىقتار دا، ءبارى - ءبارى جوعالادى دا، كوز الدىندا تەك تانا عانا قالادى. مۇندايدا ول ءوزىنىڭ ءىس - ارەكەتىن، قيمىلىن، تىلەك - ارمانىن اقىل -ويىنا باعىندىرا المايتىن، ءبارىن جۇرەكتىڭ دەگەنىنە، سوعۋىنا بيلەتەتىن. وسىنداي جاعدايدا ول گۇلجامالعا دا عاشىق بولعان. وسىنداي جۇرەك قالاعان مينۋتتاردا تاناعا دا عاشىق بولىپ ۇلگىرگەن ءتارىزدى.
عاشىقتىق، ەرلىك اقىلدان گورى سەزىمنەن تۋادى. ادام كەيدە بىرەۋدى بىردەن نەگە ۇناتتى — ءوزى دە بىلمەۋى مۇمكىن. ونى تارتقان ءتۇرى مە، الدە مىنەز - قۇلقى ما، نە بولماسا جانىن تەبىرەنتكەن اسەم ءانى مە — دالمە-دال ايتۋى قيىن... ءبىراق شىن جاقسى كورگەن ادام ءبارىن دە بىلەدى. شىن جاقسى كورۋ — عاشىقتىق، ادامنىڭ تۇرىنەن، مىنەز قىلىعىنان، اقىل - ويى، سانا - سەزىمىنەن، كىسىنى كىسى ەتىپ تۇرعان بۇكىل قاسيەتىنەن، جان - ءتان گارمونياسىنان تۋادى. شىن ءسۇيۋ — ادامدى تۇگەلدەي ءسۇيۋ.
بىرەۋلەر «ماعان ونىڭ ەڭ الدىمەن قوس بۇرىمى كوزىمە ءتۇستى، قوس بۇرىمىنا عاشىق بولدىم» دەيدى. ال، ەگەردە سول قىز، نە كەلىنشەك ەرتەڭىنە الگى قوس بۇرىمىن كەسىپ تاستاسا، كەشەگى ۇناتقان ادام بۇگىن ونى ۇناتپاي قالۋعا ءتيىستى مە؟ نە بولماسا، «مەنى عاشىق ەتكەن جاۋدىراعان بوتا كوز» دەيدى بوتەن بىرەۋ. ال جارايدى، سۇيگەن ادامىڭنىڭ ءبىر كوزىنە تاس ءتيىپ زاقىمدانسا كىسى دەرەۋ كەشەگى سۇيگەنىن جەك كورە قالا ما؟ جوق، شىن ماحاببات ادامنىڭ ءبىر مۇشەسىنە، نە ءبىر قىلىعىنا قىزىعۋدان تۋمايدى، سول ادامعا جالپى قىزىعۋدان تۋادى. جالەلگە تانا بىردەن ۇنادى. جاۋدىراعان بوتا كوزى دە، تالدىرماش كەلگەن دەنە قۇرىلىسى دا، شويىن قاراعا ىزالانعان ءپىشىنى دە، دىرىلدەي شىققان كۇمىس داۋسى دا — ءبارى - ءبارى جىگىتتىڭ جۇرەگىنەن بىردەن ورىن الدى. سويتسە دە، اسىرەسە وزىنە جاۋدىراي قاراعان قاراقات كوزى ەسىنەن كەتپەدى. وسى ءبىر كوز انەۋ كۇنى ىشىنە وت تاستاپ، سول وت بىرتە - بىرتە ءون بويىن بالقىتىپ، ءقازىر ورتكە اينالىپ بارا جاتقانداي سەزىندى جالەل.
الگى كوزگە كورىنبەس شىنجىر ونى بوساتپادى، جالەلدى ەركىنە قويماي تارتىپ، تانانىڭ كابينەتىنىڭ ەسىگىن قاققىزدى.
— كىرىڭىز!—دەپ سىزىلا شىققان قوڭىرقاي ادەمى داۋىس.
جالەل كىردى. تانا ەكى بىلەگىن سىبانىپ جىبەرىپ الدىنداعى كەرن - تاستاردى كىشكەنتاي بالعاسىمەن ۇرعىلاپ، بىردەمە ىزدەپ جاتىر ەكەن. كەنەت كوستيۋمىنىڭ ومىراۋى اشىلىپ كەتكەن. ار جاعىنان اق جىبەك كويلەگىنىڭ ءوڭىرى كورىنىپ تۇر.
— قارىنداسىم، امانسىز با؟—دەدى جالەل.
قىز باسىن كوتەرىپ الدى. توستاعانداي بوتا كوزى جارق ەتە قالدى.
جالەلدىڭ ىشكى داۋسى: «كوزى قانداي ادەمى ەدى. تۇنىپ قالعان قاراسۋداي ءتۇپسىز...»
— ءوزىڭىز دە امانسىز با؟ — قىز جىميا كۇلىمسىرەدى.
قىزدىڭ ىشكى داۋسى: «انەۋگىدەن بەرى نەگە ىزدەپ كەلمەدىڭ؟ الدە مەنىڭ بارعانىمدى كۇتىپ ءجۇردىڭ بە؟»
— جۇمىسىڭىزبەن ابدەن تانىسىپ بولدىڭىز با؟ ءتارتىپ بويىنشا گيدروگەولوگ باس گەولوگتىڭ بولىمىنە جاتادى، ءىسىڭىزدىڭ بارىسىن ءبىر حابارلاپ قويۋىڭىز كەرەك ەدى عوي، — دەدى جالەل.
جالەلدىڭ ىشكى داۋسى: «قاپ! بوتەن ءسوز تابا المادىم با؟ بىردەن باعىنىشتى ەكەنىن ايتقانىم ساسقانىم با؟»
— ءالى جاعدايمەن دۇرىستاپ تانىسا الماي جاتىرمىن، — دەدى تانا، — قىزمەت ەرەجەسىمەن تانىسىپ، ۋاقىتى جەتكەندە باياندايمىن عوي دەپ ءجۇر ەدىم.
ىشكى داۋسى: «ءوزىم دە سويلەسكىم كەلىپ - اق ءجۇر: رەتىن تابا الماعانىمدى بۇل قايدان ءبىلسىن!»
— دەمەك، سۋ ماسەلەسى ءقازىر ەڭ اۋىر ماسەلە بوپ تۇر عوي، تەزىرەك تانىسقانىڭىز ءجون بولار، — دەدى جالەل تەرەزە الدىنا قاراي بارىپ.
جالەلدىڭ ىشكى داۋسى: «قاپ! سويلەسپەي جاتىپ بۇنىم نە؟ ايتايىن دەگەنىم وسى ما ەدى؟»
قىزدىڭ ىشكى داۋسى: «بۇنىسى نەسى كەلمەي جاتىپ؟ باستىق ەكەنىن كورسەتكىسى كەلە مە؟.. ايتسە دە ءوزى جامان جىگىت بولماۋى كەرەك».
— سۋدىڭ كەرەك ەكەنىن مەن دە بىلەمىن، — دەدى قىز وكپەلەپ قالعانداي. — تانىسىپ - اق جاتىرمىن... از كۇندە ءبارىن بىردەي بىلە قويۋ قيىن..
جىگىتتىڭ ىشكى داۋسى: «رەنجىتىپ الدىم بىلەم. قاباعىن شىتقانى قانداي ادەمى ەدى! جوق، ابايلاپ سويلەيىنشى».
— ارينە عوي، — دەدى جالەل كۇلىمسىرەپ. — مەنىكى ءجاي اشەيىن، جاردەمىم كەرەك بولسا دەگەن وي...
قىزدىڭ ىشكى داۋسى: «باسە! تىم اسىعىس كەتپەگەنىڭ ءجون بولار. ءوزى شىنىندا دا جاقسى جىگىت ءتارىزدى. ءبىراق كوزى نەگە مەنى ءىشىپ - جەپ بارا جاتىر؟ تەك جاردەم بەرگىسى كەلگەنى ءۇشىن بە؟..»
— جاردەم بەرەمىن دەگەنىڭىزگە راحمەت!—دەدى تانا قايتادان بالعاسىن قولىنا الىپ الدىنداعى سۇرعىلت پيتى ۇرعىلاي باستاپ. — جاردەم سۇرار كەزىمدە ءوزىم دە كەلەرمىن.
جالەلدىڭ ىشكى داۋسى: «تەزىرەك كەل. ساعىنا كۇتەمىن!»
— وندا جۇمىسىڭىزعا بوگەت بولمايىن، — دەدى ول ەسىككە تاياي بەرىپ، — مەنىڭ كابينەتىم ءتورتىنشى ەسىك.
— بىلەمىن.
جالەل شىعىپ كەتتى.
قىزدىڭ ىشكى داۋسى: «وت الۋعا كەلگەن جوق ەدىڭ عوي، كىشكەنە تۇرا تۇرساڭ قايتەتىن ەدى؟ ءوزىم دە قىزىقپىن، وسىنداي جىگىتتەرمەن كەزدەسسەم سويلەسەتىن ءسوز تابا الماي قالامىن. دۇنيەدە وسى ماڭعىستاۋدىڭ سۋىنان بوتەن ءومىر جوق پا ەدى؟ الدە سويلەسەتىن باسقا ءسوز قۇرىپ قالىپ پا ەدى؟»
جالەل ءوز كابينەتىنە كەلگەننەن كەيىن تاعى ويعا كەتتى.
— قانداي ادەمى قىز؟ «شۋ» دەگەننەن وزىمە باعىنىش ەكەنىن ايتىپ شوشىتىپ العان جوقپىن با؟ سويتكەن ءتارىزدىمىن. مەنى ءبىر تاس مىنەزدى، قاتتى ادام ەكەن دەپ ويلاپ قالدى عوي. ءبىراق تانا مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ الاي – دۇلەي بوپ كۇيىپ جاتقانىن قايدان ءبىلسىن!»
جوق، تانا ءبارىن دە ۇققان. ويتكەنى ءدال ءقازىر ءوزىنىڭ دە جۇرەگى الاسۇرىپ ورتەنۋدە ەدى.
جالەل ءتاتتى ويىن بۇزا الماي ءالى دە ۇزاق وتىردى. كەنەت ۇيگە جاندوستىڭ كومەكشىسى — بالا جىگىت كىردى.
— جالەل اعاي، — دەدى ول. — ەردەن اعاي ءسىزدى شاقىرىپ جاتىر.
— ەردەن؟ و كىسى كەلىپ پە ەدى؟
— ءيا، جاندوس اعاي بۇرعى مۇنارالارىن ارالاپ كەتكەندە كەلگەن. مەن اەروپلان الاڭىنا ماشينا جىبەرگەم. مەيمانحاناداعى بولمەدەن شايىن ءىشىپ، كونتورعا كىرىسىمەنەن سىزدەردى شاقىرتتى.
ەردەن مالقوجين — قازاقستان كەن زەرتتەۋ مينيسترلىگىنىڭ مۇناي جاعىن باسقاراتىن ۇلكەن جاۋاپتى قىزمەتكەرى.
— ءقازىر، — دەدى جالەل.
بالا شىعىپ كەتتى، جالەل قاعازدارىن ىڭعايلاپ، وزىنە كەرەك ءبىر پاپكانى قولىنا الدى.
— ءبىر ىڭعايسىز كەزدە كەلدى - اۋ، — دەدى ول وزىنە - ءوزى. — ويتكەنى ەردەن قاتال، شارت تا شۇرت مىنەزدى كىسى ەدى. ول كەلگەن كەزدە قاي كاسىپشىلىكتە بولماسىن تىنىش كۇن كەنەت داۋىل تۇرعانداي وزگەرىپ جۇرە بەرەتىن.
جالەل الدەنەنى ءسال ويلانىپ تۇردى دا، شىعىپ كەتتى.
ەكىنشى ءبولىم
I
جالەلدىڭ كوڭىلىنە جورعاعا مىنگەندەي جەل بەرگەن، قيالىن قياعا سەرپىندىرگەن — وسى ءوڭىر.
راس، بۇل كەلمەستەن بۇرىن، جەتىبايدا مۇناي شەبەرلەرى № 18 سترۋكتۋرالىق ىزدەۋ كراليۋس سكۆاجيناسى جارتى كيلومەترگە ءسال جەتپەيتىن تەرەڭدىكتەن گاز فونتانىن اتقىزدى. ودان ءارى بۇرعىلاعاندا، تىم تەرەڭدە ۇلكەن مۇناي قورى جاتقانى انىقتالدى. سودان كەيىن عانا جۇمىس وزەكتە قايناي باستادى. ەندى، مىنە، جالەل ۇسىنعان جوبامەن حالەلدىڭ ەكىنشى بارلاۋ سكۆاجيناسى جۇرگەلى دە ءبىراز ۋاقىت بولىپ قالدى. جاڭا سكۆاجينا تەرەڭدىگى بەلگىلەنگەن مەجەدەن اسىپ كەتكەن. ءبىراق جەر استىنان اتقىلاعان تاۋ - كەن جىنىسى تاسىنان مۇناي بىلىنبەگەن. كەن زەرتتەۋشىنىڭ كوڭىلىنە تاعى كۇدىك كىردى. حالىق ءىسى ناتيجەلى بولۋى كەرەك. قانشاما قاراجات شىعىپ جاتىر، ال مۇنايدان ەش دەرەك ءالى جوق. مۇنايدىڭ بارىنا ىشتەي سەنسە دە، وزىنەن - ءوزى ابىگەرلەنىپ «راسىمەنەن قاتە جولدامىن با؟» دەپ قوبالجي ءتۇستى. باس گەولوگ وسىنداي حالدە جۇرگەنىندە، حالەلدىڭ بۇرعىلاۋ — بارلاۋ تەرەڭ سكۆاجينانىڭ سىناۋ كەزىندە ون جەتىنشى مۇناي قاباتىنان كەنەت فونتان اتىلدى. فونتان اتىلدى دەگەن ايتۋعا وڭاي، ال بۇنىڭ نە ەكەنىن كوزبەن كورسەڭدەر! كۇن شىعىپ كەلە جاتقان مەزگىل ەدى. اسپان ايناداي اشىق بولاتىن. كەنەت ءيىن ولكەنىڭ قۇبىلا جاعىنان بيىكتىگى جەتپىس-سەكسەن مەتر جوعارى كوتەرىلگەن قاراقوشقىل بۇلت كورىندى. قانداي عاجاپ! قانداي سۇلۋ سۋرەت! پوسەلكەدەگى قۇرىلىسشىلار تەگىس دالاعا شىعىپ قاراپ تۇر. ءبىرىن - ءبىرى قۇتتىقتاپ، قۇشاقتاپ ءسۇيىسىپ جاتىر. پوسەلكەدەن جەڭىل ماشينامەن سكۆاجينا قاسىنا جەتكەن جاندوس، يۋريي، جالەلدىڭ ەكى ەزۋلەرى ەكى قۇلاعىندا، ۇستەرىندەگى تازا كيىمدەرىنە قاراماي، ماي - ماي بولعان حالەلمەن كەزەك - كەزەك قۇشاقتاسىپ، قۇتتىقتاپ كۇلىسىپ جاتىر. ءبىراق موتورلاردىڭ گۇرىلى، كوككە اتىلعان مۇناي فونتانىنىڭ گۋىلى بۇلاردىڭ جاي ءسوزى تۇگىل، ايقايلارىن دا ەستىرتەر ەمەس. ايتەۋىر، باستىقتاردىڭ جاقسىلىق ايتىپ جاتقانىنا شەك كەلتىرمەگەن جۇمىسشىلار دا باستارىن يزەپ كۇلىم - كۇلىم ەتەدى.
شاتتىقتىڭ شەگى جوق، ويتكەنى، بۇل — ماڭعىستاۋدا، جوق، بۇكىل قازاق جەرىندە اتىلعان ۇلكەن مۇناي فونتانى! جەر استىنان قازاقستاننىڭ ۇلكەن مۇنايىنان العاشقى قۋانىش حابارىن اكەلگەن التىن قاناتتى قارلىعاشى!
فونتاننىڭ كۇشتىلىگى سونشالىق 10 ميلليمەتر شتۋسەردەن تاۋلىگىنە 80 توننا مۇناي كوككە كوتەرىلدى.
قانداي جەڭىس! بۇعان كىم ماقتانباس! جۇرتتىڭ ءبارى دە كۇيىپ تۇرعان كۇننىڭ ىستىعىندا، تاڭدايلارى كەۋىپ شولدەپ تۇرعاندارىن دا ۇمىتقان. تەك كوڭىلدەرىن تەلەگەي تەڭىزدەي بوپ قۋانىش بيلەگەن.
جالەل بۇگىن دە ەرتە تۇرعان. كۇن كوتەرىلىپ، كەڭسەدە جۇمىس باستالعانشا، پوسەلكە سىرتىنا شىعىپ، سەرۋەندەپ قايتۋ بۇعان ادەتكە اينالعان. مۇندايدا وزىنە تەك قيالىن عانا سەرىك ەتەتىن. ال، قيال دەگەن التىن قۇس، كەيدە بۇنى ۇشقىر قاناتتارىنا وتىرعىزىپ الىپ، بۇگىنگى كۇننەن اكەتىپ، حالقىڭنىڭ وتكەن كۇندەرىنە سەرۋەندەتەتىن. جالەل بۇگىن دە وسىنداي كۇيدە ەدى.
بۇل جەردە كىم بولماعان، قاي زاماننان ەل تۇرمادى. گەولوگ - ارحەولوگ الان مەدويەۆ تەڭىز جاعاسىنداعى سارتاس قىرقاسىنىڭ جانىنان پالەوليت داۋىرىنە جاتاتىن العاشقى ادامداردىڭ مەكەن ورنىن اشقان. سول جەردەن تاستان جاسالعان پىشاق، نايزا ۇشىن، تاعى سونداي تاس قۇرالداردى تاپقان. سونداي - اق، استراحان قالاسىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى كۋروچكين وسىنداي تاس زاتتاردى قۇلاندى ارالىنىڭ ماڭىنان قازىپ العان. ال بوزاشى تۇبىندەگى «جەتىۇيىك» اتالاتىن قولدان جاسالعان ادىر، توبە، ۇيىلگەن توپىراقتار وسى ارادا بۇدان ەكى - ەكى جارىم مىڭ جىل ءومىر سۇرگەن ماسساگەت تايپاسى كوسەمدەرىنىڭ مولاسى ەمەستىگىنە كىم كەپىل؟ وسىنىڭ ءبارى ماڭعىستاۋ دالاسىن كونە زاماننان ەل جايلاعان جەر ەكەنىن دالەلدەمەي مە؟ راس، عالىمدار ءبىزدىڭ پلانەتامىز — جەر شارىمىز جارالعالى ءتورت ميلليارد التى ءجۇز ميلليون جىل ءوتتى دەيدى. بۇعان قاراعاندا، ماڭعىستاۋدا ادام پايدا بولعان شاق ۇشى - قيىرى جوق دۇنيە ءومىرىنىڭ ءبىر ءتۇنى سەكىلدى، ءبىراق سول ءتۇنى قانداي كۇيدە ءوتتى؟ ۇنەمى ىزعىرىق سوققان قارا تۇنەك الدە جۇلدىزدارى جارقىراعان التىن ايلى بولدى ما؟
ماڭعىستاۋ — ەۆروپا مەن ورتا ازيانىڭ ساۋدا جۇيەسى، ەكى مادەنيەتتىڭ توعىسقان جەرى. بۇل — ەۆروپادان ورتا ازياعا، يندياعا باراتىن كەرۋەن جولىنىڭ ءۇستى.
سول سەبەپتەن دە، مۇندا نە كوپ بولعان، قىرعىن كوپ بولعان. بەينەۋ مەن كەتىكتىڭ ورتاسىندا ءۇشحان دەگەن جەر بار. ءبىر كەزدە بەينەۋ، كەتىكتەگىدەي بۇل ارادا دا ادەمى كەرۋەن سارايى تۇرعان. اڭىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وسى ارادا سىرتقى جاۋىنا قارسى شىعۋعا حورەزم، وگىز، قىپشاق حاندارى كەزدەسكەن كورىنەدى. سوندىقتان، بۇل جەر ءۇشحان اتالعان ەكەن. بۇل قاي كەز؟ قازاق جەرىندە وگىز حاندىعىنىڭ دا ءومىر سۇرگەن تۇسى عوي. وڭتۇستىكتەگىدەي مۇندا دا وگىزتوبە، وگىزارنا دەگەن جەرلەر بار. سوعان قاراعاندا، بۇل حاندىق تا ءبىراز جەردى العان ءتارىزدى. ارينە، ءۇشحان تەككە باس قوسقان جوق، سىرتپەن سوعىسپاعان كۇندە دە ءوزارا سوعىستى. وسىنداي قانتوگىس قىرعىننىڭ بىرىنەن قالدى ما، وڭتۇستىك بوزاشى ويپاتىندا قوشاق قىرعىن دەگەن جەر بار. قاپتاعان بەيىتتى قاۋىم. ال، ءبىر كەزدە وسى ارادا مادەنيەتتى ەل بولعان. ءۇش مەتر، ەكى مەتر جەرلەردەن قازعاندا كوپتەگەن قۇمىرا، فارفور سىنىقتارى شىققان. وسىنداي قىرعىن ورىندارى بۇل ماڭعىستاۋدا تولىپ جاتىر.
ماڭعىستاۋدا نە كوپ اۋليە زيراتتارى كوپ. اتاۋلىسى الپىستان اسادى دەيدى. جانە ءبىر عاجابى وسى اۋليەلەردىڭ كوبى (ءبارى دەسە دە بولادى) جاۋ قولىنان ولگەن. ءسىرا، ەلى، جەرى، سۋى ءۇشىن قازا بولعان ۇلدارىن اۋليە اتاۋ ءبىر كەزدە بۇل ەلدە ادەت بولعان ءتارىزدى.
جالەل ماڭعىستاۋ دالاسىندا اۋىزدان-اۋىزعا كوشكەن اڭىزداردى ەستىگەن، تاس مۇرا، اۋليەلەردىڭ مەشىت، زيراتتارىن ءوز كوزىمەن كورگەن. قالماق قىرىلعان، الاڭ جەڭىلگەن ادىر، توبەلەردىڭ باستارىنا شىعىپ سوناۋ وتكەن كۇندەرگە كوز جىبەرگەن. سوندا جالەلدىڭ بار تاپقانى، وسى ءوڭسىز سۇر دالادا ءومىر بويى قىرعىن سوعىس بولعان. ءبىر حالىق ءبىر حالىقتى شاپقان. كۇشى جەڭگەنى، كۇشسىزىن تالاعان. سوندا نە ءۇشىن؟ وسى ەگىن ەكسەڭ شىقپايتىن، سۋى استىنا بىتكەن، قۇلازىعان قۋ دالا ءۇشىن بە؟ الدە؟ الدە؟.. جوق، بۇنىڭ استىندا نە جاتقانىن كوشپەلى ەل ەش ۋاقىتتا بىلمەگەن.
مۇندايدا جالەلدىڭ كوڭىلى كەنەت كونە زاماننان اۋىپ، بەرتىنگى كۇنگە، شىڭعىسحان شابۋىلىنان كەيىنگى كەزەڭدەرگە اۋاتىن.
جالەل ءالى وسىنداي ويدا تۇر. تاڭ اتقان. ءبىراق ءالى كۇن شىقپاعان كەز. ول پوسەلكە سىرتىنداعى قىرقاعا كوتەرىلدى. كوزى الىستاعى جاڭا الاۋلانا باستاعان كوكجيەككە ءتۇستى.
تۇندە ەسكى اقىندار ولەڭدەرىن وقىعان. دەنى وسى ءوزى تۋىپ، وسكەن اتامەكەن جەرلەرىنىڭ جىرلارى ەكەن. ءوز زاماندارىنىڭ قايعى - مۇڭىن، زارىن ۇرپاقتارعا قالدىرعان.
سول تۇندەگى وقىعان جىرلارىنىڭ اسەرى قيالىن قوزعادى ما، كەنەت تاعى ول حالقىنىڭ وتكەن ومىرىنە شومىلىپ كەتتى. ءتورت تۇلىك مال ءوسىرىپ، قىس قىستاپ، جاز شىعا كۇلسارى ءجۇندى ارۋانالارىن ىڭىرانتا ۇدەرە كوشىپ، ءبىر شەتى ەدىل وزەنىنىڭ تومەنگى ەتەگىنە، ەكىنشى شەتى ارال تەڭىزىنىڭ قۇمدى، تاقىر جاعالاۋلارىنا، تورعاي، ىرعىز وزەندەرىنىڭ كوكپەكتى وڭىرىنە دەيىن باردى. ال كۇز تۇسە اتام زاماننان بەرگى ادەتى بويىنشا ورىستاردىڭ قازاق جەرىنىڭ شەتىندەگى بەكىنىس شاھارلارىنان شاي - شەكەر، ازىق-تۇلىك الىپ، ءباز - باعزى كونە قىستاۋى ماڭعىستاۋعا كەلدى.
جالەل تۇندەگى وقىعان تولعاۋ، جىرلارىن ەسىنە ءتۇسىردى. قاشاعان جىراۋ ايتقانداي:
ماڭعىستاۋدى جايلاعان
جۇرت ورنىنا قاراساڭ،
تالاي ەل بولعان جەر ەكەن.
بۇل ارادا سان ەل وتكەن. ءبىر كەزدە حازاردا، قارلۇقتا، سەلجۇك تۇرىكمەندەرى دە سەڭسەڭ بورىكتەرىن جەلكىلدەتىپ ماڭعىستاۋدىڭ قۇمدى دالاسىن كەزگەن. ساق تا، داي دا، كونە قىپشاق تا بۇل دالادا بولعان.
ءبىر كەزدەگى ەدىلدەگى التىن وردا استاناسى ساراي شاھارى ارقىلى وسى ماڭعىستاۋدىڭ ۇستىمەن ستامبۋلدان حانبالىققا باراتىن اتاقتى كونە جىبەك جولى وتكەن. تۇيەلى اداي سوناۋ سارايعا دەيىن جۇزدەگەن، مىڭداعان نار، ىنگەندەرىن تىزبەكتەي كەرۋەن تارتتى. بەرتىن كەلە التىن وردا كۇيرەپ، نوعايلى ەلىنىڭ استاناسى (سارايدىڭ قالدىعى دەسە دە بولادى) جايىق وزەنىنىڭ تومەنگى ساعاسىنداعى سارايشىققا كوشىپ، روسسيا جەرىندە ماتا توقۋ كاسىبى وركەندەي باستاعاننان بەرى بۇل ەل تاعى ايگىلى ماقتا جولىنىڭ كەرۋەنشىسى بولدى. بۇحار، حيۋا ماقتاسى، تۇرىكمەن باتىرلارىنىڭ ەسىمدەرىمەن اتالعان قارا ماندىباس، قارا ماناتتى، ماناتتى قورعاندارىنان ءوتىپ، ماڭعىستاۋدىڭ بەينەۋ، ۇشان - اۋليە، مىزاناۋليە اتتى ەل وتىرعان قۇدىقتى جەرلەرىن باسىپ، قۇمشەتى قۇلسارىدان اسىپ سارايشىققا جەتتى. جۇزدەگەن تۇيەلى كەرۋەندەر اكەلگەن ماقتا وسى ارادان كەمە، بارجالارعا تيەلدى. ەندى كاسپيي تەڭىزى ۇستىمەن ەدىلگە كەلىپ، جوعارى كوتەرىلدى. ءسويتىپ ماتا كاسىبىنىڭ روسسياداعى استاناسى بولعان يۆانوۆو - ۆوزنەسەنسكيي، نيجنيي نوۆگورود ماتا فابريكالارىنا ماقتا جەتكىزىلدى.
حيۋادان ءۇستىرت پەن ماڭعىستاۋدى باسىپ سارايشىققا باراتىن وسى ەكى مىڭ شاقىرىمنان استام قۇمدى، تاقىرلى شولەيت ماقتا جولىنا ادايلار ەكى شاقىرىمداي. قانداي وراسان ەڭبەك!
دەمەك، جالەل تاعى ويعا كەتتى، ادايلار وسىلاي قۇر عانا مال ءوسىرىپ، كەرۋەن تارتىپ بەيبىتشىلىك كاسىپپەن عانا شۇعىلدانىپ قويعان جوق، ول ءوزىنىڭ وسى اتامەكەن جەرىن الامىن دەگەن سان جاۋلارمەن الىستى. سۇلجىق تۇرىكمەن قوسىندارىنان باستاپ، سول قاشاعان جىراۋ ايتقان:
حورەزمنىڭ بەكتەرى،
— شاشىراپ بىزگە شەتكەرى،
قازاق دەگەن قاشقىن كەلدى دەپ،
تىلەكتى اللا بەردى دەپ،
اۋىلدى توناپ، مالدى الىپ،
كۇڭ مەن قۇل عىپ جاندى الىپ،—
دەگەن حورەزم حاندىعىمەن دە اقپان سەكىلدى ەر ۇلىن باس ەتىپ، كۇرەسكەن بۇل اداي...
بەرتىن كەلە، روسسيا پاتشالىعى قاندى اۋزىن سالا باستاعاندا ون ەكى - ون ءۇش جاسار بالاسىنا دەيىن اتقا ءى قونىپ، قولىنا نايزا الىپ اق پاتشانىڭ وتارشىلىق ساياساتىنا قارسى شىققان بۇل اداي. (1870 ج.)
عاسىرلار بويى باسىنان تالاس - تارتىس، جەر - سۋ ءۇشىن كۇرەس، سان الۋان قيىندىق وتسە دە، بۇل اداي بەرتىن كەلگەنشe ەكى قاسيەتىن ۇمىتپاعان: ەرلىگىن جانە كوشۋىن.
ءدال ادايلارداي، بۇكىل الەمگە ايگىلى ساحارا باداۋيلەرى دە ۇنەمى كوشە بەرمەگەن. ادايلاردى كوشىرگەن تەك مال قامى ما، الدە جاۋ ءقاۋپى عانا ما؟ جوق، كوشۋ بۇل ءبىزدىڭ ۇزاق جىلعى سالتىنا اينالعان. كوشۋدىڭ اداي ەلىنە، وزگە جۇرتتان گورى وراسان كوركەمدىگى، قۋانىشى بار. بىرەۋ ولەڭدى قانداي سۇيسە، بۇلار كوشۋدى سونداي جاقسى كورگەن. كوشۋ بەينەتكە ەمەس، سەرۋەنگە ۇقساعان.
XXIII پارتيا سەزىنىڭ ماڭعىستاۋدى يگەرۋ جونىندەگى تاستاعان ۇرانىنا ەڭ ءبىرىنشى بوپ ءۇن قوسقان مىنا وسى باتىر، ءومىر بويى مال باققان، جاۋ قورىعان كونە اداي ەلدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى ەدى.
جالەل ۇيقىدان ويانعانداي جان - جاعىنا قارادى. كەنەت كوزى كۇنگەي جاقتاعى، شىنىداي مولدىرەگەن كوك اسپاننىڭ كەۋدەسىنە ءسۇيىر ۇشىمەن قادالعان ءبىر الىپ نايزاداي، كوككە سۇڭگي تۇسكەن بولات مۇناراعا ءتۇستى. جۇرەگى لەپىرە قۋانا قالدى. زاماتتا قيالى وتكەن كەزەڭىنەن بۇگىنگى كۇنگە اۋدى. ءيا، بۇدان ءۇش كۇن بۇرىن ءدال وسىلاي قۋانعان. ال، ءقازىر؟.. لەپىرگەن كوڭىل كەنەت باسىلا تۇسكەندەي سەزىندى. بۇعان نە سەبەپ؟ جوق، جالەل قۋانىشتى. ايتكەنمەن، كوڭىلىن كەنەت ءبىر ءقاۋىپ بيلەپ اكەتكەن سەكىلدى... راسىندا. دا، جالەلدىڭ كوڭىلى كەنەت قوبالجي قالاتىن سەبەبى بار ەدى: ونى وزگە سكۆاجينالار دا ءدال مىناداي مۇناي بەرەر مە ەكەن، بەرمەس پە ەكەن دەگەن وي قوبالجىتقان. بۇنىڭ ۇستىنە، جاقىندا جەتىبايدان اكەلىنگەن «ۋرالماش - زد» بۇرعىلاۋ قوندىرعىسى تۇندە توقتاپ قالعان. بۇ دا ءقازىر ەسىنە ءتۇستى. بۇل قوندىرعى بىلتىردان بەرى ۇزدىكسىز ءجۇرىپ كەلە جاتقان ەدى، كەي تەتىك - بولشەكتەر ابدەن توزعان ەكەن، شەبەرلەر قانشا تىرىسسا دا، جۇرگىزە المادى. تاعى ءبىر قىرسىعى -بولشەكتەر بۇل ارادا بولماي شىقتى.
ەكسپەديسيانىڭ وتىنىشتەرىن ورىندايتىن زاۆودتارعا وسىنداي زاتتاردى تەزىرەك ىستەتەتىن ەردەن ماڭعىستاۋعا كەلىپ، الىپ جاردەم بەرۋدىڭ ورنىنا جۇرتتىڭ اپشىسىن قۋىرىپ اكەتىپ بارادى. ءدال ءبىر بولات تۇمسىقتارى مۇقالىپ قالعان بۇرعىلار، ونىڭ ايقايىنان وزىنە - ءوزى وتكىرلەنىپ كەتەتىندەي! باستىقتىڭ دەگبىرىنەن، راس، قاراپايىم باعىنىشتىلاردىڭ بەرەكەسى قاشۋى مۇمكىن. ءبىراق ودان كىمگە قانشا پايدا؟ بىلە - بىلسە، ءقازىر جۇرتتىڭ ءبارى ساۋاتتى، بىرەۋدى جەكىرىپ، قورقىتىپ، ءجوندى جۇمىس ىستەتە المايسىڭ! ال ەردەن دۇنيەنى ايقايمەن تىندىرماق، ايقايمەن الماق! ارينە، ونىڭ دەگبىرلەنۋى دە جاي ەمەس. جالقاۋ تۇيە باقىراۋىق. ايقايلاپ، جۇرتتى دۇرلىكتىرە بەرسەم، وزگەدەن كوزگە كوپ تۇسەمىن دەيتىن شىعار ول! اۋزىمەنەن وپىرىپ - جاپىرىپ سەس كورسەتۋ—كەي قىزمەتكەرلەردىڭ ەسكى ادەتى. ەسكى كەسەل. دەمەك، وسىلاي كوزگە ءتۇسۋدى كوكسەيتىندەر ءقازىر جاڭا ادىسكە كەشكەن! ايقايىنا قارسى كەلسەڭ، كىناسىن مويىنداعانداي بولادى. تەك بۇنىڭدى ۇمىتپايدى، ەسەسىن سوڭىنان قايتارادى. ايقاي - شۋسىز ۇندەمەي قايتارادى. بالەنىڭ قاي جاقتان كەلگەنىن بىلمەي قالاسىڭ. ەردەننىڭ وسىنداي ادام ەكەنىن تۇسىنە باستاعان جالەل بۇگىن وعان تويتارىس بەرمەك.
«جوق، ەردەن، — دەيدى ول ىشىنەن،—ۇنەمى تەك سەن عانا سويلەپ، سەن عانا ايقايلاۋعا ءتيىستى ەمەسسىڭ! بىزدە دە ءتىل، اۋىز بار! ءسال اسىقپا. كىنا تاعۋدىڭ نە ەكەنىن كورەسىڭ بۇگىن! نە بولسا دا بەتىڭە ايتامىن! كور سوسىن ىستەمەي!»
جالەل اسىعا ءجۇردى. ءقازىر ساعات وندا بارلاۋ بارىسىنا ارنالعان ءماجىلىس بولماق. ەردەننىڭ ءوزى اشادى، كەشىگۋ قولايسىز. ءتارتىپتىڭ اتى ءتارتىپ، بىرەۋدى جاقسى كورەسىڭ بە، جەك كورەسىڭ بە، ادام ءارقاشان دا ءوزىن داعدىلى جۇمىس تارتىبىنە كوندىرە ءبىلۋى كەرەك.
ايتكەنمەن، جالەل بۇگىن وتە كوڭىلدى ەدى. قالاي كوڭىلدى بولماسىن، وزەكتە ۇلكەن مۇناي فونتانى اتىلدى. اعاسى حالەلدى بۇكىل ماڭعىستاۋ ماياگى — وزگەگە جول كورسەتەر شىراعى بولدى دەسەڭ دە سىيادى. الدىنان جانعان شىراقتىڭ ساۋلەسى ەكى ەسە جارىق كەلەدى. نۇرى وزىڭنەن اسىپ، جۇرتقا دا تۇسەدى. بۇل — ۇلكەن ۇلگى. جۇرت سەنەن قالمايمىز دەپ تىرىسادى. بۇل جولعى بۇرعىلاۋ — جاي جەر قاباتىن زەرتتەيتىن كراليۋس بۇرعىلاۋى ەمەس، تەرەڭ جان -جاقتى بارلاۋ سكۆاجيناسى! ىزدەنۋ وسىلاي ناتيجەلى بولا بەرسە، از مەزگىلدە وزەك بارلاۋدى بىلاي تاستاپ، كاسىپشىلىك وندىرىسىنە اينالادى! بۇعان قۋانباعاندا نەمەنەگە قۋاناسىڭ!
كەنەت، جالەل ويلانا قالدى. اتىلىپ جاتقان فونتانعا قارادى. كوڭىلى الدەنەدەن سەكەم العان ءتارىزدى. العاشقى تاۋلىكتە اتىلعان مۇناي مۇنارادان كوپ جوعارى اسىپ ءتۇسىپ جاتقان. ال ءقازىر؟.. جالەلگە فونتان كەشەگىدەن كوپ تومەندەگەندەي كورىندى... بۇيتە بەرسە، ەكى - ءۇش كۇننەن كەيىن جەر استىنداعى مۇناي سىرتقا ازەر عانا جىلاپ شىعاتىن بولادى.
سوڭىنان، سكۆاجينانى وندىرىستىك پايدالانۋعا وتكىزگەندە، بۇل ۇلكەن قىرسىققا اپارىپ سوعۋى ءسوزسىز.
جالەل تەرلەپ كەتتى.
تەرەڭدەگى مۇناي قاتتى ەكى جەر قاباتىنىڭ ورتاسىندا جاتادى. تاۋلىك سايىن اۋناي تۇسەتىن جەر شارى كۇننىڭ كوزىن ۇنەمى اينالىپ تۇراتىندىعىنان، وسى ەكى جەر قاباتىنىڭ ورتاسىندا جاتقان مۇناي وراسان سالماقتى قىسىمدا بولادى. بۇرعىلاۋ ستانوگى سول مۇنايعا جەتكەن كەزدە، الگى ەكى جاقتان قىسقان سالماقتىڭ كۇشىمەن سۇيىق جەر مايى كوككە اتىلادى. وسىلاي مۇناي فونتانى تۋادى.
ماڭعىستاۋ كەن جاراتىلىسىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىن ەسكەرىپ، ۇكىمەت بەكىتكەن جوسپاردا جەر استىنداعى مۇنايدىڭ تەك قىرىق بەس پروسەنتى عانا الىنۋى قارالعان. ءبىراق جەر قاباتىنىڭ قىسىمى تىم وسال كەلسە، ۇكىمەت رۇقسات ەتكەن وسى مولشەردى دە الا المايسىڭ. وندا مۇنايدىڭ كوبى جەر استىندا قالادى. بۇل — ۇلكەن ساتسىزدىك. ارينە، مۇندايدا جەر بەتىنە شىعارۋدىڭ قولدان جاسالاتىن ادىستەرى بار. ءبىراق ونىڭ ءبارى شىعىنمەن، قيىندىقپەن بايلانىستى.
فونتاننىڭ ۇزاق اتىلعانىنا نە جەتسىن! جالەلدىڭ قوبالجۋىنىڭ دا سەبەبى وسىندا ەدى. ايتكەنمەن، ول ماجىلىسكە كەشىگىپ قالمايىن دەپ اسىعا ءتۇستى.
جالەل پوسەلكەگە تاياي بەرگەنىندە، ءبىر قىرقانىڭ بۇرىشىنان كەنەت تانا شىعا كەلدى. انەۋگى سويلەسكەندەرىنەن كەيىن ەكەۋى ابدەن تانىسىپ قالعان - دى. جىگىتتىڭ قىزى، قىزدىڭ جىگىتى جوق ەكەنىن دە ءوزدى - ءوزى ەبىن تاۋىپ سۇراستىرىپ بىلگەن. ەكەۋىنىڭ دە كوڭىلدەرىندەگى بۇيىعىپ جاتقان قاناتتى تىلەكتەر سەرپىلە ءتۇسىپ، ءبىراق جۇمىستىڭ كوپتىگىنەن، اۋىرلىعىنان قايتادان باس كوتەرە الماي قويعان. ونىڭ ۇستىنە، كۇننىڭ مازاسىزدىعى سونشالىق، جاقسى سەزىمدەرگە بوي ۇرۋ تۇگىل، ءتىپتى مەزگىلىمەن ۇيىقتاپ، مەزگىلىمەن تۇرۋعا دا مۇمكىندىك شامالى ەدى.
— قارىنداسىم، تاڭ اتپاي قايدان كەلە جاتىرسىڭ؟ - دەدى جالەل، قول الىپ امانداسىپ بولعاننان كەيىن.
— قايداعى تاڭ اتپاعان؟—تانانىڭ جىگىتتىڭ بەتىنە اۋدارعان توستاعانداي كوزى ادەتتەگىسىندەي تاعى دا جاۋتاڭ ەتتى. — كەلە جاتقان بەتىڭىزگە قاراعاندا، وزىڭىزگە دو سونداي سۇراقتى بەرۋگە بولاتىن ءتارىزدى عوي؟
ەكەۋى قاتارلاسا ءجۇردى.
— الماتىدان كەلگەلى كۇن شىعار الدىندا دالانى كەزۋ ادەتكە اينالدى، — دەپ جالەل كەنەت قيالدانا كۇلىمسىرەدى.—وسى كەزدە مىناۋ سۇرەڭ توڭىرەكتىڭ ءوزىنىڭ دە قانداي ادەمىلەنىپ كەتەتىنىن بىلەسىز بە؟ كۇن ءالى شىقپاعان، ال وڭتۇستىكتىڭ مىنا تۇسىنا دەيىن كوكجيەك لاۋلاپ جانىپ جاتقان وت ءتارىزدى، جوق كوككە كوتەرىلگەن قىزىل التىن جالىننان اۋمايدى! اسپان شىنىداي ءموپ - ءمولدىر كوكپەڭبەك. جەر بەتى كۇمىسپەن جاۋىپ قويعانداي اقشىل... جەل دە تىنا قالعان. دۇنيە ءجۇزىن اكۆارەل بوياۋىمەن سالىنعان ءبىر عاجايىپ سۇلۋ سۋرەت دەرسىڭ! شىنىداي جارقىراپ تۇرادى. بۇل كەزدە ماڭعىستاۋدىڭ اۋاسى دا تاپ - تازا، بۇيىرعىن، جۋسان ءيسى مۇڭكىپ، كوكىرەگىڭدى اشادى. جوق، بۇل كەزدەگى ماڭعىستاۋ كورىنىسى — ءبىر ەرەكشە كورىنىس.
قىز سىڭعىرلاي كۇلدى.
— سوندا دا سىزگە الماتى كورىنىسى ىستىق قوي دەيمىن؟
— نەگە؟—جىگىت كەنەت سەزىكتەنە قالدى. — نەگە ولاي دەيسىز؟
قىز جۇمباقتاي سويلەدى.
— قايدام؟.. ادامنىڭ العاشقى كەزدەگى قۋانىش - تىلەكتەرى، قيالارعا قانات قاققان جەرى تىم ىستىق بولۋعا ءتيىستى عوي دەپ ويلايمىن.
جالەل سەزىكتەنە ءتۇستى. گۇلجامالدى ەستىپ قالعان ەكەن دەپ ويلادى ول ىشىنەن.
— ءبىراق. ماڭعىستاۋ مەنىڭ تۋعان جەرىم عوي.
— الماتى شە؟ ول ءسىزدىڭ قىزىق ءومىر وتكىزگەن جەرىڭىز ەمەس پە؟
جىگىت قاتتى قىسىلدى.
— ايتكەنمەن، تۋعان دالاعا جەتە مە؟
جالەل كەنەت تانا ەستىمەگەن ءبىر ولەڭدى تاقپاقتاي جونەلدى:
كوڭىل شىركىن ۇنەمى وسىلاي كۇندە الاڭ،
ساعىندىم عوي، شولەيت، تاقىر، قۇم دالام.
جايناعان گۇل، جاسىل شالعىن بولسا دا
وزگەنىڭ مەن جەرىن جاننات نە قىلام؟
جال-جال قىرات، تۇزدى ويپاڭ، سۇرعىلت ءدوڭ،
شەكسىز دالام، اسپان سىندى، جاتقان كەڭ...
كورسەم سەنى ىزدەگەنىمدى تابار ەم،
جان جارامدى ماڭگى-باقي جازار - ەم.
كوك شالعىننان ماعان ءتىپتى كەم ەمەس،
ەركەك ءشوبىڭ، جۋسانىڭ مەن بۇيىرعىن.
ەشبىر ساعان دۇنيەدە جەر تەڭ ەمەس
توپىراعىڭ، تىلەيمىن، تەك بۇيىرسىن!"
تۋعان جەر دەگەن، مىنە، وسى،— دەدى جالەل،—ول سەنى تاپقان اناڭمەن بىردەي. انانى تاڭداي المايسىڭ. تۋعان جەر دە سونداي!..
قىز كوڭىلى كەنەت جۇدەي قالدى.
— الگى ولەڭ كىمدىكى؟—دەدى ول.
— تۋعان جەرىن ساعىنعان، شەتتە ءجۇرىپ قازا تاپقان ءبىر قايعىلى اقىندىكى.
— تۋعان جەرىن ساعىنعان؟ ءسىز تۋعان جەرىڭىزدى راس ساعىنىپ كەلدىڭىز بە؟ ماعان ءالى دە كوڭىلىڭىز الماتىدا جۇرگەن ءتارىزدى كورىنىپ ەدى... نەگە بۇلاي ويلايمىن، ءوزىم ءى بىلمەيمىن...
قىز ءسوزى جالەلدىڭ جان ەتىن شىمشىپ، اۋىرتىپ جىبەرگەندەي بولدى. ءسال قاباعىن شىتتى. تاناعا قاراپ ەدى، بويى كەنەت شىمىرلاپ كەتتى. ونىڭ كوزىنەن تۇنا قالعان ءبىر شەكسىز مۇڭدى كوردى. «بۇل نە قىلعان قاسىرەت كوز!» دەدى ول وزىنە - ءوزى ىشتەي كۇبىرلەپ.
— ءسىز مەنىڭ ءبىر تىم قۇپيا سىرىمدى قازبالاپ كەتكەندەيسىز بە، قالاي؟ وعان قاقىڭىز جوق سەكىلدى ەدى.
— قالجىڭدايمىن دەپ اۋرۋ جەرىڭىزگە ءتيىپ كەتسەم، عافۋ ەتىڭىز، — دەدى قىز كەنەت اقجارقىن جۇزبەن، سويلەدى اڭگىمە تۋعان جەر جايىنان باستالعاندىقتان با، الدە ءوزى ءوسىپ -ونگەن ولكەسى ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى مە، بالا جاستان ايتىپ جۇرگەن ءبىر ولەڭىن شىرقاپ جىبەردى.
قامىسى اۋپىلدەكتىڭ مۇشە - مۇشە،
سارعايدىم اۋپىلدەكتىڭ سۋىن ىشە،
قوس قانات قۇسقا بىتكەن ماعان بىتسە —
بارماس پا ەم اۋلىڭا مەن الدەنەشە!.
قىزدىڭ داۋسى سىبىزعىنىڭ ۇنىندەي قوڭىرقاي ادەمى ەكەن. ءان ءسوزىنىڭ «اۋلىڭا» دەگەن جەرىن «اۋلىڭا» دەگەن جەرىن «ايلىما» دەپ وزگەرتكەن. بۇنىسى سەنىڭ تۋعان جەرىڭ ماڭعىستاۋ بولسا، مەنىڭ دە «قامىستى اۋپىلدەك ءتارىزدى تۋعان جەرىم بار» دەگەندى بىلدىرگەندەي. تاڭنىڭ تىنىق اۋەسىندە جالەلدىڭ قۇلاعىنا قىز ءانى ءبىر ءتۇرلى قۇلپىرا ەستىلدى. تانا ولەڭ ايتىپ كەلە جاتىپ، جۇمىر، ۇزىن موينىن بۇرا تاستاپ، جاۋتاڭداپ قاراپ قويادى. جاڭاعى قاسىرەت كوزگە ەندى باسقا نۇر، قۋانىش ۇيالاعانداي. ول قاراعان سايىن جىگىتتىڭ جۇرەگى وتقا ءتۇسىپ ورتەنىپ جاتقانداي، كۇيە تۇسەدى. جالەل دە ءانشى ەدى. ولەڭنىڭ ەكىنشى شۋماعىن ءوزى باستاي جونەلدى.
قارىنداس، قانداي ەدىڭ زاتىڭ باياۋ،
سۇيەمىن بولعاننان سوڭ جۇرەك.وياۋ.
ەگەردە ءبىر جىلى ءسوز شىقسا اۋزىڭنان
جەتەر ەم قاناتسىز - اق ءجۇرىپ جاياۋ».
جىگىت سوزىنە تانا كۇلىمسىرەدى. بۇل بۇرىن ەستىمەگەن ولەڭ ءسوزى. جالەلدىڭ ءۇنى دە، ءسوزى دە كوڭىلىن ەلەڭ ەتكىزدى. ەندى ەكەۋى قوسىلىپ كەتتى.
جاندىرىپ جۇرەگىمە ءتۇسىردىڭ شوق
جان ساۋلەم، سەنەن باسقا سۇيەرىم جوق.
ۇمىتساڭ الىسقان قول، ايتقان سەرتتى
امال نە، ماحابباتقا اتقانىڭ وق.
قاتار شىققان ەكى قوڭىرقاي اجارلى داۋىس، ءبىرىن-بىرى ايمالاپ، ءسۇيىپ جاتقانداي... جوق، ءبىرىنىڭ ءبىرى باۋىرىنا كىرىپ، قۇشاقتاسىپ، ءبىر ۇنگە اينالىپ كەتكەندەي. ءدال وسى ساتتە بۇل ەكەۋىنىڭ جۇرەك تىنىستارى دا بىردەي سوعىپ، كوڭىلدەگى ارماندارى دا قوس كوگارشىنداي ءبىر جەردەن ۇشىپ، كوز جەتپەس الىس قياعا قاتارلاسا قانات قاعىپ بارا جاتقانداي.
شىركىن جاستىق، شىركىن ماحاببات! كەيدە سەنىڭ قالاي تۇتانىپ، قالاي ەكى جۇرەكتى بىردەي وتىنا سالىپ، ورتەي جونەلەتىنىڭ الدىن الا ءبىلۋ قيىن. ال ءقازىر وسى ەكى جاستىڭ قوسىلا شىرقاعان ولەڭنىڭ سوزدەرى دە ەكەۋىنە دە بىردەي تانىس، ءبىراق كوپتەن بەرى بىرىنە-بىرى ايتا الماي كەلە جاتقان اسىل سىرلارى ءتارىزدى. سول سەبەپتەن، ولەڭدەرى دە، قاتار كەلە جاتقان تۇرلەرى دە جاراسىمدى. سوناۋ كۇمىس بەلدىڭ ۇستىنەن كورىنگەن ال قىزىل ساۋلەلى كۇن دە وسىلار ءۇشىن شىعىپ كەلە جاتقانداي. بيىلعى ىستىق جازدا سارعايىپ كۇيىپ كەتكەن مىناۋ كۇلتەسىز تىربيعان بۇيىرعىندار دا، جاڭا شىققان ەگىننىڭ كوگىندەي، بۇل ەكەۋىنە ادەمى كورىنەدى. وسىناۋ رەڭسىز سۇرعىلت دالا دا، بۇلاق قۋعان كوگالداي، وسىلار ءۇشىن قۇلپىرا تۇسكەندەي. دۇنيە بىتكەن ءوزىنىڭ جومارت الاقانىن كەڭىنەن جايىپ، ءان شىرقاپ كەلە جاتقان وسى ەكى جاستى ماڭدايىنان سيپاپ ماپەلەپ جاتقانداي.
ءان بىتكەن، ءبىراق اننەن تۋعان قۋانىش بىتەر ەمەس. جۇرەكتەرىندە كەنەت تۋلاي قالعان وسى ءبىر قىزىق، اساۋ سەزىمدەرىن ۇركىتىپ المايىق دەگەندەي، ەكى جاس سويلەسپەي ءۇن - ءتۇنسىز كەلە جاتىر. وزدەرىن بيلەپ كەتكەن وسى ءبىر تاماشا قۋانىشتار كوڭىلىمىزگە ابدەن ۇيالاسىن دەگەندەي. بۇل نە، ماحاببات پا؟ جوق، ءالى ماحاببات ەمەس. وركەستردىڭ وپەرا الدىنداعى ۋۆەرتيۋراسى. شىمىلدىق ءالى اشىلعان جوق، ءبىراق ەكى جاستىڭ كوڭىل كۇيىن مۋزىكا ءۇنى بۇرىن دايىنداپ جاتىر. ەكەۋىنىڭ قازىرگى حالدەرى بۇلاردى كۇتىپ تۇرعان ماحاببات اتتى ۇلى سيمفونياعا بەيىمدەلە باستاعان كەزدەرىنە ۇقسايدى. بۇل ءبىرىنىڭ - ءبىرى تەك جۇرەك قىلدارىن شەرتىپ، ءبىر ۇنگە، ءبىر گارمونياعا جول ىزدەپ الاسۇرعان شاقتارى عانا. ءقازىر بۇلاردى وسى ماحاببات ۋۆەرتيۋراسى بيلەگەن. ەگەر دە وسى ۋۆەرتيۋرا بۇدان ءارى كۇمىلجىتە تۇسسە، سوندا عانا ماحاببات اتتى ۇلى سيمفونيا تۋماق. ەكەۋىن بىردەي ءوز ىرعاعىنا الماق، جۇرەك، جان، وي سەزىمدەرىن تەگىس بيلەمەك.
ول سيمفونيا قانداي بولماق؟ تاۋدان قۇلاعان اعىندى سۋداي اسقاقتى، ايبىندى كەلە مە، الدە سامال جەلدەي جانعا جايلى، نە بولماسا جاۋقازىن جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان دالا گۇلىندەي جۇمساق جاراتىلا ما؟ بۇل دا وسى ەكى جاستىڭ جۇرەك قىلدارىنىڭ قالاي سوعۋىمەن جاندارىنىڭ جۇمساق، قاتتىلىعىمەن بايلانىستى.
«جىبەكتى ءجۇن ەتەدى تۇتە الماعان» — دەيدى قازاق. ماحاببات تا بابىن تاۋىپ توقي بىلسە عانا جىبەكتەي مىقتى كەلەدى. سوندا عانا ماحاببات ءساندى جانە تەز ۇزىلمەيتىن، توزبايتىن بەرىك، شىدامپاز جاراتىلادى. كەيبىرەۋلەر ىنتىزار بوپ قوسىلىپ، سىرتتاي ءتىپتى ارالارىنان قىل وتپەيتىندەي تاتۋ - ءتاتتى كورىنسە دە، تەز تارقاپ، تەز سۋىنادى. بۇعان نە سەبەپ؟ تەك كوڭىلدىڭ اۋمالى - توكپەلىلىگى مە؟ الدە مىنەز - قۇلىقتارىنىڭ كەلىسپەگەندىكتەرى مە؟ ارينە، بۇلار دا سەبەپ. ءبىراق ادامنىڭ تەز قوسىلىپ، تەز سۋىنۋى، كوبىنە ءبىرىن - ءبىرى جەتىك بىلمەي تابىسۋىنان.
ال، ەكى جاستىڭ دۇرىس ۇعىسۋلارىنا ۋاقىت كەرەك، وعان جۇرەگى قۇرعىر شىداي ما؟ ماحاببات شىدامسىز دۇنيە. شىدامسىزدىقتى جويا العاندا عانا ول بەرىك. ادامدى اقىل ەمەس، كوبىنە سەزىم بيلەر بولسا، مۇندايدا وكىنىش تە قاتار تۇرادى.
جالەل، بىردەن سەزىمگە بەرىلگەندىكتەن، سوڭىنان گۇلجامالدان قاتتى جابىرقانعان جوق پا؟ ءيا، ءسويتتى عوي. سوندىقتان دا ودان ات قۇيرىعىن ءبىرجولاتا كەسكەن ءتارىزدى. ءبىراق بۇعان شىن سەنۋگە بولا ما؟ ءيا، ءوزى دە ات قۇيرىعىن كەستىم دەپ ويلاعان. ايەل دە سوعان سەنگەن. جانە جالەل تانانى كورگەننەن بەرى گۇلجامالدى ەسىنە ءتۇسىرۋدى دە ۇمىتا باستاعان سەكىلدى. تولعان ايداي تولىقسىعان گۇلجامالعا دەگەن ءبىر كەزدەگى ىستىق سەزىمى ەندى وعان كۇركىرەپ جاۋىپ وتكەن وتكىنشى نوسەردەي كورىنگەن. اتتەڭ، نە كەرەك، ماحاببات، ءبىراق كەيدە ءتۇس ءتارىزدى عوي، كورگىڭ كەلمەسە دە، قايتا - قايتا ورالا بەرەدى. ءسويتىپ جۇرگەنىندە گۇلجامال ماڭعىستاۋعا كەلدى. جالەل كەنەت قاتۋلانا قالدى. ونىڭ بۇل ارادان تەزىرەك كەتكەنىن تىلەدى. نەگە بۇيتەدى ول؟ گۇلجامالدى ءالى دە جاقسى كورمەسە، ونىڭ قايدا جۇرگەنى بۇعان ءبارىبىر ەمەس پە؟ ارينە، ءبارىبىر عوي. جوق، ءبارىبىر ەمەس سەكىلدى. ەگەر بۇل ايەل كوزىنە كورىنە بەرەتىن بولسا، جالەلدىڭ مازاسى كەتەتىن ءتارىزدى. سوندا نەمەنە، سونۋگە اينالعان، كۇلگە كومىپ قويعان شوق ءتارىزدى ىستىق سەزىمى بەتى ارشىلىپ جەل ۇرگەندەي، قايتا تۇتانا قالادى دەپ قورقادى ما، قالاي؟ ءيا، بۇنىڭ ءوزى سوندا نە بولعانى؟
ارينە، وسىلاي كۇيىپ - جانباعان سەزىم، شىنىن ايتساق، ماحاببات ەمەس، جاي بىردەمە. بۇنىڭ اتى باسقا. ال تانانى كورگەننەن بەرى، جۇرەگىن بىردەن كۇيدىرىپ جاندىرماي، الىستان جەتكەن سۇلۋ ءان سەكىلدى بىرتە - بىرتە ويدى الىپ، تۋىپ كەلە جاتقان سەزىمدى نە دەيمىز؟ بۇنىڭ دا اتى ماحاببات ەمەس پە؟ ماحاببات بولماسا، وندا باسقا اتى نە؟
وسىنداي جاعدايداعى جىگىت پەن قىز، سول ءۇن - ءتۇنسىز، ءارقايسى ءوز قۋانىشىنا، ءوز ويىنا شومىلعان قالپىندا پوسەلكەگە كەلىپ تە قالدى.
تەك ۇيلەرىنە تايانعاندا عانا ەكەۋى ەكى ايرىلدى.
بۇلار مۇنارالار جاعىنان كورىنگەندە گۇلجامال كەڭسە جانىندا ەدى. جۇمىستاعى ادامداردىڭ بۇلاي بىرگە قايتۋلارى سوكەت ەمەس ەكەنىن بىلە تۇرسا دا، ءوڭى كەنەت قۇبىلىپ كەتتى. كەشەگى سۇيگەن جىگىتىنىڭ بوتەن قىزبەن كەلە جاتقانى، جۇرەگىنە شانشۋداي قادالدى. ءالى دە جالەلدى ولەردەي جاقسى كورەتىنىن ءتۇسىنىپ، وزىنەن - ءوزى ابىگەرلەنە ءتۇستى. قينالعانى ما، تاڭ قالعانى ما، «تاڭ اتپاي بۇلار قايدا بارىپ كەلەدى؟» دەدى كۇبىرلەپ.
كۇننىڭ ىستىقتىعىنان، بۇرىن دا ايقىش - ۇيقىش شىتىناپ جاتاتىن تاقىر، سورلار ەندى پىسكەن قاربىزداي جارىلىپ - جارىلىپ كەتكەن. ىندەرىنە — گۋلەپ كىرگەن وتتاي كۇيىپ تۇرعان اۋاعا شىداي الماي، كەسىرتكە، جىلاندار دا ءتۇننىڭ ازداعان سالقىنىن پايدالانىپ، جۇزدەپ، مىڭداپ سولتۇستىككە، مۇعالجارعا قاراي شۇبىردى. بۇكىل ماڭعىستاۋعا بىتكەن جالعىز قاراشەك كولىنىڭ سۋى تارتىلىپ، تايىزدانىپ، استىنان وت جاعىپ قايناتىپ جاتقانداي، شەتى ءتىپتى ىسىپ كەتتى. جاعاعا تاياۋ جۇزەتىن ۋاق بالىقتار مەن باقا - شايان، قۇرت - قۇمىرسقالار شىداي الماي، قىرىلىپ قالدى. ءبىر عاجابى، وسىنشاما ىستىققا قاراماي، قۇدىق بىتكەننىڭ ماڭىن بىجىناعان سارى ماسا، سونا قاپتادى. جانە شاققاندارى جايشىلىقتاعىلارىنان ون ەسە اششى، ۋىتتى. ماسامەن قاتار بوگەلەك كوبەيدى. بۇلار ەندى مال تۇگىل، ادامعا شاپتى. كۇن نايزا بويى كوتەرىلىسىمەن - اق لەك - لەك بوپ وزەك پوسەلكەسىنىڭ ۇستىنە جينالدى. ءبىراق بىلەكتەرىنە، بەتتەرىنە جەر مايىن باتتاستىرىپ جاعىپ العان مۇنايشىلار بۇعان دا قارامادى، جۇمىستارىن بىردە - ءبىر توقتاتپادى.
سونا، ماسا كىرمەسىن دەپ تەرەزەلەرىنە اق ءمارلى تۇتقان پىسىناعان بولمەدە ءماجىلىس باستالعالى الدەقاشان. بولمە ءىشى گەولوگيالىق كارتالارعا، سحەما، دياگراممالارعا تولى. بوس ورىن جوق. وزەك ەكسپەديسياسىنىڭ باسشى قىزمەتكەرلەرى، ينجەنەرلەرى، جۇمىستان قولى بوس بۇرعىلاۋ شەبەرلەرى تەگىس كەلگەن.
جينالىستى ەردەننىڭ ءوزى باسقارىپ وتىر. تۇرىندە ازداعان كەيىستىك بار. سويلەپ تۇرعان جاندوستى كەيدە سۇراق بەرىپ، ءبولىپ جىبەرەدى. مۇندايدا قاباعىن شىتىپ، تۇكسيە قالادى.
— باسى - اياعى جەتى اي بولماي، كوپتەگەن قيىنشىلىقتارمەن الىسا وتىرىپ، وزدەرىنە جۇكتەلگەن مىندەتتەردىڭ ءبىر تالايىن ويداعىداي ورىنداپ شىقتىڭدار. بۇرعىلاۋ قوندىرعىلارى العاشقى مۇنايىن بەردى. تەرەڭ بۇرعىلاۋ شەبەرى حالەلگە كوپ كوپ راقمەت! — دەدى ول تىلەپوۆتى توقتاتىپ قويىپ.—ارينە، سەندەردىڭ بۇل جەتىستىكتەرىڭدە ءبىزدىڭ دە ۇلەسىمىز بار. ءبىراق قازىرگى اڭگىمەمىز ناتيجەلەرىڭ جايىندا ەمەس. جەتكەن جەڭىستەرىڭدى ەشكىم تارتىپ المايدى. جاقسىلىعىنىڭ ءبارى وزدەرىڭدىكى. قازىرگى اڭگىمە باسقادا. قىسقا ەكى - ءۇش اي - اق قالدى، ال ار جاعىندا جاڭا جىل. جاڭاعى ءسىز ايتىپ كەتكەن جەتىستىكتەر قانشا كورنەكتى بولعانىمەنەن، جىلدىق جوسپاردى ويداعىداي ورىندايدى دەگەن ۇمىتتەن شالعاي جاتىر،—كەنەت ول ستولدى الاقانىمەن قاتتى ۇرىپ قالدى. كەيبىر ءوز ويىنا بەرىلىپ كەتكەن كىسىلەر شوشىپ كەتتى. — جوق، ولاي ەمەس! وزەك بۇرعىشىلارى، شىن قايراتتى كورسەتپەي وتىرسىڭدار! ايتپەسە، جۇمىستىڭ مۇنداي ويداعىداي جۇرمەۋىنە قانداي دالەل بار؟
— دالەل كوپ، — دەدى ءسوزىن قايتادان جالعاپ جاندوس سابىرلى ۇنمەن. — ءبىراق ەڭ الدىمەن جاڭاعى ءسىزدىڭ «شىن قايرات كورسەتپەي وتىرسىڭدار» دەگەن كىناڭىزعا توقتاپ كەتەيىن. بۇل — ورىنسىز ايىپ. وزەك بۇرعىلاۋ شەبەرلەرى، مۇنداعى جۇمىسشىلار قولدان كەلگەنىن اياپ وتىرماسا كەرەك. تابيعاتتىڭ بىزگە قارسى قويىپ وتىرعان قيىندىقتارىنا قاراماي، الگىندەي مەن ايتىپ كەتكەن جەڭىستەرگە جەتسەك، ول — سول قۇرىش بىلەكتى، قايتپاس تىلەكتى جۇمىسشى تابىنىڭ كۇشى. ارينە، بۇل جەتىستىكتەرىمىزدى جەتكەن جەرىمىز دەي المايمىز. جەتىسپەگەندىكتەرىمىز دە كوپ. وعان قانداي سەبەپتەر بار؟ جول قاتىناسى ناشارلىعى، ماشينالاردىڭ تاپشىلىعى، جۇمىسشىلارعا ويداعىداي جاعداي تۋدىرا الماي وتىرعاندىعىمىز. تۇرعىن ۇيلەردى سالىپ ۇلگەرە الماي جاتىرمىز، جابدىقتاۋ ماسەلەسىندە دە اياعىمىزعا تۇساۋ كوپ. سونىڭ ارقاسىندا ماڭعىستاۋعا الىستان كەلگەن جۇمىسشىلاردى
ءبىرجولاتا بەكىتىپ، ۇستاي الماي وتىرمىز. بۇگىن كەلگەن كىسىلەردىڭ كوبى ەرتەڭ كەتىپ قالادى. نەگىزگى سەنەرىمىز — مۇناي جۇمىسىن بىلەتىن باكۋ، گروزنىي، ەمبا جۇمىسشىلارى. ءبىراق بۇلار قارقىنى ءوسىپ، مىندەتى ءورشىپ كەلە جاتقان قۇرىلىسىمىزعا ءتىپتى جەتكىلىكسىز. قانداي ءىستى بولماسىن، ونىڭ تاعدىرىن ەڭ الدىمەن ادام شەشەدى عوي. ءبىزدىڭ باس جەتىسپەگەندىگىمىزدىڭ ءبىرى وسى — ادام.
— ادام! ادام! ول ءبىز بىلمەيتىن قاعيدا ما؟—ەردەن جاندوسقا ءبىر ءتۇرلى جەك كورە قارادى. بۇل ءوندىرىس ماسەلەلەرىنىڭ تالاسىنان شىعاتىن ءجاي كوزقاراس ەمەس. ونى سىرت باقىلاپ وتىرعان جالەل دە بايقاپ قالدى. مۇنداي جەك كورۋ كوڭىل ۇناتپاعان وشپەندىلىكتەن تۋادى. «ونداي جاعدايعا جەتەتىندەي بۇلاردىڭ اراسىنا نە بولدى ەكەن؟» ەردەن ءسوزىن جالعاپ كەتتى، — تىلەپوۆ جولداس، ەگەر سىزگە ادام جەتپەي جاتسا، دوسسوردان كەلگەن قىرىق ءجاسوسپىرىمنىڭ جارتىسىنان كوبىن نەگە الماتىعا جىبەردىڭ؟
بيىل دوسسورداعى ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ، وزەككە جۇمىسقا ۇل، قىزى بار، قىرىق وقۋشى كەلگەن. ءبارى ەمبى مۇنايشىلارىنىڭ بالالارى. ءتۇبى وسى ءۇستىرت پەن ماڭعىستاۋ دالاسىندا قالاتىن جاستار. سول جىلى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا كەلەسى ۋاقىتتا اشىلاتىن مۇناي فاكۋلتەتىنە دايىندايتىن الماتىدا ءبىر جىلدىق كۋرس ۇيىمداستىرىلعان. جاندوس ءوزىنىڭ قاراماعىنا كەلگەن جاستاردىڭ كوبىن سول دايىندىق بولىمگە جىبەرىپ قويعان. ەردەننىڭ ايتىپ تۇرعانى وسى ەدى.
— ماڭعىستاۋدىڭ كەلەشەگىن دە ويلاۋ كەرەك قوي، — دەدى جاندوس سابىرلى ۇنمەن. — ءالى -اق ۇلكەن مۇنايلى ءوندىرىس وسكەندە ءبىلىمدى ماماندار قاجەت بولادى. الماتىعا كەتكەندەر وسى جەردىڭ جاستارى، ات اينالىپ قازىعىن تابادى، ەرتەڭ ماڭعىستاۋلارىنا قايتىپ كەلەدى.
ەردەن:
— ال، بىزگە ەرتەڭىڭ ەمەس، قازىرگىڭ كەرەك! جاڭا ءوزىڭ ايتتىڭ عوي، مۇناي شىعاراتىن ادام جەتپەي جاتىر دەپ. نەگە ۇيرەتپەدىڭ ولاردى؟ نەگە بۇرعىلاۋعا سالمادىڭ؟ مامان دەيتىن بولساڭ، وقىپ جاتقان جاستار از ەمەس. ءالى ولاردى قويارعا جەر تاپپاسسىڭ! — كەنەت ەردەننىڭ كوزىنەن ۇشقىن اتتى. — ال، جاقسى بۇرعىشى اناۋ - مىناۋ ينجەنەردەن كەم باعالانبايدى. سونى نەگە ويلامايسىڭ؟ مۇمكىن سەنىڭ سول جاستارىڭا ينجەنەر بولعاننان كورى، جۇمىسشى اتانۋ ۇنايتىن شىعار؟! ادام ەڭبەك ءۇشىن جارالعان! ەشكىمدى ەڭبەكتەن قاشىرۋعا قاقىمىز جوق! ولار ەڭبەكپەن كوگەرەدى. ال بىزگە ءدال بۇگىن مامان دايىنداۋدان گورى مۇناي الاڭىن تەز بارلاۋ قاجەت.
— ارينە، بارلاۋدى تەزدەتۋ كەرەك! كەرەك! — ەندى جاندوس تا قىزىنايىن دەدى، — ءبىراق تەك بۇگىنگى كۇننىڭ مۇقتاجىمەن ءومىر سۇرۋگە بولا ما؟ ەرتەڭدى دە ويلاۋ دۇرىس قوي! مەن وقۋعا جىبەرگەن بالالاردىڭ اكەسى دە، كەيبىرەۋلەرىنىڭ اتاسى دا مۇنايشىلار! ولاردىڭ جوعارعى ءبىلىم الىپ، وزدەرىنىڭ تۋعان جەرىنە كەلۋلەرى قانداي تاماشا! بۇل — ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىز. كەلەشەكتى ويلاماي بولمايدى!
— سەن كەلەشەگىڭدى قويا تۇر! ونىڭا جاۋاپتى ءوزىنىڭ زامانداستارى بەرەدى. سەن الاڭدى وندىرىستىك پايدالانۋدى تەز ازىرلە! مەنەن پارتيا بارلاۋدى تەزدەتۋدى تىلەپ وتىر! ەرتەڭ ەمەس، بۇگىن سۇراپ وتىر! پارتيا بۇيرىعىن ورىنداۋدىڭ ورنىنا جۇمىسشى جەتكىلىكسىز دەيسىڭ! وندا بارىڭدى نەگە بازارعا سالاسىڭ؟ ەڭ الدىمەن ءوزىڭ وقۋعا جىبەرگەن جاستاردىڭ كەلەشەگىن نەگە ويلامايسىڭ؟ بۇگىن جاقسى ەڭبەگى بولماسا، ەرتەڭ كەلەشەگى دە بولمايدى. ءقازىر ولارعا ەڭ كەرەگى ەڭبەك! تەك ەڭبەك!
جاندوس كەنەت شارشاپ كەتتى.
— ادامعا ەڭبەك نەگە كەرەك؟ — دەدى ول ءسال سايابىرلاپ سويلەپ... — قۇر جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن بە؟ جوق، جاقسى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن، رۋحاني بايۋ ءۇشىن، عىلىم، ءبىلىم الىپ، ادامزاتتىڭ بولاشاعىن كەڭەيتە ءتۇسۋ ءۇشىن كەرەك ەمەس پە؟ سول عىلىمي ءبىلىمى ارقىلى ەڭبەكتى جەڭىلدەتىپ، قوعامدى العا قاراي باستىرماي ما؟ ال ءسىز... — جاندوس قولىن ءبىر - اق سىلتەدى،—جارايدى، بۇل تالاستى قويايىق. باياندامامدى اياقتايىن...
جالەل ەندى عانا بىردەمەگە تۇسىنگەندەي. وعان بۇل ەكى ادام ەكى كوزقاراستىڭ ۋاكىلى سەكىلدى كورىندى. ەردەن — ومىرگە بۇگىنگى كۇننىڭ قىزىعى تۇرعىسىنان قارايتىن ءتارىزدى. تەك جوسپاردى ورىنداپ، حالىق الدىندا، ۇكىمەت الدىندا ابىرويلى بولعىسى كەلەدى. ونىڭ كوكجيەگى — بۇگىنگى كۇن. ال جاندوس بولسا، و دا بۇگىنگى كۇندى ۇمىتۋدان اۋلاق. ءبىراق ەرتەڭىن دە ەسىنەن شىعارعىسى كەلمەيدى. ماڭعىستاۋدىڭ ورلەۋى — وعان كەلەشەكپەن بايلانىستى. سول كەلەشەگىنە دە ىرگە تاستاي كەتپەكشى. ارينە، جاندوستىكى دۇرىس. تەك بۇگىنگى كۇنمەن عانا ءومىر سۇرۋگە بولمايدى. ءبىراق ەردەننىڭ سول ءۇشىن وسىنشاما وشتەسەتىن نەسى بار؟ سەبەبى تەك بۇگىنگى كۇن مەن ەرتەڭگى كۇننىڭ تالاسىندا عانا ما؟ جوق. وندا نەدە؟
جاندوس تا ەردەننىڭ نەگە وزىنە وشىگە بەرەتىنىن تۇسىنبەيدى. ۇنەمى وسىلاي. راس، ەكەۋىنىڭ اراسىندا باياعىدا ءبىر وقيعا بولعان، ءبىراق ونىڭ جاراسى جازىلعالى قاشان!
ءيا، ول وقيعاعا كوپ جىل وتكەن...
قايعىدان قاجىعان ساقىپ باس كوتەرۋدەن قالدى. كوزىنىڭ قاراشىعىنداي جالعىز بالاسى جاندوستى مايداندا قايتىس بولدى دەپ "قارا قاعاز" العانىنا ەكى جىلدان اسىپ كەتتى. كوپ ۋاقىت جاماندىقتان بويىن الىپ قاشىپ جاماندىققا سەنبەدى. سويتكەن انانىڭ ەڭ الدىمەن بايقاعانى – كەلىنى زەينەپتىڭ قايعىسى ەدى... كەشەگى بۇلدىرشىندەي توپ-تولىق، ەكى بەتىنەن قانى تامىپ تۇراتىن، جاندوسىنىڭ سۇيگەن جارى زەينەپ بۇگىن كۇزگى گۇل سەكىلدى سارعايىپ، ءوڭى قاشقان... باسىنا تۇسكەن قايعىنى ول تەك جۇمىسىنا بارسا عانا ۇمىتاتىن. اياق كيىم تىگەتىن ماشينالاردىڭ زىر اينالعان دوڭگەلەكتەرى شابىسىمىزدان قالما دەگەندەي ەلىكتىرە ءتۇسىپ، ەڭبەك كۇيىمەن كوڭىلىن اۋداراتىن. سوندىقتان، ۋاقىتىنىڭ كوبىن زەينەپ فابريكادا وتكىزىپ ءجۇردى. ۇيگە كەلسە، شارشاعاندىقتان با، الدە جان جولداسىنىڭ قاسىرەتى جەڭە مە، قاباعىن اشىپ ءبىر كۇلمەي، تومسارادى دا وتىرادى... ساقىپتى ويلاندىرعان كەلىنىنىڭ وسى جايى ەدى. كوپتى كورگەن كارى انا جارىن ويلاپ، جاستىق ءومىرىن وكىنىش باسقان قىزىنداي ەركەلەتكەن كەلىنىن اياپ كەتتى. انالىق جۇرەگى ەرىك بەرمەي، ونىمەن سويلەسىپ، اقىل بەرمەكشى بولدى.
زەينەپ بۇگىن جۇمىستان كەلدى دە، شايىن ءىشىپ بىتىسىمەنەن توسەگىنە قيسايۋعا ىڭعايلاندى. ءبىراق ورنىنان قوزعالماعان ساقىپقا كوزى ءتۇسىپ، ەنەسىنىڭ سويلەسكىسى كەلىپ وتىرعانىن سەزىپ، تۇرىپ كەتپەدى.
— اپا، بىردەڭە ايتپاقشى ما ەدىڭىز؟
— ءيا، قالقام.
— نە جايىندا ەدى؟
ساقىپ بۋى جاڭا باسىلۋعا اينالعان سارى ساماۋرىنعا ۇزاق قاراپ وتىردى دا، اقىرىن كۇرسىندى:
— قالقام، سونگەن شوقتى قانشا ۇرلەسەڭ دە قايتا جانبايدى، ءومىر شىركىن دە سول سەكىلدى... ءار نارسەنىڭ كەزى بار... جابىرقاعان كوڭىلدى جادىراتا الار تەك جاستىق... نە ويلاپ ءجۇرسىڭ؟
توسىننان-توسىن قويىلعان بۇل سۇراققا زەينەپ نە ايتارىن بىلمەي ساسىپ قالدى. ويعا كەتىپ، از كىدىردى دە، شىنىن ايتتى:
— اپا، مەنىڭ بار كەلەشەگىم جاندوسپەن بايلانىستى، ال ودان حابار جوق... جانە وسى كۇنى وي ويلاۋعا دا قولىم تيمەيدى، جۇرت قاتارلى ەل ءۇشىن، مايدان ءۇشىن جاردەمىمدى بەرەمىن دەپ كۇنى-تۇنى جۇمىستان دا بوسانا المايسىڭ... ونىڭ ۇستىنە، جاندوستى ءولدى دەگەنگە سەنبەيمىن. ءبىزدىڭ جاڭا عانا باستالعان جاس ءومىرىمىز بۇلاي اياقتالۋى مۇمكىن ەمەس.
— نيەتىڭنەن اينالايىن، قالقام، — دەپ كارى انا كوزىنە جاس الدى.
وسى اڭگىمەدەن كەيىن ساقىپ پەن زەينەپ ءبىر ايداي بۇل تاقىرىپتى ءسوز قىلعان جوق. ءسويتىپ جۇرگەندەرىندە ماي ايى تۋدى. كوكپەن تالاسقان تەرەكتەر قايتادان جاسىل جاپىراق كيىندى... كوشە بويىندا، باقشالاردا تاماشا گۇلدەر جازعىتۇرىمعى جاڭبىر سۋىنا جۋىنىپ، جۇپار اڭقىتتى... تاۋدان اققان الماتى وزەنى كوشە - كوشەدەگى ارىقتارعا ءبولىنىپ، قىز شولپىسىنداي سىلدىر قاقتى. قالانىڭ قالىڭ اعاشى بوزتورعاي مەن سيرەك كەزدەسەتىن بۇلبۇل ۇنىنە بولەندى... جاڭا تۋعان جازبەنەن جاڭا سەزىم ويانعانداي، جەر بەتىن قۋانىش، شاتتىق بيلەدى... بۇل شاتتىق كەزەڭ قان مايدانداعى تابىستارمەن ۇلاسىپ، حالىقتىڭ كوڭىلى كوتەرىلە ءتۇستى.
وسى مايدىڭ باس كەزدەرىندە زەينەپ ءبىر كۇنى جۇمىستان كەلدى دە، ەنەسىنە:
— اپا، مەن بۇگىن «قىز جىبەككە» بارىپ قايتسام قايتەدى، وپەراعا بارماعالى كوپ بولدى، — دەدى.
— بارا عوي، قالقام، — دەدى ەنەسى.
زەينەپ تەاتردا كوپتەگەن كىسىلەردى كورىپ، ءوزى ۇمىتىپ بارا جاتقان جاستىق ءومىردىڭ جۇرەك پەرنەسىن قوزعايتىن تاماشا ءبىر اندەرىن ەستىدى. ۇيگە قايتىپ كەلگەننەن كەيىن وسى ءبىر اندەردىڭ سۇلۋ ۇندەرى قيالىن قىتىقتاپ كوپكە دەيىن ۇيقى بەرمەدى.
وسى، تەاترعا بارعان كۇننەن باستاپ، زەينەپ بۇرىنعىدان دا جامان جۇدەي باستادى.
زەينەپتىڭ بۇل ءحالى سىنشىل اناعا بۇدان دا ارتىق باتتى. ول ءبىر كۇنى باياعى اڭگىمەنى قايتا قوزعادى.
— قالقام، — دەدى ساقىپ، — مەن سەنىمەن تاعى دا سويلەسپەكشى ەدىم.
— ايتىڭىز، اپا، قۇلاعىم سىزدە...
— قالقام، ءومىر دەگەن ۇزاق ساپار. قۋانىشتى بولساڭ، قالاي وتكەنىڭدى دە بىلمەي قالاسىڭ. قايعىلى جۇرسەڭ، اسىقساڭ دا شەتىنە جەتە المايسىڭ. قايعى دەگەن جىلانداي ۇزىن كەلەدى... دەمەك، ءومىر ءسۇرۋ كوبىنە ادامنىڭ وزىنە بايلانىستى. سەن ءالى جاسسىڭ، جاس ادامعا جاستىق ءومىر جاراسادى. بۇل دۇنيەدە نە كەزدەسپەيدى. ۇزاق جولدىڭ قۋانىشى دا، قايعىسى دا از ەمەس. قايعىسىنا قارايلاي بەرسەڭ، قۋانىشىنا كوزىڭ تۇسپەيدى. قالقام، قايعىلانۋىڭدى قوي، جۇرت قاتارلى ءومىر ءسۇر...
— اپا، اپا، نە دەمەكسىز؟..
— قىزعالداقتاي گۇل-گۇل جايناعان جاسىڭ بار، قىزىعىن گور. كوڭىلىڭ قالاعان ادامىڭ بولسا...
ساقىپ ءسوزىن اياقتاي الماي ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى. زەينەپ ورنىنان تۇرەگەلدى دە، ەنەسىنىڭ قاسىنا كەلىپ بەتىنەن ءسۇيىپ:
— اپا، بۇل نە دەگەنىڭىز؟ مەنەن قۇتىلا الماي ءجۇرسىز بە، بۇل سوزگە قالاي اۋزىڭىز باردى؟—دەدى.
— قالقام، — دەدى ساقىپ كەنەت جاسىن ءسۇرتىپ، — سەن ولاي ويلاما. جالعىز بالاسىنىڭ قوساعىنا كارى اناسىنىڭ مۇنداي ءسوزدى ايتۋى — وعان اۋىر ازاپ. جاندوسىمنان ايىرىلىپ ءبىر جىلاسام، سەنىڭ جۇدەگەنىڭدى كورىپ ەكى جىلادىم. وبالىڭا قالعىم كەلمەيدى، وزەگىم ورتەنسە دە ءوز اۋزىممەن ايتىپ، باقىتىڭدى اشايىن دەگەنىم.
زەينەپ ءۇن - ءتۇنسىز ورنىنا بارىپ جاتتى. ول ۇزاق ۋاقىت تاعى ۇيىقتاي المادى.
***
ەردەن مەن جاندوس 1941 جىلى اسكەر قاتارىندا العاشقى رەت كەزدەستى. ەردەن ءبىر جىل بۇرىن ماسكەۋدەگى مۇناي ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، الماتىداعى تاۋ - كەن ينستيتۋتىنا ءمۇعالىم بوپ كەلگەن. جاندوس سول جىلى وسى ينستيتۋتتىڭ كەن - زەرتتەۋ فاكۋلتەتىن بىتىرمەكشى ەدى، اياقتاتپاي مايدانعا الىنعان. كەزدەسكەننەن - اق ەكى جاس سىرلاسا كەلە جان اياسپاس دوس بولىپ كەتتى. ءبىرى— مۇناي ينجەنەرى، ءبىرى — الماتى ينستيتۋتىنا كەلمەستەن بۇرىن گۋريەۆتەگى مۇناي تەحنيكۋمىن بىتىرگەن ەكەن. سوڭىنان بۇلار قان مايداندا نەلەر اۋىر كۇندەردى باستارىنان بىرگە وتكىزدى. ۇرىسقا پسكوۆ قالاسى جانىندا كىرىسىپ، جاۋ اسكەرىمەن جاعالاسا وتىرىپ ستارايا رۋس تۇسىنداعى لىچكوۆ ستانسياسىنا شەيىن شەگىندى. بۇل سەنتيابر ايىنىڭ ورتا كەزى ەدى.
قارا سۇر بۇلتپەنەن تورلانعان كۇزگى سۇرعىلت اسپان. كوز اشتىرماي سەبەلەگەن اق جاڭبىر. اياعىڭدى باسساڭ، كوك ءشوپتى، قوردا سەكىلدى جۇمساق جەر، سۋى شىعىپ، بىرق - بىرق ەتەدى. سۋىق كۇزدىڭ كوڭىلسىز رايىنا بولەنىپ، بەرەكەسى كەتىپ، تۇكسيگەن دۇنيە... تەك قانا سىرىن سىرتقا شىعارماي مۇلگىگەن نۋ جاپىراقتى، قالىڭ قاراعايلى جاسىل ورمان. وسى ورماننىڭ بويىن قۋالاي، لىچكوۆ ستانسياسىنىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى «دولگيي بور»، «دليننىي بور» دەريەۆنيالارىنا تۇيىلە بۇلاردىڭ پولكى بەكىندى، مايداننىڭ الدىنعى شەبى بۇل جەردەن ون -اق شاقىرىم، اۋىر گاۋبيسالاردىڭ گۇرس-گۇرس اتىلعان ۇندەرى جەر سىلكىندىرەدى. جاڭبىر ءسال تولاستاسا، قالىڭ بۇلتتىڭ اراسىنان سىمپ ەتىپ شىعا كەلگەن نەمىس سامولەتتەرىنىڭ گۇرىلى، ازدان كەيىن تاستاعان بومبالارىنىڭ جەر سولقىلداتقان ۇرەيلى داۋىستارى، ءتاتتى قيالعا كەتكەن ادامداي، مۇلگىپ تۇرعان ورماندى سەلك ەتكىزەدى. تەرەڭ قازعان وكوپتاردا جاۋىنگەرلەر باستارىن شىعارىپ «و - حو! تاعى دا ءدال تيگىزىپتى! ايدالاداعى توبەشىككە كەبىن كيگىزىپتى!» دەپ سىقاقتاي، سۇر اسپانعا ءبىر قاراپ قايتادان وكوپتارىنا كىرىپ جوق بولادى.
ەردەننىڭ پولكى بەكىنگەن بۇل ورمان مايدانىنىڭ ەكىنشى قاتارى ەدى. لىچكوۆ ستانسياسىنىڭ وڭتۇستىگىنەن باستاپ، سولتۇستىككە قاراي سوزىلعان 30 شاقىرىمداي جەردە ەكى - ءۇش ديۆيزيا ورنالاسقان. ەردەندەر سونىڭ ءدال ورتاسىندا. بۇل كۇندەردە ەردەن روتا كومانديرى ەدى دە، جاندوس بولىمشە كومانديرىنىڭ قىزمەتىن اتقاراتىن. ءبىرى لەيتەنانت، ەكىنشىسى سەرجانت بولاتىن.
بۇگىن جاندوس ازعانتاي كىسىمەن پولكتىڭ جاتقان جەرىنەن ىلگەرىرەك قازىلعان وكوپتا كۇزەتتە بولدى. ءتۇنى بويى ءبىر تىنباعان ارتيللەريا گۇرسىلى كەنەت وتە جاقىن جەردەن بۋلىعىپ شىققان نەمىس اۆتوماتتارىنىڭ ساقاۋ ءۇنى، مايداننىڭ جاقىنداپ قالعانىن سەزدىرگەن. ءسويتىپ تاڭ اتار الدىندا ەردەن مەن جاندوس سوۆەت ارمياسىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا، نەمىس اسكەرىمەن بەتپە - بەت كەزدەسەتىن جاعدايدا قالدى. جاندوس ەردەننىڭ بۇيرىعىمەن جاۋ كەلەتىن تۇستىڭ الدىڭعى جاعىنا بولىمشەسىمەنەن بەكىندى. ەردەن ولارعا «بۇيرىقسىز شەگىنبەڭدەر» دەدى.
قويۋ قاراڭعى ءتۇن بوزارىپ بارىپ، تاڭ دا اتتى. كەنەت قاتتى جەل تۇرىپ، اسپان اشىلدى. التىن نۇرىن توگىپ، كوكجيەكتى القىزىل ساۋلەسىنە بوياپ كۇن دە شىقتى... اتقان تاڭمەن بىرگە ءولىم قۇشاعىن جايىپ مايدان دا وياندى... بەيبىت جاتقان ءومىردى قانعا بوياعان قانىشەر فاشيستەردىڭ زور قىلمىسىنان ۇيالعانداي قىزارا ءبورتىپ شىعا باستاعان قىزعىلت كۇن، كۇناڭدى بار الەم كورسىن دەگەندەي، ساۋلەسىن مولىنان توگە جوعارى كوتەرىلە بەردى... سول كەزدە، كوزدى اشىپ - جۇمعانشا دۇنيەنىڭ استان-كەستەڭىن شىعارىپ، قاندى ۇرىس باستالىپ تا كەتتى.
جاندوستار ەكى پۋلەمەتتى قاتار قويىپ الىپ جاۋدى تويتارۋمەن بولدى. قىزىلعا ۇيمەلەگەن شىبىنداي نەمىس سولداتتارى بىرنەشە رەت ءتونىپ كەلىپ، سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەرلىگىنە شىداي الماي كەيىن سىرعىدى. جاندوس پەن كورشىلەس روتا كومانديرى تاران باستاعان جىگىتتەر اجداھاداي جۇتامىن دەپ ۇمتىلعان بىرنەشە تانكىلەردى دە ۇستەرىنەن وتكىزىپ جىبەرىپ، سوڭىنان دۇرە ءتيىپ، اۋىر گراناتا، جانىمپاز زات قۇيىلعان بوتەلكەلەرمەن كۇل -تالقانىن شىعاردى. ەر جۇرەكتى جاۋىنگەرلەر ءولىم ءقاۋپى تايانعان سايىن، جارالانعان جولبارىستاي ىشقىنا ءتۇستى.
جان بەرۋ جايشىلىقتا قيىن. الىسقان ماقساتىڭ قىمبات بولسا ولەمىن دەپ وكىنبەيسىڭ. جارالى ەرلەر وتان ءۇشىن، حالقىنىڭ تىلەگى ءۇشىن ءتونىپ كەلگەن ءقاۋىپتى تۇككە دە سانامادى. ولار الىسا بەردى. ارالارى سيرەكتەي تۇسكەن سايىن، ولگەن جولداسىنىڭ مىندەتىن وزىنە ءتىرىسى بورىش ساناپ، جاۋعا ورشىگە ءتۇيىلدى.
ادام بالاسىنىڭ قاسيەتتەرى اۋىر كەزەڭدەردە عانا ايقىن كورىنەدى. قيماس قۋانىشىڭ باسىڭا قورقىنىش تۋعاندا عانا جايشىلىقتاعىدان گورى قىمباتتانا تۇسەدى.
سول قولىنىڭ قارى مەن وڭ اياعىنىڭ سان ەتىنەن وق ءتيىپ، قانسىراۋعا اينالعان جاندوستىڭ باسىنا ءولىم ءتوندى. مىنە وسى ساتتە ويدا جوق جەردەن، ءالسىن - ءالسىن كوز الدىنا زەينەپ ەلەستەي بەردى. تولقىن قۋىپ سىرتقا شىعارعان تەڭىز تۇبىندەگى اسىل تاستاي، ءولىم ءقاۋپى جۇرەك شىڭىراۋىندا جاتقان زەينەپكە دەگەن ماحابباتىن قوزعاپ، قارت اپاسىنىڭ قاسىنداعى سۇيگەن جارىن ءبىر كورسەم دەگەن تىلەك كەنەت پايدا بولدى. جان اياماس قاتتى ۇرىستىڭ اراسىندا بۇل تىلەك بىرەسە جانىن كۇيدىرگەن جالىنعا اينالىپ، بىرەسە جەل ۇرلەگەن شىراقتاي لەزدە ءسونىپ جاتتى. وسىنداي حالدە، وكوپ شەتىندەگى جاندوستىڭ كوزىنە ءبىر سۋىق سۋرەت ءتۇستى. ونى زەينەپكە ءبىر جىلدان كەيىن جارالانىپ الماتىعا قايتىپ كەلگەن ەردەن ايتقان. «ءيا، ونىڭ كوزىنە ارىستانداي اقىرعان مەن ءتۇستىم»، — دەگەن ەردەن. ءدال وسى ساتتە وعان اۆتوماتىن كوزدەپ جاقىنداي بەرگەن نەمىستى كوردىم. باتىر دوستان ماڭگى ايرىلماقپىن! وزىمە تاياپ قالعان نەمىستىڭ ءبىر سولداتىن مىلتىقتىڭ ءسۇيىر ۇشىمەن تۇيرەپ تاستاپ، جاندوسقا جاقىنداعان فاشيستكە قاراي اتىلدىم. قىشقاشتاي مىقتى قولدارىممەن تاماعىنا جابىسا كەتتىم... ءبىر سەكۋندقا جەتپەي سورايىپ تۇرعان جۇتقىنشاعى قولىمدا كەتىپ، اۋىر دەنەسىن كوتەرە الماي، نەمىس جەرگە گۇرس ەتە قۇلادى. ءوزىم دە ەسەڭگىرەپ قالدىم با بىلەم، تەك قۇلاعىما:
— ومىردە ۇمىتپاسپىن بۇل جاقسىلىعىڭدى! — دەگەن جاندوستىڭ ولىمسىرەگەن داۋسى ەستىلدى.
قانشا مەزگىل ەكەنىن بىلمەيمىن، ەسىم كىرە، كوزىمدى اشىپ، جان - جاعىما ءبىر قاراعانىمدا، جەر قۇشقان جولداستاردىڭ اراسىندا مىلتىقتارىن جالاڭداتىپ وزىنە تاياپ كەلە جاتقان نەمىس سولداتتارىنا قولىنداعى اقىرعى گراناتىن جوعارى ۇستاپ، قاھارلانا كۇتىپ تۇرعان جاندوستى تاعى كوزىم شالدى. ءدال وسى ساتتە گراناتىن جاندوس تا لاقتىردى، نەمىستەر دە اۆتوماتتارىن دىرىلداتا العا جۇگىردى. تەك شالقايا بارىپ ماڭگى قۇلاعان جاندوستى كورىپ قالدىم. ار جاعىندا ەسىم اۋىپ كەتتى...»
ءيا، جاندوس جاۋ وعىنان قۇلاعان. كەنەت جەل تىنىپ، كۇننىڭ كوزىن قارا بۇلت تورلاپ، اسپان تۇنەرە ءتۇستى. قان - قان بولعان جاسىل ورماندى قويۋ قاراڭعىلىعىمەن بۇركەپ ءتۇن دە كەلدى.
كۇنى بويى مىزعىماستان نەمىس ديۆيزياسىنىڭ زور كۇشىنە توتەپ بەرگەن پولككە بۇيرىق جەتىپ، ەردەن دە ءوز ادامدارىمەن كەيىن شەگىندى.
وققا ۇشقان سولداتتاردىڭ ىشىندە دىبىسسىز جاتقان جاندوستىڭ بەتىنە ول ءبىر قارادى دا، كەتە باردى. جاندوس وسى سۋرەتتى كورگەن. ارتىنان نەمىس اسكەرى بۇل ارانى باسىپ قالعاندىقتان، سوۆەت اسكەرى قايتا ورالا المادى.، ءسويتىپ، شالا - جانسار جاندوس ولىكتەردىڭ ىشىندە قالدى.
پولك كەيىن ىعىسقاندا، نەمىس ديۆيزياسى «دولگيي بور» دەريەۆنياسىنا كىردى.
تاڭ الدىندا لىچكوۆ ستانسياسىنىڭ قالىڭ اعاشىندا تىعىلىپ جۇرگەن پارتيزاندار سوعىس بولىپ وتكەن جەرلەردەن اسىپ بارا جاتىپ، اقىرىن ىڭىرسىعان جاندوستىڭ ۇستىنەن شىقتى. وزدەرىنىڭ شتابىنا كوتەرىپ الىپ كەتتى. ولار جارالى جاندى قالىڭ ورمان تۇبىندەگى گوسپيتالدارىندا جىلعا تاياۋ ەمدەدى.
جاندوس وسىلايشا پارتيزاندارعا قوسىلدى دا، ونى ءولدى دەپ ساناعان پولك كومانديرى ساقىپ پەن زەينەپكە «قارا قاعاز» جىبەردى.
ەردەننىڭ پولكى الدىڭعى شەپتەن شەگىنىپ، تىنىعۋدا ءبىراز ۋاقىت تۇرعاننان كەيىن، قازاقستانعا جىبەرگەن مايدان ۋاكىلدەردىڭ ءبىرى بولىپ ول 1942 جىلى ماي ايىندا الماتىعا كەلدى. جولاي ابايسىز قۇلاپ اياعىن ازىراق مەرتىكتىرىپ العان. مايدانگەر ادامعا بالداق جاراسىمدى، ەردەن دە سول بالداققا سۇيەنىپ ءوزىنىڭ بۇرىنعى ساباق بەرگەن تاۋ - كەن جانە مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىنا باردى. جارالى ەردى جۇرت قۇشاعىن جايىپ قارسى الدى.
بۇل — جاندوستان ءۇش جاس ۇلكەن ەدى، وسى جىلى جيىرما جەتىگە شىققان. كەڭ جاۋىرىندى قارا تورى جىگىت بولاتىن. جوعارعى مەكتەپتەرگە مۇعالىمدەر جەتپەي جاتقان كەز، جارالى جاۋىنگەر وفيسەر ينستيتۋتتىڭ ارناۋلى حاتىمەن سۇرالىنىپ اسكەر قاتارىنان بوساتىلدى. سوڭىنان ارناۋلى برونمەن مۇلدەم مايدانعا بارماي قالدى. اياعىنىڭ جاراسى جازىلسا دا، ەندى ول ءوزىن سوعىس مۇگەدەگى ەتىپ كورسەتىپ، تولىپ جاتقان كەزدەسۋ، ماجىلىستەردە پاتريوتتىق سوزدەر سويلەپ، كوپتىڭ كوزىنە تۇسە ءبىلدى. ول كەزدە جارالى مايدانگەرلەردىڭ اسا ءقادىرلى شاعى، اياعىنىڭ سىلتىڭى بىتسە دە، بالداقتىڭ ورنىنا تاياق ۇستاپ، قولىنان ءتىپتى تاستامادى. وسىلاي ەردەننىڭ باعاسى ارتا بەردى. ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن مايداندوس جولداسىنىڭ ءۇيى وسىندا ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، الدەقالاي جاندوستىكىنە باردى. ونىڭ شەشەسى مەن زايىبىنا بولعان ۋاقيعانى باستان - اياق جىر ەتىپ ايتىپ بەردى. ساقىپ پەن زەينەپ كوزدەرىنەن جاستارى سورعالاپ وتىرىپ تىڭدادى. بۇل ەكەۋىنىڭ جاندوستى ءولدى دەپ سەنۋىنە وسى ەردەننىڭ ءسوزى كوپ اسەر ەتتى. كارى انا ەردەندى جالعىزىنىڭ جان جولداسى دەپ تۇسىنسە، جاس كەلىنشەك سۇيگەن جارىنىڭ ەرلىك ىستەگى سەرىگى سانادى. ەردەن بۇل ەكەۋىنىڭ بىردەي تىلەگەن قوناعى، سىرلاسار دوسى بولىپ الدى.
جىگىتتىڭ ءوزى دە بۇلاردى وتە سىيلاپ، دەمالىس كۇندەرى ادەيى ارناپ كەلىپ، ۇزاق ۋاقىت اڭگىمەلەسىپ كەتۋدى جاقسى كوردى. وسىنداي اڭگىمەلەردىڭ كوبى مايدان، جۇمىس جايىندا، جاندوستىڭ ەرلىگى تۋرالى ايتىلاتىن. سويتە - سويتە جاندوستىڭ شەشەسى مەن ايەلى ەردەنگە ابدەن ۇيرەنىپ، ول كەلمەگەن دەمالىس كۇندەرى كوڭىلسىز وتەتىن كۇيگە جەتتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ جارىم جىل مەزگىل تاعى ءوتتى.
ەردەن دە جيىرما سەگىزگە اتتاپ، ەندى وعان ءۇي بولۋ كەرەكتىگىن ويلايتىن مەزگىل دە جەتتى.
بۇل وي ۇيلەنەر جاسقا جەتكەندىكتەن ەمەس، بوتەن سەبەپتەن تۋدى.
جاسىل شەپكە قىزىل گۇل قانداي جاراسىمدى بولسا، جاس ومىرگە ماحاببات تا سونداي كەلىسىمدى عوي! ماحابباتسىز ءومىر جاپىراقسىز اعاش سىندى سيديىپ تۇرادى.
ەردەننىڭ جۇرەگىنەن وسى ءومىر كوركى — ماحاببات ورىستەن ورىن العان ەدى. وعان سەبەپ بولعان زەينەپ. ەردەن دوسىنىڭ جۇبايىنا ءبىر اقپەيىل، كىسىنى اياعىش جان بوپ كورىنەدى. سودان كەيىن بوتەندەردىڭ جاراسىن جازامىن دەپ ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ جارالانىپ قالعانىن زەينەپكە قينالا -قينالا سەزدىردى. بۇعان زەينەپ سەندى. جاس كەلىنشەككە ەردەننىڭ سوناۋ كۇناسىز كوزقاراسىندا «مەنىڭ مۇنىم كەشەگى جان جولداسىمنىڭ ولمەس بەينەسىنە جاققالى تۇرعان كىرىم بولماس پا ەكەن؟» دەگەن ءبىر جانىنا باتقان، تاۋەكەلگە بارا الماي قاجىعان سەزىم بارى دا وتە ۇنادى. جۇرەگىن تولقىتتى. مۇنداي ادال سەزىم ەكىنىڭ بىرىندە بولا بەرە مە؟ ارينە، بولا بەرمەيدى. مۇنداي جولداسقا دەگەن اردىڭ ادالدىعى تەك ەردەن ءتارىزدى جاقسى جانداردىڭ عانا قولدارىنان كەلەدى دەپ ويلادى زەينەپ. بۇنىڭ دا كوڭىلى ەردەنگە اۋا ءتۇستى. ءبىراق جاس كەلىنشەك، كارى ەنەسى تۇگىل، ءوز ويىن وزىنەن جاسىرا الدى. جانى ەردەن دەپ قانشا ەلجىرەي باستاسا دا، سىرتىنا سىر بەرمەۋگە تىرىستى. ايتكەنمەن، كوپتى كورگەن بيشارا انا كەلىنىنىڭ شەرلى جۇزىندە ەردەن كەلگەندە جارق ەتە قالاتىن بولماشى قۋانىشتان ونىڭ جۇرەگىندە تەرەڭ تولقىنداردىڭ ەرىكسىز تۇنىپ جاتقانىن ءتۇسىندى.
وعان اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا كەلىنىنە ايتىلعان ءسوزدى قايتادان باستاۋىنا دا سەبەپ بولعان ءومىر سىرىنىڭ ءبىرى وسى ەدى.
قانشا جاسىرعانمەن بۇل سىردىڭ، استىنان ەرىگەن قار سەكىلدى، ءبىر كۇنى سىرتقا جارىپ شىعاتىنى بيشارا aناعa ءمالىم ەدى. راسىندا دا سولاي بولدى.
كەشكە تامان ەردەن زەينەپتىكىنە كەلدى. ساقىپ ۇيدە جوق ەكەن. زەينەپ پەن ەردەننىڭ كوپتەن بەرى ءبىرىنشى كەزدەسۋى ەدى. كوڭىلدەرىندە بىردەڭەنىڭ بارى سەبەپ بولدى ما، وڭاشا كەزدەسكەندەرىنەن ەكەۋى بىردەي قىسىلدى. اسىرەسە زەينەپكە وسىلاي كورىندى. امانداسقاننان كەيىن دە جارىتىپ ءبىر - بىرىنە ەش نارسە ايتا المادى. فابريكاداعى جۇمىس جايىن ءسوز قىلىپ وتىردى دا، زەينەپ تەرەزەدەن الىسقا كوزىن سالىپ كۇرسىندى.
— نەگە كۇرسىندىڭ، زەينەپ؟ - دەدى ەردەن بەتىنە قاراپ.
— ءجاي، انشەيىن... كەيدە ويدا جوق جەردەن ەسىڭە وتكەن قىزىق كۇندەر ءتۇسىپ كەتەدى...
— زەينەپ، وتكەن كۇن قايتا ورالماس، ول ءتاتتى ۇيقىدا كورگەن ءبىر ءتۇس سەكىلدى. ادامنىڭ تىرشىلىگى، تىلەگى كەلەشەگىندە ەمەس پە؟
— ول سولاي عوي...
— سولاي بولسا، ءوزىڭ كەلەشەگىڭ تۋرالى نە ويلاپ ءجۇرسىڭ؟ الدە وسىلاي ءومىر بويى قارا جامىلىپ وتەمىن دەيسىڭ بە؟..
— قايدان بىلەيىن...
ەردەن تۇرەگەلىپ زەينەپتىڭ قاسىنا باردى، زەينەپتىڭ يىعىنا اقىرىن قولىن سالىپ:
— زەينەپ، بەرى قاراشى! — دەدى. زەينەپ تەرەزەدەن بەتىن ەردەنگە اۋداردى. ونىڭ جۇدەڭكىرەگەن اقشىل بەتىنە قىزارىپ قان جۇگىرىپ، مولدىرەگەن قارا كوزدەرىندە جۇرەگىن ەلجىرەتەر ءتاتتى سەزىمنىڭ ىستىق ساۋلەسى ويناپ تۇر ەكەن.
— زەينەپ، — دەدى ونىڭ يىعىنان قولىن الماي. — وزىڭە انادا سەزدىرگەن ءبىر سىرىم بار ەدى عوي، تاعى دا ايتسام تىڭدايسىڭ با؟
— تىڭدايىن.
— بۇرىن سىناسىپ كورگەن جوق ەدىم، ماحاببات دەگەن ۇلى كۇش ەكەن، جەڭىلمەس بولسام دا، مەنى ەڭسەرىپ اكەتىپ بارادى... نە دەيسىڭ؟..
زەينەپ ۇزاق وتىردى. ونىڭ بەتى ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزاردى.
— نە دەيىن؟ جاندوستان ايرىلعاننان بەرى جۇرەگىم تاس بولىپ قاتقان سەكىلدى ەدى، جىبىمەس دەپ ويلاپ ەدىم... ولاي ەمەس ەكەن، ءتىرى ادام تىرلىگىن ىستەيدى ەكەن... نۇرىن تۇسىرەر ساۋلە بولسا، قارا كوڭىلىڭ كۇمىستەي اعارا الاتىن ءتارىزدى...
زەينەپ كىلت توقتادى. ونىڭ ءسوزىنىڭ جالعاسىن ماحاببات نۇرىمەن ناساتتانعان مولدىرەگەن كوزدەرى ايتقانداي ەكەن. ەكى جاس ءبىر - بىرىنە جالىندى كەۋدەلەرىن تاياپ ۇزاق ءسۇيىستى... ساقىپ كەلگەننەن كەيىن زەينەپ الىستان تولعاپ، ەردەنگە قوسىلماق بولعانىن ەستىرتتى. كارى انا وسىلاي بىتەرىن بۇرىننان سەزىپ جۇرسە دە، نە دەرىن بىلمەي، سۇپ - سۇر بوپ ۇزاق وتىردى. بويىندا ءىپ - ىلەزدە قىزعانىشتىڭ وتى لاپ ەتىپ تۇتانىپ، ءىشى ۋداي اشىدى. دەگەنمەن دە، اقىل - ويىن ادامگەرشىلىك سەزىمىنە بيلەتىپ:
— جارايدى، قالقام، جاندوسىمنان كەم جىگىت كورىنبەيدى، قۇتتى بولسىن، — دەدى.
ەكى ايدان كەيىن ەردەن مەن زەينەپتىڭ تويى بولدى. ساقىپ العاشقى كەزدە بوتەن ۇيگە كوشۋدى ويلاعانمەن، ەردەن مەن زەينەپتىڭ كوڭىلىن قيماي قولدارىندا قالدى. زەينەپ ساقىپتى بۇرىننان تۋعان اناسىنان كەم كورمەيتىن. جالعىز ۇلىنان ايىرىلىپ، مىناداي كۇيگە تۇسكەن كارى انا بىردەڭەدەن كوڭىلى قالىپ رەنجىپ جۇرمەسىن دەپ، باسىنا جاستىق، استىنا توسەك بولدى. جالعىز بالاسىنان ايرىلعان سورلى اناعا قانداي كۇي كەرەك، وتىرۋىنان جاتۋى كوپ. ءسويتىپ جۇرگەندە، ارادا تاعى ءبىر جىلداي ۋاقىت ءوتىپ، زەينەپ ەكى قابات بولىپ، ۇل تاپتى، ەردەن بالاسىنىڭ اتىن جەڭىس قويدى.
كىشكەنتاي عانا جەڭىس ءۇش ايدان اسىسىمەن ساقىپتىڭ قولىنان تۇسىرمەس ەرمەگى، قۋانىشىنا اينالدى.
جاس بالاعا جانى قۇمار كارى انا جەڭىستى جانىنداي جاقسى كورىپ، كۇندىز - ءتۇنى سونى ەرمەك ەتتى.
ءۇش ەرەسەك ادامنىڭ ورتاسىنداعى بالدىرعان جاس نارەستە ءۇي ءىشىنىڭ ءسانى دە، ءانى دە بولدى، الدەنەنى بىلدىرلاپ جۇرتتىڭ كوڭىلىن كوتەردى.
بۇل كەزدە مايداندا دا ءبىزدىڭ ارميانىڭ شابۋىل قارقىنى كۇشەيىپ، قالا ۇستىنە قالانى الىپ، جاعداي وزگەرگەن ەدى.
حالىقتىڭ كوڭىلى ماسايراي ءتۇسىپ، شاتتىق شۇعىلاسى ەل باسىنا نۇرىن توگە باستاعان كۇن تۋدى!
جەڭىس ساعاتىن جۇرت ەندى اڭساپ كۇتتى. اسىرەسە جالعىز بالاسىن جاۋعا بەرگەن، جۇرەگىندە كەك جالىنى ءالى سونبەگەن كارى انا جۇرتتان الا بوتەن، وسى كۇندى ساعىنۋدا ەدى.
تاڭەرتەڭ ءۇي ءىشى بولىپ شاي ءىشىپ، جايدارىلانىپ وتىرعاندا بىرەۋ ەسىكتى قاقتى.
— كىرىڭىز، — دەدى ەردەن داۋىستاپ.
بىلعارى سۋمكاسىن كوتەرىپ حات تاسۋشى بالا جىگىت ۇيگە كىردى.
— تىلەپوۆا ساقىپ كىم؟ — دەدى ول.
— مەنمىن، نەگە كەرەك بولىپ قالدىم؟—دەپ ساقىپ حات تاسۋشى بالاعا قارادى.
— سىزگە مايداننان تەلەگرامما بار، — دەپ بالا قولىنداعى قاعازىن ساقىپقا بەردى دە، «وتىر شاي ءىش» دەگەنگە قاراماستان شىعىپ كەتتى.
ساقىپ قولىنداعى قاعازدى اڭ - تاڭ بولىپ، ءتۇسى الدەنەگە سۇرعىلتتانىپ ەردەنگە ۇسىندى. ەردەن تەلەگراممانى قولىنا الدى دا داۋىستاپ وقىدى.
قۇرمەتتى انا جانە زەينەپ!
ءۇش جىل پارتيزاندارمەن بىرگە بولىپ، امان - ەسەن قىزىل ارميانىڭ قاتارىنا قوسىلعام. دەنساۋلىعىم جاقسى، جاقىندا ەلگە بارامىن. وزدەرىڭنىڭ جاعدايلارىڭدى ايتىپ، تەلەگرامما بەرىڭدەر.
سەندەردى ءسۇيۋشى تىلەپوۆ جاندوس». سودان كەيىن ءبولىمىنىڭ پوشتا جاشىگىنىڭ نومەرى كورسەتىلگەن.
تەلەگراممانى وقىپ شىققاننان كەيىن ۇشەۋى دە الدىمەنەن ەش نارسەگە تۇسىنبەگەن ادامداي اڭىرىپ وتىرىپ قالدى.
ەردەن تەلەگرامما سوزىنە سەنبەگەندەي باسىنان اياعىنا شەيىن كوزىمەن تاعى ءبىر شولىپ ءوتتى. ءسال كىدىرىپ، كوزىنىڭ استىمەن ساقىپقا قاراسا، ەكى كوزىنەن جاسى سورعالاپ، اۋزى كەمسەڭدەپ، نە قىلارىن بىلمەي تالماۋسىراپ وتىر ەكەن.
— اپا، ونىڭىز نە... قۋانادى ەكەن دەسە جىلاعانى نەسى...
ساقىپ جاۋاپ قايتارماي اقىرىن جىلاي بەردى...
قۋانىش مينۋتتارى وتىسىمەنەن، ەڭ الدىمەن ويعا قالعان ەردەن بولدى.
«بۇل قالاي؟ جاندوستىڭ ءولىپ جاتقانىن ءوز كوزىممەن كورگەن جوق پا ەدىم؟ جوق، ونىڭ كەۋدەسىنەن جانى شىقپاعان ەكەن عوي. ناعىپ سول مينۋتتا مەن بايقامادىم؟ قاپ! ەندى مىناۋ؟ مەن ونى شەشەسى مەن ايەلىنە ءولدى دەپ ەستىرتىپ، اقىرىندا ايەلىنە ءوزىم ۇيلەندىم...» ەردەننىڭ دەنەسى ءبىر كۇيىپ، ءبىر سۋىدى... ءبىراق ونى ءدال ءقازىر ۇيات ەمەس، زەينەپتەن ايىرىلىپ قالۋ ءقاۋپى جەڭدى. «راسىمەن زەينەپ جاندوسىنا كەتە مە؟» — جۇرەگى شىن ۋداي اشىدى، ويتكەنى ول زەينەپتى شىن جاقسى كورىپ قالعان ەدى.
بۇل مينۋتتا زەينەپ تە جۇرەگىندە الابۇرتىپ تۋا قالعان اساۋ تولقىنمەن الىسۋدا ەدى. «ياپىراي، بۇل قالاي؟.. نەعىپ سەنىپ قالدىم! سەنەتىن قانداي قاقىم بار ەدى؟ ماڭگىلىكپىن دەپ انتىمدى بەرگەن جوق پا ەدىم... ەندى مىناۋ ءتورت جىلعا دا شىداي الماي جۇرت الدىندا، جاندوستىڭ الدىندا ماسقارا بولعانىم!..»
زەينەپتىڭ جاندوستى امان - ەسەن كورەمىن دەپ العاشقى قارقىندا لەپىرگەن كوڭىلى كەنەت سۋ سەپكەندەي باسىلدى. بۇل سەزىم جاندوستى كورگىسى كەلمەگەندىكتەن تۋعان جوق، ول ءالى دە بولسا ونى كورۋگە ىنتىق ەدى. ءبىراق ەر جىگىتتىڭ ار نامىسىن اياققا باستىم - اۋ دەگەن ادامگەرشىلىك، ۇيالۋدان تۋعان سەزىم جان - تانىمەن كۇيدىرىپ، وزەگىن ورتەدى...
بارىنە دە ۇلكەن تولقۋدا وتىرعان ساقىپ ەدى. جالعىز بالاسىنىڭ ءتىرى شىققان قۋانىشى كارى انانىڭ اۋەلى اقىل - ويىن، سانا - سەزىمىن تەگىس بيلەپ كەتسە دە، قىسىلىپ وتىرعان ەردەن مەن زەينەپكە كوزى ءتۇسىپ ەدى، كەنەت كارى بۋىندارى دىرىلدەپ، كارى جۇرەگى ۋداي اشىدى. ول جاندوستىڭ زەينەپتى جانىنداي جاقسى كورەتىنىن ەرتەدەن - اق بىلەتىن. ەر جىگىتكە تىرىدەي جان سەرىگى سۇيگەنىنەن ايرىلۋ — ولىمنەن كەم ەمەس ازاپ، قورلىق ەكەنى وعان ەشكىم ايتپاي -اق ءمالىم. قان مايداننان جاۋدى جەڭىپ، كۇنى ەرتەڭ جاندوسى كەلگەندە، وعان نە دەپ جاۋاپ بەرمەك؟ ۋىزداي ۇيىپ جارىن كۇتىپ وتىرعان كەلىنىنە جەل بەرگەن ءوزى ەمەس پە؟.. جارايدى، جاندوسى ءولدى دەگەن قاعاز - اق كەلسىن. وعان جۇرت سەنسىن، زەينەپ سەنسىن، ءبىراق انانىڭ سەنەتىن ءجونى بار ما ەدى؟
ساقىپ نە قىلارىن بىلمەي ۇزاق وتىردى. «بولعان ىسكە بولاتتاي بول»، — دەيدى قازاق. بولعان ىسكە قانشا بەرىك بولامىن دەسە دە، جالعىز ۇلىنىڭ باسىنا تۋعالى تۇرعان قيىندىق كارى انانى قويارعا جانىن جەر تاپقىزدىرماي، ورتەپ بارادى.
ايتكەنمەن، جاندوسى ءتىرى عوي. جالعىزى ءتىرى! اناعا بۇدان ارتىق قۋانىش بار ما؟ كەنەت ول وزگە ءومىردىڭ ءبارىن ۇمىتتى. «جالعىزىم، جاندوسىم ءتىرى ەكەن عوي!»دەپ داۋىستاپ جىبەردى دە، جىلاپ قويا بەردى.
— يە، ەندى نە ىستەيمىز؟ — دەدى ەردەن.
بۇل سۇراق زەينەپكە ارنالعان ەدى.
جاي ايتىلعان ءسوزدىڭ تۇبىندە ۇلكەن ءزىل جاتقان... زەينەپكە بۇل سۇراق: «ءوزىڭ شەش... قايسىمىزدى تاڭدايسىڭ...» دەگەندەي بولىپ ەستىلەدى.
قانداي اۋىر بولسا. دا، وسى ۇياتقا شىدايمىن دەپ وتىرعان زەينەپتىڭ جۇرەگىندە، ءبىر جاعىنان ەسكى جارانىڭ اۋزى اشىلىپ، جاندوسقا دەگەن ءبىر كەزدەگى ىستىق ماحابباتى قايتا ويانىپ، ەكىنشى جاعىنان ەردەنگە دەگەن جالىندى سەزىم ءوز قۇشاعىنان ونى شىعارمايمىن دەگەندەي ءورشي ءتۇسىپ، ماحاببات تالاسى تۋىپ تا قالعان ەدى.
دەگەنمەن دە اقىلعا سالىپ كەلگەندە، زەينەپتە اقىرعى سەزىم كۇشتىرەك كورىنگەن. ول ەردەنگە دە ءسۇيىپ ءتيدى، ودان ۇل تاپتى. جاندوسقا ءبىر كەزدە كۇيىپ - جانىپ قوسىلعانمەن دە، تولقىندى تولقىن قۋىپ جارعا شىعارعانداي، ەكىنشى ماحابباتقا بەرىلۋ ءۇشىن ءبىرىنشى ماحابباتتىڭ ەركە جەلى جۇرەگىندە سونۋگە اينالعانىن سەزگەندەي ەدى... ءبىراق ءدال ءقازىر وعان ار - نامىس، ماحاببات، قۋانىش، ۇيات — ءبارى بىردەي ۇشتاسىپ، ويىن قورىتىپ، ءبىر پىكىرگە كەلۋگە جول بەرمەدى.
زەينەپتىڭ قىسىلىپ وتىرعانىن بىلگەن انا:
— بولار ءىس بولدى. اقىلدى ەدى عوي جاندوس قالقام، تۇسىنەر... ازىرگە اماندىقتى ءبىلدىرىپ تەلەگرامما بەرىڭدەر، — دەدى.
ەردەن مىناداي تەلەگرامما جازىپ:
«امان قوسىلعانىڭا كوپ قۋاندىق. ءبىز تەگىس امانبىز، جەڭىسپەن تەز قايتۋىڭدى اڭساپ كۇتەمىز.
ساقىپ، زەينەپ، ەردەن». پوچتاعا اپارىپ سالىپ كەلدى.
بەس التى كۇننەن كەيىن:
«دەمالىسقا الماتىعا كەلە جاتىرمىن. 20 اۆگۋست كۇنى بولامىن. سالەم جولداپ، جاندوس»، — دەگەن جاندوستىڭ ەكىنشى تەلەگرامماسى كەلدى. سول كۇنى ەردەن مەن زەينەپ باسقا پاتەرگە شىقتى.
جاندوستى 20 اۆگۋست كۇنى ساقىپ، ەردەن جانە بوتەن جولداستارى ۆوكزالدا كۇتىپ الدى. جالعىز - اق زەينەپ بارماي قالدى.
ۇيگە كەلگەننەن كەيىن، زور قۋانىشتىڭ اراسىندا، جولداس - جورالارىمەن راحاتتانىپ قالجىڭداسا باستاعان جاندوس باعانادان بەرى كوزىنە تۇسپەگەن سوڭ «زەينەپ قايدا؟» دەپ اناسىنان سۇرادى. وتىرعاندار ۇندەمەدى. ەردەن ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
— قاراعىم، ءبىر ۇلكەن كەشىرىلمەس قاتە بولدى، وعان مەن دە ايىپتىمىن، — دەدى اناسى، جاندوسقا تاياپ.
— قانداي قاتە!؟ — جاندوستىڭ ءتۇسى وزگەرىپ سالا بەردى.
بولعان ءىستى باستان اياق ساقىپ بالاسىنا بايانداپ ءوتتى. ءبىر سۇمدىققا ۇشىراعانىن قارسى الۋعا زەينەپتىڭ كەلمەۋىنەن - اق سەزگەن جاندوس اناسىنىڭ ءسوزىن ءبىر بولمەستەن، ەرنىن تىستەپ، قاباعىن تۇيگەن قالپىمەن تىڭداپ شىقتى.
ساقىپ سويلەپ بولدى. ءالى ەشكىم اۋزىن اشقان جوق، تەك كوزدەرىنىڭ استىمەن وتىرعاندار جاندوسقا قاراپ قويادى. ولار جاندوستىڭ ءبىر بوزارىپ، ءبىر قىزارىپ، ءالسىن - ءالسىن قۇبىلعان تۇرىنەن، جۇرەگىندە قانداي تارتىستاردىڭ جۇلىسىپ جاتقانىن ايقىن سەزۋدە ەدى.
راسىندا جاندوستىڭ وي سەزىمى، جان سەزىمى، اقىل سەزىمى بۇلقان - تالقان الاسۇرۋدا ەدى. ءبىر جاعىنان الىستان اڭساپ كەلگەندە سۇيگەن جارى ساعىم سەكىلدى كوز الدىندا عايىپ بولىپ، ماحابباتتىڭ جالىندى دەرتى جاس جانىن وتقا سالسا، ەكىنشى جاعىنان ۇلى قاسيەت — ادامگەرشىلىك پارىزى «وزىڭە ءوزىڭ نە بول» دەپ اقىل بەرۋدە ەدى. سويتسە دە، وتان ءۇشىن، ەل ءۇشىن، قالا بەردى سول زەينەپ ءۇشىن قان مايداندا قان كەشىپ، تۋعان جەرىنە ساعىنىپ جەتكەندە، ار - نامىسىنا كۇيە جاعىلىپ، شاڭقاي تۇستەي كوتەرىڭكى كوڭىلدى كەنەت جەر بولعانى وعان جامان باتتى.
— قالقام، ەشكىم دە ايىپتى ەمەس، تاعدىر، — دەدى ءبىر كەزدە كارى انا.
— جوق، اپا. بۇعان ايىپتى — سوعىس. قانىشەر گيتلەر، - دەدى جاندوس ورنىنان تۇرىپ. — شىركىن-اي، مەن مۇنداي بولادى دەپ ويلاپ پا ەدىم!.. ماحاببات كۇيىگى، قانداي اۋىر ەدىڭ!.. وقاسى جوق، ءومىردىڭ بۇ دا ءبىر سىنى دا... بۇل — وپاسىزدىقتان ەمەس، ءومىر ارەكەتىنەن تۋعان وقيعا ەكەن، ورىنسىز تۋلاۋ بىلمەستىك بولار...
جۇرت جاندوستىڭ سانا - سەزىمىنە، ۇستامدىلىعىنا تاڭ قالعان... ونىڭ ۇلكەن جۇرەكتى ادام ەكەنىنە كۇمان كەلتىرمەدى. وتىرعانداردىڭ كوڭىلدەرى ءسال كوتەرىلدى. ءبىر ساعاتتان كەيىن كىسى جىبەرىلىپ ەردەن مەن زەينەپ شاقىرىلىپ الىندى. زەينەپتى كورگەندە جاندوستىڭ بويى بالقىپ، جۇرەگى ورتەنىپ كەتتى. ەكەۋىنىڭ بەتىنەن كەزەك - كەزەك ءسۇيىپ، قولىنداعى ريۋمكاسىن كوتەرىپ:
— كانە جولداستار، ەردەن مەن زەينەپتىڭ كەلەشەكتەگى قىزىقتارى ءۇشىن ىشەيىك!—دەدى.
جۇرت تەگىس ماقۇلدادى.
جاندوستىڭ جۇرەگىن ءدال وسى ساتتە ادامگەرشىلىكتىڭ ۇلى سەزىمى بيلەدى.
ءيا، بۇل وقيعادان كەيىن جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىت ەتتى. ونداعى جارا الدەقاشان جازىلعان. راس، وڭاي جازىلعان جوق ۇزاق جىلدار ءىسىنىپ - قابىنىپ، اقىرى جارا ورنى ماڭگى كەتپەس تىرتىق بولىپ ءبىتتى. ءيا، تىرتىق بولسا دا ءبىتتى عوي، جاندوس سوڭىنان باسقا سەميا قۇرعان. باعىنا قاراي، جاڭا سەميا دا قۇتتى بولدى. ايەلىنەن ءبىر ۇل، ءبىر قىز تۋدى. اتتەڭ، نە كەرەك، كەمپىر شەشەسى جالعىز ۇلىنىڭ سوعىستان قايتقان قىزىعىن كورگەنمەن، بالاسىنىڭ قايتادان باقىتتى بولىپ، سەميا قۇرعان قۋانىشىنا جەتپەي، ەكى جىلدان كەيىن قايتىس بولعان. بۇ دا جاندوسقا ەرەكشە باتقان. ءبىراق وسىنىڭ ءبارى جاندوستىڭ جاراسى ەدى عوي، ال ەردەن وشىگەرلىكتەي بۇنىڭ قانداي كۇناسى بار؟ «الدە، الدە سوناۋ ءبىر قارت كوممۋنيستىڭ ايتقانى شىن با؟ قوي، ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ونداي سەبەپ بولۋى ءتىپتى مۇمكىن بە؟»
— تاعى ءبىر قيىن جاعداي، — دەدى جاندوس ءسوزىن قايتا جالعاپ. — ءبىزدىڭ ەكسپەديسيا ازىرگە بارلاۋ - زەرتتەۋ مىندەتىن اتقارادى عوي. اسىرەسە تەرەڭدىكتەگى مۇنايدى زەرتتەۋدى. ال العاشقى جۇرگىزىلگەن سكۆاجينالار ءجوندى ناتيجە بەرمەگەنى، وزىڭىزگە بەلگىلى. ءبىز ءتىپتى وسى تۇستان ويداعىداي مۇناي قورىن تابا المايمىز با دەپ قاۋىپتەنىپ ەدىك. باس گەولوگ جالەل بەستىبايەۆتىڭ ۇلكەن كومەگى ءتيدى. بۇ كىسى مۇنارالاردى وڭتۇستىككە قويدىرىپ جاتىر. سوڭعى تەرەڭ جۇرگىزىلگەن سكۆاجينادان كۇشتى فونتان اتىلعانى تاعى دا بارىمىزگە ءمالىم.
— جارايدى، بەستىبايەۆ كەلدى دە، مۇناي تابىلا قالدى دەلىك، — دەدى ەردەن كەكەتە كۇلىپ. — سوسىن؟
— سوسىنعىسىن مەن ايتايىن، — دەدى ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلگەن جالەل. ول رۇقسات كۇتىپ تۇرماي ءسوزىن بىردەن باستاپ كەتتى. — وزەكتىڭ قازىرگى كەمشىلىكتەرى بىزدەن ەمەس، مىنا سىزدەردەن دەپ بىلەمىن. جوعارعى جاقپەن بايلانىستى...
— قىزىق ەكەن!—دەدى ەردەن قاباعىن جازا كۇلگەن بوپ. — مۇنايدى وزەكتە سىزدەر بارلايسىزدار، ال وعان الماتىدا وتىرىپ ءبىز ايىپتى بولامىز! بۇل بۇرىن - سوڭدى مەن ەستىمەگەن پارادوكس!
— ەستىمەسەڭىز، ەستىڭىز! — دەدى جالەل دە قىزۋلانا قالىپ، — قانداي ساتسىزدىك بولماسىن بۇعان ءبىر عانا ورىنداۋشى ايىپتى ەمەس. «بالىق باسىنان ءشىريدى» دەپ قازاق بوسقا ايتپاسا كەرەكتى...
— اسىقپاي سويلە، جالەل، — دەدى جاندوس ءسال ەزۋ تارتىپ. — بۇل — كىنالاساتىن جەر ەمەس.
— جوق، كىنالاساتىن جەر، — دەدى جالەل ەردەنگە تەسىلە قاراپ، — اركىم ءوز مىندەتىن دۇرىس اتقارا بىلۋگە ءتيىستى جانە كىم بولسا دا ايىبىن مويىنداۋى كەرەك. مىنەكەي، ون ءۇشىنشى سكۆاجينا قازىلىپ بىتكەلى جارتى اي بولدى. جىبەرەتىن التى دۇيىمدىك كولوننا جوق، سودان بەpi بوس تۇرمىز. بۇعان كىم ايىپتى؟ بىزگە بۇل قۇبىرلاردى سۋمگايت زاۆودى دايىنداۋعا ءتيىستى ەدى. تەلەگرامما دا بەردىك، كىسى دە جىبەردىك. نە شىقتى؟ قۇر ۋادە، ءبىراق قۇبىرلار جوق. ال فونتان اتىلعان ءبىرىنشى سكۆاجينانىڭ مۇنايىن ولشەپ، سىناۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ناسوس - كومپرەسسورعا قولىمىز جەتپەي وتىرعانى تاعى بەلگىلى. ەڭ اياعى مۇناي قاباتىن سىنايتىن تەرەڭدىك مونومەتر مەن شتۋسەرگە دە جارىماي كەلەمىز. ماڭعىستاۋ قۇلازىعان قۋ دالا، مۇندا بەلاعاش سىنسا دا، وڭدايتىن زاۆود تۇگىل، شەبەرحانا جوق. وسىنىڭ بارىنە كىم جاردەم بەرۋگە ءتيىستى؟ ارينە، مينيسترلىك! ال مالقوجين جولداس سەندەرگە نە كەدەرگى؟» دەيدى. بۇدان ارتىق قانداي كەدەرگى بولۋى مۇمكىن؟
— تاعى قانداي ايىبىڭ بار بىزگە قويار؟ — دەدى ەردەن وتكىر كوزدەرىن ءسال سىعىرايتىپ، جالەلدىڭ بەتىنە تەسىلە قاراپ.
— مينيسترلىك ىستەمەي وتىرعان باسقا دا كەمشىلىك تولىپ جاتىر، — دەدى جالەل ساباسىنا ءتۇسىپ.—مىسالعا، سۋ ماسەلەسىن الايىق... وزەككە جۇرتتىڭ شىدامايتىن ءبىر كەمشىلىگى قۇر عانا ىستىقتىعى، تابيعاتىنىڭ ورەن قاتالدىعى عانا ەمەس، كادىمگى ىشەتىن اۋىز سۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى. ال پوسەلكە بولسا، ۇلكەيىپ كەلە جاتىر. وزەكتەگى وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى — بۇرعىلاۋ قوندىرعىلارىن تەحنيكالىق سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ جايى. قوندىرعىلارعا سۋدى قۇدىقتان قاشانعى تاسيمىز؟ بۇل جەردە، ەكى ءجۇز ەلۋ مەتر تەرەڭدىكتە تاۋلىگىنە مىڭ تەكشە مەتر سۋ بەرەتىن قاباتتار بار. ونىڭ اششىلىعى 3 گرادۋس بەمو بويىنشا. بۇل سۋدى تەحنيكاعا پايدالانۋعا ابدەن بولادى. وسىلاي جەر استىنان سۋ تارتاتىن كۇشتى ستانسيالار ورناتىپ، وزەككە قۇبىرلار ارقىلى سۋ اكەلۋدىڭ ورنىنا، مينيسترلىك، تاجىريبەسى ءالى شامالى گيدروگەولوگ جاس قىز بالانى جىبەرۋمەن ءىس ءبىتتى دەپ وتىر.
«تاجىريبەسى شامالى، جاس قىز بالانى جىبەرۋمەن ءىس ءبىتتى، دەپ وتىر» دەگەن جالەلدىڭ ءسوزى تاناعا باتىپ كەتتى. ول شارت ەتە قالدى.
— سۋ ءۇشىن قام جەمەڭىز، — دەدى تانا داۋسى قاتتى شىعىپ، — سۋ بولادى!
بۇگىنگى ءماجىلىستىڭ ستەنوگرافياسىن جۇرگىزىپ وتىرعان گۇلجامال داۋىس شىققان جاققا جالت بۇرىلدى. ول ەكى كوزىنەن وت شاشىپ، جالەلدى جەپ قويارداي، ىزالانا قاراعان تانانى كوردى. قىزدىڭ كوزى ءدال بۇل ساتتە ماحاببات ەمەس، ءوزىن مازاق ەتكەندەي بولعان جىگىتكە اشۋ -ىزانىڭ ۇشقىنىن توگىپ تۇر ەكەن.
گۇلجامال الدەنەگە قۋانىپ قالعانداي. «جوق، جوق، مىناۋ كوزقاراسى جىگىتتى جاقسى كورەتىن قىزدىڭ كوزقاراسى ەمەس. جاقسى كورەتىن ادام الگىندەي «سۋ، مۋ» دەگەن سوزدەر ءۇشىن، مۇنشاما اشۋلانا قالماسا كەرەك - ءتى».
جالەل دە تاناعا مىسقىلداي كوز تاستادى.
— سۋ بولادى؟ قايدان بولادى؟ الدە قۇدىقتان ءوزىڭ شەلەكتەپ تاسيسىڭ با؟
قىز ەندى ءتىپتى كۇيىپ كەتتى.
— تاسىسا نەسى بار، تاسيمىن!—دەدى ول وجەتتەنە، — ءبىراق ونداي كۇيگە جەتپەسپىز دەپ ويلايمىن. جاقىندا ەسكى قۇدىقتىڭ ۇستىنەن سۋ شىعاراتىن «ۆودوكاچكا» قۇرامىز. قۇدىقتى ءسال تەرەڭدەتسەك پوسەلكەگە ازىرگە اۋىز سۋى جەتەدى.
— ۆودوكاچكا؟—جىگىت تاعى مىسقىلداي ەزۋ تارتتى، — عافۋ ەتىڭىز، ونى سىزگە كىم ورناتىپ جاتىر؟
— الماتىعا تەلەگرامما بەرىلگەن. كوپ كەشىكپەي موتورى دا، بوتەن كەرەك زاتتارى دا كەلىپ قالۋعا ءتيىستى!..
جالەل كەكەتە «ءالى تەلەگرامماڭىزدى عانا ايتىپ تۇرسىز با؟» دەي جازدادى دا، تانانىڭ كوزىنەن بۇعان شىن اشۋلانىپ قالعانىن ۇعىپ، «جاقسى، سولاي - اق بولسىن» دەي سالدى.
ءبىراق جالەلدىڭ ءسوزى تانانىڭ جۇرەگىنە شانشۋداي قادالدى. پوسەلكەگە سۋ جەتكىزە الماي بۇرىننان دا كۇيىنىپ جۇرگەن تاناعا جالەل ونى بۇل جولى جۇرت كوزىنشە ايىپتاپ تۇرعانداي بوپ كورىندى.
وسى بولماشى وقيعادان سوڭىنان بىربەتكەي ەكى جاستىڭ اراسىنا اجەپتەۋىر ارازدىق تۋدى.
— ال تاعى بىزگە قويار قانداي كىناڭ بار؟ — دەدى ءالى قاباعى جىبىمەي وتىرعان ەردەن جالەلگە قايتادان بۇرىلىپ.
ءبىراق جالەلدى توقتاتىپ، ءسوزدى جاقىندا ترەستكە بارىپ كەلگەن سالىمگەرەي الدى.
— مەنىمشە، — دەدى ول ورنىنان تۇرەگەلىپ بايسالدى ۇنمەن، — جالەل بەستىبايەۆ جولداس دۇرىس ايتتى. ماڭعىستاۋدى بارلاۋ ءتارىزدى ۇلكەن ىستە قاتەلىك، جەتىسپەگەندىك بولۋى ءسوزسىز. ماسەلە اركىم ءوز مىندەتىن دۇرىس اتقارىپ، كەمشىلىكتى دەر كەزىندە جوندەۋدە عوي. ارينە، وزەك ەكسپەديسياسىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ىستەرگە مينيسترلىك جاردەمدەسۋى كەرەك - اق. ۇنەمى ولاي بولماي وتىرعان ءتارىزدى. سوندىقتان بۇرعىلانىپ بىتكەن ەكى سكۆاجينانىڭ ەكەۋى دە سىناقتان وتپەي تۇر. بۇل ۇلكەن جەتىسپەگەندىك. ورتاق ءىستىڭ ويابىن تاپقانعا نە جەتسىن.
— ال سوندا، — دەدى ەردەن الدەنەگە كۇلىمسىرەي، — جالەل بەستىبايەۆتىڭ بۇرىنعى بارلاۋ -بۇرعىلاۋ سحەماسىنىڭ كوپ جەرىن وزگەرتىپ جىبەرگەنىنە قالاي قارايسىز؟
نەگىزگى سحەماعا سالىمگەرەي عىلىمي توبىنىڭ قاتىسى بار ەكەنى وسىندا وتىرعانداردىڭ بارىنە ءمالىم ەدى. بۇل سۇراقتى، ارينە ەردەن عالىمنىڭ مەنمەندىگىنە ءتيىپ، ماسەلەنى شيەلەنىستىرە تۇسىرگىسى كەلىپ بەرگەنىن دە جۇرت اڭعارىپ قالعانداي.
— گەولوگيا — تۆورچەستۆولىق عىلىم، — دەدى سالىمگەرەي. — ال مۇنداي تۆورچەستۆولىق ىزدەنۋدە قاتەنىڭ بولۋى عاجاپ ەمەس. ءبىزدىڭ سحەمامىزدىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن الماتىدا ءجۇرىپ ءوزىم دە كۇدىكتەنە باستاعام. ءبىراق قاتەنى مەنەن بۇرىن جالەل بەستىبايەۆ كورىپتى. ءوز باسىم وعان تەك راقمەتىمدى عانا ايتامىن. جانە كەزىندە جالەلدىڭ بۇرعىلاۋ سحەماسىن قابىلداعانىم جۇرتقا ايان...
سالىمگەرەي قۇر عانا بەلگىلى وقىمىستى ەمەس، ونىمەن جوعارعى جاقتا ساناساتىن بەلگىلى عالىم. ونىڭ ۇستىنە، ول قاتەسىن موينىنا الىپ، ەردەننىڭ ويلاعانى بولماي قالدى. امال جوق ەردەنگە ەندى كىلت وزگەرۋگە تۋرا كەلدى.
— ءبىر قاتە ەكىنشى قاتەنى تۋدىرماۋ كەرەك، — دەدى تاعى سالىمگەرەي. — اركىم ءىسىنىڭ وسال جەرىن مويىنداۋى ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدا وتە قاجەت.
— ارينە، — دەدى ەردەن، — سول ءۇشىن دە وسى ءماجىلىستى شاقىرىپ، ءوز كەمشىلىكتەرىمىزدى دە بىلگەلى وتىرمىز عوي. جالەل جولداستىڭ دا جانە بوتەن سويلەيتىن جىگىتتەردىڭ دە ايتقاندارى ەسكە الىنادى. قولدان كەلگەن جاردەم كورسەتىلەدى.
بۇدان كەيىن دە ءبىراز كىسى سويلەدى. اقىرىندا كەمشىلىكتەردى قالاي جويۋ جونىندە ءتيىستى شارالار بەلگىلەندى.
— مىنەكەي، جىگىتتەر، ماملەگە كەلدىك، — دەدى ەردەن كۇلىمسىرەي، — تەك وسى بەلگىلەنگەن شارالارىمىزدى ورىندايىق، وتان الدىندا جاماناتتى بولىن جۇرمەلىك.
ءماجىلىس ءبىتىپ، جۇرت تاراپ جاتقاندا جانىندا تۇرعان سالىمگەرەيدىڭ كوزىنشە، كەتىپ بارا جاتقان جالەلدى شاقىرىپ الىپ:
— ساعان دا راقمەت، — دەدى ونىڭ قولىن قىسىپ تۇرىپ ەردەن، — بىر-بىرىمىزگە قاتەمىزدى بەتىمىزگە ايتىپ، وسىلاي بىرىگىپ قىزمەت ىستەلىك.
ءبىراق كوزى «تۇرا - تۇر، جۇرت الدىندا مەنى سىناپ، ءقادىرىمدى كەتىرگىڭ كەلەتىن سابازسىڭ عوي، سەنىڭ دە ءبىر سۇرىنەر كەزىڭ بولار، «بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋدى سوندا كورسەتەرمىن» دەگەندەي، ءبىر ءتۇرلى سۋىق قارادى. «ءوزى كۇلگەنمەن، كوزى كۇلمەيتىن مۇندايدا كىسى بولادى ەكەن - اۋ» دەپ ءتۇيدى ىشىنەن جالەل. ءبىراق ول ەردەن تۋرالى بۇدان ءارى ەشتەڭە ويلامادى. ويتكەنى سالىمگەرەيدىڭ جاڭاعى سوزدەرى جالەلدى قۋانتىپ تاستاعان. ەندى جالەل ونىمەنەن جەكە سويلەسپەكشى ەدى.
II
جاندوس حالەلدى كوپتەن بىلەتىن. بۇلار توبەجىكتە دە، قىزاندا دا جۇمىستى بىرگە ىستەگەن. ماڭعىستاۋعا شابۋىل باستالعاننان بەرى ءبىر ساپتا كەلە جاتىر دەسە دە بولادى. جاندوس بۇرعىلاۋ شەبەرىنىڭ تۇيىق مىنەزىنە ابدەن قانىق. اتى - ءجونى جوق جارقىلداي قويماسا دا، ءدال بۇگىنگىدەي قاباعىنان قان جاۋىپ تىم تۇنەرگەن شاقتارىن بۇدان بۇرىن كورمەگەن. ال بۇگىن ءدال ءبىر جاقىن كىسىسى ولگەندەي كوزى كىرتيىپ، ەكى يىعى ءتۇسىپ كەتكەن.
جەڭىل «گاز-69» ماشيناسىمەن جاندوس، جالەل، يۋريي الەكسەەنكو ۇشەۋى كەلىپ مۇناي مۇناراسىنىڭ جانىنا تۇسە قالعاندا، باسشىلاردى قارسى الۋعا الدارىنان ادەتتەگىدەي ەشكىم شىقپادى.
— كوردىڭدەر عوي، جۇمىسشى تابى ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزگە كوڭىلدەرىن بولەر دە ەمەس، — دەدى كۇلىپ جاندوس.
— ءوزىڭ بولساڭ دا سويتەر ەدىڭ، — دەدى يۋريي ميحايلوۆيچ كوڭىلسىز ۇنمەنەن، — ءقازىر بۇلارعا ءبىزدىڭ قانشا كەرەگىمىز بار؟
— «الىس دەپ اۋلىڭا قايتپايسىڭ با؟» دەگەن قازاقتا ماتەل بار، — دەدى جاندوس،—قايتكەنمەن، ءبىر شەشىمگە كەلۋىمىز كەرەك قوي.
وسىنىڭ الدىندا بۇلار بۇرعىلانىپ بىتكەن، سىناققا دايىندالعان سكۆاجيناعا بارعان. مۇناي قوندىرعى تۇرعان تومپەشىكتىڭ كۇنگەي جاق ىلديىنا قاپ - قارا قاراسۋداي بوپ تۇنىپ جاتقان شاعىن عانا مۇناي كولىن كورگەن. بۇل جەر استىنداعى سالماقتىڭ ازايعان ساتسىزدىكتىڭ بەلگىسى ەدى. ۇشەۋى دە جۇدەي قالعان. سودان كەيىن وسى جاڭادان قويىلعان مۇناراعا كەلگەن.
قوندىرعىدان ەشكىم شىعا قويمادى. ەندى بۇل ۇشەۋى سويلەسە سولاي قاراي بەتتەدى.
مۇنارا ءىشى ادەتتەگىسىندەي ىڭ - جىڭ. تەجەگىش تەتىكتەردىڭ ىسقىرىعى ناسوس رەزينكە شلانگتار مەن ۆەرتليۋگتىڭ قاتتى ءدىرىلى، روتوردىڭ ىرىلى — ءبارى قوسىلىپ ءبىر ادام ايتقىسىز ۋ-شۋعا بولەنگەن. تەرەڭدەگى بۇرعىعا قانشا سالماق ءتۇسىپ جاتقانىن جانە ونى تاعى قانشا كۇشپەن تومەن قاراي ايداۋ كەرەك ەكەنىن كورسەتەتىن دريللومەتردىڭ الدىنداعى تەجەگىشىن قوس قولىمەن ۇستاپ حالەل تۇر. مىزعىر ەمەس. وزگە جۇمىسشىلار دا ءارقايسىسى ورىندارىندا. قوزعالار تۇرلەرى جوق. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ساقال - مۇرتتارى ءوسىپ كەتكەن. ءبارىنىڭ دە جۇزدەرىنەن قاجىعاندىق پا، الدە رەنجىگەندىك پە، ايتەۋىر ءبىر كەيىستىك بايقالادى. ەكسپەديسيا باستىقتارى كەلگەنىن كورسە دە، سول قوزعالماعان قالپىندا تۇرعان حالەل ەندى ىمداپ قارسى الدىنداعى جاردەمشى، كىرپىك شاشتى جاس قازاق جىگىتىن شاقىردى دا، دريللومەتر تەجەگىشىن قولىنا ۇستاتتى.
— مىقتاپ ۇستا، — دەدى ول. سويدەدى دە، ءوزى بوسانىپ شىقتى.
كەلگەندەرمەن ءۇن - ءتۇنسىز قول الىسىپ امانداستى. وزىنە بىردەمە دەگەن جاندوسقا «ەستىمەدىم» دەگەندەي الاقانىمەن يشارات ىستەدى دە، ءبارىن ەرتىپ دالاعا شىقتى.
— حالدەرىڭ قالاي؟—دەدى جاندوس، بۇرعىشىلاردىڭ ءحالىنىڭ قانداي ەكەنىن بىلە تۇرسا دا، ۇيرەنشىكتى سۇراقتار بەرىپ.
— بىزدەن قانداي حال سۇرايسىڭ؟ كورگەن شىعارسىڭدار، — ول جالەلدەر بارىپ قايتقان سكۆاجينا تۇسىن مەڭزەدى، — سونداي مۇناي شىعارىپ جاتقان بريگادادا ءقايبىر ءجوندى حال بولاتىن ەدى؟!—ول تومەن قاراي جىلجىماي تۇرعان بۇرعىلاۋ قۇرالىنان كوزىن الار ەمەس.
كەشە عانا وزگەگە شىراق سانالىپ، ماڭعىستاۋ ۇلكەن مۇنايىنىڭ العاشقى فونتانىن اتقىزىپ، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتە ءماز بولىپ جۇرگەن بۇرعىشىنىڭ قۋانىشى كىلت ءۇزىلىپ، جانىنىڭ شىن اۋىرىپ تۇرعانىن ءۇش باستىقتىڭ ۇشەۋى دە ءتۇسىندى. حالەل قايتادان سويلەدى.
— انا توقتاپ قالعان سكۆاجيناداعى ەرىتىندىنى كورگەن شىعارسىڭدار، — دەدى.
بۇلار، ارينە، كورگەن. ۇزىن استاۋدا قارا قوڭىرقاي بولماشى سۇيىق زات جاتقان.
بۇل — بۇرعى ەرىتىندىسى ەدى.
بۇرعىلاۋ جۇمىسىنىڭ قالاي بارا جاتقانىن كورسەتەتىن دريللومەتردەن كەيىنگى ەكىنشى كورسەتكىش — وسى ەرتىندى. جەر استىنداعى بۇرعىنىڭ سىرتقا شىعارىلىپ جاتقان قازىناسى. وسىعان قاراپ جۇمىستىڭ قاي قاباتتا ءجۇرىپ جاتقانىن انىقتاۋعا دا بولادى. ءقازىر ول جەردەگى لاي قويۋ جانە قارا قوڭىر ەدى. بۇل بۇرعىنىڭ مۇناي قاباتىنىڭ استىڭعى جاعىنداعى قىسىم سالماعى ءتۇسىپ كەتكەن اليۆاريتتەن جوعارعى مۇنايلى ارگەليت تاۋ جىنىسىنىڭ تۇسىن كورسەتىپ تۇرعان.
— ءبىز جۇمىسشى ادامبىز،—دەدى حالەل. — ال جۇمىسشى ادامنىڭ قۋانىشى دا، ارمانى دا ىستەپ جاتقان ءىسىنىڭ يگىلىكتى بولۋىنىڭ ۇستىندە. تىرشىلىگىنىڭ كوبى وسى بۇرعىلاۋ وتكەن كىسىلەرگە مۇنداي قىرسىق وزگەدەن اناعۇرلىم اۋىر تيەدى. بۇنى وزدەرىڭ دە جاقسى بىلەسىڭدەر. ونىڭ ۇستىنە مىنا جاڭا قوندىرعىمىزدىڭ دا بۇرعىسىن تاۋ جىنىسى ۇستاپ قالدى. تۇنىمەنەن ۇيقى كورگەن جوقپىز.
— ارينە، قۇر اۋرە بولدىڭدار عوي، — دەدى جالەل.
جالپى، تەجەگىش بوساتىلىپ، سالماق بۇرعىعا تۇسكەندە تاۋ جىنىسى قاتتى بولسا، بۇرعىمەن جانشىلىپ ۋاقتالىپ ۇلگىرمەي، ول تۇيىرشىك - تۇيىرشىك بولىپ سىرتقا لايمەن بىرگە شىعادى. ادەتتە، بۇرعىشى ەرىتىندىنىڭ ءار ساعات سايىن سىباعالى سالماعىن، قازىندى تۇيىرشىك قۇمنىڭ لايدا قانشا پروسەنت ەكەنىن، ەرىتىندىنىڭ سۇيىق، قويۋلىعىن، تاعى باسقا كورسەتكىش قاسيەتتەرىن باقىلاپ، ولشەپ تۇرادى. بۇرعى ءوتىپ جاتقان قاباتتىڭ تاۋ جىنىسىنا قاراي، جوعارىعا ول ۇنەمى وزگەرىپ شىعادى. بۇرعىشى ءوزىنىڭ كەرەگىنە دالدەپ، ەرىتىندىنى سۇيىلتىپ، نە قويۋلاتىپ تۇرۋعا ءتيىستى. بۇل تەحنولوگيالىق شارت. دەر كەزىندە سۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن ەرىتىندىگە قۇم مەن تاستار شوگىپ بۇرعى جۇرمەي قالادى. بۇنى بۇرعىلاۋ قۇرالىن ۇستاپ قالۋ — پريحۆات دەيدى. ال سول ەرىتىندىنىڭ تۇرىنە قاراي بۇرعىنىڭ قانداي تاۋ جىنىسىنىڭ تۇسىندا ەكەنىن دە ايىرۋ وڭاي. تاۋ جىنىسىنىڭ ۇشىراعان جەرىن گەولوگيالىق كارتامەن سالىستىرىپ قاي قاباتىنا بۇرعىنىڭ جەتكەنىن انىقتاۋ ءتىپتى قيىن ەمەس.
— بۇرعىلاۋ جەتكەن تەرەڭدىكتە مۇنايدىڭ جوعى كورىنىپ تۇر عوي، — دەدى جاندوس. — بۇدان ءارى بۇرعىلاۋدىڭ قاجەتى جوق، تەك بۇرعىلاۋ قۇرالىنىڭ ۇستالىپ قالعانى وكىنىشتى. ءيا! جارايدى، تەككە تۇرۋدىڭ قاجەتى جوق. قولدان كەلەر مۇمكىنشىلىكتى پايدالانعان ءجون.
— ۇستالعان بۇرعىلاۋ قۇرالىن بوساتۋعا مۇناي ۆانناسىن قولدانساق قايتەر ەدى؟ — دەدى الەكسەەنكو، — ءبىراق بۇل ءادىس يزۆەسى كوپ بولعان جاعدايدا قولدانىلادى عوي...
— مۇناي ۆانناسىنىڭ بيىكتىگى زابويدان ەكى ءجۇز ەلۋ مەتردەن كەم بولماۋى كەرەك، — دەدى جالەل الەكسەەنكوعا. — وعان وتىز تونناداي سولياركا جۇمسالۋعا ءتيىستى. قانە، تەز ەسەپتەپ جىبەرشى.
— اۋ، جالەل، نە ايتىپ تۇرسىڭ، — دەدى جاندوس رەنجىپ. — سونشاما سولياركانى قايدان الامىز؟ ءقازىر قولدا بارى وتىز تونناعا جەتپەيدى. ءبارىن مۇناي ۆانناسىنا جۇمساعاندا، وزگە شارۋاعا قايدان تابامىز؟
— ونى ءوزىڭ بىلەسىڭ...
— ءيا، بۇل كىدىرىس - بۇرعىلاۋدىڭ ايلىق جوسپارىن ورىنداماۋ دەگەن ءسوز، — ەكسپەديسيا باستىعى قولىن ءبىر – اق سىلتەدى. — مايداندا ءوز شەبىڭنەن كەيىن شەگىنۋدەن بىردە - ءبىر كەم ەمەس. قانداي قيىندىققا ۇشىراعانىمىزدى ەكىنىڭ ءبىرى تۇسىنە بەرمەيدى. ەرتەڭ - اق كەيبىرەۋلەر وزەك ەكسپەديسياسىنىڭ كەمشىلىكتەرى، شالاعايلىقتارىنان تۋىپ وتىر دەپ ايىپتايدى. ال جەر استىنداعى مۇنايدىڭ شىقپاي قالعانىنا كەلسەك، تەحنيكالىق سۋ ماسەلەسى شەشىلمەي جۇمىس وڭبايدى.
— ءبارىبىر دۇرىس ايىپتايدى!—دەدى كەنەت قىزىنىپ كەتكەن جالەل.
— مەن دە جاكەڭە قوسىلام، — دەدى ۇندەمەي قالعان يۋريي الەكسەەنكو. — بۇل — ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىز. ەندى ءبارىمىز بىردەي جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك. شۋ دەپ بارلاۋ سكۆاجينالارىن جۇرگىزگەندە سۋ ماسەلەسىن دە قاتار ويلاۋىمىز كەرەك ەدى. ەندى، مىنە...
— ءدال مۇنداي داعدارىس بولادى دەپ كىم ويلاعان، — جاندوس كەنەت جۇدەي قالدى.
— ءبىر جىلعا وتىز مىڭ مەتر بۇرعىلاۋ جوسپارىن جوعارعى جاق نەگە بەردى؟—دەپ باعانادان بەرى ۇندەمەي تۇرعان حالەل دە سوزگە كىرىستى. — جوسپار بار، وتكەن تەرەڭدىك جوق، بۇعان كىم ايىپتى؟ ءباز باياعى جۇمىسشى تابى ما؟ جوق، جىگىتتەر، ءبىز جۇمىس ىستەگىمىز كەلەدى. تەك بۇرعىلاۋعا كەرەكتى زاتتاردى، سۋدى قامتاماسىز ەتىڭدەر. بۇرعىلاۋ جوسپارىن ورىنداۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. ال بوسقا تۇرعىزباۋ سەندەردىكى. جۇمىسشى ادامعا بوس تۇرۋدان، توسەكتە اۋىرىپ جاتۋ كوپ جەڭىل!
— جالپى ماڭعىستاۋدىڭ ۇلكەن مۇنايىن بارلاۋدا بولعان ءبىر مۇنارانىڭ قىرسىعىنان تەڭىز سۋالىپ، جەر جارىلمايدى، — دەدى جالەل. — ءبىراق ءبىزدىڭ كەمىستىگىمىز وسى اۆاريامەن بىتەيىن دەپ تۇر ما؟ بار ماسەلە اتىلماي قالعان فونتاندا. ءبىر بەس جىل وتكەننەن كەيىن، جالپى گەولوگيالىق بولجاۋ بويىنشا، مۇناي قاباتىنىڭ قىسىمى ورتا ەسەپپەن جيىرما اتموسفەرا تومەندەيدى. وسىنىڭ سالدارىنان كوپتەگەن سكۆاجينالاردا، مۇناي فونتاندارى ءتىپتى اتىلماي قالۋلارى مۇمكىن. كەزىندە ءتيىستى شارا قولدانباساڭ قايعى - قاسىرەت سيمفونياسى باستالادى.
— قانداي شارانى ايتاسىڭ؟ — دەدى جاندوس.
— مۇنداي جاعدايدا، وزدەرىن بەلگىلى سكۆاجينانى سىننان وتكىزۋگە جاردەمدەسەر ءۇش ءادىس بار عوي، — دەدى جالەل. — ءبىرىنشىسى — سكۆاجينانى قىشقىلتىممەن جۋۋ. ەكىنشىسى گيدراۆليكالىق قىسىم ارقىلى مۇناي قاباتىنا سۋ جىبەرۋ. ءۇشىنشىسى — تورپەدامەن اتتىرۋ. وسى سوڭعى ءادىستى قولدانساق، كەندى جىبەرمەي جاتقان تاۋ جىنىستارى جارىلىپ، بولشەكتەنگەن تاستاردىڭ اراسىمەن قىسىمنىڭ جولى اشىلادى. كىشكەنتاي جارىقتار بويلارىمەن مۇناي سكۆاجيناعا قاراي اعادى.
— ءيا، العاشقى ادىستەر جالپى قولايلى... — دەدى جاندوس. — ءبىراق ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا كەرەكتى قۇرالدار جەتكىلىكسىز. مىسالى گيدراۆليكالىق قىسىم تۋدىرۋ ادىسىنە سا - 200 اگرەگاتىنىڭ كەم دەگەندە بەسەۋى كەرەك. قىشقىل سۇيىق زاتپەن مۇناي قاباتىنداعى جىنىستاردى ءجىبىتۋ ويداعىداي ناتيجە بەرمەسە تاعى قيىن. ودان دا تورپەدامەن اتۋدى قولدانساق پا ەكەن؟
— دۇرىس ايتاسىڭ، — دەدى يۋرا، — سونىڭ ءۇشىن اتوم زاريادىن پايدالانا ءبىلۋ كەرەك.
— اتوم زاريادىن؟—جاندوس كۇلدى. — مىنە مۇنىڭ شىن قيال! ءيا، قۇر قيال!
— نەگە؟
جەر استىنداعى مۇنايدى شىعارۋعا ءالى ەشكىم اتوم زاريادىن پايدالانىپ كورگەن جوق. سوسىن ول زاريادتى بىزگە كىم بەرەدى؟ قالاي اتقىزامىز؟ قوي، يۋرا، بۇنىڭ قۇر قيال!
— بەرمەسە بەرەدى! — دەدى يۋرا كەنەت قىزۋلانا قالىپ، — قۇلاعىمىز ۇيرەنبەگەن ءسوزدى ەستىسەك، ىلعي ۇركە قارايتىن ادەتىمىز. وبنينسكيدە جۇرگىزىلە باستاعان اتوم ستانسياسى، اتوم يادروسىنىڭ بەيبىتشىلىك ومىرگە كەرەك قانداي كۇشتى بەرە الاتىنىن كورسەتكەن جوق پا؟ عىلىم دەگەن، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى اتوم عىلىمى دا ادام ءۇشىن جاراتىلعان. عىلىم ءدارى ءتارىزدى، ءبىر جاعدايدا اۋرۋدان جازادى، بوتەن جاعدايدا — اۋرۋدى اسقىندىراتىن ۋعا اينالادى. تەك دۇرىس بەيبىتشىلىك مۇقتاجىنا پايدالانا ءبىلۋ كەرەك.
— سوندا نە ىستە دەيسىڭ؟
— تورپەدا وتىنىنىڭ ورنىنا سكۆاجيناعا اتوم زاريادىن ءتۇسىرۋ كەرەك. وسى جارىلعان اتوم زاريادىنان قاس قاققانشا، ءبىر سەكۋندتان از ۋاقىتتا، اتوم رەاكسياسى عاجايىپ قۋات شىعارادى. — يۋرا قىزا ءتۇستى. — بۇدان ارتىق نە كەرەك؟ اتوم رەاكسياسى كوزدى اشىپ -جۇمعاننان دا تەز ۋاقىتتا وتەدى. ادام اقىل - ويى بۇنىڭ قالاي بولعانىن دا بىلە الماي قالادى. بۇعان شىققان ۋاقىت بۇكىل ءبىزدىڭ پلانەتانىڭ ميللياردتاعان جىل سۇرگەن، سۇرەتىن ومىرىمەن سالىستىرساق، كوبەلەكتىڭ ازعانتاي عانا مەرزىم قانات قاعىپ ءتىرى جۇرگەنى ءتارىزدى. ءبىراق سول قاس قاققانداي ۋاقىتتا جەر استىندا جارىلعان اتوم زاريادىنان ميلليون گرادۋستىق ىستىق پايدا بولادى. گازى ميلليونداعان اتموسفەرالىق قىسىم تۋدىرادى. بۇل كۇش قانشاما جەردىڭ كۇل - تالقانىن شىعارادى. ىستىقتان كەنەت پايدا بولعان گازدىڭ كەرەمەت قىسىم - قۋاتىنا شىداي الماي، مۇناي تەڭىزى امالسىز كوككە اتىلادى. ءبىر تامشىسى قالماي جەر بەتىنە كوتەرىلەدى.
— فانتاستيكا! — دەدى جالەل.
— ءيا، ناعىز بارىپ تۇرعان فانتاستيكا!—دەدى جاندوس. — مۇمكىن كەلەشەكتە مۇنايدى سولاي اتارمىز دا. ال ءقازىر... سەن بىزگە سوناۋ جەر استىندا كولكىپ جاتقان بايلىقتى كادىمگى جاي كۇشپەن قالاي الامىز سونى ايت! سونى ايت!
كوپتەن بەرى ويلاپ جۇرگەن ءوزىنىڭ قيالىنا بەرىلىپ كەتكەن يۋرا جاندوستىڭ سوزىنەن كەيىن ءىپ - ىلەزدە باسىلا قالدى.
جاندوستىڭ دا كەنەت قىزىنا قالعانىن تۇسىنگەن جالەل:
— ارينە، — دەدى، — ءبىزدىڭ ەكسپەديسيانىڭ مىندەتى مۇناي الاڭىن جان - جاقتى بارلاپ، قورىن ەسەپتەپ بولاشاق كاسىپشىلىككە دايارلاپ بەرۋ. ول كاسىپشىلىكتىڭ كەزىندە ءوز باستىعى، ءوز باس گەولوگى، باس ينجەنەرى بولادى. ولار مۇمكىن سكۆاجينانىڭ ۇزدىكسىز مۇناي اتقىزاتىن جاڭا پروگرەستىك ءادىسىن دە تابار. ءبىراق ءبىز ءوز مىندەتىمىزدى دۇرىس اتقارۋىمىز كەرەك. اناۋ مۇنايى اقپاي قالعان سكۆاجينانى قايتادان تىرىلتۋگە ءتيىستىمىز. بۇرعىلانىپ جاتقان سكۆاجينالاردىڭ بارىنەن دە جەر مايى كوككە اتىلۋى مىندەت! ايتپەسە وزەك الاڭىن ءتورت جىل تۇگىل، بولاشاق كاسىپشىلدىككە سەگىز جىلدا دا دايارلاپ بەرە المايمىز.
— ءسويتىپ، — دەدى جاندوس قورىتىپ، — تەزىرەك سۋ سكۆاجيناسىن قازىپ، ودان سكۆاجيناعا قۇبىرلار تارتۋعا كىرىسۋىمىز كەرەك قوي!؟ ال مىنا بۇرعىنىڭ ۇستالىپ قالعانىنا كەلسەك، مۇناي ۆانناسىن قولدانباي بولمايدى. ترەستەن سولياركى جەتكىزۋىن سۇراۋ كەرەك.
— سول دۇرىس!—دەدى جالەل مەن يۋرا.
بۇلار كوپ مەحناتپەن توقتاپ قالعان حالەلدىڭ بۇرعىسىن ءتورت كۇننەن كەيىن قايتا جۇرگىزدى.
ەرتەڭىنە جاندوس، جالەل، يۋريي، ماڭعىستاۋدىڭ اكادەميك احمەتسافين ۋفا جاساعان گيدروگەولوگيالىق كارتاسىن ورتاعا الىپ، جاڭا سكۆاجينانى بۇرعىلاۋ ءىسىن اقىلداستى. ءىس ۇستىندە جالەل مەن تانا قايتادان كەزدەستى جۇمىسقا بەرىلگەندىكتەرى سونشالىق، ارالارىنداعى قىرعي قاباقتىق وزىنەن ءوزى ۇمىتىلدى. ەكەۋى ءبىرىن - ءبىرى شىن ساعىنىپ قالعان ەكەن، ءبىر ۇيدە، ءبىر ستولدىڭ قاسىنا قاتارلاسا وتىرعاندارىنا ىشتەي جامان قۋاندى. جاندوس جاڭا ءىستىڭ يگىلىكتى بولۋى ءۇشىن سۋ جينايتىن رەزەرۆۋاردى، سكۆاجينالار اراسىنا جۇرگىزەتىن قۇبىرلاردى قامتاماسىز ەتۋدى ءوز مىندەتىنە الدى. «ەگەر بۇل زاتتار فورتتان، نە وزگە ەكسپەديسيالاردان تابىلماسا، ءبىر جەتىدەن كەيىن تۇرىكمەن مۇنايشىلارىنا بارامىن!» دەدى.
بارلاۋشىلار ايتقان ۋادەلەرىندە تۇردى. اپتا بىتپەي سۋ سكۆاجينا بۇرعىلاۋ قوندىرعىسى دا دايىن بولدى. بۇرعىلاۋ باستالاردان ەكى كۇن بۇرىن بىلتىر ۇيلەنگەن يۋريي ايەلى زينانىڭ ۇل تابۋىمەن بايلانىستى ءوزىنىڭ اكەسى وسى اراعا ايگىلى قارت مۇنايشى ميحايلو ءميحايلوۆيچتىڭ اتىنان جولداس، سەرىكتەرىن تويعا شاقىردى.
جالەل مەن تانانىڭ اراسىندا جاڭا تۇتانىپ كەلە جاتقان ماحاببات وتى كىلت سونگەندەي ەدى. بۇعان سەبەپ ارينە انەۋگى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى بولماشى كيكىلجىڭ ەمەس. راس، سونداعى قاعىس - تالاس، ەكەۋىنىڭ دە بىربەتكەي جان ەكەنىن كورسەتكەن، ءبىر - اق ودان بۇلار شىن ارازداسا قويماعان. ەگەر جۇمىس بابىندا كەزدەسەتىن مۇنداي ۋاق - تۇيەك جانجالداردان ءبىرىن - ءبىرى جاقسى كورەتىن ەكى كىسى بىردەن الىستاي قالاتىن بولسا، ودان ماحابباتتىڭ نە كەرەگى بار؟ جوق، ۇلكەن ماحاببات تەك ۇلكەن جۇرەكتەردە عانا تۋادى. ال ۋاق ادامنىڭ ماحابباتى دا ۋاق. جالەل دە، تانا دا مۇنداي جاندار ەمەس. راسىنا كەلسەك، ءدال وسى كەزدە بۇلار ماحاببات تۋرالى ويلاۋ تۇگىل مەزگىلىمەن ۇيىقتاپ، مەزگىلىمەن تۇرۋعا قولدارى تيمەي كەتكەن. ەكەۋىن دە بىردەي جۇمىس باسقان. سونداعى بولعان قاباق شىتارلىق بولماشى كەيىستىك الگىدەي جاعدايعا ءدال كەلگەن.
جاستاردىڭ مىنە وسىنداي كۇندەردە، ىستەيتىن شارۋالارى جوق، زەرىگىپ جۇرگەن ەكى شال — بەستىباي مەن سارى پوسەلكە جەلكەسىندەگى تومپەشىكتە كەزدەستى.
— سارى، — دەدى بەستىباي، — سەنىن ءۇيىڭنىڭ شىراعى بار. ال مەنىڭ ءۇيىمنىڭ سول شىراقتى سوندىرمەيتىن مايى بار. ءبىرىسىز ءبىرىنىڭ كۇنى جوق، ءبىرىسىز ءبىرى جارىق بەرمەيدى. قايتەمىز ولاردى بىردەي قاراڭعى ۇيدە وتىرعىزىپ، قوسساق قايتەدى ەكەۋىن؟
بەستىبايدىڭ سوزىنە ىشتەي قۋانىپ قالسا دا، قىزىنىڭ ءوز دەگەنى بولماسا، وزگەگە كونبەيتىن مىنەزىنە قانىق سارى:
— قايدام، — دەدى، — وسى كۇنگى شىراقتار وزدەرى جانىپ، وزدەرى سونگەنىن جاقسى كورەدى عوي. ەكەۋمىزدىڭ ايتقانىمىزعا مەنىڭ قىزىم، سەنىڭ بالاڭ كونەتىنىن قايدان بىلەسىڭ؟
— كونبەي! — دەدى بەستىباي، — ولاردىڭ كوزدەرى اكە - شەشەلەرىنىڭ كوزدەرىنەن كورەگەن بولىپ پا؟
ماسەلە كورەگەندىكتە ەمەس قوي. بۇل كۇنى سەن ەكەۋمىزدەن بيلىك كەتكەلى قاشان!
— ۋاي، سارى، قارتايايىن دەگەن ەكەنسىڭ! تىزگىنىڭدى سونشا بوساتىپ جىبەرگەنىڭ قالاي؟ تەك ماعان قاراي جانتايشى. وزگەسىن وزىمە جىبەر!
سارى كۇلدى.
— ادايدىڭ شالدارىن وسىنداي ءور مىنەزدەرىمەن تانۋعا بولادى. ال، مەن الدەقاشان يلەگەن تەرىدەي جۇمسارعام. بالا مەن كەلىنگە اقىل ايتىپ كوندىرەتىن زاماننان قالعام،—ول الدەنەنى ويلانعانداي ءسال ءۇنسىز وتىردى، — ارينە، سەنىڭ جالەلىڭ ءبىر قىزعا ەر بولا الاتىن جىگىت، سىرتىنان كوز سالىپ ءجۇرمىن، — دەدى، كەنەت ەسىنە ءوزىنىڭ جالەلمەن العاشقى كەزدەسكەنى ءتۇسىپ كەتتى. اۋىر كۇرسىندى. «زامان دەگەن مىنە وسى، قويشى اتى بولماسا دا، قويشى اتى بار جانبوزدىڭ سارىسىنىڭ جالعىز قىزىن تۇيەبايدىڭ مالشىسىنىڭ بالاسى الا ما، الماي ما»، — دەپ جۇدەپ تۇرعان ءتۇرى مىناۋ!
— ۋاي، قايتەسىڭ وتكەندى قوزعاپ! — دەدى بەستىباي، ءبارى دە الداقاشان ۇمىتقان باياعى كۇندى سارىنىڭ ورىنسىز ەسىنە ءتۇسىرىپ وتىرعانىنا رەنجىپ قالىپ. — بۇگىنمەن ساناسپاعان ادامعا وتكەن كۇننىڭ وكىنىشى جىلانمەن تەڭ، قۇيرىعىن باسساڭ قايرىلىپ كەلىپ ءوزىڭدى شاعادى.
— جىلان بوپ شاعاتىن مەنىڭ ءقايبىر «وتكەنىم» بار؟—دەدى سارى بۇرىنعىسىنان بەتەر تۇنجىراپ، — رۋشىلدىقتىڭ سالدارى عوي تۇيەبايدىڭ دەگەنىن ىستەگەنىم... ءبارى ءوتتى - كەتتى ەمەس پە. اعايىن دەپ تۇيەبايعا جاعىنعانىم بەتىمە شىركەۋ بولماسىن دەپ شاحتاعا دا ءتۇستىم.
سوناۋ وتكەن كۇندەرىنەن ءالى دە قۇتىلا الماي جۇرگەن سارىنىڭ جايىن بەستىباي بۇل جولى قاتتى ۇقتى. كەنەت وعان جانى اشىپ كەتكەندەي. «اينالايىن كەڭەس ۇكىمەتى - اي، كەشەگى بىرەۋلەرگە ارمان بولعان بايعا جاعىنۋدى، بۇگىن قۇبىجىق ەتىپ قويعانىڭ - اي! جۇرتتىڭ تەرەزەسى تەڭەلدى دەگەن مىنە وسى!»
— سونىمەن ۋادە عوي؟—دەدى بەستىباي تاعى دا.
— تۋ، ايتتىم عوي، مەنىڭ قولىمدا ەشتەڭە دە جوق دەپ، — دەدى كەنەت شىن اشۋلانىپ قالعان سارى، ايتسە دە iپ - ىلەزدە قايتا باسىلدى. — تاناجانىمنىڭ ءوزى ءبىلسىن، بالالاردىڭ ءوزى شەشسىن...
— ايتەۋىر، ءوز جاعىڭنان قارسىلىق بولمايدى عوي؟
— ەسى دۇرىس ادام، تۋعان بالاسىنىڭ باقىتىنا قارسى شىعادى دەيمىسىڭ...
— بولدى!—دەدى بەستىباي بەس - التى تال كوسە ساقالىن سيپاپ.
كەشكە تامان ول ايەلىن ەرتىپ ۇلكەن بالاسىنىڭ ۇيىنە كەلدى. حالەل جوق بوپ شىقتى. قوندىرعى قاسىندا ەكەن.
جۇمىستان قايتىپ كەلگەن كەلىنى دەرەۋ شاي دايىنداي باستادى. جايشىلىقتا وتكىر، شايپاۋ تورى جانسۇلۋ، ءوزىن وزگەلەردەن يمەنبەي ەركىن ۇستاعانمەن، قايىن اتا، قايىن ەنەسىنىڭ الدىندا ۇكىدەي ءۇنسىز ءجۇرىپ، قۇرداي جورعالايتىن. سول مىنەزىنە سالىپ اياعىنىڭ ۇشىمەن قىشىلداپ داستارقانىن جايدى. اتاسىنىڭ تاياعىنا تالاسىپ الىسىپ - جۇلىسىپ جاتقان ۇل - قىزىنا:
— قويساڭدارشى، — دەدى كۇلىمسىرەپ، — جۇرتتىڭ مازاسىن الماي.
— مەيلى، ويناي بەرسىن، — دەدى بەستىباي. — «بالالى ءۇي بازار» دەگەن.
اتالارىنىڭ «ويناي بەرسىنىن» ەستىگەن تەتەلەس ءوسىپ كەلە جاتقان نەمەرەلەرى الىس -جۇلىستارىن ۇدەتە ءتۇستى.
ءيسى بۇرقىراعان، قايماق قۇيعان قوڭىر شايدى قانا ىشە وتىرىپ بەستىباي كەلگەن شارۋاسىنا كىرىستى.
— كەلىن شىراعىم، — دەدى قولىنداعى كىشكەنتاي شاقپا شەكەردىڭ شەتىنەن تىستەپ قويىپ، كەسەسىنەن ءبىر ۇرتتاپ، — انا، ءبىزدىڭ ۇيدەگى قاينىڭ تۋرالى نە ويلاپ ءجۇرسىڭ؟ ساقالى اعارعانشا بويداق بوپ بارا بەرە مە؟ ال ءبىز جاس بوپەنىڭ ءيسىن ساعىنىپ بىتتىك. بۇل ماڭدا دا قىز - قىرقىن كوبەيىپ قالدى عوي، كوزىڭ تۇسكەن بىرەۋمەن ءسوز بايلانعان ءجون بولار...
— ءوزىم دە اندا - ساندا ويلاپ قويام، — دەدى جانسۇلۋ داستارقاننان كوزىن الماي. — ءبىراق ينجەنەر قاينىما لايىق كوزىمە ەشكىم تۇسپەي ءجۇر - اۋ. جەتىبايدان كەلگەن ءبىر - ەكى مۇنايشى قىز بار. ينجەنەر قاينىم وندايلاردى مەنسىنەدى دەيسىڭ بە.
— ءبىر قىز بالاعا مەنىڭ دە كوزىم ءتۇسىپ ءجۇر ەدى.
— الگى جاقىندا كەلگەن ينجەنەر قىزدى ايتاسىز با؟ — دەدى كەلىنى.
— ءدال ءوزى. قىز بولعاندا قانداي، مەيىزدەي! وقىعان دەسەڭ وقىعان. ءتۇر - كەلبەتى دە ءبىر ادامنان كەم ەمەس. شىققان جەرى دە ءتاۋىر، كورگەن ەلدىڭ جۇرناعى.
— سەن راس قارتايايىن دەگەن ەكەنسىڭ!—دەدى كەمپىرى، ءسىرا شالىنىڭ ءسوزىن جاقتىرماي قالعان ءتارىزدى. — وسى ءوزىڭ ەمەس پە ەڭ انا جىلى سارىنى دا ۇستاپ الىپ قۇرتۋ كەرەك، ول بايدىڭ قۇيىرشىعى دەپ جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ جۇرگەن؟! ەندى بۇگىن ونى «كورگەن ەل» دەي قاپسىڭ! قانداي كورگەندىگى بار ەدى، بايدىڭ ءسوزىن سويلەپ، جون تەرىڭنەن قايىس العانداردىڭ ءبىرى ەمەس پە ەدى ول؟ بالەن جىل مالىن باققانىڭ ءۇشىن باي ءبىر قوتىر تايلاعىن ازەر بەرىپ، ساۋىرىڭنان سيپاپ ايداپ سالعاندا اعايىن بولسا نەگە اراشا تۇسپەدى؟
— ءوزىڭ بۇگىن توسەگىڭنەن شوشىپ تۇرعاننان ساۋمىسىڭ؟ — شال ءالى اشۋسىز وتىر. — باي بولسا تۇيەباي باي بولعان، جون تەرىمنەن قايىس السا تۇيەباي العان. سارىنىكى قۇر شاتىسۋ، و دا وزىمدەي پرولەتار. ال، بايدىڭ بەرگەن قوتىر تايلاعىنان شۇكىر كۇنى بۇگىنگە دەيىن اۋزىڭنان سىلەكەيىڭدى اعىزعان شۇباتىڭدى ىشكىزىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟ ءتىپتى باياعىدا سارى بايدىڭ قۇيىرشىعى بولدى دەسەڭ، بولعان اكەسى ەمەس پە، قىزىنىڭ مە جازىعى بار؟
— ارينە عوي، — دەدى جانسۇلۋ ءسال تومسارىپ، — باي جاعىنىڭ قىزى ما، كەدەي جاعىنىڭ قىزى ما، قىز سورلى قاي ۋاقىتتا دەگەنىنە جەتكەن، تەك ءقازىر عوي تەڭدىك الىپ، قالاعاندارىنا قوسىلىپ جاتقانى. — ول الدەنەگە كۇمىلجىپ قالدى. تاقا جاقىن تانىماعانمەن، ينجەنەر قىزدىڭ سىرت پىشىنىنە، ءسوز ءىلتيپاتىنا قاراعاندا، كىمگە بولسا دا جار بولۋعا جارايتىنى كورىنىپ تۇر. ءبىراق...
— نە «ءبىراعى» بار؟—دەدى كەلىنىنىڭ ءسوزى ۇناپ كەتكەن بەستىباي «ءبىراق» دەگەن سوزدەن كۇنى بۇرىن سەكەم الىپ.
— وسى كۇنگى جاستار ءبىرىن - ءبىرى وزدەرى ۇناتىپ قوسىلىپ ءجۇر. وقىعان قاينىم مەن سول ينجەنەر قىزدىڭ اراسىندا بىزگە جەڭگەتاي بولۋدىڭ ىڭعايى كەلەر مە ەكەن.
— نە ىڭعايسىزدىعى بار؟—دەدى بەستىباي كەلىنىنە تىكەلەي قاراپ، — سەن ولاردى ايىرايىن دەپ تۇرعان جوقسىڭ عوي، قوسايىن دەپ وتىرسىڭ. يگىلىكتى ءىستىڭ ەشبىر سوكەتتىگى جوق.
— وقىعان قاينىما قىز ۇناماي جۇرسە قايتەمىز؟
— ۇناماي؟ قالاي ۇنامايدى؟! ول شىركىننىڭ كوزى جوق پا وسى؟
— نە قىز جاقتىرماي جۇرسە شە؟
— كىمدى، جالەلدى مە؟ ونداي اقىماق قىزدى ءقازىر كۇنى ماڭعىستاۋدان پار اتپەن ىزدەسەڭ تابا الماسسىڭ! جالەل كىمنەن كەم؟ جاس بۋراداي قىلشىلداپ تۇرعان شاعى. بۇكىل ماڭعىستاۋدىڭ مۇنايىن ءبىر ءوزى اشىپ، زەرتتەپ جاتقان جوق پا!
— سوندا مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟ — جانسۇلۋ قايىن اتاسىنا بۇرىلدى.
— دانەكەر بول دەيمىن. قاينىڭا ايت. وسى ءبىر قىزدى ويلاپ كورسىن. اكە - شەشەڭنىڭ دە ويى بار دە...
— ونى وزدەرىڭىز نەگە ايتپايسىزدار؟
بەستىباي ابىرجىپ قالدى.
— قالاي ايتامىز؟ تىك باقاي يت بىردەمە دەپ جۇرسە، ءتىپتى كوڭىلىمىز قالىپ قويار. — بۇنىسى، ارينە، جالەل بىزدەن تۋعان جوق قوي، سوزىمىزگە قۇلاق قويماسا رەنجىپ جۇرەرمىز دەگەنى ەمەس ەدى. جالەلدىڭ جاقىن قارىنداسىنان تۋعانىن بەستىباي دا، ونىڭ ايەلى دە الدەقاشان ۇمىتقان. جالەل دە وسىلاردان تۋماعان شىعارمىن دەپ ويلاعان دا ەمەس. بەستىباي ءسوزىن شەگەلەي ءتۇستى، — سەن بولساڭ زامانداسىسىڭ. جانە قاينىڭ عوي. باياعى زاماننىڭ جەڭگەلەرى...
جانسۇلۋ كۇلىپ جىبەردى.
— ول باياعى زاماننىڭ جەڭگەلەرى عوي... ونىڭ ۇستىنە وزەككە كەلگەلى وقىعان قاينىممەن ءتىس جارىپ سويلەسىپ كورگەم جوق. قالاي وعان «انا ينجەنەر قىزدى ال» دەپ بىردەن ايتا الام؟
— بىردەن ايت دەپ وتىرمىن با؟—دەدى بەستىباي، — رەتىن كەلتىر... ءبىراق ۇزاققا سوزبا... قىز دەگەن ۇزىلگەلى تۇرعان پىسكەن الما ەمەس پە، ءبىزدىڭ جالەل «مۇناي، مۇناي!» دەپ مۇناراسىن شىر كوبەلەك اينالىپ جۇرگەندە، بىرەۋ - مىرەۋ قاعىپ كەتسە، ءومىر بويى ۇمىتپاس وكىنىشتە قالارمىز.
— ياپىرماي، — دەدى جانسۇلۋ شىن قينالىپ، — بۇرىندى - سوڭدى سويلەسىپ كورمەگەن قاينىم ەدى. الدە اعاسىنا ايتسام با ەكەن، ءىنى وزىنىكى عوي.
— ءوزىڭ ءبىل، — دەدى بەستىباي، — ايتەۋىر جاتپاي - تۇرماي وسى ىسپەن شۇعىلدان.
سول كۇنى توسەككە جاتقاننان كەيىن جانسۇلۋ كۇيەۋىنە:
— وسى وقىعان قاينىم نە ويلاپ ءجۇر؟—دەدى ەرىنىڭ يىعىنان سيپاپ. — اكە - شەشەسى قارتايىپ بارادى. شاي - سۋلارىن دايىندايتىن ءبىر شۇيكەباس الىپ بەرمەي مە؟
كوزى ءىلىنىپ بارا جاتقان حالەل ايەلىنىڭ سوزىنە ءجوندى تۇسىنگەن جوق.
— شۇيكەباس؟ ونى قايتەدى؟ — دەدى ەسىنەپ.
— قايتكەنى قالاي؟
— ايەل نەگە المايدى دەيسىڭ بە؟
— يە، يە، سارىنىڭ انا ينجەنەر قىزىن...
— تانانى ايتاسىڭ با؟ ونى شۇيكەباس دەپ كىم ايتتى ساعان؟ جوق، تانا ناعىز التىن باس...
جانسۇلۋ بۇرتيا قالدى.
— كەلمەي جاتىپ سول قىز بارىڭە بىردەي ۇناي قالعان ەكەن؟ — دەدى تەرىس بۇرىلا بەرىپ. — التىن باس بولسا، التىن باس - اق بولسىن، الىپ بەر وندا سول التىن باس قىزدى انا تەمىر باس ىنىڭە!
— سەنىكىنىڭ ءبارى وپ - وڭاي. جۇرتتىڭ ءبارى ءوزىڭ دەيسىڭ بە، قاس قاققاننان تۇسىنەتىن؟ ول قىزدىڭ ويىنىڭ قايدا ەكەنىن قايدان بىلەسىڭ؟..
— سوندا تەگىن جاتقان مەن عانا ەكەنمىن عوي. — جانسۇلۋ شىن اشۋلانايىن دەدى. — جۇرتتىڭ قىزىنىڭ ءبارى قول جەتپەيتىن التىن، ال ءبىز بولساق...
— وي، وي، سەن التىننان دا قىمباتسىڭ، — حالەل ەندى بەرى قاراپ جاتتى، — مەن ايتسام، سەنىڭ ۇعىمپازدىعىڭدى ايتام.
— باسە...
ەكەۋىنىڭ دە ۇيقىلارى شايداي اشىلدى.
ەرتەڭىنە مۇناراسىنا كەلگەن جالەلگە، وڭاشا قالعان حالەل:
— جالەل، وسى سەن نەگە ۇيلەنبەيسىڭ؟ — دەدى. — انا سارىنىڭ ينجەنەر قىزى...
جالەل اعاسىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— بۇرعىلاۋ شەبەرى حالەل بەستىبايەۆ جولداس!—دەدى كادىمگىدەي شارت اشۋلانىپ. — ءقازىر ءسىزدىڭ الدىڭىزدا قانداي مىندەت تۇر: مەنى ۇيلەندىرۋ مە، الدە مىنا بۋروۆويدى شاپشاڭىراق قازىپ ءبىتىرۋ مە؟
بۋروۆويدا اۆاريا بولعاننان بەرى ءىنىسىنىڭ ابىرجىپ جۇرگەنىن بىلەتىن حالەل بۇل جولى اشۋلانباي قالجىڭداپ:
— وزەكتە بارلاۋ جۇمىسىن بىتىرمەيىنشە، مۇلدەم ۇيلەنبەيسىڭ بە؟—دەدى ىرجيا كۇلىپ:
اعاسىنا داۋىس كوتەرىپ رەنجىتىپ الدىم با دەپ قىسىلىپ قالعان جالەل، ساباسىنا ءتۇستى.
— الدىمەن جەر استىنداعى مۇناي قاباتىن تەزىرەك بارلاپ، زەرتتەۋدى ويلانايىق، — دەدى، — ۇيلەنۋ قاشپاس...
ەكى بولمەلىك شاعىن فينن قۇراما ءۇيىنىڭ كىرە بەرىس جاعىنان تۇرعىزعان شىنى قابىرعالى كەڭ ۆەراندانىڭ ءىشى لىق تولعان كىسى. جالپى سانى كوپ بولماعانمەن، ۆەراندا كولەمىنە قاراعاندا ءتىپتى سىيماي وتىرعان ءتارىزدى. بىرىنە - ءبىرى جالعاستىرا قويعان ستولداردىڭ ءۇستى سىڭسىعان تاماق، ىشىمدىك. قارت مۇنايشى جاڭا تۋعان نەمەرەسىنەن ەشتەڭە اياعىسى كەلمەگەندەي. ءوزى كەمپىرىمەن ەكەۋى ۇزىن ستولدىڭ باس جاعىندا وتىر. ۇستىندە اپپاق كويلەك، بۇگىن عانا ينەدەن شىققانداي جاڭا قارا كوستيۋم. كەۋدەسى تولعان وردەندەر مەن مەدالدار. جيرەن مۇرتى مەن قويۋ بۋرىل شاشىن ادەمىلەپ تەگىستەگەن. شالدىڭ جەتپىسكە كەلسە دە وتىرعان وتىرىسى دا، ءوزىن - ءوزى ۇستاۋ بەيىمى دە مىعىم. كيگەن كيىمى دە كەۋدەسىندەگى جارقىراعان وردەندەرى مەن مەدالدارى دا بۇل ادامنىڭ جۇرتىنا ەڭبەگى سىڭگەن كىسى ەكەنىن كورسەتىپ تۇر. ءبارى دە وعان كەلىسىمدى، ورىندى. اكە - شەشەلەرىن ستول باسىنا وتىرعىزىپ قويىپ، قوناقتارىنا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن سۇڭعاق بويلى بالاسى يۋريي مەن اقسارى كەلگەن وپەراتور بولىپ قىزمەت ىستەيتىن تالدىرماش دەنەلى كەلىنى زينا. بۇل ەكەۋىنە جاردەمدەسىپ قىزمەت كورسەتىپ زىر قاققان ءبىر - ەكى كەلىنشەك پەن جاس جىگىتتەر بار.
شال مەن كەمپىردىڭ وڭ جاعىندا جاندوس، سول جاعىندا حالەل ايگىلى مۇنايشىنىڭ جاقسى كورەتىن ميراسقورىنىڭ ءبىرى بۇرعىلاۋ شەبەرى ۆالەنتين شيلوۆ وتىر.
وزگە جۇرتتاردىڭ ىشىنەن ەرەكشە كوزگە تۇسەرلەرى، ەركەكتەردەن — انەۋگى ماڭعىستاۋعا ايەلىمەن كەلگەن سالىمگەرەي، جالەل، قىز - كەلىنشەكتەردەن، ءسوز جوق، تانا مەن گۇلجامال. اسىرەسە، سالىمگەرەيدىڭ ءتۇر - كەلبەتى وزگەشە. ماڭعىستاۋداي ىستىق دالاعا قوناق ەكەنى بىردەن بايقالىپ تۇر. الپىستان اسىپ كەتكەنمەن، بەتىندە ءبىر دە ءبىر ءاجىم جوق، اقسارى ءجۇزىن كۇن شالماعانداي، ءسال عانا قوڭىرلانعان. ۇستىندە قالا سەرۋەندەرىنە عانا لايىقتى اسپانداي كوگىلدىر كوستيۋم. قىراۋلانعان قالىڭ شاشىن جاستارشا تولقىنداتا جەلكەسىنە قاراي ءتۇسىرىپ جىبەرگەن. وتىرىسى دا، ءوزىن - ءوزى ۇستاۋى دا پاڭ...
ءسىرا، توي باستالعالى بىركەلكى ۋاقىت ءوتىپ كەتكەن ءتارىزدى، كەيبىرەۋلەردىڭ ماڭدايىنان تەرى شىپ - شىپ شىعىپ، كوزدەرى ادەتتەگىسىنەن گورى جايناي تۇسكەن. ستول باسى گۋ - گۋ ءسوز، اڭگىمە. وقتىن - وقتىن قۋانا كۇلگەن ايەلدەردىڭ داۋسى دا ەستىلەدى.
ءبىر كەزدە وزىنە وسىلاي قاراعان جالەلدىڭ ەندى تانانى ءىشىپ - جەپ ءولىپ بارا جاتقانىن كورگەن گۇلجامال نە ىستەرىن بىلمەدى. ءىشى لاۋلاي جونەلگەن ءورت ءتارىزدى. عاجاپ! جانى نەعۇرلىم كۇيە تۇسسە، سولعۇرلىم ەرنى كەزەرىپ، بەتىنىڭ قانى قاشىپ، ءون بويىن ءبىر ىزعار قارىپ بارا جاتقانداي اقىرىن ءدىر - ءدىر ەتەدى. مۇنى گۇلجامالدىڭ ءوزى دە سەزىپ وتىر. ءبىراق بۇيتپەسىنە ءالسىز ءتارىزدى...
قوناقتار دالاعا شىققاندا ءتۇن تاستاي قاراڭعى ەكەن. اسپاننىڭ تەڭ جارتىسىن بۇلت جاۋىپ الىپتى. تەك كۇنباتىس اشىق جاقتان ون شاقتى جۇلدىز جالتىرايدى. شىققان جۇرت گۋ - گۋ اڭگىمەلەسىپ، ەكەۋدەن، ۇشەۋدەن باس قوسىپ ەرسىلى - قارسىلى ءجۇر. ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىندا بەس -التى جىگىت شىلىم تارتىپ، الدەنەنى ايتىپ قارقىلداي كۇلىسىپ تۇر. سالىمگەرەي مەن گۇلجامال شىقپاي قالعان ءتارىزدى، كورىنبەيدى. تانا تەرەزە ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان جەردەگى تاستىڭ ۇستىندە وتىرعان جالەلدىڭ قاسىنا كەلدى.
— قىدىرماي نەگە جالعىز وتىرسىز؟—دەدى ول كۇلە سويلەپ. جالەل ورنىنان تۇرەگەلدى.
— ءتۇن تىم قاراڭعى ەكەن، — دەدى ول دالا جاققا قاراپ، — جالعىز ادام قاراڭعىنى جاقسى كورمەيدى عوي. ەكەۋ بولسا ءبىر ءسارى.
— وندا مەن قوسىلايىن. — قىز سىڭعىرلاي كۇلدى. — ءبىراق مەن ءبىر سۋ جۇرەكپىن. قاراداي ۇرەيىڭىزدى الىپ جۇرمەسەم قايتسىن.
— ەكى ادام ءبىر - بىرىنە سەرىك قوي. ءجۇرىڭىز. جوق جەردەن قورقا قوياتىنداي جاعداي تۋا قويماس.
— وندا، كەتتىك. تەك ءوزىڭىز قورعان بولا كورىڭىز.
بۇلار الدەنەنى سويلەسە، ءجۇز قادامداي جەردەگى قۇرىلىس اعاشتارىنىڭ ۇستىنە بارىپ وتىردى. وزگە جۇرتتىڭ دابىرلاپ سويلەسكەنى ەستىلىپ تۇر. الدەكىم دومبىراعا قوسىلىپ «كورگەم جوق گۋريەۆتەي جەر بيىگىن» شىرقاپ جاتىر. «ۋا، پالە!» دەپ قوشامەتتەپ قويادى ءانشىنىڭ داۋسىنا ريزا بولعان قوستاۋشىلار.
باعانا جىگىت بىتكەننىڭ ءبارىنىڭ تاناعا قاراي بەرگەنى بۇعان ۇناماعان. تانا دا ادام عوي، بۇ دا وزىنە ءالسىن - ءالسىن سۇقتانعان ەكى - ءۇش جاس جىگىتكە كوز اۋدارعان. بۇل جاي - اق قاراس شىعار، ءبىراق جالەلدىڭ جۇرەگى كەنەت تۋلاي قالعان. «ەگەر سەن قىزدى شىن سۇيەتىنىڭدى بىلمەسەڭ، ونىڭ بوتەن اداممەن جاقىن وتىرعانىن كور. سوندا جۇرەگىڭ بار سىرىن ءوزى ايتادى»، — دەپ اقىن بەكەر جازباعان بولار. جالەل دە وسى ساتتە ءوزىنىڭ تانانى شىن جاقسى كورەتىنىن ابدەن ۇققان. سول مينۋتتە ول تانانى بىرەۋ الىپ كەتەتىندەي قورىققان. قىزبا قاندى جالەل ءدال ءقازىر بارىپ تاناعا: «مەن سەنى جاقسى كورەمىن»، — دەپ سىرىن بىردەن اشۋعا ىڭعايلانعان. ءبىراق وزىنەن كوزىن الماي وتىرعان گۇلجامالدى اڭعارىپ، ابىرجي قالعان. سول تانا ءقازىر، مىنە، قاسىندا وتىر. جاندارىندا قاراڭعى تۇننەن بوتەن كۋالەرى جوق. ءبىراق تاناعا كوپتەن مازاسىن العان سىرىن اشايىن دەسە، اۋزى بارار ەمەس. ءدال ءبىر ءوز ويىن ايتا باستاسا، قىز ورنىنان تۇرىپ كەتەتىندەي. وسىلاي تانانىڭ قاسىندا ءۇن - ءتۇنسىز ماڭگى - باقي وتىرا بەرۋگە بار. وعان ءسويتۋ دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر ءتاتتى راحات سەكىلدى. بۇل ارادا تانانىڭ ادەمىلىگىنە قىزىعىپ كوزىمەن ءىشىپ - جەپ بارا جاتقان ەشكىم جوق. جۇرەگىنە ەشكىم قىزعانشاقتىق وتىن جاقپايدى. جۇرەگى ءبىر تاماشا قۋانىشتا بۇلك - بۇلك ەتىپ، اقىرىن سوعىپ ەلجىرەپ جۇرە بەرەدى. ءبىراق تانا ونىڭ بىلاي ءتىلىن كەسىپ العانداي ءۇنسىز وتىرعانىن تىلەمەيدى عوي. ءيا، ءيا، نە سۇراپ ەدى؟ ءا، ادالدىق تۋرالى ءسوز قوزعاماقشى بولعان ەدى عوي. تانانىڭ انەۋگى ءبىر سۇراعىنان جالەل بۇنىڭ گۇلجامال ەكەۋىنىڭ اراسىندا بولعان بايلانىستى ەستىپ قالعانداي سىڭاي كورسەتكەن جوق پا ەدى، سونى سىلتاۋ ەتىپ گۇلجامالدىڭ وپاسىزدىعىن، ءوزىنىڭ الدانعاندىعىن ءسوز ەتپەك ەدى عوي. ءبىراق مىنانداي تۇندە، قاسىندا مىنانداي جانىڭداي جاقسى كورەتىن قىز وتىرعاندا وپاسىزدىق ەتكەن بىرەۋدى ءسوز ەتۋ ءجون بە؟ ارينە، ءجون ەمەس، گۇلجامال كىم؟ ول ءبىر ۇمىتىلۋعا اينالعان ءتۇس. ءتۇستى ءسوز ەتىپ نە كەرەگى بار؟
— مەن بىرەۋدىڭ جىلاعانىن جاقسى كورمەيمىن، — دەدى ول كەنەت اتى - ءجونى جوق.
قىز تاعى كۇلدى.
بۇل ارادا جىلاپ وتىرعان كىم بار؟ بۇنى نەگە ايتتىڭىز؟
— تاريح — تەڭىز، — دەدى. جالەل ءوزىنىڭ تۇسىنىكسىز ويىن جالعاپ، — ادامزات تاريحىنا ءبىر ادامنىڭ كوز جاسىنىڭ ەش ماعىناسى جوق. ءبىراق تاريح تەڭىز بولسا، سول تەڭىز الگى تامشى كوز جاسىنان قۇرالماي ما؟
قىز ەندى ابىرجي قالدى.
— ءسىز ۇنەمى وسىلاي سويلەيسىز بە؟ الدە مەنى كورگەن سوڭ فيلوسوفياعا ۇرىنىپ وتىرسىز با؟
جىگىت سىرىن جاسىرعان جوق.
— ءسىزدى كورگەن سوڭ.
— Heگe؟
— ءسىز ماعان ۇنايسىز.
تانا ەندى ىشەك - سىلەسى قاتا كۇلدى.
— قىز ۇنايدى ەكەن دەپ ادام قايداعى جوق تۇسىنىكسىز سوزدەردى ايتا ما ەكەن؟
— كۇلمەڭىز،—دەدى جالەل. — ءسىز مەنىڭ قۇر عانا سەزىمىمدى ەمەس، اقىل - ويىمدى، ومىرگە دەگەن فيلوسوفيامدى وياتتىڭىز.
قىز كۇلكىسىن تىيا المادى.
— مەن سىزگە ۇنايتىن بولسام «ۇنايسىڭ» دەپ تىكەلەي ايتپايسىز با؟ قايداعى جوق «كوز جاسى، تاريح!» وپ - وڭاي نارسەنى سونشاما قيىنداتىپ...
— ماحاببات سىزگە وڭاي نارسە مە؟
— ۇناۋ مەن ماحابباتتىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي عوي.
— وندا تۋراسىن ايتايىن: مەن ءسىزدى جانىمداي جاقسى كورەم!
قىز نە دەرىن بىلمەي ابىرجي قالدى.
— ال ءسىز شە؟ — دەدى جىگىت قايتادان.
— ءسىز دە ماعان ۇنايسىز.
— ءسىز دە مەنى جانىڭىزداي جاقسى كورەسىز بە؟
قىز مۇلدەم ساستى. جالەل تاناعا ءوزىنىڭ سەزىمىن ءدال ءبۇيتىپ، تاياقپەن باسقا سالىپ قالعانداي ەتىپ ايتامىن دەپ ومىرىندە ويلاماعان. وسىنىڭ بارىنە بۇگىنگى كەش ايىپتى. وزگەلەردىڭ تاناعا قىزىعا قاراعانى كىنالى. بىرەۋ ونى وزىنەن تارتىپ اكەتەتىندەي، ەندى مىنە بار ويىن لاق ەتكىزىپ توگە سالدى. اسىققانى سونشالىق — سوزىنە فيلوسوفيالىق استار بەرەمىن دەپ باسىنا كەلگەن الدەنەلەردى شاتتى. ارينە، بۇدان كەيىن تانا بۇنى ءبىر جىندى ساناپ، قالاي قاشىپ كەتۋىن بىلمەي وتىرعان شىعار. وزىمە دە سول كەرەك! ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر قىزبەن دۇرىس سويلەسۋدى بىلمەيمىن.
ءبىراق تانا جالەلدى ايىپتاۋدان ءتىپتى الىس ەدى. ويتكەنى جىگىتتى بۇ دا جاقسى كورىپ قالعان. بۇنى ول انەۋگى كۇنگى كىشكەنتاي جانجالدان كەيىن، ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن جولىعىسا الماي جۇرگەن كۇندەرىندە ۇققان. سول كۇندەردە «تاعى دا جالەلمەن كەزدەسسەم ەكەن!» دەگەن تىلەك ۇلكەن ارمانعا اينالىپ، جۇرەگىن كادىمگىدەي اۋىرتا باستاعان. نەگە جالەلدى جاقسى كورىپ قالدى؟ وعان جاۋاپ بەرۋ ءقازىر تاناعا دا قيىن. بۇكىل اقىل - ويىنىڭ، سەزىم - قيالىنىڭ ءبارى قوسىلىپ جاۋاپ بەرەتىن سۇراققا، تەك جۇرەكتىڭ سوعۋىمەن دالەلدەۋ دۇرىس بولماس ەدى. جالەلدى جاقسى كوردى. جاقسى كورىپ ەدى، «نەگە جاقسى كورەسىڭ؟» — دەگەن سۇراققا جۇرەگى جاۋاپ ىزدەتپەدى. ماحابباتتىڭ مiنe وسىنداي جان تۇسىنبەس سىرى بار. ال شىلدەنىڭ ىستىق كۇنىندە ادامنىڭ اقپان - قاڭتارداعىداي قالش-قالش ەتىپ توڭعانىن كورگەندەرىڭ بار ما؟ جالەلدى كورگەن ساعاتتان - اق بۇگىن تانانى وسىنداي سەزىم بيلەگەن. بوتەن جىگىتتەرگە كوز تاستاعانمەن، كىسى تولى ۇيدەن ول تەك جالەلدى عانا كورگەن. تەك سونىڭ كۇلگەن داۋسىن عانا قۇلاعى ەستىگەن. بار جان - تانىمەن ودان «سەنى سۇيەمىن» دەگەن ءسوزدى عانا ەستۋدى كۇتكەن. ەندى سول ساعىنعان ءسوزىن ەستىپ ەدى، جۇرەگى تىنىشتالۋدىڭ ورنىنا بۇرىنعىسىنان جامان ويناي جونەلدى.
تانا ءبىر قىزاردى، ءبىر بوزاردى. ءتۇن ماحابباتتىڭ دوسى دەگەن وسى ەكەن، بۇنىڭ بەتىنىڭ قالاي قۇبىلعانىن جاسىرىپ - اق باقتى.
ءدال وسى كەزدە بۇلاردى ىزدەگەن داۋىستار شىقتى.
— ءقازىر!—دەدى تانا داۋىستاپ. ونىڭ ءۇنى ءبىر ءتۇرلى قۋانىشتى، قۇدىرەتتى ەستىلدى.
— جاۋابىن بۇگىن بەر، — دەدى جالەل تۇرەگەلە بەpiپ، — شىداي الار ەمەسپىن.
بۇلار قاتارلاسا ءجۇردى. تانا جالەلدىڭ قولتىعىنان ۇستادى. جىگىت ەندى قىزدىڭ اياعىن ەركەلەي شاتتانا باسقانىنان ونىڭ قۋانىشتى ەكەنىن ءتۇسىندى. كەنەت بويىن بيلەپ كەتكەن ءبىر الۋان كۇشتى توقتاتا الماي، تانانىڭ بەلىنەن قۇشاقتاي وزىنە تارتتى. قۇشىرلانا ءسۇيدى. تانا جىگىتتىڭ سۇيگەنىنە دىرىلدەگەن ەرنىمەن اقىرىن عانا جاۋاپ بەردى. جالەل بۇرىنعىدان دا جامان قۋانىپ كەتتى. قىزدىڭ بۇرىن بوتەندەرمەن ءسۇيىسىپ ادەتتەنبەگەنىن ونىڭ ەرنىنىڭ اۋزىنا جابىسا قالماي ازەر - ازەر عانا تيگىزگەنىنەن بايقادى. جوق، بۇل تانا ادەتتەنبەگەن شاتتىق.
بۇلار ۇيگە كىرگەندە جۇرت تاعى تاعامعا وتىرعالى جاتىر ەكەن. قۋانىش پەن قايعىنى كىسى قانشا جاسىرام دەگەنمەن جاسىرا المايدى، ىشتە جاتا الماي، ءبىرى تۇندەي تۇنەرىپ، ەكىنشىسى كۇن كوزىندەي كۇلىمدەپ، ەرىكسىز ادامنىڭ سىرتىنا شىعادى. گۇلجامال تانانىڭ جارق - جۇرق ەتكەن كوزىنەن قۋانىشتى قايتقانىن ۇقتى. كەنەت كۇندىزى قاراڭعى بولا قالعانداي وعان ەشتەڭە كورىنبەي كەتتى. جانىنىڭ اۋىرىپ تۇرعانىن وزگەلەرگە بىلدىرگىسى كەلمەي، سوزىلا بارىپ، جالەلگە قىرىنداي وتىردى. تابيعاتتا كۇيرەمەيتىن ەشتەڭە جوق. ەڭ مىقتى دەگەن گرانيت تاستى دا جاڭبىر مەن جەل بۇزادى. ال، ادام ءتارىزدى ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلعان، تەك ءوزىنىڭ جان قۋاتىمەن عانا قيىندىققا، كۇيزەلىسكە شىداي بىلەتىن پەندەنى قايعى ءارقاشان دا كۇيرەتە العان. تەك ىلۋدە بىرەۋ عانا مۇقالىپ تاۋسىلمايدى، تەز ايىعادى. ال كۇشى جەتپەگەندەر قۇرت اۋرۋعا شالدىققانداي، بىرتە - بىرتە سونەدى. گۇلجامال ءالى جالەلدى شىن جاقسى كورەتىنىنە تاعى كوزى جەتتى. سويتسە دە، سىر بەرگىسى كەلمەي، ءوزىن - ءوزى زورلاي كۇلىپ، قولىنداعى ريۋمكاسىنا اق اراقتى تولتىرا قۇيىپ قىرىنداي بۇرىلدى:
— جالەل، — دەدى ول ريۋمكاسىن كوتەرىپ جۇدەي كۇلىپ، — مىنا شاراپتى بۇگىنگى سەنىڭ قۋانىشىڭ ءۇشىن ىشەمىن!
ءبىراق گۇلجامال كۇلمەدى. جالەل ريۋمكاسىن سوعىستىردى. بەتىنە قاراپ ەدى، ونىڭ كوزىندە مولتىلدەپ تۇرعان جاستى كوردى. بۇنى تانا دا بايقاپ قالدى. ءوزى باقىتتى ادام، بىرەۋدىڭ قايعىسىن وڭاي تۇسىنگەن بە، «ماس بولىپ قالعان عوي؟» دەدى دە قويدى. تانانىڭ كۇدىگىن شىندىققا شىعارعىسى كەلگەندەي گۇلجامال:
— سەنىڭ قۋانىشىڭ ءۇشىن ىشەم... ءىن، — دەپ ريۋمكاسىن اۋزىنا اپارا بەرىپ ەدى، كەنەت قولى سەلك - سەلك ەتە جونەلە بەردى دە ريۋمكەسى ءتۇسىپ كەتتى. ستول ۇستىندەگى تارەلكەگە ءتيىپ شارت سىندى. جۇرتتىڭ ءبارى گۇلجامال مەن جالەلگە قاراي قالدى.
— ك سچاستيۋ!—دەدى بىرەۋ.
— ك سچاستيۋ!—دەگى وزگە جۇرت تا دۋ ەتە ءتۇستى.
ءبىراق گۇلجامال بۇلاردىڭ سوزىنە كوڭىل بولگەن جوق، باعانادان بەرى ءوزىن - ءوزى ازەر ۇستاپ كەلسە دە، ەندى شىداي الماي قالدى، سىلق ەتىپ ورنىنا وتىرا كەتتى دە، بەتىن ەكى قولىمەن باسىپ سولق - سولق ەتىپ جىلاپ قويا بەردى.
باعانادان بەرى ءۇن - ءتۇنسىز وتىرعان سالىمگەرەي:
— كوتەرە المايتىنىڭ بار، ىشپەۋىڭ كەرەك ەدى، — دەدى ەشبىر ءزىلسىز، سويلەدى دە ايەلىنىڭ شاشىنان سيپاپ اقىرىن سىبىرلادى، — جۇرتتان ۇيات بولادى، كوزىڭنىڭ جاسىن ءسۇرت.
— نەرۆى!—دەدى تاعى بىرەۋ.
— مۇنداي ىستىقتا ىشپەي - اق جىلارسىڭ! — دەدى باسقا بىرەۋى.
— ونىڭ ۇستىنە، ايەل ادام عوي!—دەدى جانى اشىعان باسقا داۋىس.
ءبىراق گۇلجامال بويىن تەز جيناپ الدى. جاڭا عانا سولقىلداپ جىلاپ وتىرعان گۇلجامال ەمەس ول، ەكى كوزى كۇلىم قاققان قايعى - قاپەرسىز جايناڭداعان جاس ايەل.
— عافۋ ەتىڭىزدەر، — دەدى ول باسقا ءبىر ريۋمكانى الىپ، — مۇنداي ادەتىم جوق ەدى، جۇرەگىم الدەقالاي قىسىلىپ كەتكەنى.
جۇرت «ۋف!» — دەپ دەمىن العانداي بولدى. الدەكىم:
— كانى، جىگىتتەر، مىنا شىركىندى الىپ قويايىق، — دەدى.
— نەنىڭ قۇرمەتىنە الامىز؟—دەدى بوتەن ءبىر جىگىت.
— كىشكەنتاي ماڭعىستاۋدىڭ ۇلكەن ماڭعىستاۋ بولۋى ءۇشىن!
— دۇرىس توست!
— تاماشا توست!
توي بۇرىنعى ارناسىنا قايتا كوشتى. جالەل اڭ - تاڭ. گۇلجامالدىڭ مۇنداي قۇبىلمالى مىنەزىنە بۇرىننان دا قانىق. ال بۇل جولعىسى بارىنەن دە اسىپ ءتۇستى. تانا ەكەۋى ۇيگە كىرگەندەگى گۇلجامالدىڭ قايعىسىنا، كەزىندە تۇنعان جاسىنا نانعان. قولىنان ريۋمكاسى ءتۇسىپ كەتىپ، سولقىلداپ جىلاپ قويا بەرگەنىندە، ونىڭ ءوزىن ءالى دە شىن جاقسى كورەتىنىن، بۇنى قيا الماي وتىرعانىنا شەك كەلتىرمەگەن. ىشتەي الاي - تۇلەي بوپ ساسىپ قالعان. ءوزىن گۇلجامالدىڭ وسىنشاما جاقسى كورەتىنى جانىنا قاتتى باتىپ كەتكەن. قاتەسىن شىن تۇسىنگەن ەكەن دەپ، ءناسىلى كىسى اياعىش جالەل، ونى جۇباتاتىن ءسوز تابا الماي قاتتى قينالعان.
سويتكەن گۇلجامالى كورەر كوزگە كىلت وزگەردى. جالەلدى ويلاپ جىلاعان ادام سەكىلدى ەمەس ءتىپتى. ادام ءدال وسىلاي زاماتتا قۇبىلا قالۋى مۇمكىن بە؟ گۇلجامال ساحنادا تۇرعان ارتيستكا ەمەس قوي. جاڭا عانا ماحاببات ازابىن ارقالاپ قينالىپ تۇرعان جوق پا ەدى، كوزدى اشىپ - جۇمعانشا قالاي سول قايعىسىنان ارىلا الدى؟ الدە بۇل مىنەزىنىڭ كۇشتىلىگى مە؟ جوق، كەي ادام سان قىرلى گاۋھار تاس سەكىلدى، قاي جاعىنان قاراساڭ دا بىردەن جارقىراي كورىنە بىلەدى.
گۇلجامال دا سونداي، قايعىسىندا دا، قۋانىشىندا دا، بىردەي جارقىراي بىلەتىن ادام با؟
قايتكەنمەن گۇلجامالدىڭ تويدىڭ بەرەكەسىن بۇزباي ءوزىن - ءوزى تەز وزگەرتكەنىنە جالەل ىشتەي ريزا بولدى.
...جۇرت تاراپ، تانا مەن جالەل پوسەلكە شەتىندەگى ۇيلەرىنە بىرگە قايتىپ كەلە جاتقاندا، ءتۇن ورتاسى اۋىپ بارا جاتقان ەدى. اسپاندى باسقان بۇلت سەلدىرلەنىپ، اي كورىنىپتى. الەم سۇتتەي جارىق. قارا ماقپال اسپان تورىندە بىجىناعان جۇلدىزدار، كوككە قاداپ قويعان كۇمىس تەڭگەلەردەي جارقىرايدى. توپىرلاپ تاراي باستاعان قوناقتاردىڭ سوڭىنان تانا مەن جالەل وقشاۋلاۋ كەلە جاتقان. تانا باعاناداي ەمەس، ءبىر ءتۇرلى جۇدەپ قالعانداي.
— الگى... — دەدى ءبىر كەزدە تانا كومەسكىلەي، — سالىمگەرەي اعايدىڭ كەلىنشەگىنىڭ قىلىعىنا تۇسىنبەدىم.
— مەن دە...
— ساعان ول بۇرىننان تانىس پا ەدى؟
جىگىت جالتارعان جوق.
— تانىس ەدى.
تانا ۇندەمەي قالدى. ازدان كەيىن بارىپ: تەك، — دەدى تانا جىلارداي بوپ، — وسىنداي ءبىر تانىس بىرەۋ سوڭىڭنان جىلاپ كەلىپ، سەنى مەنەن اكەتپەسە نەتسىن...
جالەل كىلت توقتادى.
— قورىقپا! — دەدى ول شىن جۇرەكتەن. — سەنى مەنەن ەندى ادام تۇگىل، قۇداي دا ايىرا المايدى! تەك مەندىكپىن دەپ ۋادەڭدى بەر!
— بەردىم!—دەدى تانا. ول ءدال وسى مينۋتتە جالەلدى وزىنەن بىرەۋ شىن تارتىپ اكەتەتىندەي قوبالجۋدا ەدى. — ماڭگىلىك سەندىكپىن! — دەدى ءبىر كەرەمەت شابىتتى ۇنمەن. — سەندىك بولماسقا كۇشىم جەتەتىن ەمەس! بۇل — مەنىڭ اۋزىمنان ەڭ العاشقى شىققان ۋادەم! سەن!
— سەندىم!
اي دا بۇرىنعىسىنان سۇلۋلانا تۇسكەندەي. الەم دە بۇرىنعىسىنان اجارلانىپ كەتكەندەي. كوكتەگى بىجىناعان جۇلدىزدار دا بۇرىنعىسىنداي قۇر كۇمىس تەڭگەلەر ءتارىزدى جارقىرامايدى، قاتار كەلە جاتقان قىز بەن جىگىتتىڭ سوزدەرىن ەستىپ قۋانىپ كەتكەندەي جىمىڭ - جىمىڭ ەتەدى...
جالەل مەن تانا قۋانىشتان تۇنشىعىپ بارا جاتقانداي! شىركىن دۇنيە قانداي ادەمى ەدىڭ! وسىنىڭ بارىنە اجار بەرگەن، ءسان - سالتانات بەرگەن ماحابباتتى ايتسايشى، ماحابباتتى!
III
كۇز كەلدى. كۇنگەي - شىعىستان سوققان قارا جەل، ىسقىرا ىشقىنىپ ءبىر تولاستامايدى. اسپاندى قاپتاي جوڭكىلە كوشكەن قويۋ قارا بۇلت پەن جەردەن كوتەرىلگەن قارا - كورپە سۇر توزاڭ ۇشتاسىپ كەتكەن. دالا ءقازىر قۇر عانا كوڭىلسىز ەمەس، ادام شوشىنارلىق جەكسۇرىن، رابايسىز. ءتىپتى اسپاندا قاراقۇس، جەر بەتىندە اندا - ساندا جالت ەتىپ كورىنەتىن اتجالمان تىشقان دا كوزگە تۇسپەيدى.
ءبىر قۋانىشى، تاعى ءتورت سكۆاجينادان مۇناي اتتى. وزەك ادامدارىنا كەننىڭ ەندى ءبىر جارىم مىڭ مەتردەي تەرەڭدىكتە، گەولوگيالىق جەر جىنىسىنىڭ ءجۇز بەسىنشى قاباتى مەن قاتپارلارىندا جاتقانى انىقتالدى.
حالەلمەن سوسياليستىك جارىسقا تۇسكەن وراز ءاشىروۆ پەن ۆالەنتين شيلوۆتىڭ سكۆاجينالارى قازۋدى توقتاتتى. وسىنىڭ ءبارى ۇلكەن مۇنايعا جەتكەننىڭ بەلگىسى ەدى. جالەل ەندى قوندىرعىلاردى كەلەسى بۇرعىلاۋدا قايدا قويۋ كەرەك، سونىڭ جابدىعىنا كىرىستى. ال، قازىلىپ بىتكەن سكۆاجينالار مۇناي قاباتتارىن سىناۋعا ازىرلەنۋدە ەدى. مۇنارانىڭ تەرىسكەي جاعىنان سىناعان كەزدە شىعاتىن مۇنايعا ۇلكەن شۇڭقىر قازىلدى. بۇل جولى جەتى ميلليمەتر شتۋسەر ارقىلى تەكسەرىلمەك. سىناۋ باستالىپ تا كەتتى. جەر ماي قاباتىنىڭ سىعىمى، ارماتۋرا ۇستىڭگى سىعىم، تاعى باسقا كورسەتكىشتەر الىندى. بۇل قاباتتان تاۋلىگىنە سەكسەن توننا مۇناي جانە قوسىمشا ەلۋ تەكشە مەتر گاز جوعارى كوتەرىلدى.
بۇل ۇلكەن تابىس ەدى.
ءدال وسى كەزدە وراز سكۆاجيناسىندا دا سىناۋ جۇمىسى ءجۇرىپ جاتقان - دى. بۇندا دا مۇناي فونتانى باسەڭدەي تۇسكەن. كوپ كەشىكپەي مۇلدەم توقتاۋى دا مۇمكىن. ەندى وسىنداي جاعداي ۆالەنتين سكۆاجيناسىندا دا تۋدى.
تابيعي قىسىم ارقىلى ءار سكۆاجينادان شىققان وسى مۇناي قاباتتارى تاۋ جىنىستارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى زەرتتەلدى. بۇل دەرەكتەردى بىلمەي، جەر استىنان سوڭىرا قانشا مۇناي قورىن الۋعا بولاتىنىن ەسەپتەۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل جۇمىسقا نەمقۇرايدى قاراۋعا بولمايدى. ءويتۋ «بىزدەن كەيىن، مەيلى، دۇنيە ءجۇزىن توپان سۋ السىن!» دەۋمەن تەڭ. مۇندايعا ەردەندەر بارار ەدى، ال جالەل، جاندوس؟ جوق، جوق، ولار بۇيتە المايدى. ولار — تەك بۇگىنگى كۇننىڭ عانا ادامدارى ەمەس، كەلەشەكتىڭ دە جوقتاۋشىلارى. سەبەبى، جان - جاقتى بارلانعان مۇناي قاباتتارىنىڭ گەولوگيالىق، گەوفيزيكالىق، گيدراۆليكالىق ماعلۇماتتارىن قورىتىپ كەلىپ قانا، جەر استىنداعى مۇناي قورىنىڭ ەسەبى شىعارىلادى. ول قور كەن قورى جونىندەگى ۇكىمەت كوميسسياسىنىڭ الدىندا قارالىپ، بەكىتىلگەننەن كەيىن عانا، قوبديشادا جاتقان التىننىڭ قانشا ەكەنى سوندا عانا بەلگىلى سانالادى. بۇل قوردىڭ ءوزى ەكىگە بولىنەدى. ءبىرى — جالپى قور. ەكىنشىسى — سول جەردەگى زەرتتەگەن قازىرگى تەحنيكا جەتىستىگىنە سايكەس جەر استىنان الىنۋعا بولاتىن قور. وسىعان بايلانىستى كاسىپشىلىك قۇرىلادى. كاسىپشىلىك قۇرۋ ءۇشىن عىلىمي ينستيتۋتتىڭ وقىمىستى ماماندارى، ينجەنەرلەرى، ەكونوميستەرى «تەب» اتتى تەحنيكا مەن ەكونوميكالىق بايانداما دايىندادى. وسىعان قاراپ كاسىپشىلىك قۇرۋعا شىعاتىن بارلىق قاراجات، قۇرىلىس، قازىلاتىن سكۆاجينالار، ودان الىنعان مۇنايدى قاي زاۆودقا جىبەرۋ، تۇرعىن ءۇي سالۋ جۇمىسقا كەرەك ادام مولشەرى سەكىلدى نەگىزگى ماسەلەلەر، ساندار بەكىتىلەدى. وسىنشاما ەڭبەك ىستەلىپ مۇنايدى وندىرۋگە كىرىسكەندە، ەگەر بارلاۋشىلار مالىمەتتەرىن دۇرىس كورسەتپەسە، نە بوپ شىعادى؟ بۇل حالىقتى، ەلدى، پارتيانى الداۋ. سوندىقتان دا جالەل، جاندوس، الەكسەەنكو وزدەرىنە تاپسىرىلعان ءىستى ادال اقتاۋعا تىرىسادى. قيىندىقتان قاشپايدى. ويتكەنى مۇنداي ادامداردى حالقىنىڭ كوزدەرى، وتاننىڭ مايتالمان ۇلدارى دەسە دە بولادى. مىنە، سوندىقتان دا بۇلار ءوز جۇمىستارىنان جان - تاندەرىن ايامادى، ءار ءىستى ۇقىپتى قارادى.
بۇل جەردىڭ مۇناي مەن گاز جاتىسى ەكى ۇلكەن قاتارعا بولىنەدى. ءبىرىنشىسى — ون ەكى قاباتتى گازدى قاتار. بور داۋىرىندەگى نەوكوم — اپت - الب كەسىندى مەزگىلىندە قۇمدى، قۇمداقتى گاز ۇستايتىن تاۋ جىنىستارىنان قۇرالىپ كەلىپ، ساز بالشىقپەن ارالاسا بىرنەشە قاباتقا بولىنەدى. ەكىنشىسى — بۇدان تومەنگىسى — بۇل مۇناي قاتارى. بۇلار تابيعي سىعىمدا جاتقاندىقتان سكۆاجينانى اشىپ جىبەرگەندە ونداعى سۇيىق دۇنيە جەر بەتىنە ۇمتىلادى. مۇناي سىرتقا شىعا تۇسكەن سايىن، قىسىم ازايادى، اقىرىندا فونتان توقتايدى. مۇنداي قاتارداعى سىناۋ جۇمىسى ءارى قىمباتقا تۇسەدى، ءارى كوپ ۋاقىت الادى. ادەتتە مۇنداي قاباتتار گاز - ءليفتى سەكىلدى ادىستەرمەن سىنالادى.
ەكسپەديسيا باسشىلارى تابيعي جاعدايدا فونتان بەرمەگەن سكۆاجينالارعا جاساندى قىسىم بەرەتىن سىناۋ ادىستەرىن قولدانۋدى ۇيعاردى. قايتكەن كۇندە دە قيىندىقتان قاشپاي، كەرەكتى ماعلۇماتتاردى الۋ كەرەك. ءسويتىپ وزدەرىنىڭ جاعدايىنا قاراي گاز - ءليفتى ءادىسىن پايدالانۋدى دۇرىس تاپتى. ول ءۇشىن گاز قاباتتارىنا سكۆاجينالار قازىلدى. ولاردان الىنعان گازداردى ارناۋلى رەزەرۆۋارلارعا جيناپ، كومپرەسسورلار اكەلىنىپ، مۇناي كولوننالارىنىڭ ىشىنەن جىڭىشكە قۇبىرلار جىبەرىپ، سولار ارقىلى گاز ايدالدى. وسى گاز قىسىمى كادىمگى جوعارى شىقپاي جاتقان مۇنايدى جەل ۇرگەن كوبىكتەي استىنان ۇرلەپ قايتادان اتقىزادى. ءوزى دە مۇنايمەن بىرگە جەر بەتىنە شىعادى. ەندى بۇرعىشىلار سكۆاجينا جانىنا بولگىش قويىپ مۇنايىن مۇنايداي، گازىن گازداي ايىرىپ پايدالانادى. بۇل ءادىس مۇناي سكۆاجينالارىن كاسىپشىلىك قۇرىلعاننان كەيىن جۇرگىزىلۋى كەرەك ەدى، ءبىراق سۋ جىبەرىلگەن سكۆاجينالاردى مۇنايمەن بىرگە سۋ كوتەرىلگەن سوڭ بارلاۋشىلار بۇنى ءقازىر قولدانۋعا ءماجبۇر بولدى.
ەندى جاڭا قوندىرعىلار اكەلىنىپ، جاڭا بريگادالار ۇيىمداستىرىلىپ كۇزدىڭ قارا سۋىعى تۇسە، وزەك مۇناي الاڭىندا بۇرعىلاۋدان باسقا وتىزدان استام سىناۋ مۇنارالارى ءبىر كەزدە جۇمىس ىستەي باستادى. كوككە قاراي ۇمتىلعان، سامساعان مۇنارالاردى كورسەڭدەر، تاڭ قالار ەدىڭدەر! كەشەگى ەلسىز - كۇيسىز جاتقان شولەيت دالا وسىلاي ءبىر كەرەمەت كاسىپورنىنا اينالدى. كوپ كەشىكپەي سىناقتاعى سكۆاجينالار مۇناي فونتانىن اعىزا باستادى. مۇناي تاسقىنى وسىلاي ۇزىلمەي اعىلۋعا ءتيىستى. وزەك بارلاۋشىلارى «ۋف!» دەپ دەمىن العانداي بولدى. ءبىراق تابيعات ءوزىنىڭ قوينىڭداعى بايلىعىن، دۇلەي كۇشپەن تارتىپ الامىن دەگەن ادام بالاسىنا وڭاي بەرگىسى كەلمەدى. قيقارلانا ءتۇستى. بارلاۋشىلار كۇتپەگەن اپاتقا تاعى ۇشىرادى.
حالەلدىڭ بريگاداسى قوندىرعىلارىن جىعىپ، ۇزىن - ۇزىن جالعامالاردى تراكتور پوەزىنا تيەپ جاتقان. ءدالۋ ايىنىڭ قارعا ادىم قىسقا كەزى. كۇن شىعىپ قالعان. جەل دە ءسال تولاستاعان. اسپاندا ازداعان الاشابىر سەلدىر بۇلتتار عانا كورىنەدى. قۇم شاڭداعى دا شارشاعانداي، قۇممەن ارالاس ءجاي اشەيىن، جەر باۋىرلاي جۇگىرە تۇسكەن.
كەنەت ءبىر جاس جۇمىسشى ايقايلاپ:
— ياپىرماي، اشىق فونتان اتىلىپ كەتپەسە جارار ەدى! — دەدى كۇنگەي جاقتى كورسەتىپ. — قاراڭدارشى!
جۇرت جىگىت كورسەتكەن جاققا قاراي قالدى. سول ساتتە - اق بۇلاردىڭ قۇلاعىنا وت اربانىڭ ىسقىرىعىنداي اششى داۋىسپەن بىرگە تاۋدان گۇرىلدەپ وزەن قۇلاپ جاتقانداي قورقىنىشتى، ۇرەيلى ءبىر ءۇن ەستىلدى.
بۇلار كوز جىبەرگەن كۇنگەي جاقتا، وسى ارادان بەس كيلومەتردەي جەردە، كۇزدىڭ باسىندا «بۋ - 75» قوندىرعىسى تۇرعىزىلعان ەدى. بۇرعىلاۋ بريگاداسى بيىل ەمبى - نەفتىدەن كەلگەن جاس جىگىتتەردەن بولاتىن. ورىس، قازاعى ارالاس.
ءقازىر سول بيىكتەگى مۇنارا كورىنبەيدى. ونىڭ ورنىنا، مۇنارانى جاۋىپ كەتكەن، ودان اناعۇرلىم جوعارى، اۋماعى ءۇي ورنىنداي عاجايىپ، قارا قوشقىل تۇتىنگە ۇقساس بىردەڭە كوككە كوتەرىلگەن. الىستان قاراعاندا سونداي ۇرەيلى، جان تۇرشىگەرلىك. جەر قوپارىلىپ كوككە شاپشىپ جاتقان ءتارىزدى. بۇل وزىنەن ءوزى اتىلعان مۇناي فونتانى ەدى.
— تەك ادامدارى اپاتقا ۇشىراماعاي دا! — دەدى حالەل ءبىر ءتۇرلى قورقىنىشتى داۋىسپەن.
— سۇمدىق ەكەن!—دەدى ءبىر جاس جىگىت.
— مۇنداي سويقاندى كىم كورگەن؟!—دەدى ەكىنشى جاس بۇرعىشى.
— مىناۋ جەتىبايدا اتىلعان فونتاننان دا سوراقى ءتارىزدى!—دەدى ءبىر موسقال كەلگەن بۇرعىشى.
بارلاۋ سكۆاجينالارى گاز قاتارىنا جەتكەننەن - اق قاتتى باقىلاۋعا الىنادى. ءسال بولماشى قاتە جىبەرسەڭ — ۇلكەن اپاتقا ۇشىراۋ وپ - وڭاي. گاز تۇسىنا جەتكەننەن - اق بۇرعىلاۋ ۇلكەن ساقتىقپەن جۇرگىزىلەدى. بۇل — ەجەلگى شارت.
— شاماسى مىنا سكۆاجينادا سونداي ساقتىق شارتى بۇزىلعان. راسىندا سولاي بولعان ەكەن. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن گۋريەۆتىڭ مۇناي ۋچيليششەسىن بىتىرگەن جاس جىگىتتەر ايانباي جۇمىس ىستەپ كەلگەن. بۇرعىلاۋ نىساناعا العان جەرگە جەتكەن كەزدە، بۇلار كۇنىمەنەن جەر استىنا پايدالانۋ قۇبىرلارىن جىبەرۋمەن بولادى. ءبىراق سول كۇنى بىتىرە المايدى. تاڭ سارىدەن ىسكە كىرىسىپ ابدەن قاجىعان جاستار ەندىگى ازداعان جۇمىستى كەيىنگە قالدىرىپ، پوسەلكەگە قايتىپ كەتەدى. ءبىراز تەرەڭدىككە جەتكەن قۇبىردان مۇناي مەن گاز سىرتقا اتقىلاپ كەتپەس ءۇشىن سكۆاجينانىڭ ءىشىن اۋىر لايمەن تولتىرماي، تەك جەڭىل بەكىتىپ، قاسىنا وپەراتور ءبىر جاس جۇمىسشىنى قالدىرادى. بۇرىن مۇندايدان تاجىريبەسى جوق بالا جىگىت سكۆاجينادان سەسكەنەرلىك ەشتەڭە بىلىنە قويماعان سوڭ، ەندى ەش ءقاۋىپ جوق ەكەن دەپ، كورشى بۇرعىلاۋ مۇناراسىنداعى جولداستارىنا كەتەدى. بۇرعىلاۋ شەبەرى دە وسىنىڭ الدىندا ناۋقاستانىپ، پوسەلكەگە كەتىپ قالعان.
جاماندىق قاس پەن كوزدىڭ اراسىنداي جەردەن تۋادى. كەنەت سكۆاجيناعا سالىنعان سازدى لايدىڭ ىشىندە گاز پايدا بولىپ، مۇناي قاباتىنىڭ ۇستىندەگى سالماق جەڭىلدەنە تۇسەدى. سازدى لايعا ارالاسا باستاعان گاز ونى كوپىرشىتىپ، سالماعىن جەڭىلدەتىپ جوعارى كوتەرە بەرەدى. اقىرىندا كەنەت جوعارى ۇمتىلعان گاز بەن مۇناي ۇستىندەگى بوساڭسىپ قالعان بالشىق پەن كوپىرشىكتى كوتەرىپ تاستايدى دا، كوككە قاراي اتا جونەلەدى.
كورشى مۇنارادا اڭگىمە سوعىپ وتىرعان جاس جۇمىسشى جانارتاۋ ۇستىنەن پايدا بولعان بۋداق - بۋداق لاۆاداي، ءوزىنىڭ وسىدان ەكى ساعات بۇرىن تاستاپ كەتكەن سكۆاجينادان ىسقىرا، گۇرىلدەي اسپانعا شاپشىعان قارا قوشقىل لاي ءتارىزدى سۇمدىقتى سوندا عانا كورەدى.
ءوز بەتىمەن اتىلعان مۇناي فونتانى وتە ءقاۋىپتى.
بۇنى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. انا جىلى ءيۋلدىڭ بەسى كۇنى جەتىبايدا دا وسىنداي وقيعا بولعان. تەرەڭدىگى ەكى مىڭ التى ءجۇز مەتر التىنشى نومەرلى سكۆاجيناعا بۇرعىشىلار قۇبىر جىبەرىپ جاتقاندارىندا، زابويدىڭ قىسىمى كەنەت ءوسىپ كەتىپ، جەر استىنان ىسىلداعان دىبىس ەستىلەدى.
تاڭەرتەڭگى ساعات ءتورت كەزى ەكەن. ءىسىل زاماتتا ادام شوشىرلىق ىسقىرىققا، گۇرىلگە، قۇلاقتى تاس قىپ بىتەرلىك جاڭعىرىققا اينالادى. سويتكەنشە بولمايدى، كوزدى اشىپ -جۇمعانشا جەر استىنان كوككە اتقان قارا قوشقىل سۇيىق زات — مۇناي تاستاي ەتىپ بەكىتىلگەن ارماتۋرانى جۇلىپ اكەتەدى. گاز، سۋ ارالاس مۇناي فونتانى بيىكتىگى قىرىق ءبىر مەتر مۇنارانى شومىلدىرىپ، بۇرعىلاۋ الاڭىندا سەل بوپ اعادى. مۇناي فونتانىنىڭ بيىكتىگى الپىس مەتردەي بولادى. ەرتەكتەگى بوتەلكەدەن بوسانعان جىن سەكىلدى، كىشكەنتاي عانا تەسىكتەن جان - جاعىنا شاشىراي ءتۇسىپ، الىستان بۇرقىلداپ قايناپ جاتقان قارا بۇلت ءتارىزدى بوپ كورىنگەن.
مۇناي كۇركىرى جەتى كيلومەتر پوسەلكەگە دە جەتكەن.
بۇكىل پوسەلكە ادامدارى، بالا - شاعاسىنا دەيىن قالماي مۇناي فونتانىنىڭ جانىنا جينالعان. سونىڭ ىشىندە حالەل دە بار ەدى. برەزەنت پلاششىن كيىپ الىپ، كوككە اتىلىپ جاتقان مۇنايدى توقتاتپاق بولىپ كۇرەسكە تۇسكەن باتىر جۇمىسشىلاردىڭ قاتارىنا بۇ دا قوسىلدى. ءبىراق ءۇش مىڭ مەترگە تاياۋ تەرەڭدىكتەن، ۇلكەن قىسىممەن كوككە كوتەرىلگەن مۇناي، گاز، سۋ ارالاس سۇيىق زات ەشتەڭەنى شىداتپادى.
مۇنداي ءوز بەتىمەن اتىلعان مۇناي فونتانىنىڭ ءقاۋپى حالەلگە، ارينە، بەلگىلى. سوناۋ جەر استىنان كوككە شاپشىعان سۇيىق زاتتىڭ ىشىندە تۇيىرشىك تاستار دا كەزدەسەدى. ەگەر الدا -جالدا سول تۇيىرشىكتىڭ بىرەۋى مۇنارا تەمىرىنە كەلىپ تيسە، كادىمگى شاقپاق تاستاي ۇشقىن جارق ەتە قالۋى داۋسىز. وندا مىناۋ اسپانمەن تىلدەسكەن الىپ فونتان لاپ ەتىپ جانادى. وندايدا ءورتتى ءسوندىرۋ ەكى تالاي ءىس. قىزۋىنان ءورتتىڭ مۇنايىنا جاقىنداۋدىڭ ءوزى قيىن.
سول ءۇشىن دە حالەل اسىققان ەدى. بۇلار جان ۇشىرىپ فونتان جانىنا جەتكەندە، ماشينالارىمەن جاندوس تا، جالەل دە، يۋريي دە كەلىپ ۇلگەرگەن ەكەن. بوتەن جىگىتتەر دە جەتىپتى. سوناۋ پوسەلكە جاقتان شۇبىرعان حالىق كورىنەدى. جۇرت بولىپ قولدارىنان كەلگەن جاردەمىن اياماي، حالىق قازىناسىن اپاتتان قورعاپ قالماق.
فونتانعا كۇزەتكە قويعان جىگىت ءوز ايىبىنان جەرگە كىرەردەي بوپ قورقىپ، ءوڭى جوق، ءتۇسى جوق، بەزىلدەپ ءجۇر. اۋماعان جۇمىرتقا سالىپ قىتقىلداعان تاۋىق دەرسىڭ.
— قۇداي اتتى مەنى، قۇداي اتتى! — دەي بەرەدى.
سكۆاجينا بريگاداسى دا جەتكەن ەكەن.
قاجىرلى كىلەڭ جاس جىگىت. ءبىراق بۇرىن مۇنداي كەرەمەتتى كورمەگەن تاجىريبەسىز جاستار نە ىستەرىن بىلمەي، كوككە شاپشىعان قارا قوڭىر زاتقا قاراپ، قۇر ابىرجىپ تۇر.
— اۋ، بۇل قاي تۇرىس! — دەدى ەنتىگە جەتكەن حالەل. — توقتاتۋ كەرەك قوي بۇل فونتاندى!
ءوزى ءبىرىنشى بولىپ بۋداقتاعان ماي ىشىنە كىرىپ كەتتى. ۇستەرىندە برەزەنت پلاششى بار تاعى ەكى - ءۇش جۇمىسشى دا مۇناي فونتانىنىڭ استىنا ەندى. سول - اق ەكەن، سەركە باستاعان وتارداي، وزگە جۇمىسشىلار دا تۇسە باستادى.
بۇلار نە ىستەمەك؟ جەر قاباتىنىڭ استىنان ىسىلداي كەپ زاماتتا جەتپىس - سەكسەن مەتر بيىكتىككە جەتىپ قالعان وسىناۋ الىپ كۇشتى قالاي توقتاتپاق؟ قالاي تۇنشىقتىرماق؟
ارينە، مۇنداي كۇشكە قارسى تۇرۋ وڭاي ەمەس، ونى اۋىزدىقتاۋ وتە قيىن. اسىرەسە، كوكتەن قۇلاپ جاتقان، مۇنارانى جاۋىپ كەتكەن قارامايلى سۇيىق زاتتىڭ ىستىعىنا شىداۋ ءتىپتى اۋىر. ءبىراق بۇلار بۇدان دا سوراقى قيىندىقتاردى كورگەن ەر جۇرەك جۇمىسشىلار ەمەس پە، شىداپ باقتى.
ارينە، مۇندايدا جۇرتتى باسقاراتىن كىسى كەرەك. بۇل كىسى — ءقازىر حالەل. جاندوستىڭ دا، جالەلدىڭ دە، ءيۋرييدىڭ دە مۇناي اپاتىنا كىرىپ كەتە قويۋعا ۇستەرىندە ارناۋلى كيىمدەرى جوق. «فونتان اتىلىپ جاتىر» دەپ باعانا كونتور حابار بەرگەندە، سول توسەكتەرىنەن ۇشىپ -ۇشىپ تۇرعان قالىپتارىندا قولدارىنا ىلىككەن جەڭىل - جەڭىل كيىمدەرىن كيە سالعان. ار جاعىندا ۇيلەرىنەن اتا - اتا جونەلگەن. ەندى مىنە، فونتاندى اينالا قۇر سىرتتارىنان نۇسقاۋ بەرىپ، جۇگىرىسىپ ءجۇر.
ءقازىر ءبارىن باسقارۋدى مىندەتىنە العان — حالەل. جۇمىسشى بىتكەن سونىڭ دەگەنىن ىستەۋدە. ءوزى قۇيىپ تۇرعان ىستىق سەل استىندا تۇر. پلاششىن تۇمشالاپ العان. توبەسىنەن تومەن قاراي سورعالاعان ىستىق مۇنايدى ەلەڭ قىلماي، جۇمىسشىلارعا قولىمەن الدەنەلەردى نۇسقاپ بۇيرىق بەرىپ، جانتالاسا قيمىلدايدى. جۇمىسشىلار ونىڭ داۋسىن ەستىمەسە دە، قولىنىڭ ىڭعايىنا قاراي، وزدەرىنە ۇيرەنشىكتى جۇمىستارىن ىستەپ، ءارى - بەرى جۇگىرىسىپ ءجۇر. اۋىزدارىن اشسا اقسيعان تىستەرى عانا كورىنەدى. بەت - اۋىزدارى ءىپ - ىلەزدە قاپ - قارا بوپ جابىسقان قارامايعا بويالىپ شىعا كەلەدى.
بۇلار قانشا جانتالاسقانمەن، سكۆاجينا تەسىگىنە زادۆيجكالى ارماتۋرانى جاقىنداتا المادى. قانشا مەحناتپەن تەسىك اۋزىنا تاياي العانمەن، ءدال ۇستىنەن تۇسىرۋگە كۇشتەرى جەتپەدى. جاقىنداي بەرسە - اق بولعانى، جەر استىنان ىسقىرىنا كوككە اتقان دۇلەي كۇش، ەكپىن ارماتۋرانى ۇستاعان جىگىتتەرمەن بىرگە، جان - جاعىنا شاشىراتا، ۇشىرىپ تۇسىرەدى.
جۇمىسشىلار وسىلاي ەكى ساعاتتاي الىستى. توتەپ بەرە المايتىنىن بىلگەننەن كەيىن حالەل امال جوق سۇراپىلدىڭ استىنان سىرتقا شىقتى. جۇمىسشىلار دا كەيىن شەگىندى. ءبارى دە ابدەن قالجىراعان، دەمدەرىن ازەر-ازەر الادى.
جاندوس الەكسەەنكوعا قارادى.
— فونتان قىسىمى ازايماي ەشتەڭە ىستەي المايمىز عوي دەيمىن، — دەدى ول،—دەرەۋ شەبەرحاناعا جەت. ارناۋلى ارماتۋرا جاساۋعا كىرىس! ەكى ساعاتتان كەيىن مەنىڭ كابينەتىمە جينالامىز. فونتاندى توقتاتاتىن ارناۋلى بريگادالار قۇرۋ كەرەك.
جۇرت نە ىستەۋىن بىلمەي ابىرجۋدا. كوبىنىڭ قۇر شىقپاعان جانى. جۇزدەرىنەن — جاسىعاندىق، ساسقاندىق، امالسىزدىق، قورىققاندىق بايقالادى... قولىنان ەشتەڭە كەلمەيتىنىن ءبىلىپ، سىرتقا شىققان حالەلدىڭ كوزىنە ۇستىندە شولاق جەڭدى توقىما كويلەگى بار، ءتورتپاق كەلگەن، ارىس كەۋدەلى، ءار قولى بالعاداي، قارا بۇجىر جىگىت ءتۇستى.
بۇل انادا تاناعا تيىسكەن جۇمىسشى ەدى. حالەلدى تاڭ قالدىرعان جىگىتتىڭ تۇلعاسى ەمەس، ءتۇرى بولدى. جۇرت فونتاندى توقتاتا الماي قينالىپ جاتقاندا، ول مىناۋ اپاتتان وزىنە كەرەك ءبىر وراسان قۋانىش تاپقانداي، كوزى بip ءتۇرلى كۇلىمدەپ، بەتىندە راحات ويناعانداي سەس كورسەتىپ تۇر.
جىگىتتىڭ قىلىعىنا ىزالانا قالعان حالەل تەرىس بۇرىلىپ كەتتى. قارا تاسقىنىن بۋداقتاتىپ فونتان كوككە اتا بەردى.
ەكسپەديسيانىڭ بەتكە ۇستار ينجەنەرلەرى، بۇرعى شەبەرلەرى ەكى ساعاتتان كەيىن تەگىس جاندوستىڭ كابينەتىنە جينالدى. فونتاندى قالاي تەز توقتاتۋ ماسەلەسى تالقىلانىپ جاتىر. اركىمدە ءار ءتۇرلى وي بار. تەك سولاردىڭ ىشىنەن ەڭ ءتيىمدىسىن تاڭداپ الۋ كەرەك. اقىرىندا جۇرت ەكسپەديسيانىڭ باس ينجەنەرى يۋريي الەكسەەنكونىڭ ۇسىنىسىنا توقتادى. بۇنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا اپاتقا ۇشىراعان سكۆاجينادان ءجۇز مەتر جەردەن كولبەي، جاناما تاعى ءبىر سكۆاجينا قازىلاتىن بولدى.
سول سكۆاجينا ارقىلى ۇلكەن قىسىممەن فونتان اتىپ جاتقان سكۆاجينانىڭ وڭەشىنە باريت ارالاس ساز لاي ەرىتىندىسى جىبەرىلۋ كەرەك. ەرتىندى سەمەنتتەي بوپ تەز قاتىپ انىق اتىلىپ جاتقان فونتان كومەيىن تىعىندايدى.
وسى جۇمىستى تەزىرەك ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كومەكشىلەرىنە ءتيىستى تاپسىرمالارىن بەردى دە، جاندوس كابينەتىنە جالەل، الەكسەەنكو، بۇرعىشى حالەلدى الىپ قالدى دا، وزگە جۇرتتى بوساتتى.
ەندى بۇلار جاناما، كولبەي قازىلاتىن سكۆاجينانىڭ ۇزىندىعى قانداي گرادۋسپەن قازىلاتىنى، ونىڭ اپاتتاعى سكۆاجينامەن قيىلىساتىن نۇكتەسى قاي تۇستا بولۋى كەرەك دەگەن سەكىلدى ماسەلەلەردىڭ ەسەپ - قيسابىن قاراۋعا كىرىستى.
دايىندىق جۇمىستىڭ ءبارى ءتۇن ىشىندە ءبىتىپ، ەرتەڭىنە ءبىرشاما سكۆاجينا قازۋ جۇمىسى باستالدى.
كوككە اتىلعان مۇناي فونتانى تەك ءۇشىنشى كۇنى عانا باسەڭدەي ءتۇستى. ءتورتىنشى كۇنى بۇرىنعىدان گۇرىل، ىسقىرىق اجەپتەۋىر السىرەدى. جەدەل قازىلعان جاناما فونتان نان جىبەرىلگەن باريت ارالاس لاي ءبىر تاۋلىكتەن كەيىن سەمەنتتەي بوپ قاتىپ، فونتان توقتادى.
ويلاماعان جەردەن پايدا بولعان وسى ايقاس وزەك بارلاۋشىلارىنىڭ جەتى كۇنىن الدى. حالىقتىڭ قانشاما قاراجاتى بوسقا كەتتى.
حالەلدى مۇناي اپاتىنان گورى، وسى قىرعي قاباق جۇمىس ۇستىندەگى ءوزى كورگەن قارا بۇجىر جىگىتتىڭ قىلىعى تاڭ قالدىردى. قانداي كۇش، قانداي قايرات! تۇرىنەن كورىنىپ تۇر. ءبىراق قىلىعى، قىلىعى قانداي ورەسكەل! وزگە جۇمىسشىلار سوزگە كەلمەي مۇناي سۇراپىلىنىڭ استىنا ءتۇسىپ جاتقاندا، بۇل ارتىنان قولىن ءبىر - اق سىلتەپ ءوز بەتىنە كەتە باردى. بۇنى كورگەن حالەل اڭ - تاڭ. ونىڭ بۇل جۇگەنسىزدىگىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ جۇمىسشى ادام بۇيتپەسە كەرەك ەدى. جوق، و دا جۇمىسشى. ءبىراق قانداي جۇمىسشى؟ ءقازىر ماڭعىستاۋعا كىم بولسا سول كەلىپ جاتىر. شىن ەڭبەك قۇمارلارمەن بىرگە، كوپ اقشا ىزدەگەندەر دە اعىل -تەگىل... ارينە، تۇرىنە قاراعاندا ول قارا بۇجىر دا، ەڭبەك ادامى ءتارىزدى، ال قىلىعىنا كەلسەك، جوق، ەڭبەك ادامى ويتپەيدى. جۇمىسشى حالقىنىڭ انەۋگىدەي قيىن ىسىنەن باس تارتا ما؟ تارتپايدى! ول مىناۋ شىعىپ جاتقان مۇنايدى دا، اناۋ سالىنىپ جاتقان ۇيلەردى دە— ءبارىن دە وزىنىكى دەمەي مە؟ ارينە وزىنىكى دەيدى! سول ءۇشىن، حالقىنىڭ مەرەيى ءۇشىن قانداي قورقىنىشتان بولسا دا شەگىنبەيدى. كەرەك بولسا، جان بەرەدى. ال مىناۋ قارا بۇجىر شە؟!
كەي جۇرت جۇمىسشى ادامدى كۇندەلىكتى جۇمىسىنان، كۇي - جاعدايىنان، ءارى كەتسە سەحىنان، زاۆودىنان ارتىق ەشتەڭەنى بىلمەيدى دەيدى. جوق، ول بەكەر. قازىرگى جۇمىسشى، ءبىزدىڭ بارلىق زامانداستارىمىزداي، وي - ءورىسى كەڭ، وتاندىق سەزىمى وتكىر، ومىرگە، ونەرگە دەگەن كوزقاراسى وسكەلەڭ ادام. ال، سونىڭ ءبىرى — وسى حالەل. سول سەبەپتەن دە وعان قارا بۇجىر الىپتىڭ قىلىعى ورەسكەل، جوق، قۇر عانا ورەسكەل ەمەس، ءتىپتى قۇبىجىق كورىنگەن. ارينە، ءوزى بولسا، مۇنداي قيقارلىق ىستەمەيدى. حالىق مۇلكىن، وتان مۇلكىن اپاتتان قۇتقارۋ ءۇشىن جان پيدا ەتۋگە بار. بۇنى ول وسى اپاتتا ءوزى باستاعان كۇرەسىمەن تولىق كورسەتتى.
حالەل ەندى ويىنا مازا بەرمەگەن قارا بۇجىردىڭ كىم ەكەنىن بىلمەك بولدى. سۇراستىرا كەلىپ، بۇل جىگىت جايىندا ۇققانى: ءناسىلى قازاق ەكەن. جاستايىنان جەتىم قالعان. ەە بىلگەلى تۇرمە ەسىگىن تالاي رەت توزدىرعان بۇزىقتىڭ ءبىرى كورىنەدى. فاميلياسى اجيگاليەنكو، اتى الەشا. ءقازىر وسىنداعى ءبىر قۇرىلىس بريگاداسىندا تىزىمدە:
«جۇمىس ىستەۋدەن، بوس ءجۇرۋى كوپ، ءبىراق اقشانى جۇرتپەن بىردەي الادى، بريگادير ناريادىن كەم جابۋعا قورقادى»، — دەدى ول تۋرالى تۇسىنىك بەرگەن ءبىر قارتاڭداۋ كىسى. حالەل وسى جىگىتپەن ءبىر كەزدەسىپ، مىقتاپ سويلەسپەك بولدى. ءيا، ول سويلەستى، ءبىراق ەكەۋىنىڭ بۇل سويلەسۋى سۇمدىق جاعدايدا ازەر ءبىتتى.
تاجىريبەسى وزگەلەردەن گورى مول حالەل اشىق مۇناي فونتانى توقتالعاننان كەيىن، جاس بريگاداعا ءالى دە ەكى – ءۇش كۇن ۇستازدىق جاردەم كورسەتىپ، شارشاپ ۇيىنە كەلسە، ايەلى جانسۇلۋ ءوزىنىڭ اكەسى مەن سارىعا شاي بەرىپ وتىر ەكەن.
جايدارى اڭگىمە ۇستىندەگى ەكى شال ماي - ماي بوپ قالجىراعان حالەلدى كورىپ، قاۋجاڭداسىپ ورىندارىنان تۇرەگەلدى. حالەلدىڭ مۇناي سۇراپىلىن سوندىرۋگە اپاتتىڭ ورتاسىندا جۇرگەنىن ءوز كوزىمەن كورگەن سارى بۇعان شىن ريزا بولعان ءپىشىن ءبىلدىرىپ، سۇيسىنە:
— امانسىڭ با، باتىرىم، — دەدى. — باياعىدا جەتى باستى ايداھارمەن الىسقان ەر جىگىتتەر بولادى دەپ ەستيتىن ەدىك. ال ەندى ايداھاردان ايبارلى داۋمەن ايقاسقان شىن باتىرلاردى ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. قۇداي بالا - شاعاڭمەن كوگەرتسىن!
— ايتەۋىر، توقتاتتىق قوي،—دەدى حالەل ىرجيا كۇلىپ.—اتتەڭ، ازداعان شىعىن بولدى... امال بار ما؟
— ءيا، سولاي عوي، — دەدى اكەسى. — دەگەنمەن، ەر ەكەنسىڭدەر، ۇزاققا اپارماي اۋىزدىقتادىڭدار... جاقسى، جۋىنىپ شايعا كەل. — بەستىباي داستارقان جانىنا قايتادان وتىردى. — اقساقال، وتىرىڭىز. اڭگىمەڭىزدى ايتا بەرىڭىز... سوسىن نە بولدى؟
حالەل قازاندا جىلىپ تۇرعان سۋدى ۇلكەن شەلەككە قۇيىپ الىپ، كيىم - كەشەگىن يىعىنا ساپ جۋىنۋعا شولانعا شىعىپ كەتتى. ەكى شالدىڭ اڭگىمەسى بۇعان ەمىس - ەمىس ەستىلىپ تۇردى.
قاراعىم، ءسال سۇيىقتاۋ قۇيشى. قايماقسىز شايدان سوڭعى كەزدە جۇرەگى قۇرعىر قىجىلدايتىن بوپ ءجۇر، — دەدى سارى كەسەسىن جانسۇلۋعا بەرىپ جاتىپ. — سوسىن نە بولدى دەيسىڭ بە؟ سارى الا تۇيمەلى، سارى الا قىلىشتى الاشوردا اكىمى ءاجىعالي اۋىلعا كەلگەندە، ەسەرسوق جاستىق قوي، سوڭىنان از ەرمەگەنىمدى ءوزىڭ بىلەسىڭ. كۇش قولىندا بار اداممەن اكەي - ۇكەي بولۋ ول كەزدە بىزدەي اقىماققا ءبىر دارەجە. ارتىنان بارىپ بىلدىك قوي، ول ءبىز تارىزدىلەردى پايدالانا بىلگەن ەكەن. شىركىننىڭ كومەيى كەڭ ەدى! تۇيەنى تۇگىمەنەن جۇتاتىن. ءبىراق ودان ءاجىعالي كوگەردى مە؟ جوق، ارينە... سوڭىنان وزىمەن ەكى رەت كەزدەستىم.
— اجىعاليمەن بە؟ سونىڭدى ايتسايشى، انا جىلى «ءاجىعاليدى كورگەن جوقپىن، بىلگەن جوقپىن» دەپ ازار دا بەزەر بولىپ ەدىڭ عوي.
— «قورىققان كولەڭكەسىنەن ۇركەدى» دەگەن... باندى بولىپ كەتكەن ادامنىڭ بالەسى تيەر دەپ، ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىڭ بولسا دا اۋلاق جۇرگەندى جاقسى كوردىك ەمەس پە؟ ءيا، ونىمەنەن قالاي كەزدەسكەنىمدى ايت دەيسىڭ بە؟.. ءقايبىر توي - دۋماندا ۇشىراستى دەيسىڭ... تۇيەباي كامپەسكەلەنۋىنەن ءبىر جىل بۇرىن عوي دەيمىن... ءاجىعاليدى قۇم استىنا ءسىڭىپ كەتىپتى دەگەندى بۇرىن ەمىس - ەمىس ەستىپ جۇرگەنمىن. اۋىلىمىز جايىلىمعا بوزاشىعا كوشىپ بارا جاتقان بولاتىن. كوشتى قۇدىقتىڭ قاسىنا توقتاتىپ، تۇيەنىڭ قومىن الىپ قونىپ جاتقانبىز. ءتۇن ورتاسى اۋا بىرەۋ قوسىمنىڭ جانىنا ساتىر - سۇتىر ەتىپ جەتىپ كەلدى.
— سارى، بارسىڭ با؟—دەدى ءبىر ۇرەيلى داۋىس. — شىعىپ كەتىڭىزشى.
اي جارىق ەدى. شىعا كەلسەم، ۇستىندە قازاقى كيىمى بار اتىن جەتەكتەپ بىرەۋ تۇر. سارى الا پەشپەنتى بولماعانمەن تاني كەتتىم، ءاجىعالي ەكەن.
— اۋ، ءاجىعاليسىڭ با، بارسىڭ با؟ — دەدىم قورقىپ كەتكەنىمدى دە، قۋانىپ قالعانىمدى دا جاسىرا الماي.
— سارىەكە، — دەدى ءاجىعالي اپتىعا، — سىزگە حال - جايىمدى تۇسىندىرەر ۋاقىتىم جوق. قۇداي جازسا، ارتىنان ايتارمىن. ال ءقازىر... قاشقىن ەكى ءۇي قۇم اراسىندا كوشىپ ءجۇر ەدىك... جوق جەردەن جالعىز بالام الاندى جىلان شاعىپ، ءحال ۇستىندە جاتىر. وزىمىزدە تۇيەدەن بوتەن كولىك جوق. بارىمىزدىڭ ءتۇرى مىناۋ، — ول ارتىندا ءبۇيىرى سولقىلداپ، ۇستىنەن كوبىك اتىپ، باسى جەرگە سالبىراپ كەتكەن كارى ماستەگىن كورسەتتى، — وسى اراعا ازەر جەتتى. وسىدان وتىز شاقىرىمداي جەردە، قاينارقۇدىقتىڭ تۇسىندا شوپتەن دارى-دارمەك جاسايتىن قاريا بار كورىنەدى. ءبىر كومەك تيسە سودان تيەدى. تەزىرەك جەتىپ، ءدارى - دارمەگىمەن ءوزىن الىپ كەلۋگە جۇردەك ات كەرەك. مۇلدەم ەمەس، سوڭىنان ءوزىم اكەپ بەرەم. اكە اۋلىنا بارۋعا ءوزىڭ بىلەسىڭ، كورىنۋىمدى كۇتىپ جۇرگەن اڭدىعاندار كوپ...
بالا شىركىن باۋىر ەتتەن جارالعان ەمەس پە، ءبارى دە بولتىرىگى ءۇشىن وققا ۇشادى، ءاجىعاليدىڭ داۋسى ماعان وتە ۇرەيلى ەستىلدى. بالاسى ءۇشىن قورقىپ تۇرعانىن داۋسىنان تانىدىم. ارتىنان بارىپ ءبىلدىم، ءۇش جاسار جالعىز ۇلىن قۇمنىڭ سۇر جىلانى شاعىپتى. باتشاعار، قۇم جىلانىنىڭ ۋىتى قانداي! ول شاققان تۇيە دە تاۋلىككە ازەر جەتەدى. بالا بيە ساۋىمىنا جەتپەي ءولىپ كەتەر مە ەدى، ەگەر اكەسى سول ساتتە جىلان شاققان جەرىن اۋزىمەنەن سورىپ الماعاندا. ۋىتىن بويىنا تاراتپايتىن ەتىپ، تىزەسىنىڭ جوعارى تۇسىن قايىس بەلبەۋمەن مىقتاپ تۇرىپ بۋناپ ۇلگىرىپتى. ەكى ءۇيدىڭ تۇيەسى مەن ەشكىلەرىنىڭ سۇتىنە بالانى سالىپ قويىپ، ءاجىعاليدىڭ ماعان جەتىپ تۇرعان بەتى ەكەن.
بالەندەي اۋقاتىم بولماعانمەن، جۇيرىك جالعىز كۇرەڭىم بار. جارىسقا سالام با دەپ جاڭا عانا جاراتا باستاعان ەدىم. سول كۇنى سۋىتىلىپ جەلىدە بايلاۋلى تۇرعان. ۇرۋىمىز ءبىر تۇيەبايدىڭ كەشەگى جالعىز ازاماتى ەمەس پە، ماعان دا ازداعان پايداسى تيگەن كەزدەرىن ءوزىڭ بىلەسىڭ... ونىڭ ۇستىنە، جالعىز بالاسى اناداي بوپ جاتقاندا اتىن اياپ قالدى دەپ سوڭىنان كەكتەنىپ جۇرە مە دەپ تە قورىقتىم. وتىز شاقىرىم جەرگە شاۋىپ بارىپ قايتۋعا تەك مەنىڭ كۇرەڭىم عانا جارايدى، قيماسام دا امال جوق:
— بەردىم مىنا جالعىز اتىمدى!—دەدىم جەلىدەگى جۇيرىگىمدى كورسەتىپ.
ءاجىعالي ءوزىنىڭ ماستەگىن ءبىزدىڭ اۋىلعا تاستاپ، كۇرەڭىمە ءمىنىپ، قۇستاي ۇشىپ كەتە باردى. ارينە، سول كەتكەننەن جۇيرىگىم قايتىپ ورالعان جوق، سول جولى زورىعىپ ءولىپتى. تىم قاتتى شاپقان كورىنەدى. ءبىراق الگى ءدارى - دارمەك جينايتىن قاريانى اكەپ، بالاسىن اجالدان امان الىپ قالىپتى. سوڭىنان اجىعاليدەن ءبىر جاپىراق سالەمدەمە قاعاز كەلدى ماعان. راحمەتىن ايتىپتى. بايگى كۇرەڭىمدى سورىقتىرىپ ولتىرگەنىنە جامان قىنجىلىپتى. بۇل جاقسىلىعىڭدى ءتىرى جۇرسەم ءبىر قايتارارمىن، ال مەنەن قايتپاسا مىنا جالعىز بالامنان قايتار دەپتى ول حاتىندا. جۇيرىگىمنەن ايىرىلعانىم قابىرعاما ايازداي باتتى. قۇلىن كۇنىندە بار ەشكى - قويىمدى بەرىپ، بىرەۋدەن ساتىپ العان ەدىم. امال قانشا ءبىر كەزدەگى تىلەكتەس ادامنىڭ جالعىز ۇلىن ولىمنەن قۇتقارعانىمدى ءتاۋبا ەتتىم. و دا ءبىر قۇبا جوننىڭ قاسقىرى عوي، ءىزى - كۇيىن ەشكىمگە ءبىلدىرىپ كەلمەگەن ەكەن. قايدا كوشىپ، قايدا جۇرگەنىن ماعان دا ايتقان جوق. ال قۇمداعى ەكى ءۇي دەگەن نە؟ ءبىر قاپ تارىنىڭ ىشىندەگى تىشقاننىڭ كىشكەنتاي ەكى قۇمالاعى ءتارىزدى، كىم ونى ىزدەپ تابا الادى؟
— ەكىنشى رەت قايدا كەزدەستىردىڭ؟—دەدى بەستىباي.
— قاراعاندىعا قاشىپ بارىپ، جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمدە، ۇمىتپاسام وتىز ەكىنشى جىلى عوي دەيمىن. ات - اربا تازالاپ جۇرگەم. قايدان تاپقانىن بىلمەيمىن، ىشكى جاققا جالدانىپ ءجۇرىپ بارا جاتىر ەكەن، باياعى ءوزىم جاردەمدەسكەن جەتى جاسار بالاسىمەن ءبىر ءتۇن ۇيىمدە قونىپ شىقتى. سەنىم قاعازدارىنىڭ ءبارىن مىقتاپ ورىسشا وزگەرتىپ الىپتى. تۋعان ەلدەن وسى كەتكەنىم مۇلدەم كەتكەنىم شىعار، ەگەر ەر جەتىپ، ادام بولسا، مىنا جالعىزىم تۋعان ەلىن ءوزى ىزدەپ كەلەر دەدى. بالاسىنىڭ ءتۇسى دە ءوزى ءتارىزدى سۋىق ەكەن. كەسكەن تومارداي قوشقىل، بىتەۋ بىتكەن ءبىر سوم دەنە. سول جىل ءبىر اۋىر جىل ەدى عوي، ايتەۋىر ءوندىرىس - كاسىپتى جەردە بولىپ، تاقا قارا سۋعا قاراپ وتىرعان جوق ەدىك، بار - بارىمىزشا سىيلادىق، سونىڭ الدىندا عانا وسى ەكىنشى قاتىنىمدى، تانانىڭ شەشەسىن العام، كىر - قوڭىن جۋىپ، بالاسىنا بەگىسىمنىڭ جاس كەزدەرىندەگى ونداي - مۇنداي، تەرى قۇلاقشىن، تۇيە ءجۇن كۇپى ءتارىزدى ەسكى - قۇسقى كيىمدەرىن بەردىك. ريزالىق بىلدىرگەن ءاجىعالي ەگەر قاتىنىڭ بالا تاپسا، الاڭىم اعاسى بولار، بۇگىنگى ىستەگەن جاقسىلىقتارىڭدى ۇمىتپاس دەپ ءجۇرىپ كەتتى. سودان قايتىپ ونى كورگەم جوقپىن. بالاسىن دا كەزدەستىرمەدىم.
وسى كەزدە جۋىنىپ بولعان حالەل ۇيگە كىردى. اڭگىمەنىڭ ۇزىن ىرعاسىنا تۇسىنگەن ول:
— الگى كىسىنىڭ اتىن كىم دەدىڭىز، — دەدى سارىعا، — جانە بالاسىنىڭ اتى قالاي ەدى؟
— ءوزىنىڭ اتى ءاجىعالي، بالاسىنىڭ اتى الاڭ. جاي سۇرادىڭ با؟
— ءجاي، اشەيىن، — حالەل ءسال ويلانىپ قالدى، «قارا بۇجىردىڭ اكەسىنىڭ اتى اجيگاليەنكو، ءوز اتى الەشا دەدى عوي وسى» دەدى ول وزىنە - ءوزى. — قىزىق ەكەن!
ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن توقتاپ قالعان سكۆاجينا قايتا جۇرمەك! قانداي كەرەمەت! جالەل بۇعان وتە قۋانعان. بۇگىن جۇمىسىنان ۇيىنە كوڭىلدى قايتۋدىڭ سەبەبى وسىندا ەدى.
جالپى، جالەل ءوزى قورشاعان الەمدى — جەردى، كوكتى، سۋدى، ادامدى، وسىمدىكتى، جان-جانۋاردى — ءبارى - ءبارىن وتە قىمبات باعالايتىن. سولارمەن بىردەي ءوزىن دە وتە باي سانايتىن. ارينە، ونىڭ بايلىعى رۋحاني، كوڭىل بايلىعى عوي. مۇنداي وزگەگە جانى جومارت، سانا - سەزىمى باي كىسىنىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى دا بولەك، قيمىلى دا وزگەشە كەلەتىن ادەتى.
ەگەر سەنىڭ يگىلىكتى ىسىڭنەن بىرەۋ ونەگە السا، سونىڭ ءوزى قانداي باقىت! ال جالەل، جاندوس، حالەل، ۆالەنتين، وراز، يۋرييلەردىڭ قاھارمان ەڭبەكتەرى قانشاما ادامعا ۇلگى. قانشاما ادامدى قۋانتادى. شابىتتاندىرادى!
سوندىقتان دا جالەل ءوزىن باقىتتى سانايدى. اتتەڭ، تەك وسى جاقسىلىقتىڭ ىشىندە ونىڭ ۇلكەن ۇلەسى بار ەكەنىن كوپ جۇرت بىلمەيدى. كەيبىرەۋلەر بىلسە دە، ادەيى بىلگىسى كەلمەيدى. بۇل، ارينە، وكىنىشتى. ءيا، ادام بىتكەننىڭ ءبارى كەڭ پەيىل جاراتىلماعان. بىرەۋلەر باسقالاردىڭ جاقسى ءىسىن كورسە كىرپىكشەشەن ءتارىزدى جيىرىلا تۇسەدى. ءوز قولىنان ونداي ءىس كەلمەيدى. ال ءىس كەلەتىندەرى كىرپىدەي جيىرىلىپ، تىكەنەك ينەلەرىمەن شانشىپ ولتىرۋگە بار... ال، جالەل ونداي ادام ەمەس. ونىڭ بار اتاق - داڭقى سەرىكتەرىمەن بىرگە ىستەگەن ىستەرىندە جاتىر. ول — سولاردىڭ ءبىرى. اقىن، ءانشى، ءتارىزدى بيىككە شىعۋ ونىڭ تالايىنا جازىلماعان. شىڭعا جولداستارىڭمەن بىرگە شىعۋ بۇيىرىلعان. بۇل — ونىڭ ۇلەسى. وزسا — سەرىكتەرىمەن بىرگە وزادى، قالسا — بىرگە قالادى. سول سەبەپتەن، جالەل كوللەكتيۆتىڭ ءبىر مۇشەسى بولۋىن قاناعات ەتكەن، ءتاۋبا دەگەن! وزگەدەن دارىنىم ارتىق بەرگەنىم كوپ دەپ ءوزىن جەكە اتاۋدى سۇراماعان. كوللەكتيۆىمەن بىرگە حالقىنا بەرگەن جاقسىلىعىنا قۋانعان. ال جۇرت قۋانار ءىس ىستەپ، وعان ءوزىڭ دە قۋانساڭ، بۇدان باسقا باقىت بار ما؟ ارينە جوق. راس، ءتۇبى اقىن، ءانشى، عالىمدارداي سەن دە ارتىڭداعى ۇرپاعىڭنىڭ اتاسى، باباسى بولاسىڭ. ءالسىز، بەلگىسىز اتا - بابانى ەشبىر ۇرپاق ماقتان ەتپەگەن. ولارعا دا سەنىڭ داڭقىڭ، اتاعىڭ كۇندەردىڭ كۇنىندە وتە كەرەك بولادى. ءبىراق سول ۇرپاققا قالدىرار ايگىلى اتاعىڭ بولماسا نە ىستەيسىڭ؟ وندا سەن ولارعا اسپاندا بىجىناعان كوپ جۇلدىزدىڭ ءبىرىسىڭ. كۇنى دە، ايى دا، مارسى دا، شولپانى دا، يۋپيتەرى دە ەمەسسىڭ. جاي جۇلدىزسىڭ. اتسىز جۇلدىزسىڭ. دەمەك، اتسىز بولساڭ دا، جۇلدىز بولعاننىڭ ءوزى نە تۇرادى! سو دا جەتەدى ۇرپاققا! تەك سول كوپ جۇلدىزدىڭ ءبىرى بولىپ، كوكتە جارقىراي ءبىل! تۇرا ءبىل! مىنە، سەنىڭ مىندەتىڭ! سوندىقتان دا جالەل جان - ءتانىن اياماي جۇمىس ىستەيدى. ال سول جۇمىسى ناتيجەلى بولسا — جاس بالاداي قۋانادى، ءوزىن باقىتتى سانايدى.
مىنە، ءقازىر دە ول ءوزىن وسىنداي قۋانىشتا سەزىنگەن. سول سەبەپتەن ىڭىرسىپ ولەڭ دە ايتىپ قويادى. اسپاندا اي اقىرىن جىلجيدى. سەلدىر بىتكەن ۇشپالى اقشا بۇلتتار ايدىڭ بەتىن قىمتاپ جابا الماي، جاي ءبىر قويانشىق ادامنىڭ ەزۋىنەن كوپىرىنىپ جەرگە ءتۇسىپ جاتقان اق كوبىكتەي، تۇيدەكتەنىپ كەيىن قالىپ بارادى. ونىڭ كۇمىس ساۋلەسىنەن جەر بەتى قالايى ءتارىزدى اقشىل تارتقان. ءتۇن ورتاسى تاياپ قالدى - اۋ دەگەن جالەل جۇرە ءتۇستى دە، سول ساتتە توقتاي قالدى. پوسەلكە شەتىندە وقشاۋلاۋ تۇرعان توبەنىڭ ەتەگىندە وتىرعان گۇلجامالدى كوردى. راسىمەن گۇلجامال ما؟ جوق، اي ساۋلەسىنە شومىلعان سۋ پەرىسى ءتارىزدى بىرەۋ. ونىڭ گۇلجامال ەكەنىن جالەل كوزىمەن ەمەس، جۇرەگىمەن تانىدى. ءسال كىدىرە قالدى دا، قايتادان ءجۇردى. قاشار قىلمىسىم جوق قوي، مەيلى!» دەدى ول ىشىنەن.
جالەلدى كورىپ، گۇلجامال وتىرعان جەرىنەن تۇرەگەلدى، باياعى گۇلجامال، كەربەز گۇلجامال، سۇلۋ گۇلجامال، تەك اقشىل ءتۇسى بوزعىلت تۇندە بۇرىنعىسىنان دا بوزارا تۇسكەن. يىعىنان تومەن توگىلىپ جاتقان قىزعىلتتاۋ سارى شاشى، اي ساۋلەسىمەن ويناعان قىزىل التىن تولقىندار ءتارىزدى.
— ءبىر - ەكى كۇننەن كەيىن جۇرەتىن بولعان سوڭ ساعان جولىعىپ قالايىن دەپ ادەيى كۇتىپ وتىر ەدىم، — دەدى اشۋ، ءزىلسىز، جاي جادىراي سويلەپ ول، — رەنجىمەسسىڭ دەيمىن.
جالەل رەنجىرىن دە، رەنجىمەسىن دە بىلمەدى.
— سالىمگەرەي اعاي جاقسى ما؟ — دەدى، ونى بۇگىن تاڭەرتەڭ كورسە دە، بوتەن ءسوز تابا الماي. — ءوزى جاسارىپ كەتكەن بە، قالاي؟ بۇرىنعىسىنان اناعۇرلىم تىڭ ءتارىزدى.
— تىڭ بولماي بىرەۋ وعان جۇك ارتىپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟
— جاي كۇتتىڭ بە؟
— جاي بولسا، ءتۇن ۇيقىمدى ءتورت ءبولىپ نە جىنىم بار؟—ول جۇدەي كۇلدى. — الدىمەن ءجۇر، ازىراق وتىرايىق.
ەكەۋى جاڭاعى گۇلجامال وتىرعان توبە ەتەگىندەگى جالپاق تاسقا قاتارلاسا ورنالاستى. گۇلجامال ىشىندە جاتقان ۋايىمدى جاسىرعىسى كەلىپ، شەرلى - شەمەنسىز ادامداي كۇلە سويلەگەنمەن، كوڭىلىنىڭ ۇيقى - تۇيقى ەكەنىن جالەل كەنەت تولقي، قوبالجي شىققان ۇنىنەن بايقاپ قالدى.
زاتى ادال جاننىڭ قايعىسىن ادام سوزىنەن ەمەس، كوزىنەن تانيدى. بەتىنە اي ساۋلەسى ۇيالاعان گۇلجامالدىڭ كوزىنەن جالەل ەش نارسە ۇعا المادى. جانە ۇعۋ ءۇشىن جوندەپ ءۇڭىلىپ قاراعىسى دا كەلمەدى.
— ارينە، سەن ماعان ءالى دە وكپەلىسىڭ عوي؟ — دەدى گۇلجامال اقىرىن كۇرسىنىپ.
جالەل شىنىن ايتتى:
— وكپەلەۋدەن گورى، العاشقى كەزدە ساعان قاتتى رەنجىگەنىم راس.
— رەنجىدىم؟!— ايەل تاڭ قالعان ءتارىزدى. — مەن سەنى وزىمدەي قاپادا عوي دەپ ويلاپ ەدىم.
— جوق، — دەدى جالەل، — سەنىڭ ءجۇرىپ - ءجۇرىپ كەلىپ كەنەت ىستەگەن وپاسىزدىعىڭ مەنى قاپالاندىرۋدان گورى تاڭ قالدىرعان. ادامدا سونداي دا وراسان جامان قاسيەت بولادى ەكەن -اۋ دەپ ويلادىم.
— ءبىراق ءبارىبىر سەن مەنى ءبىر كۇنى بولماسا ءبىر كۇنى تاستاپ كەتەتىن ەدىڭ عوي.
— نەگە؟
— ۇمىتتىڭ با، مەنەن كىشىسىڭ عوي.
— ءبىراق كوڭىلىم كارى ەمەس پە ەدى؟ ەندى عانا جاساردى.
— راسىمەن، سەن انا قىزدى جاقسى كورەسىڭ بە؟
— ءيا، ولەردەي!
— وندا... وندا باقىتتى بول.
— نەگە باقىتتى بول دەيسىڭ؟ مەن ءقازىردىڭ وزىندە دە باقىتتىمىن. وراسان باقىتتىمىن!
— ال، مەن باقىتسىزبىن. سوڭىنان ءتۇسىندىم. شىن عاشىقتىڭ سۇيگەن ادامىن ۇمىتۋى — قۇلدىڭ ءوزىن ماتاعان شىنجىردان بوسانۋىنان قيىن ەكەن. شىنجىردى سىندىرۋعا بولادى. ال ماحابباتتى سىندىرا المايسىڭ، ول سەنى جىبەرمەيدى، جانىڭدى اۋىرتادى.
— بۇنى بۇرىن نەگە ويلامادىڭ؟
— قولدا باردىڭ ءقادىرى بولا ما؟
— دۇرىس ايتاسىڭ، ادام قولىنداعى قۋانىشىن ساقتاي ءبىلۋى كەرەك. سەن ساقتاي المادىڭ. ال مەن... شىن قۋانىشىم تانانى كەۋدەمنەن شىبىن جانىم شىققانشا ساقتايمىن عوي دەپ ويلايمىن.
گۇلجامال جالەلدىڭ وزىنە ءتىپتى ورالمايتىنىنا ەندى ابدەن كوزى جەتتى. ءبىراق ول ءالى دە بولسا بىردەمەنى كۇتكەندەي، ورنىنان تۇرىپ كەتپەدى. ەكەۋى ءۇن - ءتۇنسىز قاتار ۇزاق وتىردى. ويتكەنمەن، قاتار وتىرسا دا، كوڭىلدەرىنىڭ بىرىمەن - ءبىرى ۇزاپ بارا جاتقانىن ەكەۋى دە سەزىندى.
— قايتايىق، — دەدى ءبىر كەزدە جالەل.
— قايتساق قايتايىق... — ول جالەلدىڭ قولىنان ۇستادى...
جالەل بۇرىشتان بۇرىلا ءتۇسىپ «ازاپتان قۇتىلدىم با؟» دەگەندەي «ۋف!» دەپ دەمىن الدى. ءبىراق تىم ەرتە قۋانعان ەكەن، شىن ازاپ بۇنى كۇتىپ تۇرعانىن جاڭا ءبىلدى. الگى بۇرىشتان ءوز ۇيىنە بەتتەي بەرىپ قارسى كەلگەن سالىمگەرەيگە تاپ بولدى.
— ءتۇۋ، جاقسى كەزدەستىڭ عوي، — دەدى سالىمگەرەي شىن قۋانىپ كەتىپ. توسەگىنەن تۇرعان ادام - سىندى، شاشى تارالماعان ۇيپا - تۇيپا، ۇستىندە وتەكتەلمەگەن جەڭىل كوستيۋم، پەنجەگىنىڭ جاعاسى اشىلىپ كەتكەن.
— گۇلجامالدىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەگەن سوڭ، ىزدەپ شىعىپ ەم. ۇيقىسى قۇرعىر كەلەر ەمەس، — دەدى ول اق جارقىن ۇنمەنەن.
جالەل نە دەرىن بىلمەدى. «سوندا گۇلجامالدى مەنىڭ ءۇيىمنىڭ قاسىنان ىزدەۋى كەرەك پە ەدى؟ الدە بىردەمەنى سەزىپ قالدى ما؟»
— ءتۇننىڭ ءوزى دە ءبىر ءتۇرلى جەكسۇرىن عوي، — دەدى جالەل.
راسىندا، ءقازىر وعان ءتۇن دە، بار الەم دە قۇبىجىقتاي جات كورىنگەن.
— ءتۇۋ، بۇدان ارتىق ءتۇن بولا ما ەكەن!—دەدى سالىمگەرەي جاس بالاداي تالاسا كەتىپ. — اي بولسا مىناۋ، كۇمىستەي اپپاق، جەردىڭ بەتىنە اياماي التىن ساۋلەسىن توگىپ تۇر. اسپاندا ءبىر بۇلت جوق، جەل دە كۇندەگىسىندەي ەكىلەنە سوقپايدى. الەم بىتكەن جىم - جىرت. بۇگىنگى ءتۇن تەك باقىتتى جىگىتتەر مەن عاشىق قىزداردىڭ كەزدەسەتىن ءتۇنى.
جالەل تەرلەپ كەتتى. مۇمكىن، سالىمگەرەي ارتقى ءسوزدى جاي اشەيىن ايتقان شىعار، ءبىراق گەولوگتىڭ كۇدىكتى كوڭىلىنە سۋىق پىشاقتاي ءتيدى. «راسىندا دا، ءتۇن تاماشا ەكەن - اۋ... ماعان نەمەنەسى ۇناماي قالدى؟ ءا، تۇسىنىكتى. دۇنيەنىڭ ءبارىن ماعان ءبۇيتىپ تىكەنەكتەي ەتىپ تۇرعان جاڭاعى گۇلجامالمەن كەزدەسكەنىم ەكەن عوي».
ەندى جالەل سالىمگەرەيمەن قاتارلاسا ءجۇردى. بۇلار جاڭاعى گۇلجامال ەكەۋى وتىرعان تاسقا قاراي كەلە جاتىر. «سالىمگەرەي نەگە بۇل اراعا اكەلە جاتىر؟ راسىمەن كورىپ قالدى ما؟.. سوسىن، ادەيى...» جالەل ءتىپتى ابىرجىپ ءتۇستى. و جاققا بارمايمىن دەۋگە شاماسى جوق. ال بارايىن دەسە، سالىمگەرەي بەيباستاقتىق ەتكەن جەرىن بەتىنە باسقالى اكەلە جاتقانداي، العا باسقان اياعى كەيىن كەتىپ، ازەر قيمىلدايدى.
— ءبىز شىن باقىتتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيمىز،—دەدى سالىمگەرەي الگى توسەك تاسقا وتىرىپ جاتىپ. ۇيقىسى قاشقان عالىمنىڭ، ءسىرا، سويلەسكىسى كەلىپ تۇرعان - سىندى. شىنىندا دا، ول ءقازىر ءبىر ۇلكەن ءپالساپانى قوزعاماق. اتاق، ب ا ق، دارەجە ءبىر كەزدەردە ماعان دا دۇنيەدەگى ەڭ ۇلكەن باقىت كورىنگەن. — سالىمگەرەي ەسىنە الدەنەنى تۇسىرگەندەي ءسال توقتادى دا، ءسوزىن جالعاپ كەتتى، — ال گۇلجامالعا قوسىلعاننان بەرى كوز قاراسىم كوپ وزگەردى. شىن باقىت ادامنىڭ ءبىرىن - ءبىرى دۇرىس باعالاۋىندا ەكەن. جالپى، كىسىنىڭ ءبىر - بىرىنە جاقسىلىق ويلاعانىنا نە جەتسىن! ەگەر گۇلجامال مەنىڭ وعان دەگەن كوزقاراسىمدى باعالاماسا، ماعان جاقسىلىق ويلاماسا، مەن دۇنيەدەگى ەڭ باقىتسىز ادام بولار ەدىم.
جالەل اۋا جەتپەگەندەي، دەمىن ازەر - ازەر الدى.
— ال دۇنيەدەگى ەڭ جامان ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەدى سالىمگەرەي كەنەت باسقا ءبىر ويعا كوشكەندەي. — تاتۋ - ءتاتتى ەكى كىسىنىڭ اراسىنا ءتۇسىپ، تاتۋلىقتارىن بۇزاتىندار — ەڭ قۇنسىز جاندار... ولار دىمقىل ىندەرىندەگى جىپ - جىلماعاي تىشقاندار ءتارىزدى. دەنەلەرىنە قولىڭ ءتيىپ كەتسە، ءبىر جامان اۋرۋى جۇعاتىنداي جانىڭ تۇرشىگەدى.
جالەل جەرگە قاراي بەردى. كەنەت سالىمگەرەيدىڭ اياعىنا جىعىلىپ، ءوزىنىڭ كۇناكار ەكەنىن ايتىپ كەشىرىم سۇراعىسى كەلىپ كەتتى. ءبىراق ۇلگەرمەي قالدى. عالىم ءسوزىن قايتا باستاپ كەتتى.
— ەگەر ادامنىڭ تاعدىرى باراتىن جەرى بەلگىلى تەمىر جول ءتارىزدى ءتىپ - تىكە سوزىلىپ جاتسا، — دەدى ول الگى ويىنا الىستان وراعىتقانداي، — وندا كىسى ءوزىن سول جولمەن سىرعي بەرەتىن وت اربا سەكىلدى قامسىز، كۇشتى سانار ەدى. ويتكەنى، شىعار، توقتار، بارار جەرى ءبارى انىق. ءبىراق بۇنداي الدىن الا ءبارى بەلگىلى ءومىر ەشكىمگە قىزىق تا بولماس ەدى. ءومىردىڭ قىزىعىنىڭ ءوزى دە سوندا — ادام ەرتەڭگىسىن دە، ودان ارعى كۇنگىسىن دە بىلمەيدى. ءبارى بەلگىسىز. سونى بەلگىلى ەتەم دەپ ول كۇرەسەدى. ويى، اقىلى، جىگەرى سول كۇرەسىنە قانات بەرەدى. ادام ءوزىنىڭ نە ءۇشىن ءومىر سۇرگىسى كەلەتىنىن، نە ءۇشىن كۇرەسەتىنىن بىلەدى. مۇنداي ءومىر قىزىقتى، ماعىنالى. جاڭا ايتتىم عوي، جامان جانداردىڭ قانداي بولاتىنىن... ولار الگىدەي ماعىنالى ءومىردىڭ قۇنىن ۇقپايدى. — سالىمگەرەي الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي توقتاپ قالدى دا، قايتادان سويلەپ كەتتى. — مۇنداي كىسىلەر ۋاق كەلەدى، ادام مەن ادامدى وشىكتىرۋگە قۇمار بولادى، — سالىمگەرەي كەنەت جالەلگە بۇرىلا قارادى. — وسىنىڭ ءبارىن مەن ساعان نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ — دەدى.
جالەلدىڭ ءۇنى ازەر شىقتى.
— بىلمەيمىن...
سالىمگەرەي ءسال كۇلىمسىرەدى.
— بىلمەسەڭ ايتايىن. سەن ماعان وتە ۇنايسىڭ. جاسسىڭ، جىگەرلىسىڭ، اقىلدىسىڭ. جانە مەنىڭ قاتەمدى تاۋىپ مۇناي بۇرعىلاۋ سحەماسىن تىڭنان قۇرعانىڭ جاقسى ينجەنەر ەكەنىڭدى كورسەتەدى. ارينە، بوتەن بىرەۋ بولسا، مۇمكىن، قاتەسىن موينىنا الماي، ساعان كەكتەنە قالار ما ەدى، قايتەر ەدى. ال ءوز باسىم ۇيتە المايمىن. مەن دە جاس بولعام، مەن دە وزىمنەن ۇلكەندەردىڭ قاتەسىن تالاي تاپقام. جانە بۇل كۇندە اتاق، داڭقىم ءوز باسىما جەتەدى، اداسقانىڭدى مويىنداۋعا بولادى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل قاتەلەر باسى اشىق قاتەلەر عوي، قۇر تالاسۋ جونگە كەلمەس ەدى. — ول تاعى ءسال ۇندەمەي قالدى. — ايتكەنمەن، جاڭا ايتتىم عوي، سەن ماعان ۇنايسىڭ دەپ. سول ۇناعانىڭ ءۇشىن جانە ۇلكەندىك، ۇستازدىق حاقىمدى پايدالانا وتىرىپ، ءبىر اقىل ايتقىم كەلەدى. ارينە، ونى سەن تىڭدار قۇلىق كورسەتسەڭ.
جالەل باعانادان بەرى ەندى عانا باسىن كوتەردى.
— ايتىڭىز، — دەدى جالەل داۋسى دىرىلدەپ كەتىپ.
— ارينە، كورىنگەنگە اقىل ايتا بەرمەيسىڭ، — دەدى سالىمگەرەي تاعى دا ويلانىپ. — سەنى ءوزىمنىڭ كەلەشەگىم دەپ ايتىپ وتىرمىن. تاعدىر جولى قيسىق - قيسىق كەلەدى، جول تەمىر جول ەمەس، قۇزى دا، تۇڭعيىعى دا كەزدەسەدى. سەن دە وت اربا ەمەسسىڭ، ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندەسىڭ، اداساتىن دا، شارشايتىن دا كەزىڭ بولادى. ءبىراق سونىڭ بارىنەن ادامنىڭ ءبىر قاسيەتى الىپ شىعادى. ەش ۋاقىتتا دا وكىندىرتپەيدى. ول — كىمنىڭ بولسا دا ار - ۇياتىن تازا ۇستاۋى. ول اتاق - داڭق ەمەس، وعان دارىنىڭمەن، ەڭبەگىڭمەن جەتە المايسىڭ، ار - ۇياتىڭ وزىڭمەن بىرگە تۋادى. سوندىقتان ونى كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي قورعاي ءبىلۋ كەرەك.
ەكەۋى دە كەنەت ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ قالدى.
— سەن دە عالىم بولارسىڭ، ساعان ابىروي دا، دارەجە دە كەلەر، — دەدى كەنەت قايتادان سالىمگەرەي، — ءبىراق ار - ۇياتىڭدى جوعالتىپ الساڭ، ونى ەشتەڭەمەن دە قايتارىپ الا المايسىڭ. ول — دۇنيەدەگى ەڭ قىمبات قاسيەت. ودان ايىرىلماۋعا تىرىس. ءتۇسىندىڭ بە؟
— ءتۇسىندىم، — دەدى جالەل تۇنشىعىپ بارا جاتقان ادامداي قىرىلداي سويلەپ.
— تۇسىنسەڭ... وندا ۇيگە قايتايىق. گۇلجامال دا كەلىپ قالعان شىعار.
بۇلار پوسەلكەگە قاراي قاتارلاسا ءجۇردى. ەكەۋىندە دە ءۇن جوق. جالەل مالشىنا تەرلەپ كەتتى.
ءوز قىلىعىنان ءوزىنىڭ ۇيالعاندىعى سونشالىق، ەرتەڭىنە كەزدەسىپ قالعان تانانىڭ بەتىنە قاراي المادى. اسىعىپ بارا جاتقان بوپ، سويلەسپەي كەتىپ قالدى.
ءۇش كۇننەن كەيىن سالىمگەرەيلەر ءجۇرىپ كەتتى. تاناعا جالەل جولىعا قويۋعا تاعى بەتى شىدامادى. ءسويتىپ جۇرگەندە وزەكتە ەشكىم ويلاماعان ءبىر سۇمدىق وقيعا بولدى. ونى جالەل بىلگەن جوق. بىلۋگە جاعدايى دا جوق ەدى. كەشە عانا جەر استىنا جىبەرىلگەن سۋ حالەل سكۆاجيناسىنان مۇناي فونتانىن قايتا اتقىزعان. جالەل دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، تاعى گەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىسىنا شۇعىل كىرىسىپ كەتكەن.
IV
تۇيىق مىنەزدى حالەل ەكى نارسەنى ولەردەي جاقسى كورەتىن ەدى. ءبىرى — كىتاپ، گازەت وقۋ. ەكىنشىسى — قولى بوس ۋاقىتتا ويعا، قيالعا بەرىلۋ. حات تانيتىن عانا ءبىلىمى بار بۇرعىشىعا كىتاپ، گازەتكە قۇمارلىق ەرتە كەلدى. قارابۇعازعا جۇمىسقا كىرگەن جىلى ءبىر كۇنى اكەسىنە ريەۆكوم باستىعى پەتروۆسكييدىڭ: «ءوزىڭ ءالىپبيدى بىلمەسەڭ دە، بالالارىڭدى وقىت. ساياسي ساۋاتىن اشۋعا تىرىس. بىزدەرگە ونسىز ءومىر ءسۇرۋ قيىن حالەلىڭ مەنىڭ بالامداي ينجەنەرلىك وقۋعا تۇسپەدى دەپ رەنجىمە، جۇمىستا ءجۇرىپ تە ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك كوپ. «پراۆدا» گازەتىن بەس جىل بويى ۇزبەي وقىعان ادام، جوعارى دارەجەلى ءبىر مەكتەپتى بىتىرگەندەي بولادى»، — دەگەن ءسوزى ءالى كۇنگە ەسىندە. وسى ءسوز حالەلدىڭ ساناسىنا قامشى بوپ ءتيدى مە، جىگىت بولا باستاعاننان - اق «پراۆدا» گازەتىن قولىنان تۇسىرمەي وقىدى. جوق جالعىز بۇل گازەتتى عانا ەمەس، وزگە گازەت، جۋرنالداردى دا جازىپ الدىردى، ەندى ول كىتاپ دەگەن ءبىر باعا جەتپەس قازىنا ەكەنىن ۇقتى. وسىلاي حالەل ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىنە كەرەك وراسان ءبىر مول بايلىققا كەزدەستى.
ال ويعا، قيالعا بەرىلۋ — بۇل دا ونىڭ قۇر تابيعي جاراتىلىسىنان، تىلەگىنەن عانا تۋعان جوق. كەن زەرتتەۋ ءتارىزدى، كەيدە ءوز كولەڭكەسىنەن بوتەن سەرىگى جوق قۇلازىعان قۋ دالادا ۇزاق جالعىز ءجۇرىپ ۇيرەنگەندىكتەن، ويىن، قيالىن جولداس ەتۋ حالەلگە ادەتكە اينالعان. وقىعان كىتاپتارىنىڭ ول قۇر عانا قىزىق - قىزىق وقيعالارىن، ونداعى كەزدەسەتىن سان الۋان ادامداردىڭ قىلىقتارى، مىنەز - قۇلىقتارى مەن ولاردىڭ تاعدىرلارىن، سەرپىندىلەرىن عانا ءوزىنىڭ وي ازىعى ەتىپ قويمايتىن، سولارعا ەلىكتەيتىن، سولارداي بولسام دەپ تالپىناتىن. جانە حالەل سول وقىعاندارىنان وزىنە كەرەك قورىتىندىلار دا iستeyگe تىرىساتىن. بەلگىلى ءبىر تۇجىرىمدارعا دا كەلەتىن. مىسالى: كۇن، اي، جەر، ادام — ءبارىنىڭ وزىنە بەرىلگەن ءومىرى، مەرزىمى بار دەپ سەنەتىن ول، سول كىتاپتاردى وقىپ بىتكەننەن كەيىن، تەك ماڭگى بىتپەيتىن وعان ۋاقىت قانا بولىپ كورىنەتىن. سودان بارىپ حالەل وزىنە قورىتىندى ىستەيتىن: «كۇن، اي، جەر ميللياردتاعان جىل ءومىر سۇرسە، ال ادام كوپ دەگەندە ءجۇز جىل عانا تۇرادى. مەيلى اۋاسى ءمولدىر تازا تاۋ باسىنا شىقسىن، مەيلى ءومىر باقي ىرىمشىك پەن اپەلسين جەسىن، ءبارىبىر كىسى ەكى ءجۇز جىل جاساي المايدى. تابيعاتتىڭ ءار نارسەگە، دۇنيەگە، جان - جانۋارعا ارناپ بەرگەن ۋاقىتى بار، ودان اسۋ مۇمكىن ەمەس. بار ماسەلە، دەپ تۇجىراتىن حالەل، سول وزىڭە بەرىلگەن مەرزىمدى از با، كوپ پە، — قالاي وتكىزۋدە. لەنيننىڭ ءومىر سۇرگەن ەلۋ ءتورت جىلى مىڭ جىلعا بەرگىسىز. ال ىستەگەن ءىسى، تاستاپ كەتكەن جولى ءالى ميلليونداعان جىلعا كەتپەك. ارينە، جۇرتتىڭ ءبارى ۇلى كوسەم ءتارىزدى ماڭگى جاساي المايدى، ءبىراق اركىم - اق وزىنە بەرىلگەن سول از جاستى ادال، پاراساتتى ەتىپ وتكىزۋگە ءتيىستى».
بۇل — حالەلدىڭ ىستەگەن قورىتىندىسى، ومىرگە دەگەن پروگرامماسى. ول وسى جولىنان ەش ۋاقىتتا دا تايعان ەمەس، تايامىن دەپ تە ويلامايدى.
مىنە، بۇگىن دە حالەل وسىنداي ءبىر تاماشا ويدا كەلە جاتتى. جاڭا عانا ۇيىنەن تۇسكى شايىن ءىشىپ شىققان. بەتى ءوزىنىڭ مۇناي مۇناراسى. بۇگىن كۇندەگىسىنەن گورى قوندىرعىسىنىڭ قاسىندا كوبىرەك بولماق. ويتكەنى ايدىڭ اياعى. گرافيكتەن ءسال كەشىگىپ، جوسپاردىڭ ورىندالماعان ولقىلىقتارى بار، سونى تولتىرۋلارى كەرەك.
ءتاتتى ويعا بەرىلىپ، كوزى كۇلىمدەپ راحاتتانىپ كەلە جاتقان حالەل كەنەت توقتاي قالدى. مۇناراعا باراتىن جولداعى سايدىڭ ەرنەۋىندەگى كوكپەكتە شوگىپ جاتقان اكەسىنىڭ ىنگەنىنە كوزى ءتۇستى. بۇ دا كوشپەلى ەلدىڭ بالاسى عوي، جاس كۇنىنەن - اق تۇيەنىڭ جاتىسىنان، تۇرىسىنان ءار نارسەنى اڭعارىپ وسكەن - ءدى. ىنگەن باسىن پوسەلكەگە، ارت جاعىن قاراقۇمعا بەرە شوگىپتى. تۇيەنىڭ بىلاي جاتۋى قۇبىلادان كەلە جاتقان قۇمدى داۋىلدىڭ بەلگىسى. حالەل دەرەۋ قاراقۇم جاققا قارادى. اسپان ايناداي اشىق، كوكپەڭبەك. تەك سوناۋ قۇم دالا وسى كەزدە - اۋ دەگەن تۇستاعى كوكجيەكتەن قاعىلىپ جاتقان قارا كورپە ءتارىزدى، بىردەمە الابۇرتىپ قارايىپ كورىنەدى. بۇلت پا، الدە كوتەرىلگەن قۇم با؟ كوز جەتپەيتىن الىستان ايىرۋ قيىن. جەل جوق، الەم بىتكەن تىپ - تىنىش. ءبىراق الگى قارا دۇنيە بىرەۋ شەتىنەن ۇستاپ الىپ، شاڭىن سىلكىپ تۇرعانداي، جوعارى كوتەرىلىپ بارادى. بۇل نە؟ كوتەرىلگەن قۇم، داۋىل دەيىن دەسە، جەل جوق، بۇلت جوق. دەگەنمەن، حالەلدىڭ جۇرەگى الدەنەگە قوبالجي باستادى. وسى قارا زات، ءوزىنىڭ مۇناراسىنا قاراي سىرعىپ كەلە جاتقانداي كورىندى وعان. سويتكەنشە بولعان جوق، جەل تۇردى. ەندى ىستىق كۇندە ۇرلەسەڭ بۇرق ەتە قالاتىن. ماڭعىستاۋدىڭ بورپىلداق سۇرعىلت توپىراعى، بىرەۋ ساباۋمەن سالىپ - سالىپ جىبەرگەندەي، بۇرقىلداپ كوككە كوتەرىلە جونەلدى.
حالەل ءبىر كەرەمەت داۋىلدىڭ كەلە جاتقانىنا شەك كەلتىرمەدى. تۇسكى تىنىستامادا ۇيگە قايتاتىن ونىڭ جالپى ادەتى جوق - تى. بۇگىن پوسەلكەدە ءبىر شارۋاسى بولىپ جانە كەشكە جۇمىسقا قالامىن با دەپ ويلاعاندىقتان، الدەقالاي كەلە قالعان ەدى. ەندى، مىنە، ايدالادا داۋىلعا ۇرىنباق. ال ماڭعىستاۋدىڭ داۋىلىنىڭ كەيدە قانداي قياپات، جان شوشىرلىق سويقان ەكەنىن حالەل جاقسى بىلەدى ول ەندى جەل قاتتى تۇرعانشا قوندىرعىعا جەتىپ قالايىن دەپ جۇگىرە ءتۇستى. ءبىراق ايدالادا، جەل كىدىرەتىن كەدىر - بۇدىرى جوق جازىقتا، داۋىلدان جۇيرىك دۇنيەدە ەشتەڭە جوق. جاڭا عانا كوز ۇشىندا كورىنگەن قارا ماقپال كورپە، كەنەت داستارقان ۇستىنە توگىلگەن سياداي، ءىپ - ىلەزدە بۇكىل اسپاندى جابا باستادى. جەل وكىرە سوقتى. جەل ەكپىنىمەن شاشىپ جىبەرگەن كۇلدەي جوعارى كوتەرىلگەن توپىراققا ەندى سوناۋ الىستان كوشىپ كەلە جاتقان قۇمدى عالامات قوسىلىپ، جەر مەن كوك كەنەت قاراكولەڭكەلەنە قالدى. تال تۇستە كۇن تۇتىلعانداي.
داۋىل تۇرعان دالادا ەجەلگى تاجىريبە بويىنشا كەرۋەن بولسىن، جەكە ادام بولسىن جۇرمەۋى كەرەك. ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس. قوينى - قونىشىڭا، مۇرىن - اۋزىڭا كىرگەن قۇمنان تۇنشىعىپ ولۋگە بولادى. جانە ادام كوزىن اشا الماي، جەل ەكپىنىمەنەن زاماتتا اداسادى. داۋىل شىر كوبەلەك اينالدىرىپ، قاي جاقتان كەلە جاتىرسىڭ، قاي جاققا بارا جاتىرسىڭ ءتىپتى ايىرا المايسىڭ. بۇنى بىلەتىن حالەل جەلگە قاراي قاراپ، قۇلاعىن قولىمەن باسىپ، ەتپەتىنەن جاتا قالدى. سۇراپىل وتكەنشە شىدايىن دەدى. مۇنداي سويقان ۇزاققا سوزىلمايدى. ءبىراق «مۇناي مۇناراسى جەلگە قارسى تۇرا الار ما ەكەن؟» دەگەن ويىنا ءبىر مەزەت ءقاۋىپ كەلىپ، ورنىنان اتىپ تۇرىپ ەدى، سول ساتتە ءدال ماڭدايىنان ۇرعان داۋىل ەكپىنى، ۇيىرە ءتۇسىپ ونى كەيىن قاراي سىرعىتا جونەلدى. حالەل امال جوق، قايتادان جاتا قالۋعا ءماجبۇر بولدى. جەل كۇشەيە ءتۇستى. ەندى بىرنەشە تۇستان ۇرشىقتاي ۇيىرىلگەن قۇم قۇيىندار، باعانالار ويناق سالىپ، بۇكىل وزەك ءۇستى بۇرقىلداپ قايناپ جاتقان الىپ قازانعا ۇقساپ كەتتى. اسپان الەم -تاپىرىق جەرگە قۇلاپ تۇسكەندەي. دولى سۇراپىل دۇنيە ءجۇزىن شىر كوبەلەك اينالدىرىپ اكەتىپ بارادى. العاشقى كەزدە داۋىل قاراقۇم تۇسىنان كەلە جاتقان ءتارىزدى ەدى، ەندى ونىڭ بەتىن ايىرىپ بولار ەمەس، جەل وزەك الابىنىڭ ءتورت تۇسىنان بىردەي سوعىپ تۇرعانداي. تەك ورتاسىنداعى قۇم الاپ ويران - اسىر تۋلاي تۇسەدى. داۋىلدىڭ كۇشتىلىگى سونداي، پوسەلكە شەتىندەگى قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ كيىز ۇيلەرى الدەقاشان جىعىلىپ قالعان، كورپە -توسەكتەرىن جەل الدەقايدا قۋىپ اكەتىپ بارادى. قولدان سالىنعان سامان ۇيلەردىڭ دە توبەلەرىن داۋىل كوتەرىپ اكەتكەن. سىنباعان تەرەزە، كۇيرەمەگەن ەسىك جوق. كۇن كوزى قالىڭ ماتاعا وراپ قويعانداي، قۇم كورپەنىڭ اراسىنان اندا - ساندا اعاراڭداپ كورىنىپ قالادى. قاپ - قارا بۇلتتىڭ جىرتىعىنان سىعالاعان اي ءتارىزدى، نە قىزۋى، نە ساۋلەسى جوق، تەك اقشىل ءتۇسى عانا كوزگە تۇسەدى.
جارتى ساعاتتاي سوققان سۇراپىل كىلت توقتادى. ءبىر عاجابى، جاڭا عانا بۇكىل الەم قۇمى وسى اراعا كوشىپ كەلگەندەي ەدى، ەندى وزەك بويىنىڭ تاقىرلى، سورلى جەرىندە الگى قالىڭ قۇمنىڭ ءبىر ۋىسى دا قالماعانداي. ءبارىن وتكىنشەك سويقان وزىمەن بىرگە كوتەرىپ اكەتكەن - ءدى. ەندى اسپانمەن تىلدەسكەن قارا كورپە - داۋىل، وزەك ءوڭىرىن تاستاپ، قارابۇعاز جاققا اقىرىن سىرعىپ بارا جاتقانى تۋ سىرتىنان بايقالادى. تەك شوككەن تاستار، جارقاباقتار اراسى مەن وزەك بويىنىڭ ساي - جىرالى كەدىر - بۇدىرلى ويپاتتارىن عانا قۇم باسقان، وزگە الەمنىڭ ءبارى بۇرىنعىداي اعاراڭداعان تاقىر، كۇڭگىرت سور، بۇيىرعىندى، ەركەك ءشوپتى، جۋساندى ءتۇرسىز دالا. توڭكەرىلگەن قازاندارعا ۇقساعان دوڭگەلەك ۇشتى، الىستان كوگىلدىر تارتقان توبەلەر. ال قارا الباستى سۇراپىل وتكەن قۇمدى قىراتتار، جال - جال بوپ توقتاپ قالعان تەڭىز تولقىندارى ءتارىزدى. سويتكەنشە بولعان جوق، سوناۋ الىس كوكجيەكتەردە كەنەت تاعى كوگىلدىر ساعىم جۇگىرە باستادى.
ءۇستى - باسىن باسقان شاڭدى، قۇمدى سىلكىپ تاستاپ، حالەل ورنىنان اتىپ تۇردى. ەڭ الدىمەن ول ءوزىنىڭ ءزاۋلىم بيىك قوندىرعىسىن كوردى. بولات مۇنارا سول قالپىندا تۇر. كەرەمەت سۇراپىل دا قۇلاتا الماپتى. ءسۇيىر ۇشتارى اسپاننىڭ كوگىلدىر كەۋدەسىندە قادالعان قالپىنان مىزعىر ەمەس. حالەل «ۋف» دەپ دەمىن الدى دا، قوندىرعىسىنا قاراپ تاعى دا اسىعا جونەلدى.
ءدال وسى كەزدە پوبەديت بۇرعى ۇشى مۇقالىپ قالىپ، بۇرعىلاۋ جۇمىسى ازەر ءجۇرىپ جاتقان. كەتەرىندە ەردەن كەرەك بولشەكتەردىڭ ءبارىن جىبەرەمىن دەپ ۋادە بەرگەن. ءبىراق وزەككە سول زاتتاردىڭ كوبى جەتكىزىلمەگەن. ايدىڭ ورتا شەنى اسىپ بارا جاتقان شاق وسى ايدا جاڭا ورىنعا كوشەمىن دەپ سوسياليستىك مىندەت العان حالەل ساسۋدا ەدى. وزەكتەن تاقا الىس ەمەس جەرلەردەگى ەكسپەديسيالاردان باسى ارتىق بۇرعىلار شىعا قويماعاننان سوڭ، جاندوستىڭ جەڭىل ماشيناسىن سۇراپ الىپ حالەل وسىدان ەكى كۇن بۇرىن ءتورت ءجۇز ەلۋ كيلومەتردەگى تۇرىكمەن مۇنايشىلارىنا بارىپ كەلگەن. ايتەۋىر ءىسىنىڭ وڭى ءتۇسىپ، تۇرىكمەننىڭ توڭگەلەك سور ىزدەستىرۋ پارتياسىنان ءبىر كەزدە وزىمەن بىرگە قارابۇعازدا جۇمىس ىستەگەن ايگىلى تۇرىكمەن مۇنايشىسى — بۇرعىلاۋ شەبەرى اتانەپەسوۆتەن قارىزعا وزىنە كەرەك بۇرعىلاۋ سايماندارىن الىپ قايتقان. ءقازىر مۇناراسىنا بارىسىمەن، توزعان بۇرعىلاردى ماحاچقالاعا جىبەرمەك ەدى. ونىڭ ۇستىنە اي اياعى ءوندىرىس جوسپارىن ورىنداۋ ءۇشىن، بارلاۋشىلارعا قالعان مەرزىمنىڭ ءار كۇنى، ءار ساعاتى، ءار مينۋتى قىمبات. وسىنى ويلاعان حالەل مۇناراسىنا قاراي اسىعا ءجۇردى.
حالەل قاتتى جۇرىستەن ىستىقتاپ كەتىپ، پەنجەگىن شەشىپ الدى دا الپامساداي تەمىر كىلتتى ۇستاپ كەلە جاتقان وڭ قولىنىڭ قارىنا ءىلدى. قارسى الدىنان سوققان ىستىق جەلگە ەندى كەۋدەسىن توسەي، العا قاراي ۇمتىلا ءتۇستى. ءدال وسى ساتتە ونىڭ قۇلاعىنا كەنەت ءبىر ۇرەيلى ءۇن ەستىلگەندەي بولدى. حالەل كىلت توقتاي قالدى.
— ويباي، ءولدىم! ءولدىم! جىبەر! جىبەر! — دەگەن ايەلدىڭ داۋسى مۇنايشىنىڭ قۇلاعىنا تالماۋسىراي جەتتى. داۋىس جەل جاقتان شىققان ءتارىزدى.
حالەل تاعى قۇلاعىن توستى. «جىبەر! جىبەر!» دەگەن داۋىس ەندى ولىمسىرەي شىقتى. الدىنداعى ەلۋ مەتردەي جەردە كىشكەنتاي توبەشىكتى قورشاي، بىرەۋ ادەيى اكەپ تاستاعانداي، ساندىقتاي - ساندىقتاي ۇيىلگەن اقشىل تاستار جاتقان. قايدان كەلگەنى، كىم اكەلگەنى بەلگىسىز. كوشپەلى ەل بۇل تاستارمەن باياعى زاماننان بەرى تانىس. ءدال وسى تاستار ۇيىلگەن توبەشىكتىڭ تۇبىنەن سۇرلەۋ جول ەكىگە ايىرىلادى. ءبىرى حالەلدىڭ قوندىرعىسىنا قاراي كەتەدى دە، ەكىنشىسى كۇنگەي تۇستاعى جاڭادان قازىلىپ جاتقان سۋ سكۆاجيناسىنا بارادى.
داۋىس وسى ۇيىلگەن تاستار اراسىنان شىققانىن حالەل بىردەن ۇقتى. جۇگىرە جونەلدى. ەنتىگە، دەمىن ازەر الا بۇل جەتكەن كەزدە، ەڭ الدىمەنەن كورگەنى: توبەشىكتىڭ ەتەگىندە تەڭكيگەن ەكى تاستىڭ ورتاسىندا، داۋىلدان كەيىن ءۇيىلىپ قالعان قۇم ۇستىندە ەتپەتىنەن، سولقىلداپ جىلاپ جاتقان تانا بولدى. پارا - پارا بولعان سىرت كويلەگىنىڭ ءبىر جاق ەتەگى قاسقىر جۇلىپ اكەتكەندەي. «بۇل نە سۇمدىق؟» دەپ حالەل تاستاردى جاناي ارعى بەتىنە قاراعاندا، توبەنى اينالا كەتىپ بارا جاتقان انەۋگى وبا تاس ءتارىزدى شومبال قارا جىگىتتى كوردى. بولعان وقيعانى حالەل بىردەن ءتۇسىندى.
— توقتا، مالعۇن!—دەدى ول اقىرىپ. جىگىت كىلت توقتادى دا، اقىرىن بۇرىلدى. حالەل دە جەتىپ باردى. جىگىتتىڭ قانتالاپ كەتكەن وتكىر كوزدەرى مىزعىر ەمەس. ول وزىنە جاقىنداي بەرگەن حالەلدەن كوزىن الماي، مەلشيىپ تەسىلە قاراپ تۇر. قوزعالمايدى دا، قورىقپايدى دا، تەك كويلەگىنىڭ جەڭىن ءسال جوعارى ءتۇرىپ، ەكى بىلەگىن سىبانعانداي بولدى دا قويدى.
— دوڭىز، ءجۇر بەرى!—دەدى جانىنا جەتە بەرىپ حالەل.
شومبال قارا ءاجىعاليدىڭ بالاسى الاڭ ەدى.
ادام سان ءتۇرلى بولىپ جاراتىلادى. ءبىراق الاڭداي كىسىنىڭ تۋۋى ەكى تالاي. اناسىنىڭ ىشىنەن بالا ەمەس، تاس تۇسكەندەي بولعان. باتپانداي بوپ دۇنيەگە كەلگەن توماردىڭ بەزىندەي، شىمىر بىتكەن نارەستە كوزىن اشقاننان جىلاۋدى نە اۋرۋدى بىلمەدى. ەكى جاسىندا شەشەسى قايتىس بولدى. ومىردەن بوتەن كۇتەر قىزىعىم جوق، ارتىما الاڭداسام، وسى بالام ءۇشىن الاڭدارمىن دەپ ءاجىعالي ونىڭ اتىن الاڭ قويعان. بەرتىن كەلە اتى - ءجونىن ءسال وزگەرتىپ، روسسيانىڭ ىشكى جاعىنا اۋىسىپ كەتىپ، ەندى ۇلىنىڭ ەسىمىن الەشا دەپ اتادى. وسى الاڭ -الەشا ءۇشىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەنىندە اكەسىنەن ايىرىلدى. ءاجىعاليدى قىلمىسى ءۇشىن ۇستاپ اكەتتى. ول اكەسى ۇستالعاننان كەيىن كوپ كەشىكپەي، بۇل كەزدە ءالى دە تاۋسىلا قويماعان ءجاسوسپىرىم ۇرى - قارىلاردىڭ قاتارىنا قوسىلدى. اباقتىنىڭ سان ازابىن دا كوردى، ءبىراق مويىمادى، سول العان بەتىنەن قايتپادى. اباقتىنى الاڭ - الەشا ءوز ءۇيى سانادى. كەرەمەت كۇشتىلىگى، ەشتەڭەدەن قورىقپايتىن باتىلدىعى، جان اياۋدى بىلمەيتىن قاتالدىعى، ونى سول اباقتى ىشىندەگىلەردىڭ باستىعى ەتتى. سوندىقتان مەرزىمى ءبىتىپ بوسانعان كەزدەرىندە قايتادان بۇرىنعى ادەتىنە باستى. اباقتىعا قايتا تۇسەم - اۋ دەپ قورىقپادى.
ءيا، مۇنداي سوتقار، توپاس، قانىپەزەر ادام دۇنيەدە سيرەك كەزدەسەدى. وسى سيرەكتىڭ ءبىرى — الاڭ - الەشا ەدى. بۇنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى: الاڭ - الەشا ءوز ايتقانىن عانا زاڭ كورەدى. ەشبىر اقىل وعان قونبايتىن. بارلىق ويى، پيعىلى، تىلەگى تەك ءبىر كۇندىك بولسا دا ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ راحاتتانۋى. سول راحاتتانۋ جولىندا قانداي قىلمىسقا بولسا دا وپ - وڭاي بارا الادى. مىنە، وسىنداي ادامنىڭ كوزى جوق جەردەن تاناعا ءتۇستى. قالىڭ قۇمنىڭ اراسىنان جارق ەتە قالعان سارى التىنداي تانا بىردەن ونىڭ كوڭىلىن تارتىپ اكەتتى. شىنىن ايتساق، الاڭ - الەشا تاناعا كادىمگىدەي عاشىق بولىپ قالعان. جۇرەگى ەلجىرەپ، بويى بالقىپ جانىن قويارعا جەر تاپپاعان. وڭاشادا ءبىر جىلادى، ءبىر كۇلدى، اۋزىنا تەك تانا ءتۇستى، كوز الدىندا تەك تانا تۇردى. ءومىر بويى حايۋاندىق ءناپسى قۇمارلىق سەزىمدى عانا بىلگەن الاڭ - الەشانى ەندى قۇدايدى دا، ادامدى دا وزىنە باعىندىرعان ماحابباتتىڭ ۇلى قۇدىرەتى بۇنى دا دەگەنىنە كوندىردى. بۇل — وزىنەن وزگەنى جاۋ كورگەن، قاسقىردىڭ جۇرەگىندەي الاڭ - الەشانىڭ تاس جۇرەگىندە ويانعان تازا، شىن ماحاببات ەدى. ءدال وسى ساتتە ەگەر وعان بىرەۋ: «ون جىل اباقتىدا وتىرىپ شىقساڭ تانا ساعان قوسىلادى» دەسە، ول سول ون جىلعا ءسوز ايتپاي كونەر ەدى. ال تانا ءوزى ەگەر: «مەن سەندىك بولام، جيىرما جىل كۇت» دەسە، الاڭ - الەشا جيىرما جىل كۇتەر ەدى. سول جيىرما جىلىن تانانىڭ ءبىر اۋىز جىلى سوزىنە ءماز بولىپ وتكىزەر ەدى. ويتكەنى، ول ءدال وسى كۇندەردى بۇرىندى - سوڭدى ءوزى بىلمەگەن ءبىر تاماشا جارىق سەزىمدەردىڭ ق ۇلى بولعان. وزىنەن ەرىك كەتكەن. اتتەڭ، بۇعان ونداي ءسوزدى تانا دا، ەشكىم دە ايتپاعان. ءومىر باقي كوڭىلىندە ءبىر ساۋلە تۋعان كەزىندە ەشكىم دە بۇعان قولىن بەرمەگەن. ال بوتەن تاربيە كورمەگەن، جارالعالى تەك ءوزىنىڭ دۇلەي كۇشىنە عانا سەنگەن الاڭ - الەشا بوتەن جول تابا المادى. تانانى ويلاعان سايىن كۇننەن كۇنگە جازىلماس كەسەلگە اينالعان قۇمارتۋ ازابىنان قۇتىلا المادى. جۇرەك ورتەنگەن ۇستىنە ورتەنە ءتۇستى. نە ىستەۋ كەرەك؟ جالعاندا توپاس ادامنىڭ تىلەگىنەن قيىن تىلەك جوق. شىن ماحابباتتىڭ وتتان دا ىستىق جالىنىنا ءتۇسىپ كورمەگەن سورلى بار تاپقانى تاعى ءوزىنىڭ قارا كۇشى بولدى. ادامدىق سەزىمىن تاعى حايۋاندىق تىلەگى جەڭدى. بار كورگەنى وسى بولسا بۇعان نە ىستەرسىڭ! وسىلاي الاڭ - الەشا تانانى وڭاشادا قالاي قولىما تۇسىرسەم ەكەن دەپ ەندى ونى اڭدي باستادى. اقىرىندا گيدروگەولوگتىڭ سوناۋ بۇرعىلانىپ جاتقان سۋ سكۆاجيناسىنان كەي كۇندەرى ءتۇس كەزىندە ۇيىنە كەلىپ شاي ءىشىپ كەتەتىنىن بىلەدى. ورتا جولداعى باياعى توبەشىك ەتەگىندەگى تاستاردىڭ اراسىندا جاتىپ سان رەت اڭدىدى. ءبىراق تانا ۇنەمى ەكى - ءۇش جۇمىسشى جاستارمەن پوسەلكەگە بىرگە قايتىپ، وڭاشادا قولىنا تۇسپەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، بۇگىن ءساتى كەلدى. الاڭ - الەشا تاس اراسىنا كەلىپ تىعىلىسىمەنەن تانا كورىندى. بۇل جولى ول جالعىز كەلە جاتىر ەكەن. «ءا، پرەدكي موي، تۇسىرە كور قولىما!» دەپ كوزى جاساۋراپ، ازەر شىداپ كۇتىپ وتىرعانىندا كەنەت داۋىل تۇردى. ماڭعىستاۋ سۇراپىلىندا تەك جەر باۋىرلاپ جاتا قالۋ كەرەك ەكەنىن بىلەتىن تانا جان ۇشىرىپ جۇگىرىپ كەلىپ دوڭكيگەن ەكى تاستىڭ اراسىنا تىعىلدى. قىزدىڭ وزىنە تاياۋ كەپ قۇلاعانىن كوزىمەن كورگەن الاڭ - الەشا سۇراپىل باسىلا ەكى قۇلاعىن قولىمەن جاۋىپ الىپ، ەتپەتىنەن جاتقان تانانىڭ ۇستىنەن شىقتى. ار جاعىنداعىنىڭ ءبارى ءوزىنىڭ ويلاعانىنداي بولدى.
— ءجۇر بەرى!—دەدى حالەل بۇزىق جىگىتتىڭ سوماداي بىلەگىنەن ۇستاي الىپ،—قايدا قاشىپ باراسىڭ؟
— نۋ، تى!—دەدى الاڭ - الەشا قاباعىن قارس جاۋىپ، كىشكەنتاي كوزدەرىنەن كەنەت سۇپ -سۋىق وت شاشىپ، — سگني وتسيۋدا!
بىلەگىن قاتتى جۇلىپ بوساتىپ الدى دا، مۇنايشىنىڭ كەۋدەسىنەن پەرىپ جىبەردى. توقپاقتاي جۇدىرىق شوقپاردان كەم تيمەدى. مۇنداي قيمىلدى كۇتپەگەن حالەل قۇمعا شالقالاي كەپ قۇلادى. قولىنداعى بالعاداي كىلتى اناداي جەرگە ۇشىپ ءتۇستى. ءبىراق حالەل الاڭ - الەشا كەپ ۇستىنەن باسقانشا اتىپ تۇردى. اناۋ دا ەكى بىلەگىن سىبانىپ تاياي بەردى. بۇ دا قاشقان جوق، پەنجەگىن لاقتىرىپ تاستاپ قارسى ءجۇردى. سىرت قاراعان ادامعا بۇل ەكەۋى، اياقتارىمەن جەر تارپىپ سۇزىسۋگە كەلە جاتقان جەلكەلەرى كۇجىرەيگەن ەكى اشۋلى بۇقاعا ۇقسار ەدى.
— جيت نە حوتەل، دا؟—دەدى ەكى كوزى قانتالاپ كەتكەن الاڭ - الەشا.
— كورەرمىز كىمنىڭ ولگەنىن!—دەدى حالەل جاقىنداي ءتۇسىپ.
ءتورتپاق كەلگەن، قۇيىلعان قورعاسىنداي شومبال دەنەلى الاڭ - الەشا ءدال ءقازىر جەلكە جۇندەرى قاھارىنان تىك تۇرىپ كەتكەن، اشۋلى قارا دوڭىزعا ۇقساسا، ءومىر بويى ىلعي اۋىر جۇمىسپەن دەنەسى بولاتتاي بوپ شىنىققان، سالا قۇلاش جاۋىرىندى، ءاپايتوس حالەل، الىپ كۇشىنە سەنگەن ايۋ ءتارىزدى ەدى. ەكى وبا تاس بىرىنە - ءبىرى اقىرىن جاقىنداپ كەلەدى... قايسىسى جەڭەدى؟ ارينە، جەڭىلگەنى ولەدى. بۇل ايقاستىڭ ودان بوتەن شەشىمى جوق.
سۇمدىق كۇشتەر ايقاسىپ كەتتى. ءبىرىن - ءبىرى مىجعىلاي قىستى. ءبىرىن - ءبىرى يىقتارىمەن، كەۋدەلەرىمەن يتەرىسىپ، جۇلقىسا ءتۇستى. جاس كەزىنەن جانىن ساقتار جان cepىگى — توقپاقتاي جۇدىرىقتارىن الاڭ - الەشا جۇمسايىن دەسە، ەكى قولىمەن ءداۋ قىشقاشتاي قاپسىرا قۇشاقتاپ العان حالەل جىبەرمەدى. ومىرىندە وزىنە جان شاق كەلىپ كورمەگەن الاڭ - الەشا كۇتپەگەن جەردەن مۇنداي كۇشكە ۇشىراعانىنا تاڭ قالعانداي. ال بۇرعىلاۋ ستانوگىنىڭ كراندارمەن عانا كوتەرەتىن كەي اۋىر بولشەكتەرىن، قىسىلعان كەزدە جالعىز ءوزى ارقالاپ الا جونەلەتىن حالەل ءوزىنىڭ دەگەنىنە كونبەي، قۇشاعىنان بوسانىپ بارا جاتقان سوم دەنەنىڭ قانداي قۋات يەسى ەكەنىن سەزىپ، ءسال قوبالجىعانداي!
بۇل ايقاس ءولىم مەن ءومىردىڭ ايقاسى ەدى! ەگەر الاڭ - الەشاعا قارسى قايرات قىلا الماسا، ونىڭ ءولتىرىپ كەتەتىنىن حالەل بىردەن ءتۇسىندى. سوندىقتان ول ءوزى ءۇشىن، ءومىرى ءۇشىن، جان اياماي كۇرەسۋگە ءماجبۇر بولدى. قايتكەنمەن جەڭۋ كەرەك، ايتپەسە ولەدى. ال الاڭ - الەشا بولسا، ونداعى جالعىز تىلەك، وزىنە قارسى كەپ، كۇشى پارا - پار ءتۇسىپ تۇرعان ادامدى نە ىستەسە دە قۇرتۋى كەرەك! ويتكەنى قىلمىسىنىڭ جالعىز كۋاسى — وسى حالەل! ال مىناۋ ءتىرى قالىپ، جاۋىزدىعى موينىنا قويىلسا، اتىلۋ جازاسىنا بۇيىرىلاتىنىن ول جاقسى بىلەدى. ويتكەنى، بۇل قىلمىسىنىڭ جازاسى سەگىز جىل اباقتىدان اتىلۋعا دەيىن بارادى. ونىڭ ۇستىنە، بۇرىن ىستەگەن ايىپتارى الدەقاشان ءولىم جازاسىنان اسىپ كەتكەن. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتىرى جۇرسە، كىسى ولتىرۋگە قاتىناسقانىنىڭ كۋالەرى بولماي كىناسى موينىنا ءدال قويىلعان ەمەس. ال بۇل جولى، سوناۋ ينجەنەر قىزعا ەتكەن قياناتى، وزىنە اتىلعالى تۇرعان ەڭ اقىرعى وقتاي كورىندى! قايتكەنمەن دە وعان بۇل اقىرعى وقتى اتتىرماۋ كەرەك! الاڭ - الەشانىڭ ءالى دە ءومىر سۇرگىسى، قىلمىس ىستەگىسى، اراق ءىشىپ، كىسى ولتىرگىسى كەلەدى. ءالى دە جەر باسىپ، قىزىق كورگىسى كەلەدى. سول ءۇشىن تەك مىنا مۇنايشىنى ءولتىرۋى كەرەك! ءولتىرۋى كەرەك! ءولتىرۋى كەرەك! ونى ولتىرە الماسا ءوزى ولەدى!
الاڭ - الەشانىڭ كۇشىنە ونىڭ تىلەگى، اشۋى، ىزاسى قوسىلدى. ول ەندى جۇلقىنىپ كەپ، قۇشاعىنان قۇتىلايىن دەپ حالەلدى شىر كوبەلەك اينالدىردى. ءبىراق ەكى قارىنىڭ سىرتى مەن بەلىنەن ايقارا قۇشاقتاپ العان مۇنايشى ونى تىرپ ەتكىزبەدى. وسىلاي سىرەسىپ ەكەۋى تاعى بىرەر مينۋت تۇردى. ءبىر مەزەت حالەل بار كۇشىن جيناپ الىپ الاڭ - الەشانى ءسال جوعارى كوتەردى دە، جامباسىنا الا كەپ جەرگە بەرىپ قالدى. ءبىراق بەكەر قۇلاتتى! حالەل ۇستىنەن باسىپ ۇلگىرمەدى. اتىپ تۇرعان الاڭ - الەشانىڭ كۇتكەنى دە وسى ەدى. ونىڭ ەكى قولى بوسادى. تيتتەيىنەن توبەلەسۋگە ۇيرەنگەن ادەتىنە سالىپ، توقپاقتاي جۇدىرىقتارىمەن حالەلدى باسى، كوزى دەمەي، ۇرعىلاي باستادى. ءار سوققانى جۇدىرىق تاس تيگەندەي! ءبىراق سوناۋ ءومىر بويى اۋىر جۇمىستا بوپ ابدەن شىنىققان قۇرىش دەنە وعان دا شىدادى! حالەل ومىرىندە توبەلەسىپ كورمەگەن ادام، ۇرۋدى بىلمەيدى. بار قولىنان كەلەرى — بالۋانشا كۇرەسۋ. ءبىراق وعان الاڭ - الەشا ەندى جىبەرەر ەمەس. حالەلدى ناعىز ءبىر بوكسشىداي اينالا ءجۇرىپ ۇرادى. ۇرىپ قۇلاتپاق! قۇلاسا ار جاعى كىسى ءولتىرىپ داعدىلانعان بۇزىققا وڭاي! دەگەنمەن، بۇرعىشى قانشا بولات دەنەلى بولعانمەن سىر بەرۋگە اينالدى. الاڭ - الەشا ونى ەندى قالاي ۇرسا دا ەركى بارداي. وعان حالەل قامپيعان ءبىر ۇلكەن قاپشىقتاي كورىندى. ال حالەل قولىنان بار كەلگەنى ەكى بەتىن، باسىن قورعاۋ بولدى. توقپاقتاي بوپ تىنباي تيگەن جۇدىرىقتان بۇرعىشى شىن السىرەدى. ءدال وسى كەزدە الاڭ - الەشا ءسال ەسەڭگىرەپ قالعان حالەلدى ءدال شەكەسىنەن كەپ ۇردى. حالەل تالتىرەكتەپ كەتىپ، ەكى قولىن باسىنان بوساتىپ جىبەردى. اناۋ ونى ەندى ءدال بەتىنەن كەپ سوقتى. بۇرعىشىنىڭ مۇرنىنان قان بۇرق ەتىپ، سورعالاي جونەلدى. تالماۋسىراپ كەتكەن بويى ەڭكەيە بەردى. سول كەزدە الاڭ - الەشا كەپ جەلكە تۇسىنان تاعى ۇردى. مۇنايشى ەتپەتىنەن ءتۇستى. السىرەپ قالعان ادامعا كىمنىڭ بولسا دا كۇشى جەتەدى. حالەل ەندى وسىناۋ دۇلەي كۇشتىڭ قولىنان ولەتىنىنە شەك كەلتىرمەدى. ەسى اۋىتقىپ بارادى، ايتسە دە جۇرەكتەگى ىزا، ساناداي اشۋ ءالى ءبىرجولاتا سونگەن جوق. ءبىراق باسىنان، بۇيىرىنەن، ارقاسىنان، بار - بار جەرىنەن تەپكىلەپ جاتقان الاڭ - الەشا ونى ولتىرمەي تىنار ەمەس.
ءوزىنىڭ وسىنشاما السىزدىگىنە حالەل ولەردەي تاڭ قالدى. ءسونىپ بارا جاتقان سانا، سەزىمى ونى: «حالەل، اتاقتى مۇنايشى حالەل، راسىمەن سەن وسىنداي ءبىر قاڭعىعان ءيتتىڭ قولىنان ولگەنىڭ بە، تۇر، تاعى ايقاس! تۇر، تۇر، جاتپا! جاتساڭ ولەسىڭ! تۇر! تۇر!» دەپ ايقاي سالىپ جاتقانداي بولدى وعان.
تۇرۋعا دارمەنى جوق، ءبىراق ءالى جۇرەگىندە سونبەگەن اشۋى، ىزاسى بار، ءولىپ بارا جاتقان حالەلدىڭ قولى كەنەت استىندا جاتقان ءبىر سۋىق زاتقا تيگەن. الىسىپ - جۇلىسىپ ءجۇرىپ قىزۋمەن ەكەۋى دە ۇمىتىپ كەتكەن باعاناعى ۇشىپ تۇسكەن ستانوك جۇرگىزەتىن ۇلكەن تەمىر كىلت ەكەن. كىلتتىڭ ۇيرەنشىكتى سابىن حالەلدىڭ قولى وزىنەن - ءوزى تاپقان. سۋىق تەمىردى الاقانىمەن قىسقان سايىن، بۇرعىشىنىڭ تامىرىندا كەنەت ءبىر وراسان قۋات جۇگىرىپ، ساناسىندا «جوق، جوق، ءالى ولمەيسىڭ، ونى ولتىرمەي ءوزىڭ ولمەيسىڭ!» دەگەندەي ءبىر سەنىم پايدا بولعان. قولىنا وسى ءبىر تەمىر تيىسىمەن - اق حالەل تەز ەسىن جيعان. باعانادان بەرى بويىنان كۇش كەتىپ، دارمەنسىز بوپ جاتقان بۇرعىشى ورنىنان قالاي اتىپ تۇرعانىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. ايتسە دە، وڭ قولىنداعى كىلتتى پارمەنىنشە سەرمەۋگە ءالى ازەر جەتتى. ءبىراق الاڭ - الەشا قۇلاپ تۇسكەندە، قۋانىشتان بويىنا كەنەت قايتادان الۋان قۋات ءبىتىپ، انانىڭ كەۋدەسىنە قونا قالدى. جەڭىس ادامعا ءارقاشان دا قانات، كۇش بەرەدى. حالەلدىڭ بويىن ەندى بۇزىققا دەگەن ىزا، اشۋ، كەك بيلەدى. ول قولىنداعى بالعاداي اۋىر كىلتتى جوعارى كوتەرە بەردى. بۇكىل اقىل، ويىن، ون بويىن بيلەپ كەتكەن وشپەندىلىك»: «ۇر، ۇر! ءولتىر! ونى سەن ولتىرمەسەڭ، ءبارىبىر بۇل سەنى ولتىرەدى!» دەپ ايقايلاپ تۇرعانداي. حالەلدى ەندى تەك استىندا جاتقان ادامنان كەك الۋ ارمانى عانا بيلەدى. ول استىنداعى بۇزىقتىڭ ءدال ماڭداي تۇسىنان ۇرماق بوپ ىڭعايلاندى. ءبىراق ۇلگىرمەدى.
كەنەت ول؛
— تيمەڭىز، تيمەڭىز! ولتىرە كورمەڭىز! — دەپ شار - شار ەتكەن داۋىستى ەستىدى.
بۇل تانا ەدى. ۇرەيى ۇشقان قالپىندا، قىز بەزەكتەي كەلىپ حالەلدىڭ قولىنا جابىستى.
— ادال قولىڭىزدى بىلعاماڭىز مالعۇننىڭ ارام قانىنا! — دەدى تانا ەكى كوزىنەن پارلاعان جاسىن تىيماي سول شارىلداعان قالپىندا. — بالەسىنەن اۋلاق، اعاتاي، بالەسىنەن اۋلاق!
اشۋ ۇستىندە ءوزىنىڭ نە ىستەگەلى تۇرعانىن حالەل ەندى ءتۇسىندى. ارينە، مىناۋ سوم كىلتپەن ەسى اۋىپ جاتقان ادامدى ماڭدايىنان ءبىر ۇرسا ءيتتىڭ ميى بۇرق ەتىپ اتىلىپ، ءتىل قاتپاي جان بەرۋى داۋسىز. ىستەگەن جاۋىزدىعىنا، قىلىعىنا قاراعاندا — بۇنى ءولتىرۋ مىڭ دا ءبىر ساۋاپ بولار ەدى، ءبىراق حالەل سەكىلدى ايگىلى بۇرعىشىعا، جۇمىسشى ادامعا، اشۋعا بەرىلىپ كىسى ءولتىرۋ ءجون بە؟ راس، مىناۋ جاتقان بۇزىق جەكسۇرىن، مالعۇن، ءبىراق ءوزىڭنىڭ ادال قولىڭدى ونىڭ ارام قانىمەن قالاي جۋاسىڭ؟ جۋا الاسىڭ با؟ «ءوزى ءولىپ قالعان جوق پا؟» دەپ، حالەل استىنداعى ادامنىڭ بەتىنە قارادى. قاباعى ءدىرىل قاعىپ، كەۋدەسىنەن دەمىن ازەر - ازەر الىپ جاتىر. «بۇنداي يت وپ - وڭاي ولە قوياتىن با ەدى؟!» حالەل ونىڭ ۇستىنەن تۇرەگەلدى دە، اياعىن ءىلبي باسىپ، تەڭسەلە قوزعالىپ پوسەلكەگە قاراي جۇرە بەردى. ءبىر ون قادامداي جۇرگەن كەزدە، ول توقتاي قالدى. قۇلاپ كەتۋگە تاياۋ تۇر. تانا جۇگىرىپ كەلىپ قولتىعىنان ۇستادى. ازدان كەيىن، ەكەۋى ءبىرىن - ءبىرى سۇيەمەلدەي پوسەلكەگە قاراي بەتتەدى.
پوسەلكەگە جەتىپ قالعان كەزدە عانا تانا:
— اعاتاي، ەشكىمگە ايتا كورمەڭىز، — دەدى ەكى كوزىنەن كەنەت تاعى اعا جونەلگەن ىستىق جاسىن تىيا الماي، تۇنشىعا سويلەپ. — ايرانداي توگىلگەن ابىرويىمدى جۇرت ەستىسە... جوق، جوق، جالەل مۇنداي سۇمدىقتى كوتەرە المايدى... جانە ونىڭ بەتىنە قالاي قارايمىن؟.. جوق، جوق قاراۋعا حاقىم جوق... ەرتەڭ، جوق، بۇگىن بۇل ارادان كوزىمدى جوعالتامىن...
— سوندا... — حالەل ازەر سويلەدى، — سوندا... وسىنداي زۇلىمدىقتى ىستەگەن ادام... جازاسىن تارتپاي كەتە بەرە مە؟
قىز ەندى اعىل - تەگىل جىلاپ قويا بەردى.
— ونىڭ تارتار جازاسى... جۇرت ەستىسە، جالەل ەستىسە، مەنىڭ تارتار جازامنان اناعۇرلىم جەڭىل بولىپ تۇر عوي.
حالەل قىز ءسوزىن ەندى ۇققان ءتارىزدى.
— اينالايىن - اي، قانداي باقىتسىز جان ەدىڭ. بۇل نەتكەن قياپات قيانات! جارايدى، ولە -ولگەنشە ءتىرى جانعا ايتپايىن.
— جالەلگە، جالەلگە ايتپاڭىز!
— جاقسى، قالقام.
پوسەلكەگە تايانعاندا حالەل ءوزى جالعىز كەتتى. جۇرت كوزىنە كورىنۋگە ولەردەي قورلانعان تانا تەك ىمىرت ۇيىرىلە عانا ءوز ۇيىنە ازەر باردى. بولمەسىنىڭ ەسىگىن ىشىنەن جاۋىپ الدى دا، كەرەۋەتىنە ەتپەتىنەن قۇلادى. كۇندىككە جىلاعانى از بولعانداي ەندى جاستىقتى باۋىرىنا قىسا وكىرىپ قويا بەردى.
تانانىڭ كوزىنەن اققان اشۋ، ىزا، كەك، نامىستىڭ دولى جاسى ەمەس ەدى. «ادامدى اڭنان ايىرار تەك ۇياتى»، — دەپ ايگىلى دارۆين ايتقانداي، — ۇلى سەزىم—سول ۇياتتىڭ وتتاي كۇيدىرگەن ىستىق كۇيىگى بولاتىن.
بۇنىڭ باعىنا ءدال وسى ساتتە، ۇيىندە اكەسى جوق ەدى. ول قىزىنىڭ بولاشاق تويى جايىندا سويلەسپەك بوپ بەستىبايدىڭ ۇيىنە كەتكەن.
شىن ادام ماعىناسىنداعى كىسى — ۇيات - اردىڭ ق ۇلى. ونداي جاننىڭ باسىنا قانداي ب ا ق قونباسىن، قانداي دارەجەگە جەتپەسىن، تەك ار - ۇياتى تازا بولسا عانا كوڭىلى جاي. ار -ۇياتىنىڭ بىلعانعانى وعان ولىمنەن دە اۋىر. مۇنداي ادام جەر باسىپ جۇرگەنىنەن ولگەنىن تىلەيدى. ءومىر سۇرگەنىنەن سۇرمەگەنىنە ريزا. ءبىراق دۇنيەدە تابيعات دەگەن دە ۇلى كۇش بار عوي. بۇل دۇنيەدە وعان كونبەگەن جان - جانۋار جارالماعان بولار. قازاق بۇرىن جىلاپ -سىقتاعانىنا قاراماي، جاس قىزىن وزىنەن ۇلكەن ادامعا بەرگەندە، جاراتىلىستىڭ وسى تابيعي كۇشىنىڭ قۇدىرەتىنە سەنىپ بەرمەيتىن بە ەدى؟ كۇيەۋىن مەنسىنبەگەن، ءتىپتى ولەردەي جەك كورىپ قوسىلعان تالاي سۇلۋلار دا، ەگەر ەرى وسى تابيعي — جاراتىلىس تىلەكتەرىنىڭ دەگەنىنەن شىعا السا، سوڭىنان ءۇبىرلى - ءشۇبىرلى بوپ، كوندىگىپ، كەتپەيتىن بە ەدى. ءتىپتى، كەشەگى زورلىقپەن بەرگەن كۇيەۋىمەن باقىتتى ءومىر سۇرەتىندەرى دە از بولمايتىن. وسىنداي قيسىننان بارىپ تۋعان جوق پا قازاقتىڭ:
«ويناساڭ ءوزىڭ تەڭدەس جاسپەن وينا،
ول داعى سۇيگەن جاردان كەم بولمايدى» - دەگەن ولەڭى؟
ارقاعا باتقان ەر جىلقىنىڭ ءجۇرىسىن وزگەرتەدى. جاڭبىردى اڭساعان گۇل ءتارىزدى، دەر كەزى جەتىپ، ابدەن ءپىسىپ تۇرعان تاناعا الاڭ - الەشانىڭ، مەيلى زورلىق - اق دەلىك، ءبىر ىستەگەن قياناتىنان وسىنشاما قورلانار، قاپالانار نە بار ەدى؟ ونىڭ وزبىرلىعىندا، قياناتىندا تابيعاتتىڭ وزىنە دە ءتان تىلەگى جاتقان جوق پا ەدى؟ جوق، جوق! ادام حايۋان ەمەس، تەك تابيعي ءشولدىڭ ق ۇلى بولا المايدى! ادامدا جۇرەك، ماحاببات، قيال، ارمان اتتى ۇلى كۇشتەر بار. بىرەۋ جانىپ تۇرعان شىراعىن ۇرلەپ سوندىرسە، نە باسقا ءبىر دۇلەي كۇش اسىل ارمانىن، ءوزىنىڭ بالشىقتى، كىرلى اياعىمەن تاپتاسا، بار ىنتىزارىن تەك ايەلدىك تابيعي كۇشكە باعىندىرىپ، تانا قالاي كونە الار؟ كونە المايدى! كونە المايدى. شىنىن ايتساق، زورلىقتىڭ اتى زورلىق، زورلىقپەن بەرىلگەن قازاق قىزدارىنىڭ جازمىشىنا كوندىكسە دە، ءومىر بويى ەرىن جەك كورىپ، قورلانىپ وتكەندەرى از با؟ تانانى دا وسىنداي ماڭگى وشپەس جەك كورۋ بيلەگەن ەدى.
تانا ءوزىنىڭ كۇناسىنىڭ، جازاسىنىڭ جوعىن بىلە تۇرسا دا، جانىنداي جاقسى كورە باستاعان جالەلدىڭ قاپەلىمدە ار - ۇياتىن بىلعاعانداي سەزىندى. جالەلدىڭ قولىنا ماحابباتىن ءمولدىر تازا قالپىندا جەتكىزە الماعانىنا ولەردەي قورلاندى، بەتىنە قاراي الماي ۇيالدى. حالەلگە «بۇل سۇمدىقتى ەشكىمگە ايتا كورمەڭىز، اسىرەسە جالەلگە...» — دەپ جالىنعاندا، جالەلدى الداپ، بولعان وقيعانى ودان جاسىرىپ قالۋ ءۇشىن ايتقان ەمەس - ءتى. جوق، جالەلدەي شىن جاقسى كورگەن ادامىنا لاستانعان ءلاززاتىن ۇسىنۋعا ارى بارمادى. حالەل ۋادەسىندە تۇرىپ، بۇل سۇمدىقتى جالەل ءومىرباقي بىلمەي كەتكەن كۇندە دە، تانا ءوزىنىڭ ابىرويىن قالاي جوعالتقانىن ءبىر مينۋت ۇمىتا الماس ەدى. جانە بولعان وقيعانى جالەلدەن جاسىرىپ، وعان قوسىلۋ ەش ۋاقىتتا دا قولىنان كەلمەس ەدى. ەگەر الدا - جالدا قوسىلا قالسا دا، ەشكىم مۇنان بۇلاي ماسقارالانعانىن ءتىپتى بىلمەسە دە، تانا ءبارىبىر ار - ۇياتىن تازا ساناي الماس ەدى. مۇنداي جاعدايدا تانا سەكىلدى ءمولدىر تازا جاسقا، ءومىر ەڭ قيىن ازاپقا اينالۋى داۋسىز. ونداي ازاپ كىمگە كەرەك؟ ونداي ازاپپەن ءوزىن شىن سۇيگەن جىگىتكە قالاي جار بولا الادى؟ جوق، بولا المايدى! بولا المايدى! ويتكەنى تانا جالەلدى شىن جاقسى كورەدى. ال شىن جاقسى كورگەن ادامىنا بار ابىرويىنان ايىرىلىپ قوسىلا المايدى! قوسىلا المايدى!
مۇمكىن، تانادان باسقا قىز بولسا، جوعالعان ابىرويىن جاسىرار ما ەدى، قايتەر ەدى؟ سويتسە عوي، سۇيگەن جىگىتىنەن ايرىلمايدى. ءبىراق تانا ونداي قىز ەمەس قوي. تاناعا بەرگەن ۋادە، ءبىر سوزدە تۇرۋ، ار - ۇياتىن تازا ساقتاۋ — ومىردەگى ەڭ قاسيەتتى پارىز. ماحابباتىنان دا قىمبات پارىز. ءالى ەسىندە: ستۋدەنتكا كەزى. بازارگۇل اتتى دوس قىزى ەكەۋى ەكىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەن شاقتارى. ونىڭ ماشىراپ اتتى وزىمەن ءبىر كۋرستاعى ۇناتقان جىگىتى بولاتىن. سونداي ءبىر بيازى مىنەزدى، ۇياڭداۋ جاس ەدى. وتكىر، شولجاڭ قىلىقتى بازارگۇل قالجىڭداپ، ەركەلەپ، ماشىراپتى ىلعي كۇلكى ەتىپ جۇرەتىن. ءبىراق جاقسى كورەتىن. موسكۆادا سول جىلى قازاق كوركەمونەر ونكۇندىگى ءجۇرىپ جاتقان، الگى ماشىراپ تانامەن تانىسۋعا قۇمار ءوزىنىڭ جەرلەس ءبىر جىگىتىن ەرتىپ بۇلاردىڭ جاتاقحاناسىنا كەلگەن. قولدارىندا سول كۇنگى كولوننىي زالدا بولاتىن قازاق كوركەمونەر شەبەرلەرىنىڭ كونسەرتىنە ەكى بيلەتى بار. ويى، ءسىرا بازارگۇل ەكەۋى بارماق... بازارگۇل بيلەتتى كورگەننەن - اق كەسىمىن ءبىر - اق ايتتى.
— كونسەرتكە تانا ەكەۋمىز بارامىز، — دەدى.
— ال ءبىز قايتەمىز؟ — ماشىراپ بازارگۇلدەن ايىرىلعىسى كەلمەگەن سىڭاي كورسەتتى.
— سەندەر ءبىز كونسەرتتەن شىققانشا، سول كولوننىي زالدىڭ جانىندا جۇرە تۇراسىڭدار. كونسەرتتەن كەيىن بىرگە قايتامىز.
ماشىراپ قۋانىپ كەتتى.
— جارايدى — دەدى.
كونسەرت وڭدى بولدى. ءبىراق تىنىستاما كەزىندە تانالارعا ەكى جىگىت كەزدەستى. بىرەۋى بازارگۇلمەن ءبىر قالادان ەكەن. ەكەۋى دە جانىپ تۇرعان وتتاي، وتكىر جىگىتتەر ەكەن. مۆتۋ -دا وقيتىن بوپ شىقتى. ولار كونسەرت بىتكەننەن كەيىن رەستورانعا بارايىق دەدى. و كەزدە رەستوراندار تۇنگى ساعات ەكىگە دەيىن ىستەيتىن. تانانىڭ بارعىسى كەلگەن جوق. دالادا وزدەرىن كۇتىپ جۇرگەن ەكى جىگىتتى ەسىنەن شىعارا المادى.
— بۇنىمىز ءبىزدىڭ ءتىپتى ادامگەرشىلىككە جاتپايدى. جازىعى بيشارالاردىڭ وزدەرىنىڭ بيلەتتەرىن بىزگە بەرگەندەرى مە، رەستورانى قۇرىسىن، بارماي - اق قويايىق، — دەدى.
— تۋ، قىزىق ەكەنسىڭ، تانا، — دەدى بازارگۇل، — رەستورانعا بارىپ ءبىز اراق - شاراپ ىشپەيمىز عوي، ازىراق وتىرىپ، مۋزىكا تىڭداپ، ۇيگە قايتامىز. ال ءبىزدىڭ مۋشكەتەرلەرىمىز تۋرالى ءتىپتى وپىق جەمە. ماشىراپپەن ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كەزدەسەتىن بولىپ ۋادەلەسكەم... ولار ءبىزدى كۇتپەيدى.
تانا سەندى. ءبىراق رەستوراندا كوپ وتىرمادى. بازارگۇلدى قويار دا قويماي، مەترو توقتاماي جاتاقحاناعا الىپ قايتتى. ايتكەنمەن، تۇنىمەنەن وزدەرىن كۇتەمىز دەگەن ەكى جىگىت ويىنان شىقپاي - اق قويدى...
ەرتەڭىنە ولارمەنەن كەزدەستى. بازارگۇل ادەتتەگىسىندەي قالجىڭداپ جالعان ايتقان ەكەن. ەكى جىگىت سول كۇتەمىز دەگەن جەرىندە تۇرىپتى. تانالاردىڭ قاي ەسىكتەن شىققاندارىن بايقاماي قالىپتى. «ۋادەلەستى عوي، ءبىزدى تاستاپ كەتپەس» دەپ ەكەۋى سول ماڭدا مەترو جابىلعانشا ساندالىپ ءجۇرىپتى دە قويىپتى.
وزدەرىنىڭ ىستەگەن وپاسىزدىعىنا تانا ەكى بەتىنەن وتى شىعا ۇيالعان. ال بازارگۇل سول باياعى ەركە - شورا مىنەزىنە سالىپ:
— وقاسى جوق، — دەگەن كۇلىپ انا ەكى جىگىتكە. — ءوستىپ سارعايىپ بارىپ قولدارىڭا تۇسسەك، باعالى بولامىز.
ءبىراق بۇدان ول باعالى بولعان جوق. بازارگۇل الگى تەاتردا كەزدەسكەن ەكى جىگىتتىڭ بىرەۋىنە سول جىلى كۇيەۋگە شىققان. ماشىراپ ءوز بەتىمەن كەتكەن. وسى ماڭعىستاۋعا جۇرەر الدىندا تانا بازارگۇلدى كورگەن. بۇرىنعى جايناعان بازارگۇل ەمەس، داۋىل ۇرعان گۇلدەي سەمىپ قالىپتى.
— شىن ماحابباتتىڭ ءقادىرىن بىلمەگەن جەڭىلتەكتىگىمنىڭ سازايىن تارتتىم، — دەگەن ول تاناعا، — قولدا بار التىننىڭ ءقادىرى جوق، ماشىراپ بيشارانى باعالاي بىلمەپپىن، ماعان ەرگە سوعان شىعۋ كەرەك ەدى...
وسى ءبىر كىشكەنتاي وقيعا تانانىڭ ويىندا ماڭگى قالعان. ءومىر بويى ءتىرى جاندى الداماۋعا، وتىرىك ايتپاۋعا وزىنە - ءوزى ءسوز بەرگەن.
تانا وسىنداي جان ەدى! ول بازارگۇل ەمەس. سوندىقتان دا جوعالعان ابىرويى ونىڭ جانىن ورتتەي جالادى.
ماحابباتىن وسىلاي قۇربان ەتۋىنە تاناعا تاعى ءبىر سەبەپ بار ەدى. ول — حالەل، مۇمكىن، جالەلگە دە، بوتەنگە دە بۇنىڭ ابىرويىنىڭ قالاي توگىلگەنىن ايتپاس تا، ءبىراق بولعان وقيعانى ءوز كوزىمەنەن كوردى عوي. ول — جالەلدىڭ تۋعان اعاسى. بار جاماندىقتى حالەلدىڭ كوزىمەن كورگەنىن بىلە تۇرا، تانا قالاي ۇيالماي ونىڭ ءىنىسى جالەلگە قوسىلا الادى؟ مەيلى، مۇنايشى ىنىسىنە ايتپاسىن - اق. ءبىراق ودان كەلەر بۇعان قانداي جەڭىلدىك بار؟ ءوزىنىڭ ابىرويىنىڭ جوعالعانىنا تۋعان اعاسىن كۋا ەتىپ قويىپ ءىنىسىنىڭ قوينىنا قالاي جاتا الادى؟! ول مۇمكىن بە؟ ول مۇمكىن ەمەس! بەتتىڭ ارىن بەلگە بۋىپ، جالەلگە قوسىلعان كۇندە دە، حالەلدى كورگەن سايىن كۇندە ءبىر ولمەي مە؟ ارينە! ارينە! ويتكەنى، تانا — ادال جان. ادال ادام — ار - ۇياتىنىڭ ق ۇلى. توگىلگەن ابىرويىنا ءوزىنىڭ كۇناسىنىڭ جوقتىعىن سەبەپ ەتىپ، باسقانىڭ ءوزىن اياعانىن تىلەمەيدى. بولعان ءىستى بۇركە جاۋىپ، وزگەنىڭ دە ار - نامىسىن اياعىنا باسقىسى كەلمەيدى. بۇندايعا ول بارا المايدى! بارا المايدى!
ايتكەنمەن، جالەل ەكەۋى ءبىرىن - ءبىرى جاقسى كورەدى عوي، ءبىر بۇزىقتىڭ قىلىعى ءۇشىن ماڭگى ايىرىلىپ كەتۋلەرى وبال ەمەس پە؟ جازىعى جوق جاس جۇرەكتەرگە قيانات ەمەس پە؟ قالاي ءبىرىن - ءبىرى قيادى؟ شىن ماحاببات قانداي قاتەنى دە، قىلمىستى دا كەشۋگە ءتيىستى عوي. ءيا، ءتيىستى. ويتكەنى شىن سۇيسەڭ، ماحاببات بارىنەن دە كۇشتى. جۇرەك ءوز دەگەنىنە كوندىرەدى. ءبىراق سول جۇرەك سۋىنباي ما؟ ادام بالالى – شاعالى بولادى. باستارىنان ۇزاق ءومىر وتەدى. جالىنداي كۇيىپ قوسىلعانمەن، جىلدار وتكەن سايىن، سول وت جۇرەكتەردىڭ قىزۋى ازايا ءتۇسىپ، ءومىردىڭ ۇزاق سۇرلەۋىندە بىرىنەن - ءبىرى الىستاي باستاۋى دا مۇمكىن عوي. سوندا وسى ءبىر جاس كەزدە توگىلگەن ابىروي ەكەۋىنىڭ اراسىنا تىكەنەك بوپ شىقپاسىنا كىم كەپىل؟ ءبىرىن - ءبىرى جەك كورىپ كەتۋىنە سەبەپ بولماسىن كىم بىلەدى؟ سونداي كۇيگە جەتىپ، ماحاببات دەپ الدانىپ كەلگەندەرى ماحاببات بولماي شىقسا قايتەدى؟ بۇل ۇلكەن وكىنىش ەمەس پە؟ ارينە وكىنىش! وكىنىش! ودان دا سول جاستاعى جالىندى ماحابباتىڭدى كوكىرەگىڭدە ۇنەمى ساقتاپ وتكەنىڭ دۇرىس ەمەس پە. بۇل، جۇرەگىڭدى ماڭگى ورتەيتىن وت، جانىڭدى جان تالاستىرادى جانە ءومىر بويى ولمەيدى. وزىڭمەن بىرگە قارتايىپ بارىپ سونگەن ماحابباتتان، ارينە، ءومىر بويى قيال سەزىمىندە وت بوپ جانىپ ماڭگى سونبەيتىن ماحاببات ارتىق! مەيلى ول جانىڭدى كۇيدىرسىن، جاندىرسىن، ءبىراق ونداي ارمانىڭ ماڭگى وزىڭمەن بىرگە عوي! قولىن جەتپەي قالسا دا، وزىڭمەن بىرگە. مۇنداي ارماندى بولۋىنىڭ ءوزى نە تۇرادى! ونداي ارمانى بار ادام — باقىتتى ادام. ويتكەنى ول سۇيە بىلگەن، سول ءۇشىن كۇيە دە بىلگەن جان. قىسقاسى، بولعان وقيعادان كەيىن جالەلمەن قوسىلۋعا تانانىڭ ار - ۇياتى كونبەدى. ول ءوزىن - ءوزى زورلاپ كوندىرە المادى.
سول سەبەپتەن دە ەرتەڭىنە جاندوس تىلەپوۆكە كەپ، انەۋگى ترەستىڭ ۇسىنىسىنا كەلىسەتىنىن ايتىپ، بۇل اراداعى جۇمىستان تەزىرەك بوساتۋىن سۇرادى. ارىزىن بەردى.
جالەل ەكەۋىنىڭ جاقىندا بولماقشى تويىنان حاباردار جاندوس ءبىر تۇندە كۇن كوزىنەن وڭعان شۇبەرەكتەي بوزارىپ، قاس - قاباعى كىرتيىپ، جۇدەپ كەتكەن قىزعا تاڭدانا قارادى.
— تاناجان - اۋ، نە بولىپ قالدى؟—دەدى ابىرجىپ. — انەۋگى ءسوزىڭ بۇلاي ەمەس ەدى عوي... الدە...
— ەش «الدە - مالدەسى» جوق، — دەدى تانا تومەن قاراپ. ول ءدال ءقازىر ابدەن تاۋسىلىپ تۇرعانىن جاسىرا الماي قالدى، — بۇل ارادا جۇمىس ىستەگىم كەلمەيدى. شىداي الاتىن ەمەسپىن.
جاندوس تا قاباعىن شىتتى.
— شىداي الماعانىڭ قالاي؟ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن شىداپ كەلىپ، ءبىر تۇندە وزگەرە قالۋىڭا ءجون بولسىن؟ ترەستەن گورى گيدروگەولوگ بىزگە كەرەك. ەگەر جىبەرمەسەم قايتەسىڭ؟
وندا بۇگىن كەشكە ترەسكە باراتىن ماشينامەن كەتە بەرەم...
— ياپىرماي، نە بولدى ساعان؟ الدە بىرەۋ - مىرەۋ رەنجىتتى مە؟ جالەل كەيدە ءوزىن - ءوزى ۇستاي الماي قالاتىن ەدى...
— جالەلدى قايتەسىز بۇل اراعا قىستىرىپ؟ قالاعان جەرىمە بارۋ — ول مەنىڭ شارۋام عوي.
— جالعىز سەنىڭ شارۋاڭ ەمەس، ول ءبىزدىڭ دە، حالىقتىڭ دا شارۋاسى. وكىمەت سەنى التى جىل نەگە وقىتتى؟ وسىنداي كەرەك جەرىندە جۇمىس ىستەسىن، حالىق ىسىنە كومەكتەسسىن دەپ وقىتقان جوق پا؟
باعانادان بەرى ءوزىن - ءوزى امالسىز قاتتى ۇستاۋعا ءماجبۇر بولىپ تۇرعان تانا كەنەت بوساي قالدى. ول ەندى جالىنا سويلەدى.
— اعاجان، مەندەي ءسىزدىڭ دە ءوسىپ كەلە جاتقان بالاڭىز بار عوي، سونىڭ جىلاعانىن جاقسى كورەسىز بە؟ ەگەر مەن بۇل ارادا قالسام، ءومىر بويى جىلاپ وتەتىن ءتۇرىم بار... وتىنەمىن، بوساتىڭىز، ترەسكە دە مەندەي ينجەنەر كەرەك قوي. سىزدەرگە و جاقتا ءجۇرىپ جاردەمىم كوبىرەك ءتيۋى ءسوزسىز.
— ارينە، ول سولاي عوي... ءبىراق ءبىر تۇندە كەتەمىن دەپ شىعا كەلگەنىڭدى تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، — ول قىزدىڭ بەتىنە تاعى قارادى. تانانىڭ ءبىر تۇندە وسىنشاما جۇدەپ كەتكەنىنە تاڭ قالدى. ەندى ونى شىن جۇرەكتەن اياپ كەتتى. — جارايدى، بوساتسام، بوساتايىن... ءبىر سەبەبى بار شىعار. تەك ترەسپەن حابارلاسۋعا مۇرشا بەر. سويلەسەيىن، بوتەن ادام الىپ قويمادى ما ەكەن.
— قىزمەت تابىلماي قالادى ەكەن دەپ قورىقپاي - اق قويىڭىز، — دەدى تانا تاعى تومەن قاراپ،—ءبىزدىڭ ترەستە ورىن بولماسا، فورتتاعى بوتەن ەكسپەديسيالاردىڭ بىرەۋىنە ورنالاسارمىن، تەك ءقازىر بوساتىڭىز. بۇل ارادا ءبىر كۇن تۇرۋعا ءداتىم شىدار ەمەس.
قىزدىڭ سوڭعى سوزىنەن ونىڭ جانىنا جامان باتقان ءبىر اۋىر قايعىسى بارىن ۇقتى جاندوس. تانانىڭ بۇل ارادا ەندى قىزمەت ىستەمەيتىنىن ءتۇسىندى.
— جارايدى، بۇگىننەن باستاپ ءوز ەركىڭمەن بوسايسىڭ!—دەدى ستولىنان باسىن كوتەرمەي، — ءقازىر جارلىق بەرگىزەمىن. — سويدەدى دە ەسىككە قاراي قاتتىراق داۋىستادى. — ۆەرا، كادرلار ءبولىمىنىڭ باستىعىن شاقىرىپ جىبەرشى.
تانا ەس كىرگەلى اكەسى سارىنىڭ كۇرەك الىپ جەر قازعان، ات ايداپ جۇك تاسىعان جۇمىسشى ادام ەكەنىن عانا بىلەتىن. ونىڭ ءبىر كەزدە كونفيسكەلەنگەن بايدىڭ سىبايلاسى بولعانىن تەك ەمىس - ەمىس ەستىگەن. ءبىراق ەشكىم بۇعان «سەنىڭ اكەڭ بالەندەي» دەپ بەتىنەن قاقپاعان سوڭ، سارىنىڭ وتكەن كۇنىنە كوڭىل قويماعان. تانا ءوزى ءتارىزدى جۇزدەگەن، مىڭداعان ەركىن ءۇندى سوۆەت جاستارىنىڭ قاتارىندا وسكەن. سوندىقتان با ونىڭ سانا، سەزىمىندە، قىلىعىندا وزگەگە جاماندىق ىستەۋ ءتارىزدى جات ادەتتەر كەزدەسپەيتىن. قوعام تاربيەسىندە وسكەن ادام قوعامشىل كەلەدى. تانا ءوزى سەكىلدى جاستارعا جۋىق جۇرەتىن. سويتكەن تاناعا، كەنەت، بۇرىنعى جولداستارىنان ءبولىنىپ، جەكە قالۋعا تۋرا كەلدى. مۇندايدا تەك وزىمەن - ءوزى عانا بولۋ، ءوز جۇرەگىنىڭ اۋىرا سوققانىن عانا تىڭداۋ ادامعا قانداي قيىن. وسىنداي جاعدايداعى تانا دەگەنمەن جۇمىستارىن، قاعازدارىن تەز تاپسىرىپ، بىردەن ءجۇرىپ كەتە المادى. ال وعان وزەكتەگى جالعىزدىق ازاپقا اينالدى.
قانداي ادام بولماسىن، ونىڭ ءومىرى بوتەندەردىڭ ومىرىمەن بايلانىستى. دۇنيە سولاي جاراتىلعان. كۇن، اي، جەر، سۋ — ءبارى - ءبارى ءبىرى مەن ءبىرى ۇزىلمەستەي بوپ شيەلەنىسكەن. كۇنسىز جەر جوق، جەرسىز سۋ جوق. بۇل — تابيعات گارمونياسى. ادام دا سونداي. ەركەكسىز ايەل جوق. بۇل — تابيعات گارمونياسى، ماحاببات گارمونياسى. ادامدى ادام ەتىپ جاراتقان دا سول ماحاببات گارمونياسى. كىسى ءبىرىن - ءبىرى جەك كورۋدەن ەمەس، جاقسى كورۋدەن كوركەيەدى، ءورىسى كەڭيدى. ال ادامنىڭ جاقسى كورۋى، مەيلى ايەل مەن ايەلدىڭ ەركەك پەن ەركەكتىڭ اراسىندا بولسىن، بۇل ادامزاتتىڭ باقىتىنىڭ نەگىزى.
تانا، مىنە، وسىنداي ءومىردىڭ نۋ بۇلاعى، جانار شىراعىنان ءوز ەركىمەنەن ايرىلماق. بۇدان ارتىق وعان قيىندىق بار ما؟
سۇيگەنىنىڭ جۇرگەلى جاتقانىن جالەل جامان وقيعانىڭ بولعان كۇنىنىڭ ەرتەڭىنە ەستىدى. سول ساعاتتا - اق قىزدىڭ ۇيىنە جەتتى.
تانا جالعىز ەكەن. كەشكى تاماق مەزگىلى ەدى. كىشكەنتاي تەرەزەدەن باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ قىزعىلت ساۋلەسى قىزدىڭ جۇدەۋ بەتىنە ءتۇسىپ تۇر. جالەل شوشىپ كەتتى. تانانىڭ كەشەگى بوتا كوزىنىڭ جانارىن ىشىندەگى ءبىر اۋىر قايعىسى ۇركىتىپ جىبەرگەندەي كورىندى. ونسىز دا ۇلكەن كوزدەرى ءقازىر قارا سۋ قۇيىلعان قوس توستاعانداي. تەك قاراشىعىندا سونۋگە اينالعان كۇننىڭ قىزعىلت ساۋلەسى عانا جىلتىرايدى.
جالەل تانانى «كەتەيىن دەپ جاتىر» دەگەن سوزگە سەنبەگەن ەدى، ەندى ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىنا بىردەن ناندى.
— سەنى وزەكتەن ءبىرجولاتا كەتكەلى جاتىر دەپ ەستىدىم، — دەدى ول ەكى ەرنى كەنەت دىرىلدەپ كەتىپ، — راس پا؟ بۇل نە سۇمدىق؟..
قىز كوزىن جىگىتتىڭ بەتىنەن بۇرىپ اكەتتى.
— راس...
— قالاي راس بولادى؟ ماعان بەرگەن ۋادەڭ قايدا؟
— ءيا، بىلەمىن... ءبىراق كەتپەسكە امالىم جوق.
— سوندا نە بوپ قالدى؟ سەبەبى نە؟!
— سەبەبى... ماحاببات...
— ماحاببات؟ قىزىق ەكەن! كەشە عانا ماعان ۋادە بەرگەن جوق پا ەدىڭ؟..
بەۋ، جالەل، ساعان بەرگەن ۋادەسىن، سول ادال ماحابباتى ءۇشىن، بۇزعالى تۇرعان تانانىڭ جۇرەگىنىڭ ءقازىر قالاي اۋىرىپ تۇرعانىن بىلسەڭ! ەشبىر سۇراق بەرمەس ەدىڭ. جانىن بۇدان ءارى اۋىرتپاس ەدىڭ.
قىز جاۋاپ قايتارمادى.
— الدە بىرەۋ سەنى رەنجىتتى مە، وكپەلەتتى مە، ءتىلى ءتيدى مە؟
— جوق...
— وندا نە بولدى؟..
— ايتتىم عوي جالعىز عانا سەبەپ ماحاببات دەپ...
— قايداعى ماحاببات؟!
وكىنىش، وكپە بيلەپ، ءو ن بويى دىرىلدەپ كەتكەن جالەل ەندى ءوزىن - ءوزى ۇستاي الماي قالدى.
— ەندى ءتۇسىندىم، — دەدى ول اۋزى ازەر بارىپ،—بوتەن سۇيگەن جىگىتىڭ بار ەكەن عوي.
«سوعان بارا جاتىرسىڭ» دەۋگە اۋزى بارمادى. ەنتىگە بارىپ ازەر توقتادى. جاۋاپ تابا الماي تۇرعان تاناعا جالەل ءوزى جاردەم بەردى. «جوق، جوق بۇل ازاپتان تەزىرەك قۇتىلۋ كەرەك، دەدى ول ىشىنەن، بۇل ەندى بىرەر ءسوز ايتسا مەنىڭ شىداماۋىم مۇمكىن. جالىنىپ، جالبارىنىپ اياعىنا جىعىلۋىم شاكسىز...»
قىز كەنەت باسىن كوتەرىپ الدى. كوزىندە ءبىر وراسان وتكىر ساۋلە پايدا بولدى.
— دۇرىس تاپتىڭ!—دەدى داۋسى شاڭق ەتىپ، ءبىراق سول ساتتە الگى ساۋلە سونە قالدى. ەندى ول قينالا سويلەدى — ولەردەي جاقسى كورەتىن جىگىتىم بار ەدى. الدەنەلەر سەبەپ بولىپ ايرىلىپ كەتىپ ەدىك. سول فورتقا كەلىپتى. جازدىم - جاڭىلدىم، قوسىلايىق دەپ حات جازىپ وتىر. سوعان جەتپەي شىداي الار ەمەسپىن...
جالەل نە دەرىن بىلمەي ءسال تۇردى.
— وندا... وندا ماعان جالعان ۋادە بەرگەن ەكەنسىڭ عوي!؟ الداعان ەكەنسىڭ عوي!؟
— كەشىر مەنى...
اشۋ - ىزا، وكپە قىسقان جالەل ءون بويىن ورتەندىرىپ بارا جاتقان نامىس وتىنا شىداي الماي:
— قوش!—دەدى قاجىرلى ۇنمەن،—باقىتتى بول!
ەسىكتى تارس جاۋىپ سىرتقا اتا جونەلدى.
تانا مەلشيىپ ءسال تۇردى دا، كەنەت، ورىلعان قۇراقتاي، جانىنداعى كەرەۋەتىنە، وكىرە جىلاپ، قۇلاي بەردى.
كۇنى بويى دالادا جاپادان - جالعىز ساندالىپ جۇرگەن سارى قايتىپ كەلە جاتىپ بۇنىڭ ۇيىنەن اشۋلى شىعىپ بارا جاتقان جالەلدى تۋ سىرتىنان تانىدى. كەشەدەن بەرى تاناسىنا نە بولعانىن بىلە الماي، «ءبىر بالە وسى بەستىبايدىڭ بالاسىنان كەلدى - اۋ، بوتەن بىرەۋدى الايىن دەگەن عوي، ءسىرا» دەپ كۇدىكتەنگەن قارت، ەندى سەستەنە قالدى. قىزىنىڭ كوز جاسىنا جالەلدىڭ سەبەپكەر ەكەنىنە شەك كەلتىرمەدى. جۇرەگىن كەنەت نامىس ورتەن جىبەردى. «شىركىن -اي، باياعى كۇنىم بولار ما ەدى،—دەدى ول، كوپ جىلدان بەرى باسىنان ۇشقان باعىن، جاستىق شاعىن العاشقى رەت ەسىنە الىپ قاپالانىپ،—مەنىڭ قىزىمدى جىلاتاتىن، تەڭ كورمەيتىن شىركىندى الار ەدىم - اۋ اتتىڭ باۋىرىنا، قامشىنىڭ استىنا!»
كەنەت ويانعان بۇل سەزىم قۇدىرەتتى، اي - شايدى بىلمەيتىن، دۇلەي، تەگەۋرىندى اكە نامىسى ەدى. ونىڭ ۇستىنە، تاناسى قاشىپ جات جەرگە بارعاننان كەيىن تۋىپ، تيتتەيىنەن قاسىندا بوپ، ءوزىنىڭ بالدان ءتاتتى مىنەزىمەنەن جۇدەۋ ويىن جادىراتقان كەنجەسى عوي، جانىنان دا جاقسى كورەتىن. كىشكەنتاي بولسا دا، ول جالعىز تىرەگىنە اينالعان. بەگىسى حابارسىز كەتكەن سارى وسى كەزدە قولىنداعى جالعىز قىزى ءۇشىن ءومىر سۇرمەك بولعان. بار تاپقان - تايانعانىن سونىڭ ۇستىنە سالعان. سوندىقتان تاناسى ەرەكشە ىستىق. اكە نيەتىن قىزى دا جاقسى تۇسىنگەن. كىشكەنتايىنان ودان سىر جاسىرماي، وكپە، نازى بولسا دا اشىق ايتىپ ەركە وسكەن. بالا كەزىندەگى كەيبىر ەركەكشورا مىنەزدەرى بىرتە - بىرتە جويىلىپ، تانا اكەسىنىڭ باعىنا قاراي، تۇبىتتەي جۇمساق، جىبەكتەي بەرىك، سارى التىنداي سالماقتى قىز بوپ ءوستى. سويتكەن تاناسىن، جانىنداي جاقسى كورەتىن تاناسىن، كەشەگى باي ەسىگىندە جۇرگەن مالشىنىڭ بالاسى كوزىنىڭ جاسىن كول ەتكىزدى. قورلادى. مەنسىنبەيدى ەكەن، شۋ دەگەننەن اۋرە ەتپەۋى كەرەك ەدى. ەندى مىنە بۇكىل وزەككە حابارلاپ قويىپ، ماسقارا ەتىپ وتىرعانى مىناۋ!
اكە جۇرەگى قابىنا تۇسكەن. نامىس، ىزا، قورلانۋ — ءبارى جينالىپ، ۇيىندە وتىرۋعا دايەك تاپقىزباعان. سول ءۇشىن كۇنى بويى cap دالانى كەزدى، وزىمەن - ءوزى كۇڭىرەنە سويلەستى. ءسىرا، وي تۇبىندە ءبىر شەشىم تۋعان بولۋى كەرەك، اۋىلعا كەتىپ بارا جاتقان جولاۋشىعا، كولحوزعا بەرگەن جالعىز اتىن الا كەلۋىن سۇرادى. سودان كەيىن تومەنگى جىرانىڭ جاعاسىندا قۇلاپ جاتقان ەكى تامنىڭ قاسىندا ءوسىپ تۇرعان جالعىز قاراعاشتىڭ بەزدى ءبىر بۇتاعىن كەسىپ الدى. ونى كۇنىمەن جۋان اساتاياق ەتىپ كىشكەنتاي كەزدىگىمەنەن جوندى. مىنە سول تاياققا سۇيەنىپ ۇيىنە كەلە جاتقاندا جالەلدى كوردى. «نە بولسا دا، وسى جىگىتتەن كەلدى» دەپ ويلادى ول. شال اسىعا باسىپ ۇيگە كىردى. تورگى بولمەنىڭ ەسىگى اشىق ەكەن، توسەگىنىڭ ۇستىندە ەتپەتىنەن ءتۇسىپ سولقىلداپ جاتقان قىزىنا كوزى ءتۇستى. جۇرەگى تاعى ويناي جونەلدى. اياپ كەتتى. شەشەسى اۋىلعا كەتىپ، قايتپاي جاتقان ەدى، قىزىن ۋاتار وزىنەن بوتەن ەشكىم جوق. تاناسىنىڭ بولمەسىنە بۇرىن اتتاپ كورمەسە دە بۇل جولى امالسىز جانىنا باردى.
— قالقام - اي، سەنىڭ ءتۇرىڭدى كورىپ كەشەدەن بەرى قابىرعام قايىسىپ، قۇر سۇلدەرىم قالدى عوي. قانداي يت سەنى جىلاتقان؟ كارى قويدىڭ جاسىنداي جاسىم قالدى، سەنى جىلاتىپ قويىپ، جەر باسىپ جۇرمەي - اق قويايىن، كىم بولسا دا ايتشى، قولىندا ولەيىن، — قىزى جاۋاپ بەرمەدى. شال بۇرىنعىسىنان جامان قينالا ءتۇستى، — قانداي عانا يت ەكەن قاراشىعىمدى جىلاتقان؟ ءۇرىم - بۇتاعى كوردە وكىرسىن! ايتشى، قالقام، الدە... الگى بەستىبايدىڭ بالاسى بىردەمە دەدى مە؟ كوڭىلىڭدى قالدىردى ما؟ وندا...
اكەسىنىڭ سوڭعى ءسوزى ءبىر ءتۇرلى ۇرەيلى شىقتى. تانا باسىن كوتەرىپ الدى، ءبىراق كوزىنەن اعىل -تەگىل اعىپ جاتقان جاسىن سۇرتپەدى. سول بۋلىعا جىلاعان قالپىندا تاعى ءبىراز ءۇن - ءتۇنسىز وتىردى. وزىنە دەگەن اكە ماحابباتىن تانا جاقسى بىلەتىن. ءوزى ءۇشىن قانداي قىلمىسقا بولسا دا بارا الاتىنى دا وعان ايان ەدى. ءالى ەسىندە، ءۇشىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەن كەزى. ءتورتىنشى كلاستاعى ءبىر بالا كىشكەنتاي بۇرىمىنان جۇلقىپ قالىپ، قولىنداعى داپتەرى مەن قارىنداشىن تارتىپ العان. تانا باقىرا جىلاپ ۇيىنە كەلگەن. تاناسىنىڭ باقىرعان داۋسىن ەستىگەن اكەسى كىم جىلاتقانىن ەستي سالىپ، بالانىڭ ۇيىنە بارعان. تەنتەگىن قورعاماق بولعان ەڭگەزەردەي قارا كىسىنى قولىنداعى تاياعىمەن سالىپ - سالىپ قالعان. سول جولى ەكى كىسى ءبىرىنىڭ - ءبىرى مۇرنىن قاناتقان ۇلكەن توبەلەس بولعان. ميليسيا كەلىپ ەكەۋىن ازەر ايىرعان. ءبىر جەتىدەي اباقتىدا وتىرىپ شىققان. ءبىراق شىعىسىمەن الگى قارا ساقالدىڭ ۇيىنە تاعى بارعان. «ەگەر، — دەگەن ول قارا ساقالعا، — مەنى ءتىپتى ءسىبىر ايداپ جىبەرسە دە، بالاڭ تانامنىڭ ماڭدايىنان شەرتەتىن بولسا، ءوز وبالىڭ وزىڭە، مەنەن جاقسىلىق كۇتپە، ءوزىڭدى دە، بالاڭدى دا باۋىزداپ ولتىرەم!» دەگەن. اكە ءسوزىن بىرگە ەرىپ بارعان تانا ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەن. سول اكە ءقازىر «كارى قويداي جاسىم قالدى، سەنى جىلاتىپ قويىپ جەر باسىپ جۇرمەي - اق قويايىن» دەپ تۇر. بۇل ءسوزدىڭ استارىندا قانداي ءزىل جاتقانىن تانا بىلەدى. ىزالانعان اكە تۇسىنبەي جالەلگە زاقىم كەلتىرىپ ءجۇرۋى دە عاجاپ ەمەس. امال جوق بۇعان شىنىن ايتۋى كەرەك. جانە تانا ابدەن بوي جەتىپ قىز بولعانشا اكەسىنەن سىر جاسىرىپ كورگەن ەمەس. وعان
ابدەن سەنىپ ۇيرەنگەن. سول ادەتى دە «ايت، ايت سىرىڭدى» دەپ ىشتەي مازالاپ اكەتىپ بارادى.
— جوق، ول ەمەس،—دەدى تانا تاعى وكسىپ - وكسىپ جىبەرىپ.
— وندا كىم؟
قىز بەتىن ەكى قولىمەن باسا وتىرا، كوزىنەن جاسىن تىيماي بولعان وقيعانى جوبالاي ايتىپ شىقتى. تەك حالەلدىڭ اراشا تۇسكەنىن، بۇزىقتىڭ ءولى - ءتىرىسىن بىلمەيتىنىن، بۇلار كەتكەن كەزدە ونىڭ ايدالادا قوزعالماي جانسىز قالعانىن جاسىرماي انىقتاپ ايتتى.
قىزىنىڭ ءسوزى باستالعاننان بەرى، بەتىنەن قانى قاشىپ، ولىكتەي بوپ مەلشيىپ وتىرعان اكەسى، الدەن ۋاقىتتا بارىپ:
— كەشە كەشكە تامان جۇمىستان قايتقان بۇرعىشىلار، تاستى توبەدە شالا - جانسار بىرەۋدى اۋرۋحاناعا الىپ كەتتى دەپ ەدى، — دەدى ول ءسوزىنىڭ ءار بۋىنىنا تۇيىلە، — سول دوڭىز ەكەن عوي..
تانا جاۋاپ بەرمەدى. تاعى بەتىن باسىپ جىلاپ تەرىس قاراپ كەتتى.
— قالقام، — دەدى الدەن ۋاقىتتا سارى. — بۇل جەردەن كەتەم دەگەنىڭ دۇرىس. كوپ كەشىكپەي ماشينا دا كەلىپ قالار. مەن وسى ارادا قالام. اپاڭ اۋىلدان قايتقان سوڭ سوڭىڭنان ءبىز دە جەتەرمىز.
قىز جىلاپ تاعى ءبىراز وتىردى.
— جارايدى، — دەدى ول ءبىر مەزەت، — تەك، كوكە، سىزدەن جالعىز سۇرارىم: بۇل سۇمدىقتى اپاما ايتا كورمە، قورلانىپ قايعىدان ولەر. جانە...
— نە قالقام، تاعى نە ايتپاقسىڭ؟
— بۇل سىردان حاباردار ەكەنىڭىزدى حالەل اعاي بىلمەسىن. و كىسى ءتىرى جانعا ايتپايمىن دەپ ۋادەسىن بەرگەن.
— قالقام - اي!—دەدى كەنەت قابىرعاسى قايىسقان سارى. — ايتقانىڭ كورگە وزىممەن بىرگە كىرەر. حالەلگە ايتپاق تۇگىل، مەن سورلىنى ونىڭ بەتىنە قاراي الادى دەيسىڭ بە!
شال اۋىر كۇرسىندى، ءبىراق سول ساتتە ول كەنەت قاتۋلانا قالدى.
— بولعان ىسكە بولاتتاي بول، قالقام!—دەدى قىزىنا ءبىر ءتۇرلى قاجىرلى ۇنمەن.
ول ورنىنان ىقشام قيمىلداپ، تەز تۇرەگەلدى. الگىندەي ەمەس بويىنا ءبىر قۋات ەنگەندەي، قيمىلى دا شاپشاڭ، جىگەرلى. وراقتاي يىلە باستاعان دەنەسىن تىك ۇستاپ، اۋىز ۇيگە باردى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز بوساعادا سۇيەۋلى تۇرعان باعاناعى ايدالادان الىپ كەلگەن بەزدى باستى جۋان تاياعىن قايتادان جونۋعا كىرىستى.
ەكى كۇننەن كەيىن تانا ءجۇرىپ كەتتى. ءبىراق اكە - شەشەسى بۇل ارادان كوشە قويمادى. الدەنەگە قارايلاپ جۇرگەن ءتارىزدى بۇلار. تەك سارى كولحوزدان جولاۋشى اكەپ بەرگەن جالعىز اتىن بايگەگە قوساتىنداي باپتاپ، كۇندە كەشكە تامان قۇبا جونعا بارىپ تەرىسىن الدىرىپ قايتادى. قاسقىر قۋاتىنداي مۇندايدا جۋان تاياعىن تاستامايدى، ۇنەمى وزىمەن بىرگە الا جۇرەدى.
ەكى جۇماداي جاتىپ الاڭ - الەشا دا اۋرۋحانادان شىقتى. ءوزىن ەشكىمنىڭ ىزدەمەگەنىنە ىشتەي تاڭ قالدى. «كىم سەنى ۇرىپ كەتتى؟» دەگەن بولىمشە ميليسياسىنا «ەسكى ەسەپ» دەپ جاۋاپ بەردى. قىزدىڭ بۇل ارادان كەتىپ قالعانىن ءبىلىپ: «باسە، ءوزىم دە وسىلاي ويلاپ ەدىم، — دەدى ىشىنەن، — ۇياتى بار قىز ءوزىن - ءوزى قايدان ماسقارالاسىن!»
كوڭىلى ورنىققان الاڭ - الەشا دا بىردەمەنى كۇتكەندەي بۇل ارادان كەتە قويمادى. جالەل دە سارىنىڭ ۇيىنە قايتىپ سوققان جوق. ءسويتىپ جۇرگەندەرىندە كۇزدىڭ قارا سۋىعى باستالىپ، جەلى وڭمەنىنەن وتەتىن ماڭعىستاۋدىڭ اقىرعان قىسى دا كەلدى. قىسپەن بىرگە وزەك بۇرعىشىلارىنا تاعى جاڭا قىرسىقتا جەتتى.
جاز بويى تاپقان جەتىستىكتىڭ ءبارى ەندى بوسقا كەتكەندەي بولدى. مۇنايشىلارعا قىسپەن بىرگە كەلگەن قىرسىق قاتتى باتتى. ەندى جالەلدىڭ ءوز باسىنىڭ قايعىسىنا بەرىلۋگە ۋاقىتى دا قالمادى.
ءۇشIHشI ءبولIم
I
ماڭعىستاۋ قىسى بىركەلكى جىلى كەلەدى. ءبىراق بيىل جازى قانداي ىستىق بولسا، قىسى دا باسقا جىلداردان اناعۇرلىم وزگەشە سۋىق بولدى. كۇز تۇسە شىعىستان سوققان ۇسكىرىك ادامنىڭ وڭمەنىنەن ءوتىپ، بەت باقتىرمادى. ءسىبىردىڭ قىرىق گرادۋستىق قىزىل شۇناق ايازدارىنا مىزعىمايتىن وجەت جىگىتتەردىڭ وزدەرى دە وسى ءبىر قارا سۋىق جەلدىڭ وتىنە تۇرا الماي، ارىق قويداي بۇرسەڭ قاقتى.
كۇزى بىلاي باستالعاندا قىسى قانداي قىرسىق اكەلمەك؟
ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ اسىرەسە وزەك الاڭىنىڭ مۇناي قۇرامىندا كۇكىرت از دا، پارافين وتە كوپ. جانە جەر بەتىنە شىققان مۇناي وتىز گرادۋستىق جىلىلىقتان ءسال تومەندەسە بۇيىعىپ قالادى. سوندىقتان دا بارلاۋشىلارعا سكۆاجينالاردى جان - جاقتى سىناقتان وتكىزىپ، كەرەكتى دەرەكتەر الۋ، ينەمەن قۇدىق قازعانداي قيىنعا تۇسەدى.
ءپارافيننىڭ حيميالىق شيكىزات رەتىندە باعا جەتپەس قۇنى بولعانمەنەن، مۇناي سكۆاجينالارىن سىناۋدا ءھام ولاردى وندىرىستىك پايدالانۋدا كەسىرى از تيمەيدى. ەڭ جامان قاسيەتى ءسال سۋىقتان قاتا باستايدى. وسىنىڭ سالدارىنان مۇناي، جەر بەتىنە تاياعان سايىن، قويۋلانا ءتۇسىپ، قۇبىرلاردى تىعىنداپ، ءتىپتى اقپاي قويادى.
ال قىس سۋىق كەلسە، بۇدان سوراقى قىرسىق بولمايدى. راس، ءازىر وزەكتە سىناۋ جۇمىسى ۇستىندە توقتاپ قالعان سكۆاجينالار جوق. كۇن ءبىر كۇن سۋىسا، ەكىنشى كۇنى قايتا اشىلىپ بارلاۋ جۇمىسى ءبىر قالىپتا ءجۇرىپ جاتتى. ءبىراق ەرتەڭ سۋىق كەلگەندە سكۆاجينالار قانداي كۇيگە ۇشىرايدى؟ وسىنى ويلاعان وزەك بارلاۋشىلارى كۇنى بۇرىن قولدان كەلەر شارالاردى قاراستىرا باستادى.
بوتاسى ولگەن ىنگەندەي شىعىس تۇستان تىنباي بوزداعان كۇزدىڭ قاتتى جەلى بىرەۋ قامشىمەنەن قۋىپ كەلە جاتقانداي ءبىر تولاستار ەمەس. ىشقىنا، ىسقىرا سوعىپ تۇر. اسپاندا ويماقتاي بۇلت جوق، سويتسە دە كوك تورىندە جىلتىراعان جۇلدىزدار، كۇزگى سۋىقتان توڭىپ كەتكەندەي، ءدىر - ءدىر ەتەدى. جارتىلاي تۋعان ايدىڭ دا كۇمىس ساۋلەسى جەر بەتىن بالەندەي جارىتا الماي، بۇتالار الىستان قارايىپ، الەم بىتكەن كۇڭگىرت تارتقان. ونىڭ ۇستىنە جەلگە دە قارا كۇڭگىرت ءتۇر بىتكەندەي، ءتۇن قاراڭعىسى دا قويۋلانىپ، ءبىر ءتۇرلى ۇرەيلەنە تۇسكەن.
مىنە، وسىنداي سۇستى تۇنگى قۇلازىعان دالادا ساناۋداعى سكۆاجينانىڭ جانىندا ۇستىنە ماقتادان سىرعان فۋفايكاسىمەن، شالبار كيگەن كەزەكشى وپەراتور جانسۇلۋ تۇر. ول سكۆاجينانى سىناۋ شەبەرىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا، جەر استىنان اققان مۇنايدىڭ مولشەرىن ساعات سايىن ولشەپ شىعۋى كەرەك. جانە سول سانداردى داپتەرگە جازىپ تۇرۋعا مىندەتتى. بۇل وتە كەرەكتى ماعلۇماتتار. ايەل ءىشى پىسا ما، ءالسىن - ءالسىن اندەتىپ قويادى، ونىڭ ءانى دە سۇلۋ، داۋسى دا ادەمى قوڭىرقاي...
ماڭعىستاۋ، سۇلۋىسىڭ بارلىق جەردىڭ
بويىما تاۋسىلمايتىن قۋات بەردىڭ،
ىزدەسەڭ تاباسىڭ سەن وسى ارادان
ايگىلى جۇمىسشىسىن تۋعان ەلدىڭ...
ولەڭدى، ءسىرا، جاقىندا ۇيرەنگەن بولۋى كەرەك، كەنەت ۇيقاسىنىنان ايرىلىپ قالىپ ءسال توقتايدى دا، ءانىن وزگەرتىپ بوتەن سارىنعا تۇسە جونەلەدى. ەندى ول اسپاندى، ايدى، سوعىپ تۇرعان جەلدى ماداقتاي باستايدى. ءبىر مەزەت قايتادان ەڭبەككە، بۇرعىلاۋعا ورالادى. ولەڭ سوزدەرى بالەندەي ۇيقاسىمدى، كۇشتى بولماعانمەن، لەبىزىنەن جۇمىسشى دەگەن اتتى ماقتان ەتەتىن، ءومىردى، ەڭبەكتى قۋانىش سەزىنەتىنى اپ - ايقىن كورىنىپ تۇر.
ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت وتكەن كەزدە جانسۇلۋ شۇڭقىرعا اعىپ جاتقان مۇناي مولشەرىن، باسقا ماعلۇمات — پارومەترلەرىن ولشەۋگە كىرىستى. العان اقپارلارىن جۋان داپتەرىنە جازىپ، ونى كەنەپ بوقشونتايىنا سالىپ قويدى. كوككە قارادى. قارا ماقپال اسپان سول قالپىندا، تيتتەي دە بۇلت جوق، كوك تورىنە قاداپ قويعان كۇمىس تەڭگەلەردەي جىبىرلاعان تەك جۇلدىزدار عانا وعان كۇلىم قاققانداي. اشۋلى جەل دە سول بۇرىنعى قالپىندا، كارى قوبىزدىڭ قينالعان ۇنىندەي، سارناۋىن ءبىر توقتاتار ەمەس. ايەل الدەنەگە كۇلىمسىرەدى. قايتادان ولەڭ ايتۋعا كىرىستى. بۇل جولى ونىڭ ءانى دە، ءاننىڭ ءسوزى دە وزگەشە جىلى شىقتى.
شىركىن ءومىر قىزىق قوي ويناپ، كۇلسەڭ،
سۇيگەنىڭمەن سىيلاسىپ قاتار جۇرسەڭ،
عاشىقتىقتىڭ ماڭىزى سوندا ەمەس پە،
ءبىر - ءبىرىڭدى ساعىنىپ كۇتە بىلسەڭ.
ولەڭ، ءسىرا، ايەلدىڭ ويىنداعى مۇددەسىن قوزعاعانداي ءبىر ءتۇرلى اسەم، سىرلى.
سۇيسەڭ ەگەر جارىڭدى، سۇيسەڭ قاتتى،
ءلاززات دەگەن، ياپىرماي، قانداي ءتاتتى.
باسىڭدى ءىي، ادامزات، العىس ايتىپ.
بەرگەن بىزگە تاڭىرگە ماحابباتتى!
ايەل ولەڭ سوزىنە ءماز - مەيرام.
ءبىر مەزەت ول تاعى قالتا ساعاتىنا قارادى. مولشەر الاتىن ۋاقىتى اسىپ بارا جاتقان بولۋى كەرەك، كەنەت مۇناي اعىپ جاتقان تۇسقا اسىعا ۇمتىلدى. وسىلاي بىرەسە ولەڭ ايتۋمەن، بىرەسە مۇناي ولشەۋمەن ءتۇن ورتاسى تايادى. جانسۇلۋدىڭ شارشايتىن ءتۇرى جوق. ايتكەنمەن ماشينا كەلەتىن ۋاقىتى تاياپ قالدى بىلەم، ساعاتىنا ءالسىن-السىن قاراي ءتۇستى. ءبىراق ماشينا كورىنبەدى.
الدەن ۋاقىتتا تۇنگى ساعات ەكى بولدى. ايەل ەڭ اقىرعى ولشەۋلەرىن جۇرگىزىپ، سكۆاجينادان كەرەكتى ماعلۇماتتارىن الىپ ءبىتىردى. داپتەرىن كەنەپ بوقشونتايىنا سالدى دا، ەندى بەلبەۋىن قايتا بۋىنىپ، ماشينانى كۇتپەي پوسەلكەگە بەت تۇزەدى.
ماڭعىستاۋدىڭ اۋا رايى، اسىرەسە، كۇزدى كۇنى وتە قۇبىلمالى. ءبىر كۇن قىس تۇسسە، ەرتەڭىنە كۇن كوزى قايتادان جادىراپ شىعا كەلەدى. بۇگىنگى كۇن دە وسىنداي ەدى. وسىدان ءبىر جەتى بۇرىن تۇسكەن قار كەنەت ەرىپ كەتىپ، قايتادان كۇز ورالعان. ال بۇگىنگىدەي جەلدى قارا سۋىقتىڭ ءاپ - ساتتە دولى بورانعا اۋىسىپ كەتۋى وپ - وڭاي ءجايت. ايەل سكۆاجينانىڭ تەرىسكەي - باتىس جاعىنداعى پوسەلكەگە قاراي جارتى شاقىرىمداي جەر ءجۇرىپ ۇلگىرگەن جوق، كەنەت كۇنشىعىس تۇستان سوققان جەل ۇدەي باستادى. ەندى ءبىر جارتى شاقىرىمنان اسقاندا، دۇنيە الاي - دۇلەي اق تۇتەك بورانعا اينالدى دا كەتتى. جانسۇلۋ ءجۇرىپ كەلەدى. جەل بۇرىنعىسىنان دا كۇشەيۋدە. اينالاسى ىسقىرعان، ءىشىن تارتىپ قاسقىرداي ۇلىعان، الەم -تاپىرىك ۇنگە تولدى. سكۆاجينا پوسەلكەدەن ءتورت شاقىرىمداي جەردە ەدى. وپەراتوردىڭ جەتەتىن ۋاقىتى الدەقاشان بولعان. ءبىراق پوسەلكادان ەش بەلگى جوق، ءتىپتى جىلتىراعان شام دا كورىنبەيدى. جانسۇلۋ قۇلاعىن قانشا توسسا دا بۇل ەلەڭ ەتەر ەشبىر ءۇن دە ەستىلمەدى. جەلدىڭ گۋىلىنەن، ىسقىرىعىنان بوتەن ەشبىر ءۇن جوق. جانسۇلۋ اداسىپ كەتكەنىن ەندى ءبىلدى. ونىڭ ۇستىنە ءتۇن دە بۇرىنعىسىنداي ەمەس، سۋىتا ءتۇستى. قارلى، ىزعارلى بوران — بەتىنە، قۇلاعىنا مىڭ ينەدەي قادالىپ بار ەكپىنىمەن كەپ ماڭدايىنان ۇردى. جانسۇلۋ ەندى امالسىزدان جەلگە قىرىنداي ءجۇردى. بۇل ونى اداسقانىنىڭ ۇستىنە اداستىرا بەردى. ايەل وسى تۇرعان پوسەلكەدەن اداسقانىنا، وزىنە - ءوزى ىزا بولىپ، قايتادان پوسەلكە «وسى جاقتا -اۋ!» دەگەن باعاناعى، العاشقى بەت العان تۇسىنا قارسى بەت بۇردى. ەندى ابدەن شاتىستى. ونىڭ ۇستىنە بوران ۇسكىرىككە اينالىپ، ايەلدىڭ ءون بويىن تەمىر ساۋىتتاي قىسىپ، مۇپ -مۇزداي بوپ قورشاپ الدى. قالشىلداتىپ، سىعىپ اكەتىپ بارا جاتىر. ءار باسقان ادىمى، اياعىن كىسەندەپ تاستاعانداي، قيىنعا ءتۇستى. ءبىراق جانسۇلۋ سوندا دا بولار ەمەس، باسىن تومەن قاراي تۇقىرتىپ الىپ، جەلگە قارسى ۇمتىلدى. كەنەت تىزەرلەي قۇلاپ كەتتى دە، تۇرا سالا قايتادان ءجۇردى.
«ادام ءوزىنىڭ اسا ءبىر قيىن كەزدەرىن، باسىنان وتكىزگەن ەڭ قىزىق كۇندەرىن وسىنداي جاعدايدا ەسىنە تۇسىرەدى»، — دەيدى مۇنداي وقيعادا بولىپ كورگەن جۇرت. بۇل ءولىپ بارا جاتقان كىسىنىڭ شات دۇنيەنى قيا الماي، كوز الدىنا اقىرعى رەت ەلەستەتكەنىنە ۇقساسا كەرەك ء-تى. وسى ءبىر وتە شارشاعان، قينالعان شاعىندا وپەراتور ايەلدىڭ دە كوز الدىنا جاس شاعىنىڭ وتكەن ءبىر سۋرەتى ويناي جونەلدى. سول كەزى كەنەت، ءدال الدىنان، كوك وراي شالعىن ءشوپتىڭ اراسىنان بىر ەتىپ كوتەرىلگەن كوكارشىنداي كورىندى وعان.. ءومىردىڭ وسى ءبىر تاماشا شاعى ەسىنە تۇسكەن سايىن جانسۇلۋدىڭ بويىنا قان جۇگىرىپ، كەنەت قۋانىش بيلەپ كەتكەندەي بولدى. ەندى ول سوعىپ تۇرعان الاي - تۇلەي بورانعا دا ەلەڭ ەتپەيتىندەي.
جانسۇلۋدىڭ اكەسى قوي باققان جاي اشەيىن قاراپايىم كولحوزشى ەدى. بۇلار تۇرعان «مايدان» كولحوزىندا سەگىز جىلدىق مەكتەپ اشىلعاندا، اكەسى اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعانداي قۋاندى. «ءوزىم وقىماعانمەن، اكەم وقىماعانمەن، اتام وقىماعانمەن، قىزىم وقيتىن بولدى، — دەدى ول،—اينالايىن ۇكىمەت - اي، قاراڭعى ۇيىمىزگە ايتەۋىر جارىق ساۋلە كىرگىزىپ جاتىر - اۋ!
سول قىزى وسى جانسۇلۋ — وقۋعا تەك توعىزىندا عانا بارعان. ول جاڭاعى سەگىز جىلدىق مەكتەپتى ءبىتىرىپ، ون جەتىگە شىقتى. مەكتەپ بىتىرەتىن كوكتەمدە مۇعاليما ايەل بۇلاردى كولحوز جانىندا بىلتىردان سىناقتان ءوتىپ جاتقان مۇنارا بريگاداسىنا ساياحاتقا الىپ كەلدى. كوككە اتىپ تۇرعان مۇناي فونتانىن ءجاسوسپىرىم قىز بۇرىن كورمەگەن. تاڭ قالدى. اسىرەسە ونى تاڭداندىرعان وسى ءبىر عاجايىپ دۇنيەنى باسقارىپ، دەگەنىنە جۇرگىزىپ تۇرعان قارا تورى جىگىت بولدى. جەڭگەلەرى قۇلاعىنا انانى - مىنانى سىبىرلاپ، سانا - سەزىمى ەرتە ويانىپ، تىرشىلىك - تۇرمىستان ۇعىم الا باستاعان اۋىلدىڭ پىسىق قىزى ون جەتىگە جاڭا شىقسا دا، الگى جىگىتكە وزگەشە قارادى. ارينە، ءوز كولحوزىندا دا جىگىتتەر كوپ، جاقان تارىزدىلەرى مىنا مۇنايشى جىگىتتەن تۇرگە دە، بويعا دا ارتىپ ءتۇسۋى مۇمكىن. ءبىراق ولار مىناداي الىپ ماشينانى جۇرگىزە بىلمەيدى عوي. ال مىناۋ قانداي ونەرلى دەسەيشى! ارينە، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بوزبالالارى بۇنىڭ باشايىنا دا تۇرمايدى. ەڭ ءتاۋىر دەگەندەرى قوي باعىپ، جىلقى كۇزەتەدى. ال مىناۋ... جوق، جوق، ولاردان كوش ارتىق!
وزىنەن كوزىن الماي تۇرعان، پىسكەن بۇلدىرگەندەي، ەكى بەتىنىڭ ۇشى قان قىزىل قارا تورى قىز بالاعا جاس جىگىت حالەل دە ەكى - ءۇش رەت قاراعان. وزگە قىزدارداي ەمەس، بۇل دا وعان وزگەشە كورىنگەن. تاعى ءبىر كوزىنە ءتۇسىپ كەتكەنىندە جىگىتتىڭ ۇشقىن اتىپ تۇرعان شوقتاي جايناعان كوزدەرى ىشىنە وت جاعىپ جىبەرگەندەي ءون بويىن كەنەت جىلىتىپ جىبەرگەن. جىگىت بۇرعىلاۋ ماشيناسىنىڭ قالاي جۇرەتىنىن، نە ىزدەپ جاتقانىن وقۋشىلارعا تۇسىندىرە باستاعانىندا جانسۇلۋ وعان وزگەلەردەن ءسال جاقىنداۋ كەلىپ تۇرعان. ىستىق پەشتىڭ قاسىنا تايانعانداي، قىزدىڭ جىگىت جاق ءبۇيىرى كەنەت قىزا تۇسكەندەي بولعان. ەندى سول قىزۋ، بۇكىل دەنەسىن الىپ، «جىلى، ءتاتتى ۋ تارادى قانىما» دەپ اقىن ايتقانداي، قىزدىڭ ءوزى دە ءبىر عاجايىپ ءتاتتى سەزىم بيلەي باستاعانىن سەزگەن.
سول كۇننەن باستاپ كولحوزدان ءسۇت، ايران الۋعا حالەلدىڭ ءوزى باردى. باراردا دا، قايتاردا دا مەكتەپ الدىمەن وتەدى، ءبىراق وعان سوناۋ اسەم قىز كەزدەسپەي - اق قويعان. كەزدەسپەگەن سايىن، حالەلدىڭ قىزدى كورگىسى كەلە تۇسكەن. ەگەر ول كەزدەسە قالسا، اتى - ءجونىن ءبىلىپ، تانىسقىسى كەلگەن.
ءسويتىپ جۇرگەنىندە حالەل ءبىر كۇنى كەشكە تامان فەرمادان ءسۇت اكەلە جاتقانىندا، پوسەلكا شەتىندە قىزبەن بەتپە - بەت كەزدەسىپ قالدى. قولىندا كىتاپ سالعان سۋمكاسى، ءسىرا مەكتەپتەن قايتقان بەتى بولۋى كەرەك قاننەن - قاپەرسىز كەلە جاتىر. سۋمكاسىن ۇيىرە شايقاپ، اندەتىپ بىردەمەنى ايتىپ، كۇلىپ قويادى.
تاپال ءۇيدىڭ مۇيىسىنەن، قاراما - قارسى شىعا كەلگەندە ءجاسوسپىرىم قىزدىڭ دا كوزى جارق ەتتى. حالەلدىڭ دە ەكى كوزى كۇلىمدەپ، بەتىندە ءبىر وراسان قۋانىش ويناي جونەلگەن. حالەلدىڭ سونداعى ءجۇزى جانسۇلۋدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىندا. سول باقىت، سول قۋانىش سودان بەرى بۇنى دا قۇشاعىنان شىعارماي كەلە جاتقان. ءومىر بويى وسىلاي وتەرىنە جانسۇلۋ سول كۇنى، سول كەشتە ابدەن سەنگەن.
امانداسىپ بولعاننان كەيىن، جىگىت:
— كورىنبەي كەتتىڭ عوي؟—دەگەن.
قىزدىڭ كوزى جارق ەتە تۇسكەن.
— كورىنۋگە مىندەتتى مە ەدىم؟—دەگەن ول ازىلدەسە كۇلىپ.
جىگىت ءسوز تابا الماي:
— ارينە... جوق... «ءبىر كورگەن ءبىلىس، ەكى كورگەن تانىس» دەگەن... اتىڭ كىم؟
قىز بۇرىنعىسىنان بەتەر ازىلدەسە كەتكەن.
— ونى قايتەسىڭ؟ الدە مەنىڭ اتىمدى ءبىلىپ الىپ، حات جازايىن دەپ پە ەدىڭ؟
— جازعاندا قانداي! ءبىراق اتىڭدى بىلمەيمىن عوي.
— اتىم جانسۇلۋ...
اۋىلدىق جەردە جىگىت پەن قىزدىڭ وڭاشا ۇزاق سويلەسۋى ورەسكەل جاعداي. ۇيلەرىنىڭ الدىندا تۇرعان ءبىر - ەكى ايەل بۇلارعا قاراي باستادى. بۇنى كورگەن قىز ەندى قىسىلىپ قالدى.
— جاقسى، قوش بولىڭىز. انە ءبىر قاتىندار بىزدەن كوزىن الار ەمەس، — دەدى جۇرە باستاپ.
قىزدان ايىرىلىپ قالادى ەكەم دەپ قورقىپ كەتكەن جىگىت:
— ەرتەڭ ىمىرت ۇيىرىلە وسى ارادا كەزدەسەيىك، — دەدى.
كەتىپ بارا جاتقان قىز ءبىر ءتۇرلى شاتتانا داۋىستادى:
— جارايدى!..
ارتىنان ەكى جىلداي وتكەننەن كەيىن، قىز وسى اسكەردەن ورالعان جاس جىگىتكە ەرگە شىقتى. جانسۇلۋ كەلەسى جىلى قالاعا وقۋعا كەتپەي بۇرعىلاۋ ستانوگىنا جۇمىسقا تۇسكەن. ەكى - ءۇش جىلدا الدىڭعى قاتارلى وپەراتور بوپ شىعا كەلدى. حالەل ەكەۋى شىن باقىتتى ەرلى -زايىپتى بولىپ، بالداي ءتاتتى تۇرمىس قۇرا باستادى. ءبىراق سول العاشقى ەكەۋى وڭاشا كەزدەسكەن كۇنگى حالەلدىڭ ءتۇرى، ءسوزى ءبارى جانسۇلۋدىڭ دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر ۇلكەن قۋانىشى، مەيرامى ءتارىزدى ماڭگىلىك ەسىندە قالدى. مىنە ءقازىر دە، ەڭ ءبىر قينالعان ساتىندە سونداعى كورىنىس كەنەت كوز الدىنا ەلەستەدى. كوڭىلى جىلىپ كەتتى. ۇڭىرەيگەن تۇندە، ۇسكىرىك بوراندى قورقىنىش تا كەنەت جوعالا بەردى. ول اياعىن بۇرىنعىسىنان شيراق باسا ءتۇستى. وسى كەزدە ءدال ءبۇيىر تۇسىنان ماشينا وتى كورىندى. جانسۇلۋ قۋانىپ قالدى. بۇنى ادەيى ىزدەپ شىققان حالەل ەكەن.
— تۋ، جاقسى كەلدىڭدەر عوي، — دەدى جانسۇلۋ قۋانعانىنان نە ايتارىن بىلمەي.
— امانسىڭ با، بارسىڭ با، كۇنىم؟—دەدى حالەل. — ەش جەرىڭدى ۇسىك شالمادى ما؟
— توڭعانىم بولماسا، ءۇسىپ قويعان جوق شىعارمىن.
ەرتەرەك جەتەتىن ەدىك، جولاي ولەيىن دەپ جاتقان ءبىر جاراقاتتى ادامعا كەزدەسىپ، سونى اۋرۋحاناعا اپارامىز دەپ كەشىگىپ قالعانىمىز.
— ول كىم؟ — دەدى شوشىپ كەتكەن جانسۇلۋ. حالەل قولىن ءبىر - اق سىلتەدى.
— وي، قاي ءبىر دۇرىس ادام دەيسىڭ!..
وسىنداي قيىندىققا قاراماي، قاتاڭ قىس ىشىندە بارلاۋ سكۆاجينالاردىڭ سانى قىرىق بەسكە جەتتى. كەيبىرەۋلەرى بۇرعىلانىپ تا بولدى. ءبىراق ولاردى سىناۋ جۇمىسى ونبەدى. الپىس پروسەنتتەن اسپادى. جانە كەلەسى ايلاردا دا سىناۋ جۇمىسىنىڭ جوندەلىپ كەتەتىنى بايقالمادى. ەكسپەديسيانىڭ قانداي حالگە ۇشىراپ وتىرعانىن بايانداپ، جوعارى جاقتان جاردەم سۇرالدى. جاردەم ورنىنا، الماتى كومەككە تاعى كىسىلەر جىبەردى. تاعى وزەككە ەردەن مەن سالىمگەرەي كەلدى. مۇنداي جاعدايدا جوعارىدان كەلگەن ادامدار ەڭ الدىمەنەن جەرگىلىكتى جۇرتپەن اقىلداسۋ ءۇشىن ءباز - باياعى كەزەكتى ءماجىلىسىن شاقىرادى. بۇل جولى دا وسى قالىپتاسقان ءداستۇر بۇزىلعان جوق، ادەتتەگى ماجىلىسكە جۇرت جينالدى.
جاندوستىڭ كابينەتى. لىق تولى كىسى. ەكسپەديسيا باسشىلارى، اعا ينجەنەر، بۇرعىشىلار، ەردەن مەن سالىمگەرەيدەن بوتەن عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ءبىر - ەكى عالىمى مەن پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى وتىر. بۇل جاقىندا وبلىستان جىبەرىلگەن اشاڭ ءجۇزدى، ورتا جاسقا تاياپ قالعان، قيمىل، ءسوزى سابىرلى كىسى.
جينالىستى ادەتتەگى تارتىپپەن ەردەن اشتى.
— قارالاتىن ماسەلە بىرەۋ - اق، — دەدى ول.—وزەك بارلاۋ سكۆاجينالارىن سىناۋ جۇمىسى تومەن بولىپ وتىر. بۇعان نە بوگەت؟ قىسقاسى، ماسەلە قىس كەزىندە شىعاتىن مۇنايدىڭ پارافينىمەن كۇرەس جايىندا، ياعني وعان قارسى قولدانىلاتىن شارالاردى تالقىلاپ، قاۋلى - قارار الىپ، سىناۋ جۇمىسىن ءبىر تارتىپكە كەلتىرسەك دەگەن نيەت. بۇل جاعداي بۇگىنگى كۇنى وزەك بارلاۋ ەكسپەديسياسىنىڭ ەڭ ءبىر اۋىر ىسىنە اينالىپ وتىر. سول ءۇشىن تالقىلاماقپىز. ەگەر قارسى بولماساڭدار ءسوزدى وزدەرىڭىزگە بەلگىلى وقىمىستى سالىمگەرەي جولداسقا بەرسەك دەيمىن.
— قارسىلىق جوق، — دەدى ەكى - ءۇش داۋىس.
وزەكتىڭ بۇرعىلاۋ ءىسىنىڭ بارىسىن، سىناۋ جۇمىسىنىڭ ناشارلىعىن، ونىڭ باس ايىپكەرى پارافين زاتىنىڭ كوپتىگى جانە قىستى كۇنى قاتىپ قالاتىن قاسيەتىن قىسقاشا بايانداپ كەلىپ سالىمگەرەي:
— بۇعان قارسى ءبىز نە ىستەۋىمىز كەرەك؟—دەدى. — ال، شىنىندا، ءبىز قورىقپايتىن زاتتان قورقامىز. مۇنداي جاعدايدا قولدانىلاتىن شارا كوپ. مىسالى فونتان سكۆاجيناسىنىڭ اۋزىنان باستاپ ءجۇز مەترلىك بويىنا دەيىن نيكەل، نەمەسە شىنى ۇنتاعى ءتىپتى بولماسا كادىمگى لاك جاعىلعان قۇبىرلاردى قويۋ كەرەك. بۇل قۇبىرلارعا پارافين جۇقپايدى. بۇنى قيىن دەسەڭدەر، سكۆاجينانىڭ اۋىز جاعىن ەلەكتر جىلىتقىشىمەن جابدىقتاۋ ءجون. بۇ دا مۇنايداعى ءپارافيندى سۋىتتىرمايدى. ەڭ اقىرى، قۇبىرلاردى جىلىتاتىن جىلجىمالى بۋ ماشيناسىن دا پايدالانۋعا بولادى. قىسقاسى ءپارافيندى جەڭەتىن ادىستەر كوپ. قايسىسىن قولدانامىز دەسەڭدەر دە ەرىكتەرىڭىز.
سالىمگەرەي بايسالدى تۇردە ءسوزىن ءبىتىردى دە ورنىنا وتىردى. ءسوزدى ەندى جالەل سۇرادى.
— ساكەڭنىڭ جاڭاعى ۇسىنىستارىنىڭ ءبارى دە عىلىمي دۇرىس ۇسىنىستار، — دەدى جالەل. وزەك مۇناي پارافينىنىڭ وزىنە ءتان باسقا ەرەكشەلىكتەرىن دە ايتا كەلىپ، — كىتاپتاردا بۇل ادىستەردىڭ ءبارى دە جازىلعان، تەوريا كوزىمەن قاراعاندا دا قاتەسى جوق... ءبىراق ءىس جۇزىندە بۇل ادىستەردىڭ بىرەۋىن دە ءبىزدىڭ سكۆاجينالارعا قولدانۋعا بولمايدى.
— نەگە؟ — دەدى جۇلىپ العانداي ەردەن تاڭ قالعاندىق ءپىشىن كورسەتىپ.
— ونى سىزدەن سۇراۋ كەرەك ەدى، — دەدى جالەل ادەتتەگىسىندەي قىزىپ كەتىپ.
— قىزىق ەكەن!
— قىزىق ەشتەڭەسى دە جوق. جارايدى، پروفەسسور ايتقان ادىستەردىڭ بىرەۋىن قولدانايىق دەلىك. ءبىراق ويتۋگە ءبىزدىڭ قولىمىزدا نە بار؟ مىسالعا، جىلجىمالى بۋ اگرەگاتىن الايىق. قىرىق بەس سكۆاجيناعا قۇرىعاندا بۇنداي اگرەگاتتىڭ ونى كەرەك. ال، ءبىزدىڭ ەكسپەديسيا تۇگىل، مينيسترلىكتە دە ونداي جىلىتقىشتىڭ ءوزى تۇگىل، ۇلگىسى دە جوق. ونى مينيسترلىك قايدان تابادى، قاشان جىبەرەدى؟ الدە مەن قاتەلەسەتىن شىعارمىن،—جالەل ەردەنگە قارادى. — مۇمكىن ونداي اگرەگاتتاردى سىزدەر تەز ۇيىمداستىراتىن شىعارسىزدار؟
ەردەن ۇندەمەدى.
جالەل ءسوزىن جالعاي ءتۇستى.
— ساكەڭنىڭ ەكىنشى ايتقان ءادىسى، — دەدى ول سالىمگەرەيگە قاراي، — ۇمىتپاسام، وزەك ءتارىزدى مۇناي قۇرامىندا پارافينى كوپ، سولتۇستىك كاۆكازداعى وزەك — سۋات كاسىپشىلدىگىندە قولدانىلىپ جاتقان ءادىس قوي دەيمىن. مۇندا سكۆاجينا اۋىز جاعىنداعى قۇبىرلاردى نيكەلمەن، نە سۇيىق شىنى ۇنتاعىمەن جاۋىپ پايدالاناتىن كورىنەدى. قۇبىرلاردى ءبۇيتۋ ءۇشىن ارناۋلى سەح، جانە ونداي ءىستىڭ ماماندارى كەرەك. ءبىز ولاردى قايدان الامىز؟ ءوزىمىز ۇيىمداستىرعانشا قانشا ۋاقىت وتەدى؟ قىس كەتىپ، جاز كەلمەي مە؟
— سوندا وسىلاي وتىر دەيسىڭ بە؟—دەدى ەردەن قاباعىن ءسال شىتىپ. — الدە ۇسىنار بوتەن شاراڭ بار ما؟
— بار، — دەدى جالەل جىگەرلى ۇنمەن،—راس، مەنىڭ ايتايىن دەپ تۇرعانىم جاڭادان تابىلا قالعان ءتاسىل ەمەس. بۇنى ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز دە پايدالانىپ كەلگەن، اتام زاماننان بەلگىلى ايلا. امال جوق سونى قولدانۋعا ءماجبۇر بولامىز.
— ءتىپتى و زاماننان قالعان دۇنيە بولسا دا ايتسايشى، — دەدى تاعى ەردەن شىدامى تاۋسىلىپ.
— بۇل ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەتىن امال، — دەدى جالەل ەردەننىڭ اسىققانىنا ءمان بەرمەي سول بۇرىنعى قالپىندا باياۋ سويلەپ. — بىلايشا ايتقاندا، مۇناي اتىپ جاتقان سكۆاجينانىڭ اۋىز جاعىنداعى قۇبىرلاردى ىسىتقان فاكەلى جوكەمەن ءسۇرتىپ جىلىتۋ نەمەسە قىرعىشپەن قاتا باستاعان پارافيندى قىرىپ، قۇبىرلاردى تازالاپ تۇرۋ.
— اۋ، وعان قىرۋار ادام كەرەك قوي،—دەدى جاندوس شىن ابىرجىپ. — ونى قايدان الامىز؟
— ازىرگە ەمبىنەفتىدەن شاقىرتۋ كەرەك.
تاعى ءبىراز ادام سويلەدى. اقىرى جالەل ۇسىنىسىنا توقتادى. سكۆاجينالاردى سىناۋ بريگادالارى بەستەن ونعا جەتكىزىلسىن، قۇبىرلاردى تازالايتىن كىسىلەر دايىندالسىن دەلىندى. جانە بۇلارعا قوسىمشا ەمبىدەن بەس بريگادا اكەلىنەتىن بولىپ قاۋلى الىندى. الماتىدان كەلگەن كىسىلەر شارۋالارىن ءبىتىرىپ استاناعا سول كۇنى ءجۇرىپ كەتتى.
مىنە وسىلاي، وزەك بارلاۋشىلارى قىستىڭ قاقاعان سۋىعىمەن بايلانىستى سكۆاجينالاردى سىناۋدان وتكىزدىرەر تاعى ءبىر قيىندىقتى جەڭۋگە كىرىستى.
«قوياندى — قامىس، ەردى — نامىس ولتىرگەن». نامىسسىز جان بولماسا كەرەك - ءتى. اسىرەسە، اكە نامىسىن ايتسايشى! سارى تاناسىنىڭ قالاي قور بولعانىن ءوز اۋزىنان ەستىگەن كۇنى، ءتۇنى بويى كوز ىلىكتىرمەي شىقتى. قورلانعان، نامىستانعان اكە جۇرەگى قويارعا جانىن جەر تاپقىزدىرمادى. ءبىر كۇيدى، ءبىر سۋىندى. اقىرى ازاپقا شىداي الماي، سارى قارا تۇندە، جاستىعىن جۇلمالاپ، اعىل - تەگىل جىلادى. ارينە، قۋاتى بويىنا سىيماعان جاس كەزىندە بۇنداي وقيعاعا كەزدەسسە، ول سول بولعان سۇمدىقتى ەستىگەن ساعاتىندا - اق ءبىر مەزەت ۇيىندە وتىرماس ەدى. تاناسىن قورلاعان جىگىتتىڭ قولىندا ولەر ەدى، نە ونى ولتىرەر ەدى. ال ءقازىر ونداي قايرات كورسەتەتىن جاعداي قايدا! كەشەگى قاجىرلى دەنە ءقازىر سۋعا سالعان ەتتەي بوساپ كەتكەن. بىرەۋگە كۇش كورسەتپەك تۇگىل، ءوزى ازەر ءجۇر. ال بۇزىقتى جازالاۋعا كىسى جىبەرۋگە — وعان دا قۇدىرەتى جوق، رۋلاس جىگىتتەرىن جينايتىن زامانى الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن. زامان دەمەكشى، سارىنىڭ سول وتكەن زاماندى كوكسەيتىن نەسى بار؟ ەشتەڭەسى دە جوق. باي بولعان جوق، باتىر بولعان جوق، تەك مۇنداي نامىس قورلانار كۇن تۋا قالعاندا رۋلاس ادايدىڭ اقكوز جىگىتتەرىن ءبىر جينار ەدىم دەگەن قۇر دالباساسى عوي. ارينە، بۇل قۇر دالباسا. رۋشىلىقتى سارىنىڭ ءوزى دە الداقاشان ۇمىتقان. وسىدان بارىپ ول ەڭبەك، جۇمىس دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنگەن. ونىڭ قۋانىشتارىن دا ۇعا باستاعان. ءسويتىپ جۇرگەندە بەگىس ادام بوپ كەلىپ، سارى كەنەت جاڭا زاماننىڭ قىزىعىنا ابدەن كەنەلگەن. ونىڭ ۇستىنە، قىزى تانا ينجەنەر دەگەن اتقا يەلەنىپ، ءوزى كەشەگى قاشىپ كەتكەن دالاسىنا، جۇرت ءتارىزدى تولىق قۇقىقتى ادام بوپ ورالىپ، توبەسى كوككە تيگەندەي قۋانىشتى ەدى. وسىنداي كۇيگە جەتكەنىنە تاۋبە ەتىپ، سارى ەندى وتكەن تۇيەباي زامانىن مۇلدەم ەسىنەن شىعارعان. جاڭا دۇنيەگە العىسىن ايتىپ، ونى ءتىپتى ماقتان ەتكەن، ءسويتىپ جۇرگەنىندە مىناداي جان تۇرشىگەرلىك وقيعاعا كەزىكتى. ەندى كەنەت وعان بار دۇنيە قاراڭ قالعانداي بولدى. قولدان كەلەر دارمەنى جوق، سوتقا بەرىپ بۇزىقتان ءوشىن الۋعا قىزى تانا رۇقسات ەتپەيدى: جوق، قىزى رۇقسات ەتكەن كۇندە دە، «مەنىڭ تانامدى وسىلاي ەتىپ كەتتى!» دەپ بىرەۋگە ارىز ەتۋگە ءوزىنىڭ بەتى دە شىداماس ەدى.
مىنە، سوندا بارىپ ونىڭ ەسىنە سوناۋ سوڭىنان سويىلكەر جىگىتتەردى ەرتكەن وتكەن زامانى قايتا ءتۇستى! ءىش قازانداي قاينادى! ءبىراق ول وتكەن كۇنىن ەسىنە تۇسىرگەنمەن، سوۆەت ۇكىمەتىن ايىپتاي المادى. بۇزىقتىق ىستەگەن ادام — كەشەگى ءوزى تىلەكتەس بولعان ءاجىعاليدىڭ بالاسى. جالعىز كۇرەڭىن پيدا ەتىپ ءوزى اجالدان امان الىپ قالعان باياعى قارا دومالاق الاڭ. ەندى سارىنىڭ ءوزىنىڭ قازىرگى ءالسىز جاعدايىنا وكپەسى مۇلدەم ءوشتى. سوندا الاڭ كىم؟ ءيا، ءيا، ول — ءوزى بەزگەن ەسكى زاماننىڭ قالدىعى. ەسكى زاماننىڭ زورلىققا، وزبىرلىققا تاربيەلەگەن جامان عۇرپىنىڭ قاندى كوز تاس تۇلەگى. وعان سوۆەت ۇكىمەتى ايىپتى ما؟ جوق، سونداي بالا وسىرگەن ءاجىعالي، سونداي بالانى ولىمنەن الىپ قالعان ءوزى ايىپتى. مىنە، وسىلاي جان تالاسقان سارى ءوز ايىبىن ءوز قولىمەن، كەرەك بولسا ءوز قانىمەن جۋماق بولدى. تاناسىنىڭ ءوشىن دە، ءوزىنىڭ ءوشىن دە الاڭنان ءوزىم الامىن دەدى. ءبىراق قالاي الادى؟ تەپسە تەگەۋرىنى تەمىر ۇزەتىن جىگىتكە جەتپىستەگى شالدىڭ كۇشى قالاي جەتەدى؟ ال الاڭنىڭ قانداي كۇش يەسى ەكەنىن دەنە ءبىتىمىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعان جوق پا؟ ءيا، ايتىپ تۇر. الاڭ - الەشانى الىسىپ جەڭبەك تۇگىل، قاسىنا بارىپ قاتتى ءسوز ايتۋدىڭ ءوزى قانداي قورقىنىشتى! ءبىر قويعانىنا شىداي الار ما؟ ءبىراق قايتكەنمەنەن ءوشىن الۋى كەرەك! تاپتالعان نامىستان ارتىق دۇنيەدە قورلىق جوق! ونداي قورلىققا شىداعاننان دا ولگەنى ارتىق! ءبىراق ءوشىن قالاي الادى؟ ارينە، جەرلەس، رۋلاس جىگىتتەردەن مۇنىڭ نامىسىن جوقتايتىن قىزۋ قاندى نامىسقوي بىرەر جاس تابىلىپ قالۋى دا مۇمكىن. ءبىراق... ءبىراق كەك وزىنىكى عوي. بىرەۋدىڭ قولىن قان ەتكەنشە، ودان دا بۇزىقتى اڭدىپ تۇرىپ، ءوز قولىن نەگە قاندامايدى. جوق، جوق، ايتپەسە كەك قايتپايدى. كەگىن الۋ ءۇشىن قاسىن كىسى سىرتىنان ۇرىپ ولتىرمەيدى! بەتپە - بەت كەپ كەۋدەسىنە ءمىنىپ وتىرىپ، ءوشىن الادى. سولاي قايتپاعان كەك كەك ەمەس! نامىسىڭدى قورعاعىڭ كەلسە، جاۋىڭمەن جۇزبە - ءجۇز قارسى كەلە ءبىل! تەك سويتسەڭ عانا كەگىڭدى جوقتاي بىلگەنىڭ! بۇل — اتام زاماننان كەلە جاتقان ءداستۇر! قودارداي، نە بەكەجانداي كىسىنى قازاق ەجەلدەن جەك كورگەن! الاتىن ءوشىن، قانداي ادال بولعانمەن، بىرەۋدى سىرتىنان ءولتىرىپ قايتقان ءوشتى حالىق ەرلىككە ساناماعان! ءبىراق بەتپە - بەت كەلەر جەتپىستەگى شالدا قانداي قۋات بار؟
مىنە، وسى كۇننەن باستاپ سارى، الاڭنان ءوشىن اشىق الۋ دايىندىعىنا كىرىستى. كولحوزعا قويعان جالعىز اتىن الدىرىپ، باپتاي باستادى. كوپ جىلدان بەرى ات ارقاسىن كورمەي ابدەن توساڭسىپ قالعان ەكەن، ەندى كۇندە جونعا شىعىپ، ەكى - ءۇش ساعاتتاي ءجۇرىپ قايتاتىن بولدى. شۋ دەگەندە جەلىستەن باستاعانمەن، ءبىرازدان كەيىن قاتتى شابىسقا دا ۇيرەندى. سودان كەيىن ەسكى قىستاۋعا بارىپ، ءبىر جىڭىشكە سىرعاۋىل تاۋىپ اكەلدى. ونى كۇندە ماي جاعىپ، كۇلگە كومىپ، كادىمگىدەي سويىل ەتىپ جونىپ الدى. ەندى قۇبا جونعا شىعىپ، جەردەگى بىرەۋدى ۇرعىسى كەلگەن جانداي، شاۋىپ كەلە جاتقان اتىنىڭ ۇستىنەن سول جاق تۇسىنا قاراي سىلتەپ، كوپ ۋاقىت شىنىقتى. كۇندە وسىلاي. سىرتىنان بىرەۋ - مىرەۋ كورە قالسا، بۇنى جىن ۇرعان دەر ەدى، ايتەۋىر ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسكەن جوق. كۇزدىڭ قارا سۋىعى تۇسپەي - اق، باياعى قاسقىر سوعىپ جۇرگەن شاقتارىنداي سويىل ۇرۋعا ابدەن توسەلىپ بولدى. ەندى قانداي قاسقىر بولسا دا سوعىپ الا الاتىن كۇيگە جەتتى. راسىندا دا، ول قاسقىر سوقپاق ەدى. ءبىراق ونىڭ قاسقىرى ءتورت اياقتى اڭ ەمەس، ەكى اياقتى ادام الاڭ - الەشا. سارىعا ول قاسقىردان كەم كورىنگەن جوق. ونى سوعىپ ءولتىرۋدى — وزىنە ساۋاپ سانادى. «وسىنىم دۇرىس بولار ما ەكەن؟» دەپ ءسال كۇماندانا باستاسا - اق تاناسىنىڭ جىلاعان بەينەسى كوز الدىنا ەلەستەپ كەتەدى دە، بۇرىنعىسىنان بەتەر قاتۋلانا تۇسەدى. كەنەت سىرعاۋىل - قۇرىعىن قىسا ۇستاپ، ات جالىن قۇشا، قاسقىر قۋىپ بارا جاتقانداي قاھارلانا شابا جونەلەدى. مۇندايدا جۇرەگى دە ات شابىسىنان قىسىلماي، تىنىسىنىڭ دا ەداۋىر كەڭىپ قالعانىن سەزەدى. ەندى الاڭ - الەشا بۇعان ايدالادا كەزدەسە قالسا، ءسوز جوق، سويىلعا جىعىپ ولتىرە الاتىنىنا كۇمان كەلتىرمەيدى. ات ۇستىنە ۇيرەنىپ، سويىلعا ابدەن شىنىعىپ قالعان سوڭ، الاڭ - الەشاعا دەگەن اشۋى ەندى ونى قاستاسقان جاۋىنان تەزىرەك كەك الۋعا شاقىردى. سارى بۇزىقپەن كەزدەسەتىن جاعدايدى ىزدەي باستادى. بۇل كەزدە الاڭ - الەشا مۇناي قوندىرعىسىنىڭ بىرىنە سايمان تاسۋشى بوپ جۇمىسقا كىرگەن. سارى قانشا وڭاشا كەزدەسپەك بولسا دا، ونى جالعىز جولىقتىرا المادى. الاڭ - الەشا دا سوناۋ قىرقا باۋىرىندا سويىلىن سۇيرەتكەن سالت اتتى اڭشى شال ءوزىن ادەيى اڭدىپ جۇرگەنىن سەزگەندەي، ۇنەمى مۇناراعا جۇرتپەن بىرگە كەلىپ، پوسەلكەگە بىرگە قايتتى. ەش ۋاقىتتا دا جەكە كەزدەسپەيدى. ال باسقا مۇنايشىلاردىڭ كوزىنشە تال تۇستە كىسى ءولتىرۋدى سارى دۇرىس كورمەدى. جانە جۇرت تا وزدەرىنىڭ كوزىنشە كىسى ولتىرتپەيدى. بۇنى سارى جاقسى بىلەدى. سوندىقتان دا ول قاراقشىنى اڭدىعان جەڭەدى دەگەن قاعيداعا سەنىپ، بۇزىقتىڭ جالعىز ۇشىراۋىن ءۇن - ءتۇنسىز شىداپ، كۇتىپ جۇرە بەردى.
ءبىراق قانشا شىدايمىن دەگەنمەن دە اكە نامىسى شىداتپادى. اقىرىندا سارى الاڭ -الەشانى اڭدىپ تاعى دا اتىنا قوندى.
ال سارىنىڭ قاسىن كەزدەستىرگەن شاق كەشكى مەزگىل ەدى، جەل كۇندىزگى سوققان دۇلەي ەكپىنىنەن بىردە - ءبىر السىرەمەگەن. جىلجىعان وبا تاستاي، قىرقا ۇستىنەن تومەن قاراي دوڭكيىپ قۇلاعان الاڭ - الەشانى سارىنىڭ كوزى انادايدان شالدى. كەنەت دەنەسى دىرىلدەپ، اشۋ قىسىپ كەتتى. «دوڭىز، ءبىر اجالىڭنان ءوزىم قۇتقارىپ ەدىم، ەندى ءوز قولىمنان ولتىرەيىن» دەدى سارى كەنەت وزىنە - ءوزى كۇبىرلەي سويلەپ، وعان ءدال وسى ساتتە بۇل ايتقانى شىن ادال ۇكىم بوپ كورىندى. ىستەگەلى تۇرعان قىلمىسىن دالەلدى دەپ ۇقتى. اشۋ ەندى سارىنى ءبىرجولاتا بيلەپ كەتتى. اتىن تەبىنىپ قاپ، كەلە جاتقان ادامعا قارسى شاپتى. ءيا، بۇل الاڭ - الەشا ەدى. تىماقتى قارا شالدىڭ وزىنە قاراي قۇيىنداتىپ كەلە جاتقانىن بۇ دا كوردى. وزگەنى ولتىرگەندە ءمىز باقپايتىن جان وزىنە ءولىم تونگەندە قورقاق كەلەدى. ولتىرۋگە كەلە جاتقان سالت اتتىنىڭ ىڭعايىن انادايدان ۇقتى. ول ەندى ساسقالاقتاپ، كوزى شاراسىنان شىعا، باستىرمالاپ قارسى جەتىپ قالعان اتتىدان تايسالا، جالت بۇرىلدى. سول ساتتە يىق تۇسىنان كەپ سىرعاۋىل -سويىل سارت ءتيدى. جىگىت جانتايا كەپ قۇلاي جازداپ، تۇرىپ كەتتى. سارى تونگەن بويى اتىنىڭ باسىن ازەر بۇرىپ، كەيىن قاراي قايتا شاپتى. قاشقانمەن، بۇلتارىپ جالتارعانمەن، جىگىت ساۋ قالمايتىنىن ۇقتى ما، ەندى ءسال ەڭكەيىپ، ەكى اياعىن بۇگە، ەكى قولىن يە، شاباتىن قاسقىرداي، سالت اتتىعا قارسى تۇرا قالدى. كەلە جاتقان اتتىنى سەكىرىپ بارىپ، ات ۇستىنەن اۋدارىپ تۇسكىسى كەلگەن بارىس ءتارىزدى. سارى سول قۇيعىتقان قالپىندا تاياي بەردى. ءبىراق ىڭعايى كەلە تۇرا ۇرمادى، سويىلىن سىلتەمەدى. قانشا قاھارلانعانمەن، قارسى تۇرعان ادامنىڭ كوزىنەن ءبىر وراسان قورىققاندىقتى، جانتالاسقاندىقتى، دارمەنسىزدىكتى بايقاپ قالدى. كەنەت قاتۋلانعان بۋىنى بوساپ كەتتى. «يت، جاۋىزدىق ىستەسە دە، ادام عوي، مىقتاپ ءبىر ۇردىم، سو دا جەتەر» دەگەن ءبىر وي ونىڭ ميىندا كەنەت پايدا بولدى. راسىندا دا، ومىرىندە كىسى ءولتىرىپ كورمەگەن ادامعا، بۇلاي بىردەن ەكى قولىن قان ەتىپ شىعا كەلۋ قانداي قيىن ەدى. الگى العاشقى مىقتاپ سىلتەگەن سويىلىنىڭ اۋىر سالماعىمەن بىرگە ءوزىنىڭ جۇرەكتەگى اۋىر ءوشى دە جەڭىلدەنگەن ءتارىزدى. شال قايتا ورالىپ، سىرعاۋىلىن باسىنا كوتەرە ۇستاپ تاياپ كەلە جاتىر. جىگىت سول سەكىرۋگە ىڭعايلانعان قالپىندا، تەك سالت اتتىعا بۇرىلا قالعان. تۇرىندە سول قاھار توككەن سەس، سويتسە دە، كوزىندە جانىم قايتسە قالادى دەپ ساسقاندىق، جانتالاسقاندىق ءقاۋپى بار... جالعىز - اق العاشقىسىنداي اياي كور دەگەن يشارات جوق، ونىڭ ورنىنا بوتەن ءبىر «قايتسەم قانىڭدى ىشەم؟» دەگەندەي ءبىر سۋىق ىزعار بايقالادى.
سارى ەندى اشۋىن، ىزاسىن سوزبەن باسپاق بولدى.
— شوشقا - اۋ، بىلسەڭ ول سەنىڭ قارىنداسىڭ ەدى عوي، دەدى جاقىنداي بەرىپ. — مەن سەنى ولىمنەن قۇتقارعانمىن، ال سەن نە ىستەدىڭ!؟ ءوزىڭدى ءبىرجولاتا قۇرتۋ كەرەك ەدى! اتتەڭ، اتتەڭ قان ءىشىپ ۇيرەنبەگەن باسىم، قولىم بارمادى.
الاڭ - الەشا شالدىڭ ءسوزىن تەگىس ۇقپاسا دا، ونىڭ ۇنىنەن ءوزىن ەندى ۇرمايتىنىن ءتۇسىندى. ءبىراق تۇرعان قالپىن وزگەرتكەن جوق. شال تاعى بىردەمەنى ايتىپ كەلە جاتتى دا، كەنەت ۇرەيلەنە سويىلىن سىلتەپ قالدى. سويىل بۇل جولى جىگىتتىڭ جامباسىنا ءتيدى، ءبىراق سارت سىندى. اش قاسقىرداي قارسى اتىلعان الاڭ - الەشا ءبىر جاق جامباسىنىڭ جانى كەتىپ بارا جاتسا دا، ىشقىنىپ بارىپ، اتتىڭ تىزگىنىنەن ۇستاپ ۇلگىردى. تەبىنىپ قالعان ات، اتا ۇمتىلا بەرىپ جىگىتتى شالقاسىنان قۇلاتتى. جىگىت اتتىڭ باۋىرىنا ءتۇستى، سوندا دا قايىس شىلبىردى بوساتپادى. ول سۇيرەتىلە ءتۇسىپ، اتتىڭ القىمىنا قاراي تىعىلدى. ءسويتتى دە، كوتەرىلە بەرىپ قايىس تىزگىننەن مىقتاپ ۇستاپ، اتتىڭ باسىن تۇقىرتا، ەكىنشى قولىمەن جالىنا جابىسا كەتتى. ەندى ءبىر ءسات ايۋداي قارۋلى جىگىتتىڭ قولى شالدىڭ بەلىنە دە جەتىپ قالدى. سارى بۇنى ايايمىن دەپ ءوزىنىڭ باسىنا ءقاۋىپ تونگەنىن ەندى سەزدى. جىگىتتىڭ كوزىنە كوزى ۇشىراسا قالىپ ەدى، ونىڭ قىپ - قىزىل بوپ قانتالاپ كەتكەن كوزىنەن ءبىر راقىمسىز وتتى كوردى. شال شارۋاسىنىڭ بىتكەنىنە شەك كەلتىرمەدى. جىگىت اتتىڭ كەۋدە جاعىنان جابىسا كەپ، شالدىڭ بەلبەۋىنەن مىقتاپ ۇستادى.
ەندى سارىنى اتتىڭ ۇستىنەن جۇلىپ الۋى عانا قالدى. ار جاعىندا نە ىستەيتىنى بەلگىلى. جانتالاسىپ، جولبارىستاي جابىسا، جىگىت شالدى وزىنە تارتا بەرەم دەگەن كەزىندە، سارى سىرعاۋىلدىڭ قولىنداعى قالعان سىنىعىمەن قوس قولداپ كەپ ونى ءدال ماڭدايىنان ۇردى. شالقالاي قۇلاي بەرگەن جىگىتتىڭ، ءسىرا، ماڭداي سۇيەگى سىنىپ كەتكەن بولۋى كەرەك، باسىنان قىزىل قان بۇرق ەتتى. الاڭ - الەشا شالقاسىنان ءتۇستى، ءبىراق ونىڭ بىلەگىنە ورالىپ قالعان قايىس تىزگىن اتتى بوساتپادى. بالەدەن قاشىپ قۇتىلعىسى كەلگەن سارى اتىن تەبىنۋمەن بولدى. ابدەن ۇرىككەن، شوشىنعان، كوپ كۇننەن بەرى شابىسقا جاراتىلعان تىڭ كۇرەڭ باۋىرىندا سۇيرەتىلگەن جىگىتتەن قۇتىلا الماي، ونى الدىڭعى ەكى اياعىمەن تاپتاي بەردى. الدەن ۋاقىتتا تىزگىن ءۇزىلىپ كەتتى مە، الدە جىگىتتىڭ قارىسىپ قالعان قولى جازىلىپ بوساتىپ جىبەردى مە، ات شابا جونەلدى. سول شاپقاننان سارى تەك پوسەلكەگە تاياپ قالعان كەزدە عانا ازداپ ەسىن جيدى. ەندى ول اتىن تەجەپ توقتاتىپ، بوكەن جەلىسكە سالدى. بۇل كەزدە ءتۇن بولعان ەدى. پوسەلكەگە كىرە بەرە، سارى اتىن توقتاتىپ، الدەنەنى ويلاعانداي ءۇن - ءتۇنسىز ءبىراز تۇردى. ءسىرا، ەسىن جيناعىسى كەلگەندەي. سوسىن تەبىنىپ قاپ پوسەلكەگە قاراي اياڭدادى. ءبىراق جولىنىڭ وڭ جاعىنداعى ءوز ۇيىنە بۇرىلمادى. تىكەلەي وزەك پوسەلكەسىنىڭ ۋچاسكالىق ميليسيا ءبولىمىنىڭ كەڭسەسىنىڭ قاسىنا توقتادى. سوزىلا بارىپ اتتان ءتۇستى. ۇيگە كىردى. تەمىر تورلى كىشكەنتاي تەرەزەسى بار، شاعىن بولمەنىڭ ىشىندەگى قولدان جاساعان تاقتاي ستولدىڭ ار جاعىندا وتىرعان ميليسيا لەيتەنانتى، قياق مۇرتتى قارا تورى جاس قازاق جىگىتىنە:
— قاراعىم، — دەدى اپتىقپاي. — مەن كىسى ءولتىرىپ كەلدىم، نە ىستەيتىن ەدىڭدەر مۇندايدا، الدىڭدا تۇرمىن.
جىگىت شالدىڭ ءسوزى قالجىڭ ەكەن دەپ كۇلدى.
— كىسى ءولتىرىپ دەيسىز بە؟ نەشە كىسى؟.. مۇمكىن... — ءبىراق ەلەكتر جارىعى كورسەتىپ تۇرعان ەتەگىندەگى كۇرەڭدەنىپ شاشىراعان قاندى كورىپ شوشىپ كەتتى. — ياپىرماي، وتاعاسى، ءسىز شىن ايتىپ تۇرسىز با؟
— قاراعىم، كىسىنى ادام وتىرىك ولتىرە مە؟ بولار ءىس بولدى، — دەدى تومەن قاراپ. — دەنەسى جەتىنشى مۇنارانىڭ بەر جاعىندا جاتىر...
ميليسيا لەيتەنانتى ءوزىنىڭ جاردەمشىسىن شاقىرۋعا تەلەفونعا جابىستى. قولى ءدىر - ءدىر ەتەدى. زارەسى جوق، ويتكەنى وزەك پوسەلكەسى سالىنا باستاعاننان بەرى ادام ولتىرگەن بۇل ءبىرىنشى وقيعا ەدى. جانە كىم ءولتىردى دەسەيشى؟ قازاقتىڭ جەتپىستەگى شالى! مۇنداي سۇمدىقتى كىم ەستىگەن. كىم كورگەن!
«اداسىپ كەتتى - اۋ!» دەپ ماشينامەن جانسۇلۋدى ىزدەي شىققان حالەل انەۋكۇنى وسى الاڭ -الەشانىڭ ۇستىنەن شىققان. ءولىم اۋزىندا جاتقان جارالىنى شوفەر ەكەۋى ازەر كوتەرىپ ماشيناعا سالىپ كەيىن قاراي، پوسەلكىگە بەتتەگەن. جولاي، سۋىق جەلى تىنباي ۋىلدەگەن قاراڭعى تۇندە سارى «ءولتىردىم» دەگەن ادامنىڭ ولىگىن تابا الماي ساندالىپ جۇرگەن ەكى ميليسيا مەن مەدپۋنكت كىسىلەرىنە كەزدەسكەن. ءالى كەۋدەسىندە شىعار – شىقپاس جانى بار جارالىنى ەكىنشى ماشيناعا سالىپ جاتۋدى ءقاۋىپ كورىپ، بۇلار ونى سول حالەلدەردىڭ ماشيناسىمەن پوسەلكەگە الىپ كەلگەن. جولاي ميليسيا لەيتەنانتى حالەلگە:
— بۇنى وسىلاي ەتىپ ۇرعان انەۋكۇنى ءبىزدىڭ وزەكتەن كەتىپ قالعان الگى ينجەنەر قازاق قىزىنىڭ اكەسى،— دەگەن.
حالەل تاڭ قالعان.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەپ سۇراعان.
— ءوزى ايتتى. كىسى ءولتىردىم، جەتىنشى سكۆاجينانىڭ بەر جاعىندا جاتىر دەپ ميليسياعا ءوزى كەلدى...
— ءوزى ايتتى ما؟! ول ءتىپتى شال ادام عوي! نەگە ءولتىردىم دەيدى؟
— سەبەبىن ايتپايدى. تەك بىزگە: «ءوشىم بار ەدى، سول ءۇشىن سويىلمەن ءبىراق رەت ۇردىم. ونى ولتىرگىم كەلمەپ ەدى، وزىمە جابىسقان سوڭ امالسىز ءولتىردىم» دەيدى...
مەديسينا ماشيناسىندا لەيتەنانتپەن قاتار وتىرعان حالەل ۇندەمەگەن. ويعا كەتىپ تۇنجىراي ءتۇستى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ:
— ونىسى راس بولۋى كەرەك، — دەگەن.
ميليسيا لەيتەنانتى حالەلدىڭ بەتىنە جالت قارادى.
— ونى قايدان بىلەسىز؟
حالەل جاۋاپ قايىرعان جوق. بۇرىنعىسىنان دا قاتتى تۇنجىراي ءتۇستى. ال ءدال ءقازىر ونىڭ ءىشى دە الاي - دۇلەي ەدى. قىزىنىڭ توگىلگەن ارى ءۇشىن نامىستانىپ، سارىنىڭ الاڭ -الەشانى ولتىرگەنىنە ول كۇماندانبادى. ءبىراق كارى ادامنىڭ جولبارىستاي كۇشتى جىگىتكە قالاي قورىقپاي قارسى قول كوتەرگەنىنە تاڭ قالدى.
«اكە نامىسى دەگەن، مىنە، وسى، — دەدى ول ىشىنەن، — بيشارانى شىداتپاعان عوي... ءبۇيتىپ ءوش الۋ — تاعىلىق... ءبىراق بوتەن جولى بولماسا نە ىستەيدى؟.. ەندى، مىنە، قىزى ءۇشىن قارتايعاندا سوتتالادى... ءبىراق نەگە سوتتالادى؟.. ادىلىنە كەلسەك، ءبارىن ءبۇلدىرىپ جۇرگەن بۇزىق الاڭ - الەشانىڭ ءوزى ەمەس پە؟ وعان سول كەرەك! اشۋ ۇستىندە ادام نە ىستەمەيدى؟ انا جولى تانا بولماعاندا، ونى مەن دە ولتىرەتىن ەدىم عوي... ءقازىر كوزىم بوزارىپ اباقتىدا وتىرار ەدىم... شال دا سونداي كۇيگە جەتكەن دە.. مۇمكىن ونى ولتىرمەس پە ەدى، ەگەر جانىندا مەنىڭ قولىمنان ۇستاعان تانا سەكىلدى جانىاشىر كىسى بولسا؟ ارينە، ولتىرمەس ەدى... ءوزى دە ايتىپتى عوي «ولتىرەيىن دەپ ولتىرگەم جوقپىن، ءوزى جابىسقان سوڭ ءولتىردىم» دەپ... بۇل سوزىنە قاراعاندا، بار بالە تاعى الاڭ - الەشانىڭ وزىنەن كەلگەن بە، قالاي. ارينە، ونداي بولسا سارىنى سوندا قالاي سوتتاتتىرمايسىڭ؟.. كىسى ولتىرگەننىڭ اتى كىسى ولتىرگەن... كارى-جاسىنا قارامايدى، زاد جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي. ءبىراق ءولتىرۋ سەبەبىن ءبىلىپ، جازاسىن جەڭىلدەتۋگە بولاتىن شىعار. ول ءۇشىن الاڭ - الەشانىڭ قىلمىسىن اشۋ كەرەك. ال ول قىلمىستىڭ جالعىز كۋاسى مەنمىن... سوندا تانانىڭ ابىرويىن قالاي توگەمىن؟ توگە المايمىن... مەيلى، تاناعا جالەل ماڭگى قوسىلماي كەتسە دە، جۇرەگى جەركەنبەسىن... ال بالا نامىسى ءۇشىن وسىنداي قىلمىسقا بارعان ادامدى اباقتىعا سالدىرىپ قويۋ ادىلەتتىككە جاتا ما؟ جاتپايدى! جاتپايدى! كارى ادام مۇنداي قىلمىسقا بوستان بوسقا بارمايدى. سوتقا بۇنى ايتۋ قاجەت...»
ويدا وتىرعان حالەلدەن شوفەر كەنەت:
— سارى اتام ايدالاداعى بۇزىقتى نەگە ءولتىردى ەكەن؟ — دەپ سۇراعانىندا، ول:
— ءوزىڭ بولساڭ قايتەر ەدىڭ؟—دەپ جاۋاپ بەردى.
ەشتەڭەگە تۇسىنبەگەن شوفەر:
— «ءوزىڭ بولساڭ قايتەر ەدىڭىڭىز» نە؟ — دەدى.
حالەل تاعى جاۋاپ بەرگەن جوق. ماشينا ەندى ومبى قاردى بۇرقىراتىپ، قاراڭعى تۇنگە كىرە، كەدىر - بۇدىر جەرلەردىڭ ۇستىمەن سەكەڭدەي گۇرىلدەپ، العا قاراي جۇيتكي ءتۇستى.
ەرتەڭىنە جەل توقتاپ، ماڭعىستاۋ تۇبەگى تولانىم قايتادان قوڭىر سالقىن كۇزگە اينالدى. ءومىر ۇيرەنشىكتى قالپىنا قايتا كىردى. ءبىراق ءبىر اپتا وتپەي قارا سۋىق سۇراپىل قايتا سوقتى. ونىڭ اقىرى كەنەت اق تۇتەك بورانعا اينالدى. بوران ءبىر كۇن ەمەس، ۇدايى ءبىر جەتىدەي ۇلىپ تۇرىپ الدى. ەندى وسى سۋىق تۇسىسىمەنەن، جيىرما پروسەنتتەن استام پارافينى بار مۇناي قويۋلانا كەلىپ، اياعىندا ايازدى بوران كەزىندە مۇلدەم اعۋدى قويدى. قۇبىردىڭ ىشىندە تىعىندالىپ قاتتى دا قالدى.
وزەك بارلاۋشىلارىنىڭ باسىنا تاعى ءبىر سىن، جاڭا قىرسىق تۋدى. تابيعات قوينىنداعى قازىناسىن ادامعا وڭاي بەرمەۋ ارەكەتىن قايتادان ىستەدى. بۇكىل جۇمىستى ۇسكىرىك بيلەپ، جۇرتتىڭ بەرەكەسىن تاعى الدى. مۇناي فونتانى اتىلىپ، سىناۋعا قويىلعان ون سكۆاجينانىڭ جۇمىسى بىردەي توقتالدى.
جاندوس پەن جالەل كۇندىز - ءتۇنى سكۆاجينالاردىڭ باسىندا بولدى. كەڭسە جۇمىسى بىلاي قالدى.
— ال بوران تاعى ون كۇن سوقسا نە ىستەيمىز؟—دەپ جاندوستىڭ تاپال كابينەتىن شىلىم تۇتىنىنە تولتىرىپ، قاباقتارى قاتىڭقى تۇنجىراپ وتىرعان مۇنايشىلارعا قارادى.
— ون كۇن سوقسا، ون كۇن كۇتۋگە تۋرا كەلەدى، — دەدى ءبىر موسقال جۇمىسشى، — مىنانداي بوراندا وزگەنى بىلاي قويعاندا، ەڭ بولماسا ادامدى اياۋ كەرەك قوي؟! ۆاحتاعا كەلۋگە جاياۋ كىسى تۇگىل، تراكتور—تياگاچتىڭ ءوزى جۇرە المايدى.
— تراكتور جۇرە الماسا — تۇيە جۇرە الادى. كادىمگى قازاقتىڭ قوس وركەش سارى اتانى، — دەدى جالەل.
— تۇيەنى قايدان الاسىڭ؟—دەدى ارت جاقتا وتىرعان ءبىر داۋىس، — وعان ءبىر تۇيە ەمەس، قۇرىعاندا قىرىق - ەلۋ تۇيە كەرەك. ودان دا شىدايىق، بوران دا باسىلار.
— باسىلماسا شە؟—دەدى جالەل بۇرىنعىسىنان بەتەر تۇتانا، — وسىلاي بوراننان قورقىپ ۇيدى-ۇيىمىزدە تىعىلىپ وتىرا بەرەمىز بە؟ ءبۇيتۋ ءتىپتى ءجون ەمەس. ودان دا بورانعا قاراماي، جۇمىسشىلاردى جىلى كيىندىرىپ ىسكە كىرىسۋىمىز كەرەك. ءقازىر پوسەلكەدە جەكەمەنشىكتە، جاز ءسۇتىن ءىشىپ، قىس سۋ تاسۋعا دەگەن ون بەستەي تۇيە بار كورىنەدى. يەلىرمەن سويلەسىپ، سولاردى پايدالانعان وڭدى. ودان، ارتىق تۇيە تابا المايسىڭ، بۇل ماڭدا قولىمىز جوق. ال كولحوز بولعان كۇندە دە، ولاردا تۇيە نەكەن - ساياق....
ماڭعىستاۋ مالدى اۋدان بولعانمەنەن، مۇندا تۇيە فەرماسى قۇرىلماعان. ويتكەنى تۇيەدەن تۇسەر پايدا - كىرىس شامالى. تۇيە تەك كوشىپ - قونۋ ءۇشىن عانا كەرەك، سوندىقتان ونىڭ سانى قىرىق - وتىزدان اسپايدى.
كوبىنە بۇل جاقتا قاراكول قوي فەرمالارى ۇيىمداستىرىلعان. ال وزەك ماڭىندا جايىلىم جوق. سول سەبەپتەن بۇل ارادان قوي فەرمالارى دا الىستا، جازدا ءجۇز ەلۋ — ەكى ءجۇز شاقىرىم جەردەگى تۇششىقۇدىق، قىزان ماڭىندا تۇرادى دا، قىس تۇسە ارمەن قاراي سام قۇمىنا كوشىپ كەتەدى. جۇرتتىڭ قازىرگى ايتىپ تۇرعانى وسى جاعداي.
— سوندا نە ىستەۋىمىز كەرەك؟—دەدى ارت جاقتاعى باعاناعى كوڭىلسىز داۋىس، — كۇننىڭ ءتۇرى مىناۋ...
— ءقازىر... — جاندوس ويلانا سويلەدى، — نە ىستەۋ كەرەك دەيسىڭدەر مە؟ مەنىڭشە جالەلدىڭ ءسوزى دۇرىس... قايتكەنمەن دە جۇمىستى توقتاتپاۋىمىز ابزال...
...كۇن سول بۇرىنعى قالپىندا الاي - تۇلەي اق تۇتەك بوران. تۇيە جەگىلگەن قولدان جاساعان اعاش تاباندى شانا. ۇستىنە ۇيىلگەن بۇرعى ۇشتارى، بوتەن سايماندار. ءار شانانىڭ جانىندا سەگىز - توعىز جۇمىسشى. ىشتەرىندە ەمبىدەن كەلگەن قۇبىرلاردى پارافيننان تازالاۋشى جاس جىگىتتەر دە بار. ءبارىنىڭ اياعىندا پيما، باستارىندا ەلتىرى، نەمەسە سەڭسەڭ تىماق، جىلى قۇلاقشىن، ۇستەرىندە قالىڭ فۋفايكا، قىسقا تون، سىرتتارىنان قار تۇرماسىن دەپ دالباعايلى برەزەنت شەكپەن كيىپ العان.
بوراننىڭ ەكپىنىنە كىسى قارسى تۇرا الارلىق ەمەس. ءتىپتى جەل ءىشىن تارتىپ، دولدانا سوققاندا، كەيبىر شانالاردى كەيىن سىرعىتىپ اكەتەدى. جانىنداعى ادامدار قۇلاپ كەتىپ، قايتادان جارماسادى.
بوران قۇر عانا ەكپىندى ەمەس، بەت قاراتپايتىن ىزعارلى. توقتايتىن ءتۇرى جوق. ءتىپتى، ۇدەي تۇسكەن ءتارىزدى. مىنە، سوعان قاراماي بارلاۋشى - مۇنايشىلار العان بەتتەرىنەن شەگىنەر ەمەس. ەگەر مۇرىندارىن، قولدارىن اياز الا باستاسا، قارمەن ۋقالاپ - ۋقالاپ جىبەرىپ، جۇمىستارىنا قايتا كىرىسەدى. بىرەۋى قالجىراسا، ونىڭ ورنىن پوسەلكەدەن كەلگەن تىڭ باسقا بىرەۋى باسادى. وسىلاي كەزەكتەسىپ جۇمىسشىلار ءبىراز ءىستى ءوندىرىپ تاستادى.
بورانمەن الىسقان وسىنداي قاۋىرت جۇمىس ءۇش كۇن ۇدايى جۇرگىزىلدى. جۇمىسشىلار كەزەكتەسىپ وزگەرىپ تۇرعانمەن، جاندوس، جالەل، الەكسەەنكو سەكىلدى باسشى ادامدار جۇمىس ءجۇرىپ جاتقان بۋروۆويدان، سكۆاجينالار باسىنان كەتپەدى. تەك قولدان جاساعان قالقاندارعا كىرىپ، بىرەر ساعات كوز شىرىمىن الادى. پوسەلكەدەن تەرموستەرگە سالىپ اكەلىنگەن ىستىق تاماقتاردى جەيدى دە، قايتادان ءجۇرىپ جاتقان جۇمىس جانىنا كەلەدى. وزدەرى دە ابدەن قالجىراعان، ءبىراق سىر بەرەر ەمەس. تەك وسىنشاما ادامنىڭ ىشىنەن شارشاۋدى بىلمەيتىنى جالعىز حالەل عانا سەكىلدى. قاي ۋاقىتتا ۇيىقتاپ، قاي ۋاقىتتا تاماق ىشەتىنىن ءبىلۋ قيىن، ۇنەمى بۋروۆويدىڭ باسىندا: ءۇش كىسى ازەر كوتەرەتىن قۇرالداردى جالعىز ءوزى كوتەرىپ ءجۇر. شارشاسا دا توقتار ەمەس، پارىز ءبىر بوراندى كۇنى جۇمىس ىستەۋگە تۋعان ادامداي.
ءيا، ادام بالاسى ءبىر عاجاپ جاراتىلعان كۇشى اسىرەسە سوۆەت ادامدارىن ايتساڭدارشى! ولار حالقىنىڭ باقىتى، ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاندارىن ايامايدى. كەشە قان مايداندا وتانى ءۇشىن ءمىز قاقپاي جاۋ وعىنا كەۋدەسىن قالاي توسسا، بۇگىن سول وتانى ءۇشىن ەڭ اقىرعى كۇشىن سارپ ەتىپ، ەرلىگىن ەڭبەكتە كورسەتۋگە دايىن! مۇنداي بوراندى دا، ەڭ اۋىر قيىندىقتى دا جەڭەدى!
جارقىراپ كۇن دە شىقتى. جەر بەتى بەلۋاردان كەلەتىن اپپاق قار. اياز بەتىڭنەن تىستەپ -تىستەپ العىسى كەلگەن تەنتەك قۇلىن ءتارىزدى، تاپ - تاپ بەرەدى. ومبى قار سۋىقتىقتان قاتىپ قالعان. ۇستىنەن جۇرگەن ادامعا تىرپ ەتپەيدى. بارلاۋشىلاردىڭ كوڭىلى ەندى بوراننان قۇتىلعان اشىق كۇندەي جارقىراي تۇسكەن. مىنە، ءدال وسى اق تۇتەك توقتاعان كۇنى، انەۋگىدەن بەرى بوران قوينىنا تىعىپ قويىپ جاڭا عانا بوساتىپ جىبەرگەندەي، جوق جەردەن سامولەتپەن ەردەن مولقوجين تاعى وزەككە جەتىپ كەلدى. ءبىراق ول جاي كەلگەن جوق بوران بىتكەنمەن، وزىمەن بىرگە اشۋ اتتى ەكىنشى بورانىن الا كەلدى.
— ون كۇننىڭ ىشىندە ەكسپەديسيا ەكى ءجۇز مەتر عانا جەر بۇرعىلادى، — دەدى ول جاندوستىڭ كابينەتىنە جيناپ العان وزەك باسشىلارىنا. — بۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ادەيى ىستەپ وتىرسىڭدار ما؟ الدە بۇرعىلاۋ قولدارىڭنان كەلمەي جاتىر ما؟ وندا سەندەردىڭ ورىندارىڭا ستانوكتاردى جۇرگىزە بىلەتىن بوتەن كىسىلەردى قويۋعا ءماجبۇر بولامىز!..
انەۋگى شارالاردان كەيىن دە قىس تۇسۋمەن بايلانىستى بارلاۋشىلارعا تۋعان قيىن جاعدايدى جاندوس ءتۇسىندىردى.
اشۋشاڭ ەردەن سۇزەتىن بۇقاداي جۋان موينىن كۇجىرەيتىپ، كوزىنىڭ استىمەن قارادى.
— ۇنەمى وزىڭشە ىستەيتىن ادەتىڭ عوي، جاندوس. وتكەن جولى عانا ءبىراز شارۋانى جوندەپ كەتىپ ەدىك قوي. سودان بەرى نە ىستەدىڭدەر؟ ون كۇندە بۇرعىلاۋ جوسپارى ءجۇز ەلۋ مەترگە ورىندالماۋ دەگەن ءسوز، ول وزدەرىڭە تاپسىرعان مىندەتتى اتقارماۋ. بۇل تارتىپسىزدىك! سوندىقتان دا سىناۋ جۇمىسىنداعى سكۆاجينالاردىڭ بىردە – بىرىنەن مۇناي قاباتىنداعى تولىق دەرەك الىنباعان! ال وزەك مۇنايىندا ءپارافيننىڭ كوپ ەكەنى بارىمىزگە دە ءمالىم. قىستى كۇنى مۇناي فونتاندىق قۇبىردا قاتىپ قالماس ءۇشىن ونى ۇنەمى جىلىلىقتا ۇستاپ وتىرۋ كەرەك دەدىم عوي. بۇنى نەگە ىستەمەدىڭدەر؟ ودان دا «شىرىلداۋىق شەگىرتكە، شىرىلداپ ءجۇرىپ ءان سالىپ، قىس كەلەرىن بىلمەدى» دەگەندەي كەزىندە ويلاماعانسىڭدار عوي.
وزەكتە جان - جاقتى بارلاۋ جۇمىسىنىڭ توقتاپ قالۋىنا تەك وزدەرىڭ عانا سەبەپكەرسىڭدەر. بار ىستەرىڭدە سالاقتىق، ءىستىڭ الدىن ويلاماۋ. ەندى امال جوق، جاندوس، سەنى ورنىڭنان بوساتۋدى ءمينيستردىڭ الدىنا قويۋعا ءماجبۇرمىن.
— نەگە ويتەسىز؟—دەدى اتىپ تۇرىپ ارت جاقتا وتىرعان ءبىر جاس جىگىت. — ءبىر ادامنىڭ جۇمىسقا جانى اشيتىن بولسا، جاندوس اعايداي اشىسىن! جۇمىسشىلاردىڭ الدىندا مۇنداي ءسوز ايتۋ ۇيات!..
— ءيا، ۇيات! — دەدى وزگە جۇمىسشىلار دا.
— مەنى بوساتۋ ەش جاققا قاشپاس، — دەدى جاندوس ءسال كەكەتە، ەردەندى توقتاتىپ قويىپ. — ارينە، ونان قۇبىرلاردى بويلاپ مۇناي جۇگىرەتىن بولسا. ءبىراق ويتپەيدى عوي. بۇيدەۋ، ارينە، جەرگىلىكتى جاعدايدى بىلمەۋدەن شىعادى. ءسوز جوق، اۆتونومدىق ەلەكتر قىزدىرعىش ىستەۋگە بولادى. راس، وعان ءقازىر توك بەرەتىن بىزدە كۇشى جەتەرلىك ەلەكتر ستانسياسى جوق. دەمەك، مۇندايدا قولداناتىن باسقا تەحنيكالىق شارالار دا بار عوي. ءبىراق ولاردى تەك مينيسترلىك قانا شەشە الادى: جوعارى ورىننىڭ جاردەمىسىز ءبىز ەشتەڭە ىستەي المايمىز. جاردەم دەگەندە قانداي جاردەم؟ مىسالى، بۋ اگرەگاتىنىڭ سىزدەر ەگەر قولما - قول ەكى جىلجىمالى ءتۇرىن تاۋىپ بەرسەڭدەر، مىنە سوندا ءبىز سىناۋ قۇبىرلارىنان مۇنايدى وزەنشە اعىزار ەدىك. — جاندوس ءسال توقتاپ دەمىن العانداي بولدى، — جوق، مولقوجين جولداس، — دەدى ول قايتادان سويلەپ، — قولدا جوق تەحنيكانى قۇر ءسوز ەتۋ — بۇل قىلمىس. ودان ءىس ونبەيدى. وسى سەبەپتەن دە ءبىز قولدان كەلگەن شارامىزدى قولدانىپ جاتىرمىز.
— شارا! شارا! قانداي شارا؟ — دەدى مولقوجين داۋسىن كوتەرىپ. — شارا قولدانعان بولساڭدار فونتان قايدا؟ مۇناي نەگە اقپايدى؟
— مۇناي دا اعادى، فونتان دا بولادى، — دەدى سالماقپەن جاندوس، سوسىن جۇرتقا قاراڭ — قانە، جولداستار، بوسقا تۇرمايىق، جۇمىستارىڭا بارىڭدار،—دەدى، — مولقوجين جولداس شارشاپ كەلگەن شىعار، ازىراق دەمىن السىن.
جالەل كوپتەن بەرى مولقوجينمەن وڭاشا سويلەسكىسى كەلىپ جۇرگەن. ونداعىسى ەردەننىڭ قانداي ادام ەكەنىن ءبىلۋ ەدى. عىلىم كانديداتى، كوپتەن ۇلكەن قىزمەتتەردە جۇرگەن ادام، ءبىراق وزگەگە قويار ورىنسىز تالاپتارىنا قاراعاندا، ونى ءتۇسىنۋ شىنىندا جالەلگە قيىن تيگەن. ۇنەمى ىلعي بىلەرى: «جوسپار! جوسپار!» وزگە جۇرت اسىق ويناپ جۇرگەندەي! مۇنداي كوزقاراستىڭ ار جاعىندا نە جاتىر؟ تەك جۇمىستى ويلاعان پاتريوتتىق پا؟ الدە ىسكە بەرىلگەن قىزبا مىنەزدىك پە؟ الدە وسىلاي ەتسەم جۇرت كوزىندە تەگەۋرىندى قىزمەتكەر بوپ كورىنەمىن دەي مە؟ ال ىستەپ جۇرگەن جۇمىسىنا قاراساڭ، ءبارى سۋ بەتىنە قالقىعان جاپىراقتارداي جەڭىل جاتىر. ەش تەرەڭدىگى جوق.
ال شىنىن ايتساڭ، جالەلگە ەردەن ءوز كەزەڭى تۋدىرعان جاڭا بيۋروكراتتىق كەيىپكەر بوپ كورىنگەن. سول سەبەپتەن دە گەولوگ ونىڭ تامىرىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، قانداي ادام ەكەنىن بىلگىسى كەلگەن. گەولوگتىڭ بۇيتۋىنە تاعى ءبىر سەبەبى بار ەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءتۇبى جاندوس ەكەۋمىزگە ءبىر پالە كەلسە، وسى كىسىدەن كەلەر - اۋ دەپ، ول كۇنى بۇرىن وزىنەن ءوزى سەزىكتەنە بەرگەن. نەگە سەزىكتەنەدى؟ بۇنداي وي نەدەن تۋدى؟ ونى ءوزى دە تۇسىنبەيدى. جازدىڭ قانداي بولارىن كۇنى بۇرىن اڭعاراتىن بىتپىلدىقتاي، كوڭىل شىركىن تەك ەردەننەن كۇدىكتەنە تۇسكەن.
جالەل ءوستىپ جۇرگەنىندە، ونىڭ ۇيىنە مولقوجيننىڭ ءوزى كەلدى.
كەشكە تامانعى مەزگىل ەدى. گەولوگ الىستاعى ءجۇرىپ جاتقان سكۆاجينالارعا بارىپ قايتقان. الماتىلىق دارەجەلى قوناقتىڭ ۇيلەرىنە ءوزى كەلگەنىنە كەمپىر - شال دا قۋانىپ قالدى. ەتىن اسىپ، شايىن قۇيدى. جاتسا، سىرقىراعان بۋىندارىنا شيفاسى بار دەگەننەن كەيىن، بەستىباي كۇزدەن بەرى ساقتاپ جۇرگەن جارتى بوتەلكە ءسپيرتىن دە ساندىقتان الىپ، سۋ قوسىپ، داستارقانىنا اكەلدى.
ماڭعىستاۋ جايىن شاي ىشكەلى اڭگىمە ەتىپ وتىرعان ەردەن جالەل كۇتكەن ءسوزدى كەنەت ءوزى باستاپ كەتتى.
— ادام قىزىق جارالعان، — دەدى ول كەسەسىن داستارقانعا قايتا قويىپ. — ماقتاعاندى جاقسى كورۋى وڭاي. ال جامانداعاندى ۇناتۋى قيىن.
جالەل ەردەننىڭ ءسوزىن ءىلىپ الا جونەلدى.
— بارىنەن قيىنى — ادام ءوز قاسيەتىن، جاقسىلىعىن، جاماندىعىن مويىنداي ءبىلۋى. ەگەر كىسى ءوزىنىڭ قانداي ەكەنىن ۇعىپ، سونىسىنا قاراي كەمشىلىگىن جويۋعا تىرىسسا، دۇنيەدە بىردە - ءبىر جامان ادام بولماس ەدى.
«سونداعى جامان ادامىڭ مەنمىن عوي»، — دەدى ەردەن ىشىنەن. سويتسە دە:
— دۇرىس ايتاسىڭ. — ول كەسەسىن قايتا الدى. — ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي ەمەس قوي.
— جاقسىلىقتى تۇسىنۋدە جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي بولۋى كەرەك.
— سەن سولاي ويلايسىڭ با؟ ادامنىڭ قارا باسىنىڭ قامى دەگەن بار ەمەس پە؟ بۇل — ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ ەڭ نەگىزگى تەتىگى... مىسالى، سوعىستى الايىق. اركىم - اق «سوعىستا مەن ولمەيمىن، بوتەن ولەدى» دەپ سەنەدى، ەگەر ءوزىنىڭ ولەتىنىن بىلسە، ول سوعىسقا بارماس ەدى. جۇرتتىڭ ءبارى سويتسە، ارينە، سوعىس تا بولماس ەدى. جوق، ءويتۋدىڭ ورنىنا جۇرت سوعىستان باس تارتپايدى، ويتكەنى ءوزى ەمەس، باسقا ولەدى دەپ ويلايدى. بۇل نە؟ بۇكىل ادام بالاسىنىڭ تاعدىرىنا كىسىنىڭ تەك ءوز باسىنىڭ قامى تۇرعىسىنان قاراۋى ەمەس پە؟ ءيا، سولاي. جوق، جالەل، ادامدى العا ۇمتىلدىراتىن دا، ءومىر ءۇشىن كۇرەستىرەتىن دە، تالاستىراتىن دا ەڭ الدىمەنەن ءوز تىلەگى، ءوز ارمانى.
«راسىمەنەن وسىلاي ويلايسىڭ با؟» دەگەندەي جالەل ەردەنگە تاڭدانا قارادى. «مىنە، سەن قانداي ادام ەدىڭ. مۇنداي فيلوسوفيامەن ادامزات قامىن ويلاپ تا جارىلقاماسسىڭ، جوق، سەن ادامزات قامىن ويلايدى دەپ ماعان كىم ايتتى؟ ەشكىم دە ايتقان جوق...»
— ەگەر جۇرتتىڭ ءبارى ءسىز ايتقانداي دۇنيەگە تەك ءوز تۇرعىسىنان عانا قارايتىن بولسا، وندا قوعام قالاي وركەندەي الادى؟ — دەدى جالەل. — جوق، ەردەن، مەن سەنىڭ بۇل فيلوسوفياڭا قوسىلا المايمىن.
— ارينە، قوسىلا المايسىڭ!—دەدى كۇلىپ ەردەن. — ويتكەنى سەن پاتريوتسىڭ. ءوزىڭ ءۇشىن ەمەس، حالقىڭ ءۇشىن قىزمەت ىستەيسىڭ. مەن دە سوندايمىن. ءبىراق ەكەۋمىزدىڭ وزگەدەن ءبىر ايىرماشىلىعىمىز بار. بوتەندەر ەڭ الدىمەنەن ءوز باسىنىڭ قامىن ويلايتىنىن اشىق ايتا السا، ءبىز ونداي ويىمىزدى جاسىرا بىلەمىز.
جالەل اشۋدان قىزارىپ كەتتى.
— مۇمكىن، ءسىز سونداي شىعارسىز. مەن ەشتەڭە جاسىرعام جوق، جاسىرعىم دا كەلمەيدى.
— قويشى!
بالاسى مەن قوناعىنىڭ ءسوزى بەستىبايعا ۇناعان جوق. «وسى يتتەر ۇرسىسىپ قالماسا نەتسىن» دەپ ول قاۋىپتەنە ەكەۋىنە كەزەك - كەزەك قارادى.
ءبىراق بۇل ەكەۋى ۇرسىسۋدان اۋلاق ەدى.
— سەن عوي، مەنىڭ سوزىمە قاراپ، ەردەن مولقوجين دەگەن قارا باسىنىڭ قامىن جەپ جۇرگەن بىرەۋ دەپ ويلاپ قالارسىڭ، — دەدى كۇلىپ مولقوجين. — ولاي ويلار بولساڭ، قاتەلەسەسىڭ. مەن بۇلاي دەسەم، قوعام ىسىندە ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ قانداي ورنى بار ەكەنىن ەسىڭە سالىپ جاتقانىم عوي. ال ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن مايداندا بولعان ءبىر وقيعانى ايتىپ بەرەيىن.
— ايتىڭىز...
— لىچكوۆ ستانسياسىندا ءبىر پولكتىڭ بۇكىل سولدات، كومانديرلەرىن ساپقا قويىپ ديۆيزيا باستىعى جارلىق وقيدى. پولك وسىنىڭ الدىندا عانا قىرعىن ۇرىستا بولىپ، رەزەرۆكە شىققان. ديۆيزيا كومانديرى ءبىر جىگىتتىڭ فاميلياسىن اتادى. جىگىت العا شىقتى.
— اسا ىستەگەن ەرلىگى ءۇشىن بالەنشەنى قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتايمىن، — دەدى ديۆيزيا كوماندير! — لەيتەنانت، وردەنىن كەۋدەسىنە تاعىڭىز!
ءبىراق ناگرادتالعان جىگىت:
— جولداس كوماندير، بۇل وردەندى مەن المايمىن،— دەدى.
— نەگە؟ — دەدى تاڭ قالعان كوماندير.
— بۇل ۇرىستا مەن ەش ەرلىك كورسەتكەنىم جوق. ەرلىك كورسەتكەن جىگىتتەردىڭ بىرەۋىنىڭ وردەنىن كەۋدەمە تاعۋ ماعان ۇيات. ودان دا ونى يەسىنە بەرىڭىز، — دەدى. ارينە، وعان وردەن بەرىلگەن جوق. ال بىلگىڭ كەلسە، سول جىگىت مەن ەدىم.
جالەل ەردەننىڭ سوعىسقا قاتىناسقانىن جانە ەش ناگراداسىنىڭ جوق ەكەنىن بۇرىن دا ەستىگەن. «وسىنداي ادامنىڭ تەك قارا باسى ءۇشىن قىزمەت ىستەۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس. سوندا مەنىكى نە؟ ءسىرا، ەردەن جايىندا قاتەلەسىپ جۇرگەن ءتارىزدىمىن عوي...»
— مەن سەندەردەن جوسپاردىڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتسەم، ءوز باسىم ءۇشىن، نە بولماسا جوعارعى جاقتان ءبىر جاقسى ءسوز ەستيىن، نە ءبىر وردەن الايىن دەپ جۇرگەن جوقپىن. سەندەردەن جوسپاردى تالاپ ەتۋ — مەنىڭ مىندەتىم. مەن تەك سول مىندەتىمدى ادال ورىنداعىم كەلەدى. قۇس جەتكەن جەرىنە قونادى. مۇمكىن مەنىڭ دە جەتكەن جەرىم سول شىعار... وعان رەنجۋگە بولا ما؟
— ارينە عوي.
جالەل ءۇن - ءتۇنسىز وتىر. راسىندا دا، ەردەن جايىندا قاتەلەسكەن ءتارىزدى.
— ال مەنىڭ ساعان نەگە كەلگەنىمدى بىلەسىڭ بە؟ — دەدى ەردەن سالدەن كەيىن.
— جوق.
— بىلمەسەڭ ايتايىن. ءبىز سەنى وزەككە باستىق ەتپەك ەدىك.
— جاندوستى قايدا قوياسىڭدار؟ — دەدى جالەل جۇلىپ العانداي.
— وعان دا بىردەمە تابىلار. — ەردەننىڭ داۋسىنان جالەلدىڭ قۇلاعىنا جات ءبىر جاعىمسىز ءۇن ەستىلگەندەي بولدى. — وزەكتەي الىپتى باسقارۋ وعان كۇننەن كۇنگە قيىنعا سوعۋى ءسوزسىز... وتان سوعىسى كىمنىڭ دەنساۋلىعىن قۇرتىپ كەتپەگەن.
— ونى بوساتۋ دۇرىس ەمەس. جوق، مەن بولمايمىن.
— نەگە؟
— جاندوس وزەكتەگى بارلاۋ ەكسپەديسياسىن ءوزى قۇرعان. ەندى ءوزى باستاعان ءىستى ءوزى اياقتاۋى كەرەك. ەگەر ديحان كوكتەمدە ەگىنىن ەگىپ، جاز بويى ونى كۇتىپ، ال كۇز كەلە، پىسكەن شاعىندا ورۋعا قاتىناسا الماسا قيانات قوي. بۇل دا سونداي جاعداي.
— وندا ءوزىڭ بىلەسىڭ. بىزگە باسقا ادام ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى.
— جوق، سىزدەر ەشكىمدى دە ىزدەمەيسىزدەر!—دەدى كەنەت جالەل قىزۋلانا قالىپ. — ىزدەتكىزدىرمەيمىز دە! بۇنداي ويىڭىزدان باس تارتپاساڭىز، ءبىز بۇكىل كوممۋنيستەر بولىپ قارسى شىعامىز.
— بۇقا مەنىڭ ويىم ەمەس قوي.
— كىمنىڭ ويى بولسا دا!
— جارايدى، جاندوسقا تيمەي - اق قويايىق، — دەدى ەردەن الگى سوزىنەن تەز قايتىپ — جوعارعى جاققا دا تۇسىندىرەرمىن.
ارينە، جاندوسقا ەشكىم دە تيگەن جوق. ءبىراق جالەل سول كۇنگى اڭگىمەدەن ەردەننىڭ جاندوستى جەك كورەتىنىنە كوزى جەتتى. نەگە؟ جالەل ونى بىلمەدى. جانە ەردەن وزىنە: «وزەككە باستىق سەن بول»، — دەگەندە، جالەلدى وسىلاي ءوز جاعىنا تارتىپ، جاندوسقا قارسى قويماق بولعانىن جالەل ارتىنان ۇقتى.
ءىى
ماڭعىستاۋ قىسى ەندى ءبىرجولاتا ءتۇستى. بوران اپتالاپ قاسقىرداي ۇلىپ تۇرىپ الدى. ول تولاستاسا، تۇكىرىگىن جەرگە تۇسپەي قاتىپ ۇلگىرەتىن قاقاعان ايازى كەلدى؛ بەت باقتىرمايدى. قاراي قالساڭ، بەتىڭە جۇزدەگەن مۇزداي ينە قادالىپ جاتقانداي شىداي المايسىڭ. كۇننىڭ سۋىقتىعى سونداي، بۇرعىلاۋ مۇنارالارىنا تارتقان جەرگە كومىلگەن سۋ قۇبىرلارى مۇلدەم قاتىپ قالدى. سوعان قاراماي وزەك بارلاۋشىلارى ءبىر كۇن جۇمىستارىن توقتاتقان جوق. سۋىقتان جۇرمەي قويعان موتورلاردى وتپەن جىلىتىپ، قايتا - قايتا ەڭبەك مايدانىنا شىقتى.
حالەل سكۆاجيناسىنىڭ دا جۇمىسى بىركەلكى، دۇرىس ءجۇرىپ جاتتى. بۇرعى شەبەرىنىڭ كوڭىلى تەك ءبىر نارسەگە الاڭ ەدى. ول تانا مەن جالەل جايى بولاتىن.
ءىنىسىنىڭ تانانى جاقسى كورەتىنىنە بۇرعىلاۋشىنىڭ كوزى ابدەن جەتكەن. سۇيگەنىنەن ايىرىلعالى جالەلدىڭ سالى سۋعا كەتىپ جۇدەپ كەتكەن. بۇل، ارينە، عاشىقتىقتىڭ قايعىسى. راس، سول قايعىنى ۇمىتقىسى كەپ جالەل جۇمىسىنا بۇرىنعىسىنان دا بەرىلە تۇسكەن. سونىڭ سالدارى عوي، باس گەولوگتىڭ مىندەتىنە جاتپايتىن ىستەرگە دە بوراندى كۇندەرى جانىن سالا كىرىسىپ ءجۇردى. «مەن باس گەولوگپىن، مەنىڭ شارۋام—جەر استىنىڭ قاي تۇسىندا مۇناي بار، سونى سەندەرگە ءبىلىپ بەرۋ» دەپ سىلتاۋ ايتىپ، ءبىر ساعات بوس وتىرمادى. ءقاۋىپتى، قيىن جۇمىستاردىڭ باسى - قاسىندا بولدى. جاندوس، الەكسەەنكولاردان قالىسپادى. ارينە، سوۆەت ينجەنەرىنىڭ ءوز بورىشىنا بۇلاي قاراۋى تاڭ قالارلىق ءىس ەمەس. ءبىراق ادامنىڭ ءومىرى تەك جۇمىستان، مۇناي شىعارۋدان عانا تۇرمايدى عوي. ءار نارسەنىڭ ءوزىنىڭ ورنى بار. تەك جۇمىس عaنa ءومىر ەمەس، ماحاببات تا ءومىر. سونىڭ ءبارى ويلاعانداي بولسا عانا كىسى ءوزىن باقىتتىمىن دەيدى. ال ءبىر جاعى كۇيرەپ جاتسا، كىم ءوزىن باقىتتى سانار؟ وندايدا ادام ءوزىن بىرەۋ پوەزدان ايدالاعا ءتۇسىرىپ كەتكەندەي سەزىنەدى. ارينە، جالەلدىڭ جۇرەگى تەمىردەن جاراتىلعان ەمەس. سوندىقتان ونىڭ كۇيىنۋى دە، جۇدەۋى دە زاڭدى. سول سەبەپتەن دە، وعان بۇگىنگى ءومىرى كەيىن كەتكەندەي. بارلىق جان سەزىمى ءولىپ قالعانداي.
ءيا، ول قايعىسىن تەز مەزگىلدە ۇمىتار ەمەس. مۇنداي قايعىنى ۇمىتۋ اقىلعا سىيا ما؟ سىيمايدى! ونىڭ ۇستىنە، تاناداي بوتەن قىزدى جالەل ەكىنشى رەت سۇيە الار ما؟ سۇيە الماسا قايتەدى؟ ماحاببات دەگەن ادامنىڭ شىن قىزىعى، قۋانىشى ەمەس پە؟ سول ماحابباتتان ايىرىلسا، جالەلدىڭ قالعان ءومىرى ماعىنالى، باقىتتى بولار ما؟ بولماسا كەرەك-تى.
ارينە، تەك بۇرعىلاۋدى عانا ءبىلىپ، ۇنەمى ماي - ماي بوپ، اۋىر جۇمىسقا عانا ادەتتەنگەن حالەلدەن ەشكىم دە مۇنداي تولقۋدى، ماحابباتقا وسىنداي ءمان بەرۋدى كۇتكەن ەمەس - ءتى. ءبىراق حالەل قۇر عانا ايگىلى مۇنايشى، جۇمىسشى ەمەس قوي، ول — ادام. ادام بولعاندا، نازىك سەزىمدى، اقىن جاندى ادام. تابيعاتى سولاي جارالعان. وزىڭە بىتكەن قاسيەتىڭ ءارقاشاندا وزىڭمەن بىرگە بولادى. حالەل دە ءوزىنىڭ جانىمەنەن، قانىمەنەن بىرگە بىتكەن قاسيەتتەرىنەن ايىرىلا المادى. سول سەبەپتەن دە جالەلدىڭ ماحابباتىنا اياي قارادى.
حالەلگە تاعى ءبىر باتقان جاعداي سارىمەن بايلانىستى ەدى. جاراتىلىسى قانشا مىقتى بولعانمەن، الاڭ - الەشا ەكى اي جاتىپ، دۇنيە سالعان. ونىڭ ولىمىنە سارى جاۋاپتى ەكەنى بەلگىلى. ەندى سوتتالۋعا ءتيىستى. سارىنىڭ ءوزى دە ولتىرگەنىن موينىنا الىپ وتىر. تەك «سىرعاۋىلمەن قاتتى ءبىر سوققانىمنان كەيىن، ءوشىم قايتقانداي بولدى، ونى ولتىرەيىن دەگەن جوق ەدىم، وزىمە جابىسقان سوڭ، امال جوق، سىرعاۋىلدىڭ سىنىعىمەن باسىنان ۇردىم. ەگەر مەن ونى ولتىرمەگەندە، ول مەنى ولتىرەتىن ەدى»، — دەيدى... ءبىراق بۇعان كىم سەنەدى، جانىندا تۇرعان كىسى جوق، ءولىمنىڭ اتى ءولىم، جاۋاپ بەرۋى كەرەك. ارينە، سارىعا وسىنشاما جۇرتتان بوتەن جانى اشىپ كۇيىنە قالاتىن حالەلدىڭ سەبەبى جوق ءتارىزدى. ءوزى دە جات، قىلىعى دا جات. «كەشە كەدەيلەردىڭ سۇلىكتەي قانىن سورعان بايدىڭ جاعىندا بولعان ادام. كىسى ولتىرسە ءوزى جاۋاپ بەرسىن. قولدان ىستەگەنىن موينىمەن كوتەرسىن» دەپ حالەلدىڭ بۇل ىسكە كىرىسپەۋى دە كەشىرىمدى. ءبىراق ادامگەرشىلىك دەگەن بار ەمەس پە؟ سارىنىڭ مۇنداي قىلمىسقا نەگە بارعانىن بۇل بىلەدى عوي. سارىنىڭ قىزىنا الاڭ - الەشانىڭ ىستەگەن قياناتىن كوزىمەن كوردى عوي. بوتەنگە ايتۋعا قورلانعان اكەنىڭ جانىن جەگەن نامىسىن قايتاراتىن بوتەن قانداي جولى بار ەدى؟ راس، بۇلاي ءوش الۋ ايۋاندىق... ءبىراق... ءبىراق... ءوزىڭ بولساڭ نە ىستەر ەدىڭ؟ مۇمكىن اشۋىڭدى اقىلعا جەڭگىزدىرەر مە ەدىڭ، قايتەر ەدىڭ؟ ال ونداي ۇستامدىلىق ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرە مە؟ مۇمكىن، قورلىققا سەن شىدارسىڭ، ال سارى شىداي المادى، قايتەسىڭ؟ ولتىرەسىڭ بە؟ نامىس دەگەن دە ءبىر قيانات سەزىم عوي، اكە تۇگىل، مۇنداي جاعدايدا بوتەننىڭ دە ونىڭ دەگەنىنە كونبەۋى قيىن. سارىنىڭ قىلمىسقا بارعانىن قانشا دۇرىس كورمەگەنمەن حالەل، قىزىنىڭ ارىن، نامىسىن كارى شالدىڭ وسىلاي قورعاعانىنا ىشتەي، ءبىر رەتتە، ريزا دا بولىپ قالعان. كارى ادامنىڭ مۇنداي قىلمىسقا بارۋىندا جاۋىزدىقتان، قانىشەرلىكتەن گورى، ۇلكەن ادامدىق سەزىم جاتىر دەپ ويلاعان. بالا ءۇشىن، ونىڭ بىلعانعان ارى ءۇشىن مۇنداي نامىسقا شابۋ، تورىنەن كورى جاقىن شال ادام تۇگىل، كوڭىلىنىڭ وتى سونبەگەن جاس كىسىنىڭ دە قولىنان كەلە بەرمەيدى. وسىنداي شالدى سوتتاتىپ جىبەرۋ ادىلەتتىككە جاتا ما؟ جوق، جاتپايدى! جاتپايدى! جاتپايدى! جانە ولتىرگەن ادامى قانداي ادام؟ ابدەن كىسى بولۋدان قالعان، حايۋانمەن تەڭ ءبىر قانىشەر. بۇندايدى ءولتىرۋدىڭ ءوزى ءبىر ساۋاپ ەمەس پە؟ ارينە، ساۋاپ... تەك تاناعا ىستەگەن قياناتى ءۇشىن ونى اتىپ تاستاسا حالەل ادال ۇكىم دەر ەدى. اتتەڭ نە كەرەك، ويتۋگە بولمادى. اقىرىندا ءبىر شالدىڭ قولىنان جازاسىن الدى.
سارىعا قانداي ۇكىم بولماق؟ ارينە، سوت ونى اقتامايدى. كىسى ءولتىرىپ وتىر. جانە قالاي ءولتىرىپ وتىر دەسەڭدەرشى! كۇنى بۇرىن، ءبىر ايدان استام دايىندالىپ ادەيى ءولتىرىپ وتىر! الاڭ - الەشا قانداي بۇزىق بولعانمەن، ادام دەگەن اتى بار عوي، زاڭ ونى مۇنداي جازادان قورعايدى. قورعاۋعا ءتيىستى. ويتكەنى سارى ءتارىزدى بىرەۋدە كەتكەن ءوشىن اركىم ءوز بەتىمەن الا بەرسە نە بولادى؟ وندا كۇشى جەتكەن ءبىرىن - ءبىرى ءولتىرىپ، ادام اڭعا اينالىپ كەتەر ەدى. ارينە سوتتان ەشكىم سارىنى الىپ قالا المايدى. ءبىراق قانداي جازا قولدانىلادى؟ كىسىنى ادەيىلەپ ولتىرگەنى ءۇشىن زاڭ ونداي ادامعا ءولىم جازاسىن بەرۋگە ءتيىستى دەدى عوي، كەشە مۇنى زاڭمەن تانىستىرعان ادۆوكات. سوندا الاڭ - الەشا سەكىلدى قانىپەزەردى ولتىرگەنى ءۇشىن سارى ولۋگە ءتيىستى مە؟ جوق، بۇل تىم اۋىر ۇكىم..
سارىعا ايتىلاتىن ۇكىم جايىندا حالەلدىڭ قينالاتىن تاعى ءبىر سەبەبى بار. ول — وسى جاقىندا بولاتىن سوتقا زاسەداتەل ەتىپ بەلگىلەنگەن - ءدى. ۇكىم شىعاراتىن ءۇش داۋىستىڭ ءبىرى وزىنىكى. الاڭ - الەشانىڭ قىلىعىنان باستاپ، جالەلدىڭ سۇيگەن قىزىنان ايىرىلعان سەبەبىنە دەيىن بىلەتىن حالەل بۇل ءىستى تەك زاڭ تۇرعىسىنان عانا قاراي المادى. وعان ءوزىنىڭ ىشكى داۋسى كونبەدى. ءبىر رەت سوتقا كەڭەسشى بولۋدان باس تارتقىسى دا كەلدى. باقىتسىزدىققا ىلىگىپ وتىرعان ادامنىڭ ءبىرى جالەل — ءوزىنىڭ تۋعان ءىنىسى، ال ونى سول باقىتسىزدىققا دۋشار ەتكەن ادام — الاڭ - الەشا. ال سونداي بۇزىقتى ولتىرگەن— سارى. حالەل ءىنىسى ءۇشىن وسى سارىنى جاقتاپ شىعۋى مۇمكىن عوي. وسىنى دالەل ەتىپ ول سوتقا قاتىسپاۋىنا بولاتىن. بۇنىسى جانە دالەلدى دە ەدى. ءبىراق وعان بارمادى. ءوزىنىڭ پىكىرىن ايتپاي، تىعىلىپ قالۋعا ارى جىبەرمەدى. بارلىق جاعدايدى كوزى جەتە تۇرىپ، ۇكىم ايتۋدان تايسالۋ ادىلەتتىكتەن باس تارتۋ دەپ سانادى. قانداي قيىن بولسا دا ءارقاشاندا شىندىققا كوشۋ، سول شىندىق ءۇشىن ءوزىنىڭ پىكىرىن قورىقپاي ايتۋ — وسىناۋ قاراپايىم جۇمىسشىنىڭ جانىنا بىتكەن قاسيەتىنىڭ ءبىرى ەدى.
سارى، ارينە، ءولىپ كەتۋگە بار، ءبىراق الاڭ - الەشانى نەگە ولتىرگەنىن سوتقا ايتپايدى. ال بۇل قىلىعى، شىندىقتى جاسىرىپ قالعانى، سوت الدىندا ونىڭ كۇناسىن اۋىرلاتا تۇسەدى. سوندىقتان دا وعان قاتتى ۇكىم شىعۋى مۇمكىن. ال ءوزىنىڭ مىندەتى، بۇل سۇمدىقتىڭ بار سىرىن بىلەتىندىكتەن، سارىنىڭ جازاسىن جەڭىلدەتۋ. ءبىراق قالاي جەڭىلدەتەدى؟ قالاي؟
حالەل ويلاپ - ويلاپ، بۇل ءىستى قاراۋعا اۋداننان ادەيى كەلگەن، كوشپەلى سوتتىڭ پرەدسەداتەلىمەن اشىق سويلەسپەكشى بولدى.
سوت پرەدسەداتەلى ورتا جاستاعى، كوگىلدىر ويلى كوزدى ورىس ايەلى ەدى. حالەل ەسىك قاققاندا، سارىنىڭ ىسىمەنەن ابدەن تانىسىپ بولىپ، ول قىزىل بۇرىشتا، زىلدەي ستولدىڭ جانىندا ۇلكەن ويدا وتىر ەكەن. سوت ەرتەڭ وسى ۇيدە بولماق. حالەل ءوزىن تانىستىرعاننان كەيىن:
— بۇل ءبىر ءبىزدىڭ دالامىزدا بۇرىندى - سوڭدى بولماعان وقيعا، — دەدى.
ايەلگە سوت مۇشەسى — بارلاۋشى مۇنايشىنىڭ كۇنى بۇرىن كەپ تانىسقانى ۇناپ قالدى.
— ءيا، — دەدى ول، — جەتپىستەگى ادامنىڭ ادەيى بىرەۋدى ولتىرەم دەپ دايىندالۋى، اسىرەسە، تاڭ قالارلىق ءىس... بۇنىڭ تۇبىندە ءبىر تەرەڭ سىر جاتقان ءتارىزدى. تەرگەۋدە ءبىراق ايتىلماعان. شالدان تەرگەۋشى بىرنەشە رەت سۇراسا دا، جاۋاپ بەرمەپتى. «ولتىرگىم كەلدى، سوسىن ءولتىردىم» دەي بەرىپتى. كوپ ءتۇيىن وسىندا جاتىر...
حالەل ءسال قوزعالدى دا:
— شالدىڭ مۇنداي قىلمىسقا نەگە بارعانىن بىلسەڭىز، جازاسىن جەڭىلدەتۋگە بولادى دەپ ويلايسىز با؟
— بۇل الاڭ - الەشا ارەكەتىمەن بايلانىستى. ەگەر ول شالدى ولتىرگىسى كەلىپ جۇرگەن بولسا...
— جوق، ول ودان دا زور قيانات ىستەسە شە؟
— ءسىز بىردەمەنى بىلەتىن ءتارىزدىسىز عوي، — ايەل بۇرعىشىعا ويلانا قارادى... — ايتىڭىز، ايتىڭىز. ۇكىم دۇرىس بولۋ ءۇشىن مۇنداي ءىستىڭ ەگجەي - تەگجەيىنە دەيىن ءبىلىپ العان ءجون.
حالەل تانا مەن جالەلدىڭ اراسىنداعى ماحابباتتان باستاپ، ءوز كوزىمەن كورگەن الاڭ -الەشانىڭ قىلمىسىن، سودان تانانىڭ قورلانىپ وزەكتەن كەتىپ قالعانىن، بۇل وقيعانى حالەلدەن ەشكىمگە دە، اسىرەسە جالەلگە دە ايتپاۋىن وتىنگەنىن، تەگىس ايتىپ كەلىپ:
— وسى سالماقتىڭ ءتۇيىنى شالعا كەلىپ تىرەلگەن عوي، — دەدى. — سوتقا بەرۋگە قىزىنىڭ ابىرويى توگىلەدى دەپ قورىققان، ال ۇندەمەي قالۋعا ءداتى شىداماعان... نامىسقور اكە قىزىن قورعاماق بولعان. ءبىراق جەتپىستەگى شال قالاي قورعايدى؟ ءسىز الاڭ - الەشانى كورگەن جوقسىز، ادام بالاسىنىڭ ءبىر الۋانى. وشتەسكەن شال ونى ولتىرمەي تىنىشتىق تابا المايتىنىن بىلگەننەن سوڭ، كۇنى بۇرىن دايىندالعان. ايتسە دە، بەتپە - بەت كەلىپ، سوناۋ سىرعاۋىلمەن العاشقى مىقتاپ ءبىر ۇرعاننان كەيىن «كەگىم الىندى» دەپ بۇرىنعى ويىنان قايتقان. ءبىراق الاڭ - الەشا ونى تاعى ۇرۋعا ءماجبۇر ەتكەن.
— ءسىز شالدىڭ سول سوزىنە سەنەسىز بە؟
— سەنەمىن.
— نەگە سەنەسىز؟
— بىلمەيمىن. ءبىراق وقيعانىڭ سولاي بولعانىنا كۇمانىم جوق. سولاي بولدى دەپ جۇرەگىم ايتادى.
— ءيا، جۇرەك دەگەن كەيدە ءادىل...
ايەل ءۇن - ءتۇنسىز ۇزاق ويلانىپ قالدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ:
— بۇل ءىستىڭ تۇبىندە ءبىر ۇلكەن تراگەديا جاتىر - اۋ دەپ ءوزىم دە ويلاپ ەدىم، — دەدى، — سولاي بولىپ شىقتى. بۇنداي جاعدايدا شالدى بالەن جىلعا سوتتاپ جىبەرۋدە قيىن. كىسى ولتىرگەنى قىلمىس بولعانمەن، ءبىز دە ادامبىز عوي... كەيدە مەن ءوزىمدى قىلمىستىنىڭ ورنىنا قويىپ «ءوزىڭ بولساڭ نە ىستەر ەدىڭ؟» دەگەن سۇراق قويام. ارينە، ءوز باسىڭنان ءوتىپ، جانىڭ اۋىرماعان ىسكە جاۋاپ بەرۋ قيىن... «التىن ءتىس قانشا قىمبات بولعانمەن، وزىڭدىكى ەمەس قوي»، — دەگەندەيىن، جانىڭ قانشا اشىپ تۇرسا دا، ءىس ءوز باسىڭنان وتپەگەنى سەزىلىپ تۇرادى... مۇندايدا ۇكىم شىعارۋ وتە اۋىر. مىنا قىلمىس تا سونداي ءتارىزدى. شالدى سوتتاۋ ءۇشىن، كوپ ويلانعانىڭىز ءجون...
— ارينە، مەن دە سىزگە سوندىقتان كۇنى بۇرىن كەلىپ وتىرمىن عوي.
— كەلگەنىڭىز ءتىپتى دۇرىس بولدى.
ايەلدىڭ اقىلدى سوزدەرى حالەلگە ۇناي ءتۇستى. سارى تۋرالى الىناتىن ۇكىمدە بالەندەي قاتە بولمايتىنىنا ول ەندى سەنە باستادى.
— ەگەر ءسىز كەلمەگەندە، — دەدى ايەل ءسوزىن قايتا جالعاپ. — مەن سارىنىڭ الاڭ - الەشاعا وشىگۋىن باسقاشا تۇسىنە جازداپ ەدىم... ىستە سارى ءبىر كەزدەردە الاڭ - الەشانىڭ اكەسىمەن جاقىن بولعانىن ءتىپتى الاڭ - الەشانى ءبىر رەت ولىمنەن قۇتقارۋعا جاردەمدەسكەنىن دە ايتىپتى... سوعان قاراپ، شالدىڭ وشىگۋى ەرتەدەن كەلە جاتقان ءبىر وقيعانىڭ سالدارى ما دەپ ويلاپ ەدىم... وندا، ارينە، قىلمىستىنىڭ تاعدىرى وزگەشە شەشىلەر ەدى. اكەسىنىڭ قياناتىن بالاسىنان الۋعا بولمايدى عوي. قاسىڭدى قانشا جەك كورگەنمەن، ونىڭ بالاسى ەكەن دەپ جازىقسىز جاندى ءولتىرۋ — ۇلكەن قىلمىس. ولتىرمەگەن كۇندە دە، ولتىرەم دەپ دايىندالۋدىڭ ءوزى دە كۇنا. ال بالانىڭ ءوزىنىڭ جازىعى بولسا... ءسىز ايتقانداي قىز اكەسىنىڭ نامىسىنا ءتيىپ قورلاپ تۇرسا—بۇل باسقا ماسەلە... ونىڭ ۇستىنە، ءوزىن قورعاۋ ءۇشىن شالدىڭ جىگىتتى ولتىرگەنىن ەسكە الساق... ءبىراق بۇل ىستە تاعى ءبىر جاعداي بار.
— قانداي جاعداي؟
— تاناعا الاڭ - الەشانىڭ ەتكەن قياناتىن كىم بىلەدى؟ سىزگە كۋا بولۋعا بولمايدى، ويتكەنى زاسەداتەلسىز...
— Meن سىزگە عانا ايتىپ تۇرمىن. سوت الدىندا شىعىپ سويلەمەيمىن. تاناعا بەرگەن ۋادەم بار.
— وندا قايتەمىز؟ ارينە، شال ادامدى مۇنداي كۇيگە جەتكىزگەنى سوت ۇكىمىنە ۇلكەن جاردەمىن تيگىزەر ەدى. ال ونسىز... جوق، سوت شەشىمى سەنىمدى بولۋ ءۇشىن، وعان ايعاقتى دەرەك كەرەك، — ايەل حالەلگە قارادى. شالدىڭ قىزى ءوزى ايتار؟ راس، وعان مۇنداي سۇمدىق ءىستى جۇرتقا ەستىرتۋ قيىن - اق بولار. ءبىراق اكەسىن سوتتاتپايمىن دەسە... مۇمكىن، الدىن الا ونىمەن ءوزىم جەكە سويلەسكەنىم دۇرىس شىعار؟ ايەل مەن ايەل ءتىل تابۋى قيىن ەمەس قوي؟ ءسىز قالاي كورەسىز؟
— ارينە، سويلەسكەنىڭىز ءجون، ءبىراق تانانى ءدال ءقازىر قايدان تاباسىز؟ ول بۇل ارادان كوشىپ كەتكەن.
— اكەسى سوتتالىپ جاتقاندا قانداي بالا شىداپ تۇرا الادى؟ بۇگىن وزەككە كەلگەن. باعانا سوتتىڭ قاشان بولاتىنىن سۇراپ كەتكەن.
— تانا وسىندا دەيسىز بە؟ بيشارا، امالى قالماعان عوي. ايتپەسە وزەككە كەلمەك تۇگىل، بۇ جاققا قاراۋعا دا بەتى شىداماس ەدى. باستا بۇل ارادان كەتكەنشە اسىققان، — حالەل كەنەت سوت پرەدسەداتەلىنە قارادى. — سويلەسىڭىز. مىندەتتى تۇردە سويلەسىڭىز. مۇمكىن، بولعان وقيعانى سىزدەن جاسىرماس.
ءۇش كۇننەن كەيىن سارىنىڭ سوتى بولدى. سوتتىڭ جابىق ماجىلىسىندە تانا ءوزىنىڭ الاڭ -الەشانىڭ قولىنا قالاي ءتۇسىپ قالعانىن، ابىرويىنىڭ قالاي توگىلگەنىن، بولعان وقيعانى تەك اكەسىنە عانا ايتقانىن، اكەسىنىڭ الاڭ - الەشانى ولتىرۋگە بەل بۋعانى سودان شىققانىن ايتىپ بەردى. بۇل بۇرىنعى ساندۋعاشتاي قۇلپىرعان ءاپ - ادەمى تانا ەمەس ەدى. ابدەن جۇدەگەن. قايعىدان با، الدە جۇمىسىنىڭ اۋىرلىعىنان با، حالەلگە ول مۇلدەم تاۋسىلىپ قالعانداي كورىندى. ءبىراق حالەل قىزعا ەش سۇراق بەرمەدى.
سوت اكە ارەكەتى قورلانۋدان تۋعانىن جانە الاڭ - الەشانى ولتىرۋدە، بۇزىقتىڭ ءوزى دە سەبەپكەر بولعانىن، سونداي - اق ايىپتى ادامنىڭ جاسى كەلىپ قالعانىن ەسكە الىپ، سارىنى ەكى جىلعا سوتتادى. ءبىراق جوعارعى سەبەپتەرمەن ساناسا كەلىپ، سوت بۇل مەرزىمدى سارى اباقتىعا جابىلماي وتكىزسىن، تەك ەگەر وسى كورسەتىلگەن مەرزىمنىڭ ىشىندە ايىپكەر باسقا ءبىر بوتەن قىلمىس ىستەر بولسا، مىنا ەكى جىل دا قوسىلىپ، بار مەرزىمىن اباقتىدا وتكىزەتىن بولسىن دەپ شەشتى.
قىزى ءۇشىن قىلمىس ىستەۋگە بەل بۋعان كارى كىسىنى اياعان سوتتىڭ ەكىنشى زاسەداتەلى سارىنى مۇلدەم بوساتىپ جىبەرۋىن سۇرادى. ءبىراق سوت مۇشەلەرىنىڭ داۋىستارى بولىنبەس ءۇشىن، ول ءوز ۇسىنىسىن قايتىپ الدى.
اكەسىن بوساتىپ العان تانا كەش ءتۇسىپ كەتىپ، سول كۇنى جۇرە الماي قالدى.
قىس قاتتى باستالعانمەن، ورتاسىنا تامان جۇمسارا تۇسكەن. بۇگىندە تاپ - تازا جۇمساق قار جاۋىپ الەم ءجۇزى كۇمىستەي اعارا قالعان. جەلسىز، بورانسىز جاۋعان قار سونشالىق قالىڭ ءبىتىپ، ساي مەن اڭعارلاردان اۋىر ماشينالار وپتىعىپ ازەر - ازەر ەتتى.
جالەل كۇنىمەن ماجىلىستە بولىپ، ۇيىنە شارشاپ قايتقان. سويتسە دە قىستىڭ تاماشا كەشىن پايدالانىپ، سەرۋەندەپ ازىراق اۋا جۇتۋعا پوسەلكەنىڭ سىرتىنا شىققان.
تانا كەتكەلى جالەلدىڭ جاپادان - جالعىز ايدالاعا قىدىرعانى وسى ەدى.
الەمدە ىشكى بەدەرى بىرىنە - ءبىرى ۇقساس اعاشتىڭ ەكى كەسىندىسى كەزدەسپەيدى. بۇل تابيعاتتىڭ ءبارى بىردەي ءبىر ۇلگىمەنەن جاراتىلۋىن جەك كورەتىنىن كورسەتەدى. سونداي - اق، ومىردە دە ىشكى سەزىمدەرى بىردەي بوپ ەكى ادام قاتار تۋمايدى. قايعى - قاسىرەتتى دە، قۋانىش - قىزىقتى دا اركىم ءار ءتۇرلى قابىلدايدى.
تانا كەتكەن كۇنى جالەل جانىن قويارعا جەر تاپپاعان سوڭ گۇلجامالدى دا جاقسى كورگەن، ءبىراق ودان ايىرىلعاندا ءوزىن مۇنداي باقىتسىز سەزىنگەن ەمەس. و دا جانىنا باتقان. ايتكەنمەن، گۇلجامالدىڭ سالىمگەرەيدىڭ دارەجەسىنە، اتىنا قىزىعۋى — بۇنىڭ نامىسىنا ءتيىپ، ونى تەزىرەك ەسىنەن شىعارۋعا تىرىسقان. ال، بۇل جولى؟ جوق، تانانىڭ قايعىسى وعان وزگەشە باتتى. ول ءوزىن ءتىپتى ءومىر بويى قايعىدا وتەتىندەي سەزىندى. راس، تانانىڭ دا قاسىرەتى، ونىڭ بوتەن ادامدى قالاۋىنان تۋدى عوي، بۇل جولى دا جالەل نامىسقا شابۋعا ءتيىستى ەدى، ءبىراق ويتە المادى. بۇل نەلىكتەن؟ الدە تانانى گۇلجامالدان ارتىق جاقسى كورگەندىگىنەن بە؟ الدە؟.. بۇل قاسىرەتتىڭ وڭمەنىنەن ۇرعانداي كەنەت كەلگەنىنەن بە؟ ال، گۇلجامالدىڭ قايعىسى مۇنداي بولعان جوق قوي، ونىڭ قۇبىلمالى مىنەزىمەن بايلانىستى ءتۇبى ودان ايىرىلاتىنىن جالەل سوڭعى كەزدە اڭعارا باستاعان ەمەس پە ەدى؟ ءسويتتى عوي. ءبىراق وندا مۇنى كۇتىپ تۇرعان ماڭعىستاۋى بار ەدى. تەزىرەك تۋعان جەرگە جەتىپ، سونىڭ بايلىعىن زەرتتەسەم دەگەن ارمان ماحاببات قايعىسىن جەڭىلدەتتى ەمەس پە. ال، ءقازىر شە؟ سول ارمان ورىندالىپ، جانە جاڭا ماحاببات تاۋىپ كوڭىلى ورنىعىپ قالعان جوق پا ەدى؟ ءسويتىپ جۇرگەنىندە مىنانداي كۇيگە ۇشىرادى. ەندى مىنە وعان دۇنيە قارا تۇنەكتەي كورىندى. راسىمەنەن بارلىق ارماننان ماحاببات كۇشتى بولعانى ما؟
ءبىر كىتاپتان «ءبىزدىڭ قۋانىشىمىز دا، قايعىمىز دا ايەلدەردەن» دەگەن ءسوزدى وقىعانى بار. راسىمەنەن دۇنيەنىڭ بار تەتىگى ايەلدەردە تۇرعانى ما؟ ءوزىنىڭ كۇيىنۋىنە، جۇدەۋىنە قاراعاندا سولاي ءتارىزدى عوي. ال، سوندا ءومىردىڭ بوتەن تىلەگىن، قىزىعىن قايدا قوياسىڭ؟ تانا ءجۇرىپ كەتكەن كەزدە ەمەس پە ەدى قارا سۋىقتىڭ باستالعانى. ارتىنان اق تۇتەك بورانعا اينالدى عوي سول سۋىق. وزەك كاسىپشىلىگىندە بارلاۋ جوسپارىن ورىنداي المايتىن ءقاۋپى تۋدى. ماحاببات كەسەلى سونشالىق كۇشتى بولسا، نەگە جالەل سول ساتتە قايعىسىنان باس كوتەرمەي بۇك ءتۇسىپ جاتىپ المادى؟ نەگە سۋعا باتىپ، وتقا كۇيمەدى؟ جوق، ول ويتكەن جوق، قايعىسىن دا، ماحابباتىن دا بىلاي تاستاپ، ەكى بىلەگىن سىبانىپ جىبەرىپ، جۇرتپەن بىرگە بۇ دا پارتيا، ۇكىمەت تاپسىرماسىن ورىنداۋعا كىرىسكەن. ءسويتتى. بۇل ماحابباتتان دا جوعارى، ماحابباتتى دا قۇربان ەتەرلىك ۇلكەن تىلەكتەردىڭ بار ەكەنىن كورسەتپەي مە؟
سونداي تىلەكتىڭ ءبىرى جالەل ءۇشىن وزەك ايماعىنان ۇلكەن مۇناي قورىن اشۋ ەمەس پە ەدى؟ ءيا، سولاي. ەندى سول تىلەكتى دالەلدەۋ ءۇشىن كۇردەلى جۇمىس ۇستىندە، ماحاببات دەپ سالى سۋعا كەتىپ، تاعى كۇيزەلۋگە ءتيىستى مە؟ جوق، كوڭىلى جارىمجان ادامنان ناتيجەلى جۇمىس شىقپايدى.
سوندا قالاي بولعانى، جان - ءتانىمدى اياماي جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن دەپ ءوزىن - ءوزى الداۋدا ما؟ جوق، جوق، جالەل ونداي جىگىت ەمەس. بۇل بورىشتىڭ ادامى. ماحاببات دەپ جۇرەگى مىڭ جەردەن كۇيسىن، جانسىن، ول ءوزىنىڭ اقىل - ويىن، جىگەر - قۋاتىن وعان قۇل ەتپەيدى. حالقىنىڭ الدىندا، ۇكىمەتىنىڭ الدىنداعى ءتيىستى ازاماتتىق مىندەتىن بۇلجىتپاي اتقارادى. پۋلەمەت دزوتىن كەۋدەسىمەن جاپقان سۇلتان بايماعامبەتوۆ، جانىپ بارا جاتقان سامولەتىن جاۋ شەبىنىڭ ۇستىنە قۇلاتقان نۇركەن ابدىروۆتەر دە وسى جالەلدەي جالعىز جۇرەكتى جاندار شىعار. ولار دا بىرەۋلەردى سۇيگەن شىعار. بىرەۋلەر ءۇشىن ولاردىڭ دا جاندارى وتتاي كۇيگەن شىعار. ءبىراق سوعان قاراماي، ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ولار دا شىبىن جاندارىن قۇربان ەتكەن جوق پا؟ سۇيگەنىم بار ەدى دەپ قورقىپ قالعان جوق. جوق، ارينە. بۇعان قاراعاندا ماحابباتتان دا اساتىن كۇشتەر بولعانى دا! ول قانداي كۇشتەر؟ جۇرەك، اقىل، سەزىم، داڭق، ابىروي دەگەندەردىڭ ءبارىن بىلاي قويعاندا، حالقىنىڭ، وتانىنىڭ الدىندا ادامنىڭ كادىمگى مىندەتى، بورىشى بار ەمەس پە؟ وسى بورىش، مىندەتتەر ماحابباتتان دا باسىم كۇشتەر. ادام ءوزىنىڭ جان سەزىمىنە وپاسىزدىق ىستەي العانمەن، ءوزىنىڭ بورىشىنا وپاسىزدىق ىستەۋگە ءتيىستى ەمەس. ال جالەل مىندەتىنە، بورىشىنا وپاسىزدىق ىستەمەك ەمەس. Miنe ءقازىر دە، وڭاشا كەلە جاتىپ ءالسىن - ءالسىن ەسىنە تۇسە بەرگەن تانانىڭ سۋرەتىن، بەينەسىن وزىنەن اۋلاق قۋىپ، بار ويىن ءالى دە شەشىلمەي جاتقان بولجامىنا اۋدارعىسى كەلەدى. ءبىراق ماحاببات دەگەن قىنابىندا جاتقان قىلىش ءتارىزدى سۋىرىپ الساڭ بولدى، الىپ تۇسۋگە دايىن، و دا جالەلدىڭ دەگەنىنە كونبەدى. قيالى بولجامىنان گورى تانانى كوز الدىنا قايتا - قايتا الىپ كەلە بەردى. اسىرەسە ونىڭ بوتا كوزى وزىنە جاۋدىراپ قاراپ تۇرعانداي كورىنەدى جالەلگە. ول كەنەت اۋىر كۇرسىندى. كوپ جىل بۇرىن وتكەن ءبىر وقيعا ەسىنە ءتۇستى.
بالا كەزى ەدى. كورشى ءۇيىنىڭ ءبىر كىشكەنتاي بوتاسى بولدى. بوتانىڭ ءجۇنى اپپاق، كوزى ءۇپ -ۇلكەن، مولدىرەگەن ءبىر كەرەمەت كوز ەدى. تانامەن العاشقى كەزدەسكەنىندە سول بوتانىڭ كوزىن كورگەندەي بولعان. قازاقتىڭ «بوتا كوز» دەگەن ءسوزى، وسىنداي ايەلدەردىڭ كوزىنەن الىنعان ەكەن - اۋ» دەپ ويلاعان جالەل. الگى بوتا ءبىر جىلدان كەيىن ەنەسىنەن ايىرىلعان. جەتىم كەزىندە جالەل ونى تاعى كورگەن. تاڭ قالعان. كەشەگى مولدىرەگەن كوزدە ءبىر وراسان قايعى تۇنىپ جاتىر ەكەن. جاس بالا بولسا دا جۇرەگىندە كەنەت اقىندىق سەزىم تۋىپ، بوتانى جالەل «قاسىرەت كوز» دەپ اتاعان. سول «قاسىرەت كوز» ءومىر بويى ونىڭ ەسىنەن شىقپاي قويعان. جاس بوتانىڭ العاشقى كورگەن مولدىرەگەن كوزىنەن جانى قانشا قۋانسا، ارتىنان ونىڭ قاسىرەتتى كوزىنەن سونشالىق اۋىرعان. سوندىقتان دا بولۋى كەرەك، تانانى العاشقى كورگەنىندە، ونىڭ دۇنيەگە قۋانا قاراعانىنان جۇرەگى تولقي ءتۇسىپ، ىشىنەن: «ءتاڭىر، بۇنىڭ كوزىن سونداعى بوتانىڭ كوزىندەي قاسىرەتكە تولتىرا كورمە!» دەپ ەرىكسىز تىلەگەن. ارينە، بۇنىڭ تىلەگى ورىندالعان جوق. ايرىلار كۇنى كەزدەسكەن تانانىڭ كوزى سۇيگەن جىگىتىنە قوسىلعالى بارا جاتقان باقىتتى قىزدىڭ كوزى ەمەس، باياعى جەتىم قالعان بوتانىڭ قاسىرەتتى كوزى ەدى. تانانى ويلاسا ەڭ الدىمەن وزىنە جىلارداي بوپ قاراپ تۇرعان ونىڭ سول قاسىرەتتى كوزى ەلەستەپ كەتەدى. قايدا بولسا دا سول «قاسىرەت كوز!» وياۋ جۇرسە دە، ۇيىقتاسا دا وزىنە جالىنعانداي بوپ قارايدى دا تۇرادى. بۇنىسى نەسى؟ سۇيگەنىنە قوسىلعالى جولعا شىققان باقىتتى ادام وسىلاي قارايتىن با ەدى؟ جوق، بۇل وتە باقىتسىز ادامنىڭ قاراسى. ال، از مەزگىلدىڭ اراسىندا وعان باقىتسىز بولا قالاتىنداي قانداي جاعداي تۋدى؟ نە بولدى؟ جوق. تانا «بوتەن ادامعا شىعامىن» دەگەنى ويلاپ تاپقان ءتاسىلى. مەنىڭ كوڭىلىم الاڭ بولماسىن دەگەنى. گاپ بوتەندە!..
ول ەندى ءوزىنىڭ ويىنا ابدەن سەنگەن. جاقىندا تانانى ىزدەپ بارىپ، تاعى سويلەسۋگە ۇيعارعان.
وسىنداي ويدا كەلە جاتقان جالەل قارلى توبەنى اينالا بەرىپ كەنەت توقتاي قالدى. ءدال قارسى الدىندا وزىنە موليە قاراپ تۇرعان تانانى كوردى. جوق، بۇل تانا ەمەس. باسىنداعى اق تۇيە ءجۇن ءشالىسى، ۇستىندەگى اپپاق ەتىن يلەگەن تەرى تونى، توقتاي قالعان ءتۇرى، تۇرىسى ءبارى ء-بارى بوتەن ادامدىكى. تەك كوزى، كوزى عانا تانانىكى. سول باياعى ومىرىندە ەسىنەن كەتپەيتىن قاسىرەت كوز. قارا سۋداي تۇنعان قايعىلى كوز! جانىنا قايعى باتقان جارالى كوز!
— امانسىڭ با، جالەل؟ — دەدى اق كيىمدى ايەل.
— تانا؟ تاناجان؟! - دەدى جالەل داۋسى كەنەت قاتتىراق شىعىپ ايقايلاي جازداپ. ونىڭ داۋسىنان قۋانعانداي دا، تاڭ قالعانداي دا ءبىر ءۇن ەستىلدى.
راسىندا دا بۇل تانا ەدى. بۇگىن جۇرمەيتىن بولعان سوڭ، ازىراق قىدىرىپ قايتقالى پوسەلكە سىرتىنا شىققان. قۇبا جوندا جالەلدى كەزدەستىرەم دەپ ويلاماعان.
— ياپىرماي، — دەدى جالەل نە ايتارىن بىلمەي، — سەنى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن عوي! قايدان ءجۇرسىڭ؟..
قىز قايعىلى ەزۋ تارتتى.
— اكەمنىڭ سوتىنا كەلىپ ەدىم...
— و كىسىنىڭ سوتى بۇگىن بە؟ نەمەن ءبىتتى؟
تانا كەتكەننەن كەيىن، وسىنىڭ الدىندا جالەل ءبىر ايعا جۋىق موسكۆادا، الماتىدا كومانديروۆكادا بولىپ؛ بۇل جاقتىڭ كوپ اڭگىمەسىنەن حابارسىز ەدى. ءتىپتى تانانىڭ قانداي كۇيدە ەكەنىن دە ءجوندى بىلمەيتىن. ونىڭ ۇستىنە وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن ورتالىقتان تاعى دا كىسىلەر كەلىپ، سولارعا بۇرعىلاۋ قوندىرعىلارىن كورسەتەمىن دەپ ءجۇرىپ قولى بوساماعان. شىنىندا دا سارىنىڭ سوتىنان بەيمالىم - ءتىن.
قىز تومەن قارادى.
— ايتەۋىر ءبىتتى عوي. ەكى جىل بەردى.
جالەل شوشىپ كەتتى.
— ەكى جىل اباقتى ما؟ كارى ادامعا...
قىز قاسىرەت كوزىن جىگىتكە اۋداردى.
— جوق، اباقتىسىز... ادەيى ولتىرمەگەنى انىقتالدى. ءبىراق قانداي مالعۇن دەگەنمەن دە ادام اتى بار عوي... سول ءۇشىن.
— ايتەۋىر اباقتىدا وتىرمايدى عوي؟!—جىگىتتىڭ ءجۇزى سابىرلانا تۇسكەندەي. — وندا وقاسى جوق، قۇدايعا شۇكىر دە!
قىز اقىرىن كۇلىمسىرەدى.
— ءوزىم دە سولاي ويلايمىن..؛ قارتايعاندا بيشارانىڭ اباقتى كورمەگەنىنىڭ ءوزى قانداي قۋانىش..
جالەل تانانىڭ بەتىنە قارادى. كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، جۇرەگىن ءورت جالاعانداي ءون بويى بالقىپ جۇرە بەردى. «ياپىرماي، مۇندايدا كوز بولادى ەكەن - اۋ، قاراشىعىندا ءدال ءقازىر قايعى مەنەن قۋانىش تالاسىپ جاتقانداي...»
— قۋانىشىڭا ورتاقپىن، تانا، — دەدى جالەل بويىن الىپ كەتكەن ۇلكەن ءبىر تولقىما سەزىمدى ۇستاي الماي، — سەنى مۇنداي باقىتتى كەزىڭدە كورگەنىمە مىڭ دا ءبىر شۇكىر...
قىز جاۋاپ بەرمەدى. ەكەۋى قاتارلاسا ءجۇردى. قايدا بارا جاتقاندارىن وزدەرى دە بىلمەيدى، بەتتەرى اۋعان جاققا قاراي كەلە جاتىر.
— وتكەن جولى سەنىڭ قايعىلى تۇرىڭنەن جانىم شىعىپ كەتە جازداعان ەدى، — دەدى جالەل تۇنجىراي. — ەگەر بۇگىندە سونداي باقىتسىز كۇيىڭدى كورگەن بولسام...
— بۇگىن مەنىڭ باقىتتى ءتۇرىمدى كوردىڭ بە، جالەل؟ — دەدى قىز سول باسىن جەردەن كوتەرمەگەن قالپىندا اياعىن ءىلبي باسىپ، — اكەمنىڭ اباقتىعا تۇسپەگەنىنە، ارينە، قۋانىشتىمىن. ءبىراق مەن باقىتسىز جانمىن، ءومىر باقي باقىتسىزبىن...
جالەل قالاي قاتتى داۋىستاپ جىبەرگەنىن ءوزى دە بىلمەي قالدى.
— نە بولدى؟! نە بولدى ساعان، ايتسايشى؟!—دەدى ءوزىنىڭ دە جۇرەگىنىڭ اۋىرىپ كەتكەنىن جاسىرماي، — قولىمنان كەلەر جاردەمىمدى ايامايىن... مۇمكىن مەنىڭ جولداستىق كومەگىم كەرەك شىعار؟ الدە... الدە سول سۇيگەن جىگىتىڭە قوسىلا الماي قالدىڭ با؟..
— ءيا...
— وندا... ارينە، مەنىڭ قولىمنان ەشتەڭە دە كەلمەيدى، — دەدى جىگىت كۇبىرلەپ.
ەكەۋى تاعى ءۇن - ءتۇنسىز ءبىراز جەر ءجۇردى. ەندى بۇكىل باتىستى جاۋىپ تۇرعان تورعىن اقشا بۇلتتار جوعارى كوتەرىلە ءتۇسىپ، باتىپ بارا جاتقان كۇن كوزى كورىندى. كۇننىڭ قىزعىلت ساۋلەسى تۇسكەن اپپاق قارلى جازىق دالا، ۇستىنەن كۇمىس كورپە جابىلعانداي جالت - جۇلت ەتتى. دۇنيەنىڭ كەنەت بۇلاي وزگەرگەنىنە تاڭ قالىپ، قىز ءۇن - ءتۇنسىز الىستاعى بەلەسكە قاراپ تۇردى دا، كەنەت پوسەلكەگە قاراي بۇرىلدى.
— جالەل، — دەدى ول، — ارينە، سەن ماعان وكپەلىسىڭ عوي؟
— بۇل اراعا «وكپەلىسىڭ بە؟» دەگەن ءسوز جۇرمەيدى، — دەدى جالەل جۇرە باستاعان قىزعا ەرە ءتۇسىپ. — وكپە ەمەس، وكىنىش پە، الدە الدانعان ماحاببات ازابى ما، جۇرەگىمدى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كۇيدىرۋدە.
— ال مەنىڭ جۇرەگىم ودان جامان ورتەنۋدە.
— مەن وسى كۇنگە دەيىن تۇسىنبەيمىن، نە بولدى؟ — دەدى جىگىت كەنەت تاعى تولقىپ كەتىپ. — جوق، مەنى جاقسى كورگەنىڭە كۇنى بۇگىنگە دەيىن كۇمانسىزبىن. سەندەي ادال جان باسقا بىرەۋدى جاقسى كورە تۇرىپ، بوتەن ادامعا سەنى سۇيەم دەي المايدى.
قىزدىڭ جۇرەگىنە جالەلدىڭ «ادال جان» دەگەن ءسوزى بىزدەي قادالدى. ول دەمىن ازەر - ازەر الدى. «سۇيگەن ادامى ايىپتى ما، ايىپسىز با، ەگەر بۇل ونىڭ ارىنىڭ بىلعانعانىن بىلسە نە دەر ەدى؟ ادال سەنىمىنىڭ اقتالماعانىنا قاپادان ولەر ەدى... جوق، جالەلدىڭ جۇرەگىندەي پاك جۇرەككە ابىرويىڭ بىلعانباسا عانا ومىرلىك جولداس بولۋ لايىق. ال، ابىرويىڭ ايرانداي توگىلىپ تۇرعاندا، ونىڭ بەتىنە قالاي ۇيالماي قاراي الاسىڭ؟ جوق، ءبىزدىڭ ماحابباتىمىزداي ماحاببات تەك ءمولدىر تازا جاراتىلۋدى تىلەيدى. ونسىز ارامىزداعى دوستىق ماڭگىلىك بولا المايدى! ال، ماعان تەك ماڭگىلىك، ومىرلىك قانا قۋانىش كەرەك! ونسىز مەن ءوزىمدى دە، جالەلدى دە باقىتتى ساناي المايمىن!» قىز كەنەت ءوزىن - ءوزى ۇستاي الماي قالدى.
— كەشىر، جالەل، — دەدى ول داۋسى جاسقا تۇنشىعىپ، — ساعان دەگەن ءلاززاتىمدى مەن ادال ساقتاي المادىم.
— نەگە؟! قالاي؟! — دەدى جالەل كەنەت ايقايلاپ جىبەرىپ. — ايتشى، نەگە ادال ساقتاي المادىم دەيسىڭ؟! كىم ايىپتى؟! الدە...
— اۋزىم بارمايدى. سۇراما!—دەدى قىز جىلاپ جىبەرىپ. — مەن ساعان تاتىمايمىن، قارا بەتپىن! ەندى ساعان ماڭگى جوقپىن! — سويدەدى دە قىز كەنەت پوسەلكەگە قاراي جۇگىرە جونەلدى.
توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بوپ اڭىرايىپ تۇرىپ قالعان جالەل كەنەت: «توقتا! توقتا!» دەپ سوڭىنان ەرە ءتۇستى دە، كىدىرىپ قالدى. بۇل كەزدە تانا الدىنداعى قىرقادان اسىپ كەتكەن ەدى. ار جاعىندا پوسەلكە.
تانانىڭ سوزىنەن ءتۇنى بويى جۇرەگى قابىنىپ جالەل كوز ىلىكتىرە الماي شىقتى. ونىمەن تاعى سويلەسپەك بوپ تاڭەرتەڭ قىزدىڭ ۇيىنە كەلدى. ءبىراق تانا اكەسىمەن كۇن شىقپاي جاتىپ ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن. ورتالىقتان كەلگەن ادامدار قايتىسىمەنەن، قىزدى ءوزى ىزدەپ بارماق بوپ قالا بەردى. تانانى بۇرىنعى جاقسى كورۋىنە ەندى ءبىر قايداعى جوق، ءوزى تۇسىنبەس جاڭا جان كۇيىگى قوسىلدى، كوڭىل قۇرعىر الدەنەدەن سەزىكتەنە مە، نامىستانا ما، ءوزى دە بىلمەيدى، تەك ايتەۋىر كۇيىپ - جانىپ ءبىر وكىنىشكە بولەپ اكەتىپ بارادى.
قىس كەنەت تاعى سۋىدى. بوران ارالاس ىزعىرىق بۇكىل ماڭعىستاۋدى تاعى تەمىر ساۋىتتاي قۇرساپ الدى. شىعىستان سوققان سۋىق جەل تاعى بەت قاراتپايدى. بويىن قۇرىستىرىپ، وڭمەنىنەن ءوتىپ ادامنىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ بولدى. جاڭا جىل تۋعالى وزەكتىڭ ءوندىرىس جوسپارى دا وسكەن.
بيىل ءبىرىنشى ءۇش ايلىقتا ون بەس سكۆاجينا سىناققا قويىلىپ، ەكىنشى ءۇش ايلىقتا سىناۋ جۇمىسى ەكى ەسە ارتپاق. بۇرىنعى بارلانعان قاباتتارعا قوسىمشا سولتۇستىك - شىعىسقا قاراي مۇنايدىڭ بىرنەشە كيلومەترگە سوزىلىپ جاتقانىن ايقىندايتىن دەرەكتەر الىنباق.
ماڭعىستاۋ تۇبەگىنىڭ تەڭىزبەن شەكتەسكەن جاعالاۋلارىندا بۇرىن بالىق كاسىپشىلىكتەرى، بالىق اۋلايتىن كولحوزدار عانا ورنالاسقان - دى. بوتەن وزگە ءوندىرىس مەكەمەلەرى بولماعان. ال، تەڭىزدەن ءارى دالالارىندا تەك مال شارۋاشىلىعى عانا وركەندەگەن. ماڭعىستاۋ مەن گۋريەۆ وبلىستارى اسىرەسە سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە قوي وسىرەتىن اۋداندارعا بەيىمدەلگەن. وسىمەن بايلانىستى بۇل ولكەدە نە كوپ — قوي كوپ، نە كوپ — قويشى كوپ.
ەندى مىنە، ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز الپىس ءبىرىنشى جىلدان كەيىن بۇل دالانىڭ ءتۇرى كىلت وزگەرە باستادى. جەل ۇرلەگەن قۋ اتىراپتىڭ ءار تۇسىندا مۇناي بارلاۋشىلار پوسەلكەلەرى پايدا بولدى. كەيىن بۇل قۇلازىعان قۋ دالادا، اندا - ساندا قويشى، مالشىنىڭ ءانى ەستىلسە، ال بۇگىن بۇكىل ءوڭىر باسقا ۇنگە، ماشينانىڭ گۇرىلىنە تولدى. بۇل جاڭا ءان—قىسى، جازى، قاقاعان سۋىقتا دا، ۇلىعان بوراندا دا توقتامادى. كەشەگى مال سوڭىندا جۇرۋگە داعدىلانعان قازاق جاستارى ەندى فورت - شيەۆچەنكو قالاسىندا اشىلعان مۇناي بۇرعىلاۋ ماماندارىن دايىندايتىن ۋچيليششەگە ءتۇستى.
ماڭعىستاۋ پارتيا ۇيىمدارىنىڭ اسا كوڭىل بولگەن ءوندىرىس ورنى بولدى. مۇندا موسكۆادان ۇكىمەت مۇشەلەرىنەن باستاپ، الماتىدان ورتالىق پارتيا كوميتەتى مەن گەولوگيا مينيسترلىگىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىنە دەيىن اعىلىپ كەلىپ جاتتى. جاڭا ۇيلەر سالىندى. جاڭا قاراجاتتار ءبولىنىپ، بۇرعىلاۋ جۇمىستارىنىڭ كەم - كەتىكتەرى جويىلىپ، مۇناي ىزدەۋ ءىسى العا قاراي باستى. اسىرەسە پارتيالىق ۇيىمداستىرۋ، حالىق مادەني - اعارتۋ جۇمىستارىنىڭ ويداعىداي ءورىسى كەڭىدى. بۇرىنعىداي ەمەس، ءار بارلاۋ پوسەلكەلەرىندە ءوزىنىڭ مادەنيەت ۇيلەرى، كىتاپحانا، كينوتەاترلارى اشىلدى. قۇرىلىس قارقىنى ۇدەي ءتۇسىپ، جۇرت جەركەپە، سامان ۇيشىكتەردەن قۇتىلدى.
كون تەرىلى جۇمىسشى تابى جانتالاسا ەڭبەك ەتتى. جالەل باسقارعان مۇناي ىزدەۋشىلەردىڭ الدىنا جاڭا مىندەتتەر قويىلدى. العاشقى ءۇش اي ىشىندە جۇرگىزىلەتىن جيىرما تەرەڭ بۇرعىلاۋ قوندىرعىلارى قويىلاتىن مۇنايلى جاڭا الاڭدار بەلگىلەنۋى كەرەك بولدى. بۇل ءالى ابدەن زەرتتەلىپ بىتپەگەن وزەك ءتارىزدى جەرگە جەڭىل ءىس ەمەس ەدى. راس، كەيبىر نۇكتەلەرگە جاڭادان ورناتىلاتىن قوندىرعىلار، ءبىر جاعىنان مۇناي ىزدەۋ مىندەتىن اتقارسا، ەكىنشى جاعىنان استىڭعى قاباتتاردى بارلاۋ جۇمىسىن دا جۇرگىزەدى. بۇل جاعداي مۇناي زەرتتەۋشىلەردىڭ مىندەتتەرىن ءبىراز جەڭىلدەتەدى، ءبىراق بۇعان قاراپ مۇنارا قويىلعان جەردەن ويداعىداي مۇناي قاباتى تابىلماي قالسا، «بۇل ءالى ىزدەنۋ» دەپ جاۋاپكەرشىلىكتەن باس تارتۋ ورىنسىز، ويتكەنى، وتانعا جاڭا مۇناي الاڭى كەرەك، ناتيجە بەرەر جاڭا ورىن كەرەك. بار ءىس، مۇناي ىزدەۋگە مۇناي الاڭىن تابۋعا باعىنعان. سوندىقتان ءاربىر قوندىرعى تۇرعىزىلعان جەر ويداعىداي شىعۋى قاجەت.
ءوز باسىنىڭ قايعىسى جۇرەگىن قان جوسا ەتىپ جۇرسە دە، جالەل ءوزىن - ءوزى زورلاپ، قايتادان گەولوگيالىق كارتالارعا ءۇڭىلدى، مۇناي ىزدەۋشى سەرىكتەرىمەن جيىلىپ، جاڭا ويلار، جاڭا ۇسىنىستار تالقىلاندى. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ گەولوگيا ءمينيسترى ءبىر كەلگەنىندە شابدۋن ەرالييەۆ سۋعا باتىرىلعان جەردەن تەڭىز فورتىن سالۋدى تۇگەلدەي شەشىپ كەتكەن. وزگە تۇستان ەمەس، وسى ارادان وزەك پەن جەتىبايعا جۇرگىزىلگەن جول ەڭ قىسقا جول بولۋعا ءتيىس ەدى. ونىمەن قاتار وسى فورتتا بۇكىل ماڭعىستاۋ بويىنداعى مۇناي بارلاۋشى ەكسپەديسيالاردى تەحنيكامەن جانە بوتەن كەرەك زاتتارمەن قامتاماسىز ەتەتىن بازا قۇرىلعان. مۇنداعى جۇمىسشىلاردى، جالپى ماڭعىستاۋ مۇناي بارلاۋشىلارىنىڭ مادەني - تۇرمىس جۇمىستارىن جوندەۋدى وبلىستىق پارتيا كوميتەتى ءوز مىندەتىنە العان جانە ءتيىستى شارالار بەلگىلەگەن.
Miنe وسى ىستەردىڭ ارقاسىندا تەز مەزگىلدە ەرالييەۆو فورتى سالىنىپ، جاڭادان جۇرگىزىلگەن قىسقا جولمەن قىستىڭ سۋىعىنا، بورانىنا قاراماي ۇلكەن - ۇلكەن جۇك ماشينالارى مەن تراكتورلار بۇرعىلاۋ ستانوكتارىن وزەككە توگە باستادى.
بۇگىن بۇرقاسىن ەدى. سوعان قاراماي جالەل، جانىندا ەكى جاس سەرىگى بار، سالت اتپەن الىستاعى بۇرعىلاۋ قوندىرعىسىنا بارىپ قايتقان. بۇلاردىڭ باعىنا قاراي، ءبىرازدان كەيىن جەل دە تولاستاپ، كۇن اشىلعان. بولاشاق مۇنارالار تۇرعىزىلاتىن جەرلەرگە تەمىر قازىقتاردى قاعىپ، ءتۇس اۋا ازەر ورالعان. وزدەرى دە ولەردەي بوپ قالجىراعان ەدى. جالەل ۇيىنە كەلسە كولحوزدان اكە - شەشەسى دە قايتقان ەكەن. بۇلار وسىدان ءتورت اي بۇرىن، تارتۋ -تارالعىلارىن الىپ، ەل ارالاپ كەتكەن. «تورىمىزدەن كورىمىز جاقىن عوي، قانشا جۇرەدى دەيسىڭ، توسەكتە جاتىپ قالماي اعايىن - تۋىستى كورىپ، تۋعان جەردىڭ توپىراعىن يىسكەپ ءبىر جاساپ قايتايىق»، — دەگەن بەستىباي قارت. سودان ورالعان بەتتەرى ەكەن. كۇندەگىدەي ەمەس، شەشەسى پەشىن جاعىپ، قۋىرداعىن قۋىرىپ، شايىن قايناتىپ، ءۇي ءىشىن مازداتىپ قويىپتى.
— تۋ، اپامنىڭ كەلگەنىن بىردەن ءبىلدىم عوي،—دەدى جالەل جاس كۇنىندەگىسىندەي شەشەسىنە ارسالاڭداي قۋانىپ، — ءۇي ءىشى قۇلپىرىن كەتىپتى. — سوسىن كيىمىن شەشىپ جاتىپ، — ايتەۋىر امان - ەسەن بارىپ قايتتىڭدار ما؟ اۋىل - ايماق، اعايىن - تۋىس امان با ەكەن؟..
— ءبارى دە امان. سەندەرگە سالەم ايتىپ جاتىر. ءوزى بولعان توركىنىن تانىمايدى دەگەن، نەگە كەلمەيدى دەيدى. — بەستىباي بالاسىنا كۇلىمسىرەي قارادى.
— ەلدى ءوزىم دە ساعىنىپ ءجۇرمىن. قۇداي بۇيىرتسا بيىل جاز ورال، گۋريەۆ ماڭايىنداعى جولداس - جورا، اعايىن - تۋىسقا بارماقپىن. ايتەۋىر، وزدەرىڭ اۋىرماي - سىرقاماي، جاقسى ءجۇرىپ قايتتىڭدار ما؟
— وي، نەسىن ايتاسىڭ! قوناعاسىعا شاقىرماعان ەل جوق. كۇنىنە ەكى مالدىڭ باسىن جەپ وتىردىق دەسەك وتىرىكشى بولماسپىز. ەل دە كۇيلى ەكەن. باياعىداي تۇيەنىڭ قومىنا، سيىردىڭ جەلىنىنە قاراپ دىرىلدەپ وتىرعان بىردە - ءبىر قازاقتى كورمەدىم. جەگەنى اق ماي، ىشكەنى ءىندى شاي... ءتىپتى كەيبىرەۋىنىڭ جەڭىل ماشيناسى دا بار. جوعىندا ماتاسەكىل. «تۇيەگە ءمىنىپ يتىڭدەپ كىم ءجۇرسىن» دەيدى.
— ماقتاۋىڭىزعا قاراعاندا، اۋىلىڭىزعا قىزىعىپ كەلگەن ءتۇرىڭىز بار عوي، — دەدى جالەل قولىن جۋىپ جاتىپ، اكەسىنە كۇلىمسىرەي قاراپ. — ءسىرا، جەم بويىنداعى كولحوزدىڭ بىرەۋىنە كوشىپ كەتىپ جۇرمەسەڭىز نەتسىن؟
— بۇيتە بەرسەڭ، كوشىپ كەتۋدەن دە تايىنباسپىز.
جالەل كۇلدى.
— «بۇيتە بەرسەڭىز» دەگەنىڭىز نە؟
داستارقان جايىپ بولعان شەشەسى:
— قالقام، شايىڭدى ءىش، — دەدى وتىرىپ جاتىپ، — «اكەڭنىڭ ءسوزىن قايتەسىڭ... جول بويى توي ىستەيمىن دەپ لەپىرىپ كەلگەندە...
— ءيا، سولاي بولدى، — دەدى جالەل داستارقان جانىنا وتىرىپ جاتىپ.
— مىنا قۇرت - ماي ناعاشىڭ اۋلىنىكى، الا وتىر، — دەدى شەشەسى، اباجاداي سارى ساماۋرىننىڭ جانىنداعى قايقى مۇرىن كىشكەنتاي اپپاق شاينەكتەن شايدى بۇرقىراتىپ كەرنەي كەسەگە قۇيىپ جاتىپ. — توڭىپ قالعان شىعارسىڭ، ىستىقتاي ءىش...
شەشەسى بالاسىنىڭ باياعى جاس كەزىندەگىسىندەي استى - ۇستىنە ءتۇسىپ ءولىپ بارادى. بەستىباي داستارحاننىڭ ءتور جاعىندا مالداسىن قۇرىپ الىپ، جاي، بايسالدى تۇردە oتىp. بالاسىنا اكەسىنىڭ مىنەزى بەلگىلى. ءبىر جانىنا باتقان ءىستى ايتارىندا ۇنەمى وسىلاي ويعا كەتىپ، ۇندەمەي قالادى. بۇل جولى دا سولاي بوپ شىقتى. شايىن ءبىر - ەكى ۇرتتاپ قويدى دا سوزىنە كىرىستى.
— اسىل تاس جەردە، جامان ءسوز ەلدە جاتپايدى، — دەدى ول. — بۇل جاقتا بولىپ جاتقان سۇمدىقتىڭ ءبىر شەتى ەمىس - ەمىس بىزگە دە ەستىلگەن. انىعىن ەشكىم بىلمەدى. كۇن جىلىنا قايتامىز با دەپ ەدىك، قاقاعان سۋىققا قاراماي ءجۇرىپ كەتۋىمىزگە سول سەبەپ بولدى. كەشە اۋىلداس قانا بولعانمەن، بۇگىن قۇدا عوي. قارتايعاندا كىسى ءولتىرىپ بيشاراعا نە كورىندى ەكەن؟..
— ونىسىن ەشكىم بىلمەيدى. ولتىرگەن جىگىتى ايگىلى بۇزىق ەكەن. اكەسىنىڭ ءبىر كەزدە سارىمەن قاتىناسى بولعان دەسەدى. سودان قالعان ءبىر وشپەندىلىك بار ما، قالاي؟..
— اتى كىم ەكەن اكەسىنىڭ؟
— ۇمىتپاسام ءاجىعالي ما، قاجىعالي ما، سونداي بىرەۋ، جوق ءاجىعالي دەدى بىلەم. بۇرىنعى ۋەزدىڭ ءتىلماشى، الاشتىڭ وفيسەرى كورىنەدى...
— ويباي - اۋ، ول باياعى تۇيەبايدىڭ ءاجىعاليى بولدى عوي الگى قاراقۇم كەزىندە، بانديت بوپ قۇمعا ءسىڭىپ كەتكەن، وشىككەن ەلىن قىرىپ جىبەرە جازداعان نايساپتىڭ ءوزى عوي! ونى الدەقاشان ءولدى دەگەن جۇرت. مىنا سارىدان قازا تاپقان سونىڭ بالاسى دەيسىڭ بە؟
— ءيا، سونىڭ بالاسى. ءومىرىن اباقتىدا وتكىزگەن ءبىر قانىشەر دەسەدى.
— ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ دەگەن مىنە وسى. بولتىرىك اناسىنىڭ ەمشەگىن جانىن اۋىرتا ەمەدى. اناسى دا سول ءۇشىن، وزىمدەي ەشكىمدى اياماس بوپ وسەدى دەپ كۇشىگىن جاقسى كورەدى. «قانىپەزەر ءاجىعالي ءتارىزدى ادامنىڭ بالاسىن مۇنداي جاقسى كورگەنىن، بۇرىن - سوڭدى كەزدەستىرگەن ەمەسپىن»، — دەپ سارى ۇنەمى تاڭ قالىپ ايتىپ وتىراتىن ەدى. ءسىرا بۇرىننان ءبىر كەكتەسكەن جەرلەرى بولدى ما، ايتپەسە سارى كىسى ولتىرەتىن بە ەدى؟ بالالارىنىڭ جەتىلگەنىنە ءماز - مەيرام ەدى عوي. «اينالايىن ۇكىمەت بالالارىمدى وقىتىپ سەندەرمەنەن تەڭ ەتتى» دەپ ۇلى، قىزىنىڭ ينجەنەر بولعانىن ىلعي ماقتان ەتىپ وتىراتىن. سويتكەن ءتورت تۇلىگى ساي سارىنىڭ ويدا - جوقتا قاڭعىپ كەلگەن بىرەۋدى ءولتىرۋى ءتىپتى تۇسىنىكسىز. الدە اكەسىندە كەتكەن ءبىر ءوشى بولدى ما ەكەن؟ ايتسە دە ەسكى كەكتىڭ توزاتىن ۋاقىتى دا جەتتى عوي. — بەستىباي كەنەت بالاسىنا بۇرىلدى. — بىزدەي كارى ادامنىڭ قانداي جاعدايدا قىلمىسقا باراتىنىن بىلەسىڭ بە، — دەدى تۇكسيە.
— ءار ءتۇرلى جاعداي بولاتىن شىعار، — دەدى كۇلىپ جالەل، — ءوزىم كارى بولا قويماعان سوڭ ويلاماعان شارۋام...
— مۇمكىن قىزىمەن بايلانىستى ەمەس پە ەكەن؟ قاڭعىعان يت ءبىر قيانات ىستەپ جۇرمەسە نەتتى. مۇندايدا اكە بالا ءۇشىن ولۋگە بار. سارى سەكىلدى ۇلى، قىزىن جانىنداي جاقسى كورەتىن ادام...
جالەل سۇپ - سۇر بولىپ كەتتى.
— بىلمەدىم.
كەنەت ونىڭ كوز الدىنا الاڭ - الەشانى العاش كورگەن كۇنى، سونداعى ونىڭ تاناعا اش قاسقىرداي تامسانا قاراعان ءتۇرى ەلەستەپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە تانانىڭ جىلاپ تۇرىپ: «جالەل، مەن ساعان دەگەن ءلاززاتىمدى ادال ساقتاي المادىم» دەگەن ءسوزى ەسىنە ءتۇستى. «ياپىرماي، سونداي ءبىر سۇمدىق بولدى ما!؟» جالەل ەندى شايىن ىشە المادى.
جۇرەگى ورتەنىپ، قولى دىرىلدەپ كەتتى. شايىن توگىپ الا جازداپ كەسەسىن جەرگە قويا قويدى.
بالاسىنىڭ كەنەت وسىنشاما ابىگەرلەنە قالعانىن كورگەن شەشەسى، باجىرايىپ شالىنا قارادى.
— بالانىڭ كوڭىلىنە تۇيتىك سالىپ، شالا جانعان تەزەكتەي الدەنەنى بىقسىتپاي جايىڭا وتىرسايشى، — دەدى ءسال اشۋلى ۇنمەن، — تاناجان كەتسە الىسقا كەتكەن جوق مىنا تۇرعان شەتپەدە كورىنەدى عوي. ءالى تالاي جولىعار. قىزمەت بابىندا وسى كۇنگى جاستار قايدا جۇرمەيدى؟
سونى دا ءسوز دەپ...
ءبىراق بەستىباي ايەلىنىڭ ءسوزىن ەلەڭ دە ەتپەدى. بالاسىنىڭ قۇبىلا قالعانىنا دا قاراعان جوق، شايىن ءبىر ۇرتتاپ قويىپ، ءوزىنىڭ ويىن جالعاي ءتۇستى.
— شىراعىم، — دەدى ول،—سارىنىڭ الدەقالاي وشىككەننەن انا بۇزىقتى ءولتىردى دەگەنىنە سەنبەيمىن. ارينە، قىلمىسقا بارۋ جاقسى قاسيەت ەمەس. مۇندا ءبىر ۇلكەن گاپ بار... «اداممەن جاقسىسىندا سىيلاس تا، جامانىندا قاش» دەمەيدى عوي بۇل قازاق. ەرتەڭ سارىنى ىزدەپ شەتپەگە جۇرسەم بە دەيمىن. قۇدا عوي، مۇمكىن ءبىر سىر اشىلىپ قالار. دەگەنمەن تانا ءتارىزدى قىزدان ايىرىلۋ ءجون ەمەس.
اكەسىنىڭ سارىعا بارۋىن جالەل جەك كورگەن جوق. مۇمكىن ول تانا ەكەۋىنىڭ اراسىن جاقىنداتۋدىڭ ءبىر ءتاسىلىن ءبىلىپ قايتار.
— اۆتوبۋس تاڭەرتەڭگى سەگىزدە جۇرەدى،—دەدى جالەل.
— ءتىپتى جاقسى بولادى، — دەدى اكەسى. — ءبىر - ەكى تۇنەپ، ءبىراز شەرىمدى تارقاتىپ قايتايىن.
ءبىراق مەن وسى ساتتە اكەسى مەن بالاسى سارىنىڭ الاڭ - الەشادان قىزىنىڭ ابىرويى توگىلگەنىن ايتپايتىنىن بىلگەن جوق. قانداي اكە ءوز قىزىنىڭ ابىرويىنىڭ قالاي توگىلگەنىن بوتەنگە ەستىرتە الادى؟ بۇنداي ءسوزدى ايتۋ وعان ولىمنەن دە ارتىق قورلىق قوي...
ادام ىستەگەن اقىلدى ءىسى مەن اقىلسىز ءىسىن، ءومىر جولىن تولىق تاپتاپ ءوتىپ، تەك قارتايعاندا عانا بىلەدى. جاس كۇنىندە كىسىنىڭ العىرلىعىمەن قاتار قاتەسى دە كوپ بولادى. بۇدان جاس ادامنىڭ اقىلدى، الدە اقىماق بولاتىنىن كۇنى بۇرىن بولجاي المايسىڭ. ال بەستىباي جالەلدىڭ تانادان ايرىلعانىنا وتە قايعىلى جانە وكىنىشتى ەكەنىن ۇقتى. ادام جانى اشيتىن كىسىسىنە، ءوزىنىڭ قايعىسىن سوزىمەن ەمەس، كوبىنە كوزىمەن ايتادى. بەستىباي، بالاسىنىڭ تانادان ايرىلدىم دەپ ۋايىمىن اشپاسا دا، ونىڭ سوناۋ كەشەگى ايناداي اشىق كوز جانارىندا بۇگىن بۇلت بولىپ مۇڭ ۇيالاعانىن كوردى.
جالەلدىڭ ويى وسىدان ميلليونداعان جىل بۇرىن وتكەن كەزەڭدەرگە كەتىپ تۇر.
ءقازىر جالەلدىڭ كوز الدىنا ەلەستەتىپ تۇرعانى بۇدان ءجۇز ميلليونداعان جىل بۇرىن وتكەن باياعى زامان. ادام بالاسى تەك قيالىمەن عانا شامالاعان سول كونە زاماندى گەولوگتار «جوعارعى البا» ءداۋىرى دەپ اتاعان. جالەلدىڭ ەسكە الىپ تۇرعانى بور ءداۋىرىنىڭ سوڭعى قاباتتارى بىتكەن شاعى... Miنe وسى بور داۋىرىنەن ءجۇز جيىرما ميلليون جىل بۇرىن يۋرا زامانىندا مۇناي جارالعان دەگەن جورامال بار. نەدەن جارالدى؟ قالاي جارالدى؟ و دا تەك جورامال... ءبىر وقىمىستىلار مۇناي سول زامانداعى ويپات، الاڭدى الىپ جاتقان قۇرت، تيتتەي جاندىكتەردەن پايدا بولدى دەيدى، ال باسقا عالىمدار: «جوق، مۇنايدىڭ جارالۋى، سول كەزدەگى جەر استىنداعى مينەرالداردىڭ ەرەكشە تابيعاتتارىمەن بايلانىستى» دەيدى. قايسىنىكى دۇرىس؟
جالەل ءقازىر مۇنايدىڭ قالاي جارالعانىن ويلاپ تۇرعان جوق. ونىڭ كوز الدىنا ەلەستەتىپ تۇرعانى وزىنەن ءجۇز ميلليون جىل بۇرىن وتكەن، بۇگىنگى كۇنگە كەيبىر تاس بوپ قاتقان سۇيەكتەرى عانا جەتكەن ۇرەيلى بەينەلى دينازاۆر، يحتيزاۆرلار.
ءيا، ولاردىڭ ءومىر سۇرگەنىنە ميلليونداعان جىل وتكەن! بۇگىنگى زامان ادامدارىنا ولار ەندى ءبىر قيال جەتپەس عاجايىپ دۇنيە!
ال، دۇنيە تاعى ءبىر ميلليونداعان جىل وتكەننەن كەيىن، ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇنىمىز — ولارعا قانداي بوپ كورىنبەك؟ راسىمەن، وسى كۇنگى ادام، اڭدار، سوناۋ الىستاعى ۇرپاقتارعا قازىرگى ءوزىمىزدىڭ دينازاۆرلارعا تاڭ قالعانىمىزداي، ولارعا دا عاجايىپ ءبىر بەينەلەر بولىپ ەلەستەۋى مۇمكىن بە؟ وسى كۇنگى ادام، حايۋاندار ميلليونداعان جىلداردان كەيىن باسقا تۇرگە اينالۋى مۇمكىن بە؟
ءدارۆيننىڭ ەۆوليۋسيالىق زاڭى وسىنى دالەلدەمەي مە؟
ءجۇز ميلليون جىل! ادام بالاسىنىڭ الدىندا سونداي ۇزاق ءومىر بار ما؟ بار! ءجۇز ميلليون جىل، تابيعاتتىڭ جالپى ماڭگىلىك ومىرىمەن سالىستىرعاندا ۇزاق ۋاقىت ەمەس. ءتىپتى قىسقا مەرزىم! مۇمكىن ادام بالاسى ماڭگى ولمەس؟ كۇن سونسە دە ادامزات ءومىرى سونبەس؟! سوندىقتان ماڭگى ومىرگە ءاربىر ۇرپاق، ءاربىر ادام ءوز ۇلەسىن قوسۋى كەرەك، جالەل دە ءوز ۇلەسىن قوسادى.
مىنە وسىنداي ويداعى جالەل وزىنە قاراي قارسى توبەشىككە كوتەرىلىپ كەلە جاتقان جاندوستى كوزى شالدى. جالەل تاڭ قالدى. جاندوستىڭ بۇدان بۇرىن بىلاي جاپادان -جالعىز ءوز بەتىمەن جۇرگەنىن ول ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇر.
— ءتۇۋ، دالا قانداي جاقسى ەدى!—دەدى جاندوس جالەلدىڭ جانىنا جەتكەننەن كەيىن، توبەنىڭ ۇستىنەن جان - جاعىنا قاراپ. — ءتىپتى جۇمىستان قولىڭ بوسامايدى، جارىقتىقپەن جوندەپ كەزدەسە دە المايسىڭ.
جالەل اقىرىن ەزۋ تارتتى. «وسىناۋ كەڭ دالادا ءجۇرىپ، ونى دۇرىستاپ كورە المايسىڭ»، — دەگەنى كۇلكى ءتارىزدى عوي. ءبىراق بۇنىسى راس. جاندوستىڭ جۇمىسسىز، جاپادان - جالعىز جۇرگەنىن كورىپ تۇرعانى وسى. دەمەك، شىنىمەنەن جۇمىسسىز ءجۇر مە؟»
— ياپىرماي، — دەدى جالەل، — مەن ءوزىڭدى سكۆاجينالاردىڭ ارالارىندا زىرلاعان انا كىشكەنتاي «گاز» ماشيناڭسىز نە جان - جاعىڭىزدان قورشاعان ادامسىز.كورىپ تۇرعانىم وسى. ادام ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەيدى دە ەكەن – اۋ.
— ءيا، جۇمىستان قولىڭ بوسامايدى عوي،—دەدى جاندوس ءسال ەزۋ تارتىپ. — ەسكى جارالارىم مازا بەرمەگەن سوڭ ادەيى ءجۇرىپ قايتايىن دەگەن ەدىم.
ول ءوزىنىڭ وسىلاي جۇمىسسىز، وزىنەن - ءوزى جالعىز قىدىرىپ جۇرگەنىنەن ۇيالعانداي. جالەل جاندوستىڭ سوعىستان قاتتى جارالانىپ قايتقانىن بىلەتىن. كۇزدى كۇنى شيەۆچەنكو قالاسىنا بارعان جولى، مەيمانحانادا ساۋ - تامتىعى قالماي تىرتىق - تىرتىق بوپ بىتكەن دەنەسىن كورىپ تاڭ قالعان. سودان بەرى «ياپىرماي، بۇل كىسى قالاي جۇمىس ىستەپ ءجۇر!؟» دەپ caن ويلاعان. ءقازىر جاندوستىڭ «ەسكى جارالارىم سىرقىراپ» دەگەن سوزىنەن، ونىڭ قانداي كۇيدە تۇرعانىن ۇققانداي بولدى. اياپ كەتتى. ءبىراق جاندوستىڭ شىن جاعدايىن انىق بىلمەيتىن. ەكسپەديسيا باستىعىنىڭ قۇر سىرتى عانا ساۋ، ال شىنىن ايتساق اۋىرمايتىن جەرى جوق ەدى. تەك سونىڭ ءبارىن جۇمىسپەن عانا جابادى. كەي تۇندەردە ەسكى جارالارى سىرقىراعاندا قويارعا جانىن جەر تاپپاي، دەرەۋ ماشيناسىنا ءمىنىپ الىپ تۇنگى كەزەكتە جۇمىس ىستەپ جاتقان سكۆاجينالارعا تارتىپ كەتەدى. كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي وزدەرىنە جەتىپ كەلەتىن ەكسپەديسيا باستىعىنىڭ جىگەرىنە جۇمىسشىلار تاڭ قالاتىن. «ياپىرماي، بۇل كىسىنىڭ جانى تەمىردەن جارالعان با؟»—دەيتىن. ەگەر ولار جاندوستىڭ سول «تەمىردەن جارالعان با؟» دەگەن دەنەسىن كورگەن بولسا قانداي ەر ادام ەكەنىن تۇسىنەر ەدى. ونىڭ ۇستىنە سونشاما سىرقات اۋىر حالدە جۇرگەنىنە قاراماي مىنەزىنىڭ قانداي بيازى ەكەنىن ايتساڭدارشى! جاندوستىڭ بىرەۋگە داۋىس كوتەرىپ قاتتى اشۋلانعانىن جالەل كورگەن ەمەس. ال، كەيبىر قىزۋ قاندى ءوندىرىس كومانديرلەرىنە ۇقساپ كۇيىپ - ءپىسۋدى ءتىپتى بىلمەيدى. نە ىستەسە دە سابىرلى، جايىمەن ىستەيدى.
— جاكە، — دەدى جالەل، — مەن ءسىزدىڭ قالاي جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىڭىزگە تاڭ قالام. اناۋ جارالار كىمدى بولسا دا شىداتپايتىن - اق شىعار.
— تەك جانىڭ اۋىرماسىن، جالەل، — دەدى جاندوس تاعى ەزۋ تارتىپ. — جانىڭ اۋىرماسا بارىنە دە شىدايسىڭ. ال، وسىنشاما ىستەلىپ جاتقان جۇمىستى، مىناۋ قايناعان ەڭبەكتى كورە تۇرىپ، — ول قولىمەن سوناۋ وزەك بويىن تىزىلگەن بارلاۋ، سىناۋ مۇناي مۇنارالارىن جايپاي كورسەتتى،—اۋىرماق تۇگىل، راحاتتانۋدان قولىڭ بوسامايدى. ءتىپتى دەنەڭنىڭ اۋىرعانىن ويلايتىن كەزىڭ دە بولمايدى!
— دەگەنمەن...
— راس، كەيدە جانىڭ دا اۋىرادى. وندا ءوزىڭدى - ءوزىڭ قويارعا جەر تاپپايسىڭ. — ول جالەلگە ءبىر ءتۇرلى جۇدەي قارادى. — سونداي جاعداي، اسىرەسە مىنا العاشقى سكۆاجينالار قازىلۋ كەزىندە بولدى. جاسىرمايىن، بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ءجوندى جۇرمەي تۇرعان شاقتارىندا مەنىڭ ىشتەي كۇيىنگەنىمدى كورسەڭ!
— ونى مەن ءسىزدىڭ تۇرىڭىزدەن بايقامادىم عوي؟
— ەگەر ءوندىرىس كومانديرى ءوزىنىڭ ابىرجىپ جۇرگەنىن جۇرتقا سەزدىرسە، جۇمىستان قانداي ناتيجە شىعادى. ەڭبەك مايدانى دا، سوعىس مايدانى ءتارىزدى، ءىس باسقاراتىن ادام، ءوز قوبالجۋىن، سەنبەۋىن، كۇماندانۋىن، قىسقاسى جۇمىسقا كەدەرگى ىستەيتىن سەزىمدەرىنىڭ ءبارىن جاسىرا ءبىلۋى كەرەك. ويتپەسە جۇرتتا دا سەنىم ازايادى. ال سەنىم ازايعان جەردە جۇمىستا دا بەرەكە قالمايدى.
— ول سولاي عوي... ونىڭ ۇستىنە، العاشقى سىناقتاعى سكۆاجينالار جان - جاقتى زەرتتەۋدە تۇرعان ايلار ناعىز شىلدەنىڭ باس كەزى بولاتىن. جەر، اۋرۋ ادامنىڭ تىلىندەي، اقتاڭداقتانا جىرىلىپ، جارىلىپ كەتكەن ەدى عوي. ەسىڭىزدە بار ما، ىستىق ەلۋ گرادۋسقا تاياپ قالعانى؟
— ەلۋ گرادۋس؟ عافۋ ەت، سونى مەن بايقاماپپىن - اۋ! بايقايتىنداي مەزگىل مە ەدى؟
جاندوسقا جالەل ىشتەي قاتتى ءسۇيسىندى. «ءوز جۇمىسىڭا بەرىلسەڭ، وسىلاي بەرىل. مىنە، وسى جاندوس سەكىلدى كىسىلەردەن عانا ءوندىرىستىڭ شىن قامقورى، ناعىز كومانديرلەرى شىعادى. ءتىپتى كۇننىڭ كۇيىپ تۇرعانىن دا بايقاماعان! تەك ايتۋعا عانا جەڭىل! ال...»
جالەلدىڭ ويىن جاندوس ءبولىپ جىبەردى.
— العاشقى مۇناي شىقپاي جاتقان كەزدە، — دەدى ول، — مەنىڭ ويىمنان ءبىر كۇدىك كەتپەي -اق قويعان. ايتەۋىر سىرتىما شىعارماۋعا تىرىستىم.
— ول قانداي كۇدىك ەدى؟
— ادام دەگەن وتكەنىمەن، بۇگىنگىسىمەن، الداعى كەلەشەگىمەن ءومىر سۇرەدى عوي. وتكەنى كىسىنىڭ كوڭىلىندە ساقتالادى. قانداي اۋىر بولسا دا دەمەك، ول بىرتە - بىرتە الىستاي بەرەدى. بۇگىنگىسى — ادامنىڭ بۇكىل تامىرىنا قان جۇگىرتىپ تۇرعان جۇرەگىنىڭ سوعۋى ءتارىزدى. ول جۇرەك قالاي سوعادى؟ قۋانىشتى ما، قايعىلى ما، سودان سەنىڭ قازىرگى تىرشىلىگىڭ ايقىندالادى. ال، الداعى كۇن — ول ءۇمىت، سەنىم. سول كەلەشەك ءۇشىن سەن قانات قاعاسىڭ، العا ۇمتىلاسىڭ. ەگەر سول ءۇمىتىڭ، سەنىمىڭ اقتالماسا دۇنيەدە بۇدان جامان نارسە جوق. ءوزىڭدى ءوزىڭ قاناتىڭ كەسىلىپ قالعانداي سەزىنەسىڭ. بوسقا اۋرە بولعانىڭا وكىنەسىڭ. ايىپتى جانداي ءتىپتى جۇرت بەتىنە قاراۋعا ۇيالاسىڭ... ەگەر ءبىزدىڭ سكۆاجينالار فونتان اتپاعاندا مەن ءوزىمدى
دە وسىلاي cەزىنەp ەدىم. سول سەبەپتەن دە «مۇناي بار ما، جوق پا؟» دەگەن كۇدىك، سول كۇندەرى مەنىڭ اقىل، ويىمدى جەگىدەي جەدى، جانىمنىڭ اۋىرعانى سونشالىق ازەر شىداپ ءجۇردىم.
جالەلگە ول كەزدەردە جاندوس ويشىل جان سەكىلدى كورىنەتىن. ىشتەي، «قىزىق كىسى ەكەن، ءتىپتى مۇناي بار ما، پا، ويىنا كىرىپ تە شىعار ەمەس. تەك جوسپارداعى سكۆاجينالاردى جۇرگىزسە جەتەدى بۇعان. ەگەر مۇناي مۇلدەم تابىلماسا، قانداي ۇيالاتىنىمىزدى نەگە تۇسىنبەيدى ەكەن» دەپ وكپەلى بولاتىن. سونداعى جاندوس تۋرالى تەرىس پىكىرىنەن ەندى ءوزى ۇيالعانداي. كەشىرىم سۇراعالى كەلە جاتىر ەدى، جاندوس تاعى ءبولىپ جىبەردى.
— ءبىراق مەن سەندەرگە، گەولوگتارعا ىشتەي قاتتى سەنگەن ەدىم، — دەدى.— سول سەبەپتەن دە بۇرعىلاۋدى توقتاتپاۋعا قولىمنان كەلگەنىمدى ايامادىم...
— ال، ەگەر مۇناي تابىلماسا قايتەتىن ەدىڭىز؟
— ارينە، جاۋاپكەرشىلىك دەگەن بار عوي. وندا. وندا مەن مۇناي ىزدەۋ بارلاۋ ىسىنەن مۇلدەم كەتەتىن ەدىم. ۇكىمەتتىڭ سونشا اقشاسىن بوسقا شىعارىپ، قالاي ۇيالماي، قىزارماي جۇمىس ىستەپ جۇرە الاسىڭ؟
— مۇنايدىڭ جوقتىعىنا ءسىز جاۋاپتى بولماس ەدىڭىز عوي.
— جوق، قولىنا العان ىسكە كوممۋنيست ادام ءارقاشان دا جاۋاپتى. ەگەر سەنبەيدى ەكەنسىڭ، وندا جۋىما، جۋيدى ەكەنسىڭ، جاۋاپ بەر.
جالەل كەنەت كوز الدىنا ەردەندى ەلەستەتتى. ول مۇندايدا، ارينە، «مۇناي شىقپادى، ەشكىم دە ايىپتى ەمەس» دەر ەدى. شىققان قاراجاتقا بەتى دە قىزارماۋى مۇمكىن. ال، مىنا كىسى شە؟ ءار جۇمسالعان ۇكىمەت سومىنا ۇياتىمەن جاۋاپ بەرۋگە بار. Miنe ەكى ءتۇرلى باستىق، ەكى ءتۇرلى قۇلىق. وسىدان قوعام تىلەگىن ورىنداۋ جونىندە ەكى ءتۇرلى فيلوسوفيا تۋادى. ءبىرى بارلىق ىسكە ءوزى جاۋاپتى، ار - ۇياتىمەنەن جاۋاپتى، ال ەكىنشىسى تەك ورىندالعان ىسكە عانا جاۋاپتى، ءىس ناتيجەلى بولسا — ول سونىڭ ناتيجەسى. ال ناتيجەسىز بولسا، وعان باسقالار، تابيعات، نە وزگەنىڭ ولاقتىعى كىنالى.
جاندوس تاعى جالەلدىڭ ويىن ءبولىپ كەتتى.
— مەن سەنى ادەيى ىزدەپ كەلىپ ەدىم. وتىزىنشى سكۆاجينا...
جالەل كۇلىپ جىبەردى.
جاندوس تاڭدانا قارادى.
— نەگە كۇلەسىڭ؟
— جاي، انشەيىن. ءوزىم دە تاڭ قالىپ ەدىم. جاكەڭ ءبىزدىڭ قالاي بوستان - بوس قىدىرۋعا شىقتى دەپ.
جاندوس اقىرىن ەزۋ تارتتى.
— قايتەسىڭ، جۇمىستىڭ ىڭعايى سولاي بولعان سوڭ.
ەندى ەكەۋى دە كۇلدى. ولار ار جاعىنداعى وتىزىنشى سكۆاجيناعا قاراي قاتارلاسا ءجۇردى.
— مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم...
ەندى بەس مينۋتتان كەيىن ەكەۋى دە جان - جاقتاعى جاڭا عانا وزدەرى سۇقتانا قاراعان وسىناۋ اپپاق قارلى تابيعاتتى دا، وتكەن كۇننىڭ مۇناي ىزدەۋدەگى قوبالجۋ - قۋانىشىن دا ۇمىتتى. ەرتەڭ ىستەيتىن شارۋالارىن تالقىلاي باستادى.
بەستىباي وزەكتەگى كاكىر - شۇكىر شارۋالارى ەكى - ءۇش كۇندەي بىتە قويماي، تەك بۇگىن عانا، ءقازىر شاي ءىشىپ بولعاننان كەيىن جۇرمەكشى ەدى. اكە - شەشەسىنە داستارقان باسىندا الدەنەنى ايتىپ وتىرعان جالەل كونتورىنا بارۋعا ەندى ورنىنان تۇرا بەرگەندە حات تاسۋشى جاس بالا كىرىپ كەلدى.
— اعا، — دەدى ول جالەلگە. — ءسىزدى جاندوس اعاي تەزىرەك كەلسىن دەدى.
جالەل بالاعا قارادى.
— نە بولىپ قالدى؟ جاي ما؟
— جاي بولۋى كەرەك. باعاناعى كەزدە سامولەتپەن انا جولعى ادەمى سارى ايەلى بار كىسى كەلگەن.
— قاي كىسى؟ سالىمگەرەي ەمەس پە؟
— ءيا، ءيا. تاعى ايەلىمەن كەلىپتى.
— ءقازىر بارامىن.
كەتىپ بارا جاتقان بالاعا جالەلدىڭ شەشەسى:
— وتىرىپ شاي ءىشىپ كەتسەيشى، ۇنەمى جۇگىرەسىڭ دە جۇرەسىڭ، — دەدى.
— جوق، اسىعىسپىن. تاعى يۋريي ءميحايلوۆيچتى تاۋىپ الۋىم كەرەك.
— وندا مىنا باۋىرساقتان الا كەت...
بالا العان ءبىر ۋىس باۋىرساعىنىڭ بىرەۋىن اۋزىنا ساپ، بۇلتىڭداتا شايناي ۇيدەن اتا جونەلدى.
«ساكەڭ قىستى كۇنى بوسقا كەلمەسە كەرەك - ءتى. ماڭعىستاۋ مۇنايىن زەرتتەۋدە تاعى ءبىر تالاس تۋىپ قالعان عوي» دەپ ويلاعان جالەل كونتورعا تاياعاندا ەسىك الدىندا تۇرعان گۇلجامالدى كوردى. سول باياعى قالپى. ءتىپتى بۇرىنعىسىنان دا ادەمىلەنىپ كەتكەن. ۇستىندە اق نوركا تەرىسىنەن تىككەن پالتو. باس كيىمى دە سونداي اق نوركا، «امانسىڭ با؟» دەپ ۇزىن ساۋساقتى قولىن ۇسىنىپ، كوزدەرى كۇلىم - كۇلىم ەتەدى. تانا مەن جالەلدىڭ ايىرىلىسىپ كەتكەنىن ەستىگەندەي. جۇزىندە ءبىر وراسان شاتتىق بار. ايتپاعانمەن «ءبارىبىر مەنەن بوتەن ەشكىمدى تابا المايسىڭ!» دەگەندەي كوزىندە دە ءبىر ويناقى وت بيلەپ تۇر.
عاجاپ! بۇرىن قانداي رەنجىپ جۇرسە دە گۇلجامالدى كورگەندە بip تولقىپ قالاتىن. تانانىڭ قايعىسى جۇرەگىنە ابدەن باتقاندىقتان با، بۇل جولى كوڭىلى ءتىپتى سەلت ەتپەدى. الدىمەن قىمبات باعالى ىشىككە مالىنا كيىنگەن ءتۇرىن كورگەندە «وسى ءۇشىن عوي ساكەڭە ەرگە شىققانىڭ، ارمانىڭا جەتكەن ەكەنسىڭ!» دەپ ءبىر ويلادى دا، وزىنە قىلىمسي قولىن بەرىپ، كۇلىم قاققان كەلىنشەكتىڭ بەتىنە تاعى ءبىر قاراپ «ادەيى ەسىك الدىندا كۇتىپ تۇرعانى، وڭاشادا كەزدەسەيىن دەگەنى ەكەن» دەپ شەشتى. ءبىراق سول قاباعى اشىلماعان قالپىندا: «امان، ەسەن كەلدىڭدەر مە؟» دەپ سۇلىق امانداستى دا، جاندوستىڭ كابينەتىنە وتە بەردى. ارتىنا بۇرىلىپ قاراعان دا جوق.
بۇل كابينەتكە كىرگەندە بولمەدە ەكى - ءۇش ينجەنەرىمەن جاندوس وتىر ەكەن. ۇستىندە كوگىلدىر كوستيۋمى، ادەتتەگىسىندەي تاپ - تازا، مۇنتازداي بوپ كيىنگەن، قويۋ اق شاشى بۇيرالانا تۇسكەن سالىمگەرەي تەرەزە الدىندا تۇر.
ول جارقىن ءجۇزى كۇلىمسىرەپ، ەسىكتەن كىرگەن جالەلگە قولىن سوزا قارسى ءجۇردى.
— امانسىڭ با، جالەل؟ — دەدى سالىمگەرەي ءوزىنىڭ قوڭىرقاي داۋسىمەن. — وزەكتىڭ جاڭا تابىستارىمەن قۇتتىقتايمىن. مىنا جولداستار مەنى بارلاۋدىڭ تۇزەتۋ جۇرگىزىلگەن جاڭا سحەماسىمەن تانىستىردى. ءبارى دۇرىس. وزەكتەگى سوڭعى كەزدەگى جۇرگىزىلگەن بارلاۋ جۇمىسىنان الىنعان دەرەكتەرگە قاراعاندا بۇرىنعى زەرتتەۋلەرىمىزدە ازداعان قاتە بار - اۋ دەگەن جاڭا بولجامعا كەلىپ ەدىم. سەن ونى دالمە - ءدال انىقتاپسىڭ! كوپ راقمەت!..
جالەل ايگىلى عالىمنىڭ بەتىنە تىكەلەي قاراۋعا تاعى ءجۇزى بارمادى. بۇرىنعى وكىنىشى، قاباعان يتتەي تاعى جانىنا جارماسا ءتۇستى. «سەزىمگە بەرىلىپ، ءوزىمدى - ءوزىم ۇستاي الماي، وسىنداي اق جارقىن ادامنىڭ كوزىنە ءشوپ سالدىم - اۋ! بۇرىنعىم بولسا ءبىر ءسارى... ال، گۇلجامال بۇعان شىققاننان كەيىنگىم نە؟ ادامگەرشىلىك دەگەن قايدا؟»
وزىنەن - ءوزى قىسىلعان جالەل:
— سىزگە دە راحمەت! — دەپ مىڭگىرلەدى.
III
كوڭىل جانىڭنىڭ كولەڭكەسى. جانىڭدى ەشتەڭە جۇدەتپەسە، ەتىنە قىزىل قوسىپ سەمىرە بەرگەن كۇزگى كوك دونەندەيسىڭ. ال، جانىڭ اۋرۋ، كوڭىل سىرقات بولسا، قاناتىنا وق تيگەن قۇس ءتارىزدىسىڭ، قانشا تالپىنساڭ دا كوككە كوتەرىلەر دارمەنىڭ جوق.
ەگەر ادام كۇنى بۇرىن بالەن كۇنى بالەن ساعاتتا ولەرىن بىلسە، سول كەزىنە جەتكەنشە قايعىدان سان مارتەبە ولەر ەدى. ال، ارمانى ورىندالار مەزگىلىنە الدىن الا كوزى جەتسە، سول مەرزىمىنە دەيىن كۇنى بۇرىن سان رەت جاسارار ەدى. وسىنىڭ ءبارى كوڭىلدەن. دەگەنمەن ادام ارمانىنا يتشىلەپ، بىرتىندەپ جەتەدى. ال، قايعى ءوزى كەلەدى. جانە بىردەن كەلەدى.
جالەل جۇمىسىن قانشا بەرىلىپ ىستەيمىن دەگەنمەن دە، بۇل جولى بۇرىنعىسىنداي ەمەس قاباعى اشىلماي - اق قويدى. جانە كوزىنە كۇيىك بولىپ قۇلپىرعان گۇلجامالدى كورگەن سايىن تانانى ساعىنا ءتۇستى. ءتۇر جاعىنان، قىلىق جاعىنان گۇلجامالدى جالەل ەشكىمنەن كەم دەي الماس ەدى، سويتسە دە وعان دەگەن كوڭىلىنىڭ ءبىرجولاتا سۋىنعانىن ءوزى دە سەزدى. ءبىر عاجابى: مۇنداي جايىنا قۋانباسا، رەنجىگەن جوق.
وسىنداي كۇيدە وتىرعانىندا ۇيگە گۇلجامال كىردى. مارت ايىنىڭ باس كەزى ەدى. كۇن بۇل كەزدە جايما - شۋاقتانا جىلي باستاعان. وسىنىڭ الدىندا عانا تۇسكەن قالىڭ قار، ءجىپسىپ، ءار جەردەن كوز جاسىنداي جىلاپ اققان مولدىرەگەن قار سۋى دا كورىنگەن. بىردەن اۋادا كوكتەمنىڭ دىمقىل ءيسى سەزىلگەن. ساۋلەسى ءالى كۇيدىرىپ جىبەرمەگەنمەن كۇن كوزى كىسىنىڭ بەتىنە جىلى ءتيىپ، ارقاسىن جىپسىتكەن. وزگە قۇستاردان بۇرىن بۇل جاقتا ەرتە پايدا بولاتىن قارا تورعاي، قارلىعاش، تارعاقتار ءالى كەلە قويعان جوق ەدى، ءبىراق كوكتەم تاياپ قالعانى حاق، ويتكەنى قىس ىزعارى قايتىپ، جۇرتتىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ، قىسقى كيىمدەرىن تاستاپ، جەڭىل كيىنە باستاعان.
گۇلجامال دا كىلت وزگەرگەن. ۇستىنە جاسىل شۇعا پالتو كيگەن، باسىندا دا سول ءتۇستى شلياپا. پالتوسىنىڭ ەتەك جاعىن كەڭدەۋ ەتىپ تىككەن. بەلى قىنالىپ تۇر. اياعىنداعى شۇلىق ەتىكتىڭ قونىشى وقتاۋداي ءدۇپ - ءدۇزۋ جانە جۇپ - جۇمىر بالتىرمەن بالتىر بولىپ، سىپتاي ەتىپ كورسەتىپ ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. شيەدەي قىپ - قىزىل تومپيعان ءداندى ەرىندەرى، بۇرىنعىسىنداي ءسۇپ - سۇيكىمدى. بۇلتسىز كۇنگى اسپانداي، جادىراي تۇسكەن ۇلكەن كوزدەرى كۇلىم - كۇلىم ەتەدى. جالپى سىرت بەينەسى، ومىردە قايعى - قاسىرەت كورمەگەن ادامداي. جالەل وعان ەرىكسىز قارادى. ساكەڭە ەرگە شىققانى قانداي جاقسى بولعان. جايناپ كەتىپتى. كوڭىل كۇيى — عۇمىر كۇيى دەگەن مىنە وسى!»
— امانسىڭ با، جالەل، — دەدى گۇلجامال ەكى كوزى كۇلىمسىرەي تۇماندانىپ، — ساكەڭ ساعان ون ءتورتىنشى مۇناي قاباتىندا كورسەتىلگەن سترۋكتۋرالىق كارتانى بەرسىن دەدى.
— ءقازىر...
جالەل ورنىنان تۇرەگەلدى. گۇلجامال بۇرتيا قالدى.
— ءوزىڭ ءتىپتى امانداسقىڭدا كەلمەيدى عوي.
— عافۋ ەت...
— عافۋ ەت! عافۋ ەتپەسەم، نە ىستەيسىڭ؟— ول ويناقشي كۇلدى.
— ءوزىڭ ءبىل...
جالەل بۇرىشتاعى ستولدان سالىمگەرەيدىڭ سۇراعان كارتاسىن الىپ كەلدى.
— مىنەكەي...
جاڭا عانا جايناپ تۇرعان گۇلجامال كەنەت جۇدەي قالدى.
— ارامىز مۇنداي بولادى دەپ ويلاماپ ەدىم، —دەدى داۋسى دىرىلدەپ كەتىپ. — مەن كەلگەلى ايدان اسىپ كەتتى، ەڭ بولماسا قانداي كۇيدە ەكەنىمدى دە سۇرامادىڭ عوي.
— قانداي كۇيدە ەكەنىڭ تۇرىڭنەن كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟
— قارا جامىلىپ جىلاي بەرۋىم كەرەك پە ەدى؟ ادامنىڭ ءبارى بىردەي ەمەس. كەيبىرەۋى ىشتەگى قايعىسىن سىرتقا شىعارعىسى كەلمەيدى.
— ىشتەگى قايعىسىن؟ سوندا قايعىلىمىسىڭ؟
— قايعىلى بولماي! ماحاببات دەگەن سۇرتسەڭ كەتە قوياتىن، ەرنىنە جاققان بوياۋىڭ با؟
گۇلجامالدىڭ كوزىنە كەنەت مولدىرەپ جاسى كەلىپ قالدى. جالەل ونىڭ بۇلاي كىلت وزگەرەتىن ادەتىنە بۇرىننان قانىق. جىلاپ تۇرىپ كۇلىپ جىبەرۋ، نە كۇلىپ تۇرىپ جىلاپ جىبەرۋ وعان وپ - وڭاي ەدى. مۇنداي مىنەزىنە ابدەن ۇيرەنگەن جالەل تەك «شىركىن - اي، بۇل اكتريسا بوسا— تاماشا ونەر يەسى بولار ەدى. ادام ءوز جولىن ۇنەمى تابا بىلمەيدى عوي!» دەپ ويلايتىن دا قوياتىن. جوق، گۇلجامالدىڭ مۇنىسى ارتيستىگى ەمەس ەدى. ونىڭ مىنەزى وسىلاي جاراتىلعان. كۇلۋى دە، جىلاۋى دا وڭاي، جاس بالاداي كەكسىز، اق كوڭىل جان. بۇنىڭ كىلت وزگەرۋى دە، ءوزىنىڭ سونداي ءزىلسىز مىنەزىنەن تۋاتىن.
— سەنى كورسەم دۇنيە ءبىر ءتۇرلى كەڭىپ كەتكەندەي بولادى، — دەدى ول تولقۋىن باسا الماي. — ءوزىمنىڭ بارلىعىمدى نە قىلايىن، قاسىمدا سەن جوقسىڭ...
جالەل سوزىلا تۇرىپ جانىنا باردى.
— گۇلجامال، — دەدى ول اقىرىن. — جاڭا ءوزىڭ ايتتىڭ عوي، ماحاببات سۇرتسە كەتە قالاتىن ەرىنگە جاققان بوياۋ ەمەس دەپ. جاقسى ايتتىڭ! ءبىراق ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى ماحاببات سول بوياۋ ەكەن. سوندىقتان دا سەن وپ - وڭاي ەرگە شىقتىڭ. ال مەن بولسام...
— بوتەن قىزدى جاقسى كوردىم دەمەكسىڭ عوي.
— ءيا، مەن ول قىزدى جانىمداي جاقسى كورەم.
— ءبىراق ول قىز ەندى ساعان جوق قوي.
— قىز جوق بولعانمەن، وعان دەگەن ماحابباتىم وزىممەن بىرگە ەمەس پە؟
جاڭا عانا جىلاۋعا جاقىن تۇرعان گۇلجامال كەنەت جىميىپ كۇلدى.
— قىز ساعان جوق. ال سەنىڭ وعان دەگەن ماحابباتىڭ بار... تۇسىنبەيمىن. سوندا جوق قىزدى سۇيەمىن دەپ، ەشكىمگە قاراماي وتپەكسىڭ بە؟
— و دا مۇمكىن. مۇمكىن مەن تاعى بىرەۋدى سۇيەرمىن. ءبىراق كىمدى سۇيسەم دە شىن، ادال سۇيگىم كەلەدى. ءوزىڭنىڭ جۇرەگىڭ تازا بولماي تۇرىپ، باسقانىڭ دا تازا بولۋىن تىلەۋ قيىن عوي،—جالەل تومەن قارادى. — اناداعى وقيعادان كەيىن، وزىمنەن ءوزىم جەركەنىپ جەرگە ەنىپ كەتە جازدادىم. وسى ۋاقىتقا دەيىن تانانىڭ ماعان بۇيىرماعانى سونداعى كۇنامنان با دەپ ويلايمىن.
— ستراننو، — دەدى گۇلجامال تاعى جىميىپ. — ماعان سول ءتۇن، ەكەۋمىزدىڭ ەڭ باقىتتى تۇنىمىزدەي كورىنىپ ەدى. ال، سەن... جوق الگى ءسوزدى دۇنيەدە تەك ماحاببات قانا بار دەپ ۇعىناتىن ون توعىز جاسار بالا جىگىت ايتسا ءبىر ءسارى. ال، سەن ءتارىزدى...
جالەل گۇلجامالدىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ايتپاي - اق قوي، گۇلجامال، — دەدى جالەل شاماسى كەلگەنشە جۇمساق سويلەپ، — كوپ جىل بىرگە بولساق تا مەنى انىق تۇسىنبەگەن ەكەنسىڭ... امال نە! مەنىڭشە ماحابباتتىڭ قىزىعى دا سوندا، ەگەر ادام وعان ءومىر بويى سول ون توعىز جاسار جىگىتتەي قاراي السا! سوندا عانا ماحاببات ادام بالاسىنىڭ قۋانىشى، شىن يدەالى بولا الادى.
— ءوزىڭ سولاي قاراي الاسىڭ عوي، ءسىرا؟!
— قاراي الماسام بۇل ءسوزدى ايتپاس ەدىم...
— وندا ماعان دەگەن بالەن جىلعى ماحابباتىڭ نە بولعانى؟
— جالعان بولعانى. ونى جالعان ەتكەن ءوزىڭسىڭ. جانە وعان كوزىمدى جەتكىزگەن دە ءوزىڭسىڭ!
— بارىنە مەن ايىپتى ەكەنمىن عوي. جاقسى. ەگەر سول ايىبىمنىڭ ءبارىن موينىما الىپ، كەشىرىم سۇراسام قايتەسىڭ؟ ماحاببات ءبارىن دە كەشىرەدى دەيدى عوي جۇرت.
— ونداي كەشىرىمپاز كەلەتىن شىن ماحاببات قوي. ال جالعان ماحاببات شە؟ ونداي ءلاززاتتىڭ كەشىرىم سۇراپ قينالاتىن ەشتەڭەسى جوق... كۇيىنۋى دە. ورتەنۋى دە — ءبارى ءوز كەزىندە. تەز وتەتىن كوكتەم ءتارىزدى. ادامنىڭ جۇرەگىنە جازىن، كۇزىن، قىسىن قالدىرمايدى... ءبىر ساتتەگى قۋانىش ءتارىزدى ۇمىتىلادى دا كەتەدى.
— ءسويتىپ... ءبارى دە ۇمىتىلدى دەيسىڭ عوي؟ — دەدى گۇلجامال كەنەت ءتۇسى قۋقىلدانىپ كەتىپ.
— ءوزىم دە سولاي بولار دەپ ويلاپ ەدىم. سوندىقتان دا ساكەڭە ەرگە شىعۋعا اسىققام. ويلاعانىمداي شىقتى... تىم جاقسى كورەتىن ءتارىزدى ەدىڭ. «اسىرە قىزىل تەز وڭار» دەپ قازاق بەكەر ايتپاعان ەكەن عوي.—كەنەت ول بويىن جيىپ الدى. — ءجا، بولدى. ءبارى دە تۇسىنىكتى. قوش بول.
— قوش بول.
گۇلجامال كىلت بۇرىلدى دا شىعىپ كەتتى. جالەل تاعى جالعىز قالدى. جوق، جالعىز ەمەس، ونىڭ قايعىسى، قيالى، ويى وزىمەنەن بىرگە قالدى. سول قايعى، قيال، وي «قولىمىزعا جەكە ءتۇستىڭ بە؟» دەگەندەي تاعى جان – جاعىنان شىرماي جونەلدى.
راسىندا دۇنيەنىڭ بار قىزىعى ادامنىڭ ءبىراق كىسىنى سۇيۋىندە عانا ما؟ كوبەلەك ءتارىزدى كورىنگەن گۇلگە قۇمارتىپ جۇرگەندەر از با؟ دۇنيەنىڭ قىزىعىن كورىپ قال دەيدى بىرەۋلep. دۇنيەنىڭ قىزىعى ءبىردى ەمەس، وندى سۇيگەندە مە؟ ول دا مۇمكىن. دەمەك، ءبىردى سۇيەسىڭ بە، وندى سۇيەسىڭ بە؟ ءسىرا، ادامنىڭ مىنەز - قۇلقىمەن، جۇرەگىنىڭ سوعۋىمەن بايلانىستى بولار. ءوز باسىم ويتە المايمىن. ماعان ماحاببات — ءومىرىڭ ءتارىزدى جالعىز رەت كەلىپ، جالعىز رەت قانا قىزىعىن كورسەتەتىن كۇش. ال ەگەر سول كۇشتەن، سول راحاتىڭنان ماڭگى ايىرىلساڭ ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىن دەۋىڭە بولا ما؟ ادام بالاسى بۇل دۇنيەگە باقىت ءۇشىن، قىزىق ءومىر ءۇشىن كەلمەي مە؟ ال ونداي ءومىرسىز بۇل دۇنيەنىڭ ساعان قانداي قىزىعى بار؟ سوندا بارىپ سەن شىن ماحاببات قولىڭا تۇسپەسە، جالعان ماحابباتقا دا تاۋبە ەتپەيسىڭ بە؟ التىننىڭ ورنىنا جەزبەن الدانبايسىڭ با؟ سولاي كۇنىڭدى وتكىزبەيسىڭ بە؟ و دا ءومىر ەمەس پە؟ و دا ساعان قىزىق ەمەس پە؟»
جالەل كەنەت ۇرەيلەنە قالدى. مۇمكىن تانا ءبىر وقيعاعا دۋشار بولدى ما؟ ءبىراق ىستەگەن كۇناسىن گۇلجامالداي جاسىرۋعا ار - ۇياتى جىبەرمەگەن شىعار؟ قولمەن ىستەگەنىن موينىمەن كوتەرىپ، بوتەن ايلا تابا الماي، ءوزىن-وزى وسىلاي جازالاپ، مەنەن بەزگەن ءتۇرى مە بۇل قىلىعى؟ جالەلدىڭ بۇلاي ويلاۋىنىڭ دا سەبەبى بار ەدى. شەتپەدەن جاقىندا اكەسى بەستىباي ورالعان. ءبىراق ەش نارسە بىلە الماي قايتقان. بالاسىنىڭ:
— انا الاڭدى نەگە ولتىرمەكشى بولىپتى؟ — دەگەن سۇراعىنا ول:
— «اكەسىندە كەتكەن كەگىم بار ەدى، سونىڭ ءوشىن الماقشى ەدىم» دەپ جاۋاپ بەردى سارى،—دەگەن،—ارينە، مۇنىسىنا مەن سەنگەن جوقپىن. سارى ونداي ادام ەمەس. ءوزىنىڭ باياعىداعى ءومىرىن ۇمىتقاندا، بىرەۋدە كەتكەن كەگى ەسىندە ءجۇر دەيسىڭ بە، جاي انشەيىن وزىنشە تاۋىپ وتىرعان سىلتاۋى عوي... جالپى، نە بالە بولسا دا سول قىزى ارقىلى كەلگەن ءتارىزدى... ءبىراق ويدەيىن دەسەڭ، تانا شىراعىم ءجۇزىنىڭ سولعىندىعى بولماسا، سول بۇرىنعى جىپتىكتەي قالپىندا. اردا ەمگەن قۇلىن ءتارىزدى، موينىنا قۇرىق ءتۇسىپ جۋاسىپ قالىپتى دەۋ قيىن. تەك الدەنەدەن ۇيالعانداي ادامنىڭ بەتىنە قاراي المايدى. مۇنداي ادەت بۇرىن سوڭىنان ءسوز ەرمەگەن قىز بالادا بولىپ تۇرادى... ال بۇرىن... شىراعىم، بۇل تاسباۋىر جازمىش كىمدى بيالايداي جۇمساق ەتپەگەن.
اكەنىڭ جۇمباقتاي سويلەگەن سوزىنەن جالەل كوپ نارسەنى اڭعارعان. تانانىڭ جۇرت كوزىن شۇقىپ كورسەتەتىندەي قاۋىپتەن ادال ەكەنىن ۇققان.
ال اڭگىمە ەكى شال اراسىندا وزگەشە بولعان. بەستىبايدىڭ ءوزىن ىزدەپ كەلگەنىنە قۋانىپ قالعان سارى، قوناق اسىن بەرگەننەن كەيىن، زامانداسىن تورگى بولمەگە الىپ كەتكەن. بۇلاردىڭ سوڭىنان ەرگەن ايەلىنە:
— ەكى شال، قىرشاڭقى جىلقىداي، ءبىرىنىڭ قوتىرىن ءبىرى تىلدەرىمەن قاسىپ ايىزدارىن قاندىرسىن، — دەگەن سارى، — سەن اۋىز ۇيدە بول. تانا قالقام كەلسە، اسىن بەر.
سارىنى تەك «وتاعاسىم» دەپ قانا سىيلاپ تۇراتىن ايەلى، ۇندەمەي اۋىز ۇيدە قالىپ قويعان.
ءتور ۇيگە كىرىپ، استارىنا كورپە، شىنتاقتارىنا جاستىق سالىپ، جايعاسقاننان كەيىن ەكى قارت اڭگىمەگە كىرىسكەن:
— ارينە، بەستىباي، سەن جاي كەلگەن جوقسىڭ عوي، — دەدى سارى، — شارۋاڭدى ايتا وتىر.
ءبىراق ونىڭ ىشكى داۋسى باسقاشا سويلەگەن: «تانامنىڭ جالەلگە نەگە قوسىلۋدان قاشقانىن بىلگىڭ كەلەدى عوي. دەمەك، ءبىر بۇزىقتان ابىرويىنىڭ توگىلگەنىن اۋزىم بارىپ قالاي ايتامىن؟»
— دۇرىس ايتاسىڭ، سارى. «كۇيەۋ ءجۇز جىلدىق، قۇدا مىڭ جىلدىق» دەگەن. بالالاردىڭ اراسى الىستاپ كەتسە دە، ءوز قالىڭدى بىلگىم كەلدى.
بەستىبايدىڭ ىشكى داۋسى: «تاناجاننىڭ نەگە جالەلىمنەن ايىرىلدى دەپ قالاي سۇرايمىن؟ اۋرۋ جەرىنە ءتيىپ كەتسەم، رەنجىپ قالماي ما؟»
— ءيا، بەستىباي، «كۇيەۋ ءجۇز جىلدىق، قۇدا مىڭ جىلدىق» دەپ بۇرىنعىلار تاۋىپ ايتقان. وسى كۇنگىنىڭ جاستارىنا نە دەيسىڭ؟
سارىنىڭ ىشكى داۋسى: «ءيا، وسى كۇنگى جاستاردىڭ ءبارى مەنىڭ تانامداي ما؟ ەگەر، بەستىباي، تانامنىڭ قالاعان ادامىن ءبىرجولاتا نەگە ۇمىتقىسى كەلگەنىن بىلسەڭ...»
— ءيا، وسى كۇنگى جاستاردىڭ مىنەزىنە ءتۇسىنۋ قيىن. جوقتان وزگەنى سىلتاۋ ەتە سالادى عوي، — دەدى بەستىباي سارىعا جايباراقات قاراپ.
بەستىبايدىڭ ىشكى داۋسى: «تاناجاننىڭ جالەلدەن ايىرىلۋ سەبەبىن ەندى ايتاتىن شىعارسىڭ، سارى؟ ۋاق-تۇيەك دەمەسەڭ، كانە، سىرىڭدى اش!»
— دۇرىس ايتاسىڭ، بەستىباي، بۇل زاماننىڭ جاستارى كاكىر - شۇكىردى دە سەبەپ ەتە بەرەدى. كەسىمىن بىزگە سالمايدى عوي!
سارىنىڭ ىشكى داۋسى: «بەۋ، بەستىباي، سەن ونىڭ قانداي كاكىر - شۇكىر» ەكەنىن بىلسەڭ! ادامنىڭ، اۋزى بارىپ ايتپاق تۇگىل، ويىما تۇسە قالسا جۇرەگىم جارىلىپ كەتە جازدايدى!»
— سولاي دە!—دەدى بەستىباي.
بەستىبايدىڭ ىشكى داۋسى: «ەندى انىق بولدى، تانانىڭ ايىرىلۋى كاكىر-شۇكىر ەمەس ەكەن! كاكىر-شۇكىر بولسا ايتار ەدىڭ عوي. گاپ قيىندا جاتىر ەكەن».
— سولاي! — دەدى سارى.
بەستىباي ەندى بوتەن جاعىنان كەلمەك بولدى.
— جاستاردىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ شارۋامىز جوق، —دەدى ول. ءبارىبىر ءبىزدىڭ ايتقانىمىزعا كونبەيدى. وزدەرى تۇسىنىسەp.
— ءسوز بار ما؟—دەدى ەندى ارباسقىسى كەلمەگەن سارى.
ءسوز وسىمەن بىتكەن. ولار بوتەن اڭگىمەگە كوشكەن. ايتسە دە سارى قىزىنىڭ جالەلدەن ايرىلعان سەبەبىم ايتقىسى كەلدى، ءبىراق ايتا المادى. بەستىباي بىلگىسى كەلدى، ءبىراق بىلە المادى.
ولار انانى - مىنانى اڭگىمە ەتىپ ۇزاق وتىردى. تانا كەلىپ، شايىن ءىشىپ ءوز بولمەسىنە كىرىپ كەتتى. جاتار الدىندا دا ەكى شال ءومىر تۋرالى تاعى ءبىر ۇزاق اڭگىمە قوزعادى.
— ءومىر شىركىن جاسىڭدا قىردىڭ قىزىل تۇلكىسى سەكىلدەنگەنمەن، قارتايعانىڭدا ءبىر سيقى كەتكەن كارى قوتىر قوي ءتارىزدى كورىنەدى ەكەن، — دەدى سارى اڭگىمەلەرى اياقتالىپ كەلە جاتقان كەزدە ءبىر كۇرسىنىپ. — كورگەن قىزىعىمنىڭ ءبارى ۇمىتىلىپ، كوكىرەگىڭدە تەك وكىنىش قالادى.
بەستىباي ويلانا جاۋاپ بەردى:
— ادامنىڭ جاسى كەلگەندە وكىنىش تە توزادى عوي.
— توزبايتىن دا وكىنىشتەر بار...
— باياعى تەنتەك - جاستىق كۇنىڭدى ايتاسىڭ با؟
— جوق، و كۇنگە بالەندەي قۇشتارلىعىم جوق. كورىنگەن مىقتىدان قورقاتىن شەرمەندە، ويسىز سۇرقيا زامان كىمگە قاجەت دەيسىڭ. ودان، قارتايعان شاعىمداعى كورگەن كۇنىمنىڭ تىنىسى كەڭ. تەك بالالارىم امان بولسىن.
— سونى ايت.
ءۋازىر:
— مىنا كەلە جاتقان سول كىسى، — دەيدى.
— ارقاندى تارتپاي تۇرا تۇر، — دەد! حان بۇيىرىپ.
سول ايىپكەر كىسى ەكەن.
— جامان اتقا جال بىتسە، جانىنا تورسىق بايلاتپاس دەگەندەي، — دەدى ول، — مىنا جامان ماستەگىمدى بيىل جاز شىعا وتقا جىبەرىپ ەدىم، تويىنىپ قالعان ەكەن، كەشەدەن بەرى ۇستاتپاي بۇگىن تاڭەرتەڭ عانا ازەر ۇستادىم. سوندىقتان كەشىگىپ قالدىم، حان يەم، كەشىرىڭىز. دارىڭىزعا اسىلۋعا مەن دايىن.
سوندا تاڭ قالعان حان:
— سەنىڭ ورنىڭا مىنا ءۋازىر بۇگىن دارعا تارتىلىپ، ءوزىڭ امان قالاتىن ەدىڭ عوي، سونى بىلە تۇرا نەگە كەلدىڭ؟ تاستاي الماي جۇرگەن جانىڭ بار ما ەدى؟ — دەيدى.
— ارينە، تاستاي الماي جۇرگەن جانىم جوق، — دەيدى ايىپكەر. — ءبىراق، مىنا ءۋازىرىڭىز ماعان سەنىپ كەپىل بولدى عوي. قاراماعىڭىزداعى ادامدار ءبىر - بىرىنە سەنىمىن جوعالتپاسىن دەپ ادەيى كەلدىم.
جاۋابىنا ريزا بولعان ادىلەتتى حان وعان كەشىرىم ىستەيدى، سوسىن ۋازىرىنە قاراپ:
— ال، سەن نەگە تانىمايتىن ادامىڭا كەپىل بولدىڭ؟ — دەيدى. — ەگەر مىنا كىسى كەلمەسە دارعا ءوزىڭ تارتىلاتىن ەدىڭ عوي؟
— ءيا، بىلەمىن، حان يەم، — دەيدى ءۋازىرى. — مەن قاراماعىڭىزداعى ادامدار ءبىر - بىرىنە مەيىرباندىعىن ءبىرى ءۇشىن ءبىرى ارا تۇسەر جان قيار جاقسى عۇرپىن ۇمىتپاسىن دەپ كەپىل بولدىم. — ءۋازىر ءسوزى ريزا ەتكەن ادىلەتتى حان بۇنى دا ءولىم جازاسىنان بوساتقان ەكەن. مىنە كوردىڭ بە، قالقام، — دەدى بەستىباي بالاسىنا كۇلىمسىرەي قاراپ، — ارينە، حان قارا حالىققا جاقسىلىق جاساي دا قويماس. ءبىراق حالىق ارمانى، قيالى سونى كوكسەدى. ال باقىت كىلتى ءبىزدىڭ ءوز قولىمىزدا تۇرعاندا، ميلليوننان شىققان ءبىر بۇزىق بالاسىنىڭ ابىرويىن توگىپ جاتسا، ول ءۇشىن اكەسى جان بەرۋگە بارماعاندا نە ىستەيدى؟ مۇنداي اكەڭە مىڭدا ءبىر راحمەت. ءوزىم بولسام دا سويتەر ەدىم. اكەسىنىڭ سوزىنە جالەل ىشتەي ريزا بوپ قالدى. كىشكەنتايىنان بالالارىن «جىگىت بولساڭ ءارقاشان دا كىشىك بول، بىرەۋگە تون، بىرەۋگە ءون ىشىك بول» دەپ جاقسىلىققا ۇيرەتكەن وسى قاراپايىم شال دەر كەزىندە ۇنەمى دۇرىس اقىل بەرە الاتىن. بۇل جولى دا سولاي ءتارىزدى.
شال قايتادان سويلەدى.
— مەنىكى جاي دالباسا عوي،—دەدى ول. — تەك ساعان ايتارىم، ءبىز ءتارىزدى جەتپىستەگى شالدار بوستان - بوسقا كىسى ولتىرمەيدى. نامىسىنا قاتتى تيگەن عوي انا نايساپ. ال تورىنەن كورى جاقىن ادامعا سونشاما نامىستانار نە بوپ قالدى؟ كici قارتايعاندا تەك بالالارى ءۇشىن عانا ءومىر سۇرەدى. بالا ءۇشىن ادام ەڭ اۋىر قىلمىسقا دا بارا الادى. اسىرەسە ونىڭ ابىرويىن، ار - ۇياتىن ساقتاۋعا تۋرا كەلسە جانە سارى ماعان باياعىدا بولعان قۇدىق باسىنداعى وقيعانى بوسقا شەرتتى دەيسىڭ بە؟—بەستىباي ءسال ۇندەمەي قالدى. — مەن ساعان ءوزىمنىڭ جاي جورامالىمدى ايتسام، قالقام، ءتۇبى تانا جازىقسىز كۇيىپ جۇرسە سەن دە ونىڭ جەبەۋشىسى بولا ءبىل دەمەك ەدىم...
اكە ءسوزى ۇناسا دا جالەل ۇندەمەدى. «تانا كۇناسىز بولسا، ارينە، تەك ونى كەشىرۋگە ءتيىستىمىن عوي. كەشىرمەۋ ادامگەرشىلىككە جاتپايدى. ءبىراق تانانى مەن بۇرىنعىداي سۇيە الار ما ەكەم؟ مىنە ماسەلە قايدا؟..»
ال تانانىڭ ويلاماعان وقيعادان ار - ۇياتىنىڭ جەر بولعانىن بىلاي قويعاندا، ونىڭ ءتىرى قالۋ، قالماسىنىڭ ءوزى ەكى تالاي ەدى. قىزدىڭ ابدەن بوي جەتىپ، كۇزگى الماداي مۇلدەم ءپىسىپ تۇرعان كەزى، ەگەر الاڭ - الەشادان، ابىرويى عانا توگىلىپ قويماي، ودان دا سوراقى كۇيگە ۇشىراپ قالعانداي كۇن تۋسا، قايتەدى؟ تانانىڭ تىم جۇدەپ كەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى قورقۋ ەدى. ءيتتىڭ ەتىنەن دە جەك كورەتىن، ءوڭى تۇگىل تۇندە تۇسىنە كىرسە جيىركەنەتىن ادامنان شەرميىپ شىعا كەلسە نە قىلادى؟
تانا الدەنەگە بەل بۋعانداي، كۇننەن - كۇنگە قاباعى قاتۋلانىپ، ىشتەي جيىرىلا تۇسكەن. دارىگەرلەرگە بارىپ، كۇنى بۇرىن شارا قولدانۋ، تۋعالى مۇنداي ءىس تۇگىل، جالەلگە دەيىن ءبىر جىگىتپەن جوندەپ ءسۇيىسىپ كورمەگەن تانا ادامنىڭ بەتى شىدامايتىن ماسقارا سانالادى. ويتۋگە ءداتى بارمادى.
ءولۋ! ەگەر الاڭ - الەشادان ەكىقابات ەكەنىنە تانانىڭ كوزى جەتسە دە، ارينە، ءبىر كۇن ءتىرى تۇرماۋى اقيقات. ءبىراق ءولۋ وڭاي دۇنيە مە؟ قالاي وزىنە - ءوزى قول كوتەرەدى؟ قالاي ءومىردى قيادى؟ جارايدى، قيا المايدى دەلىك، سوندا ەرسىز بوپە الديلەپ وتىرۋ بۇعان ولىمنەن كەم تيەر مە؟ جۇرتقا كورىنگەن سايىن كۇندە ءبىر ولمەي مە؟ بۇدان ارتىق قورلىق، ازاپ بولار ما؟ جوق، بۇعان شىداي الماس ەدى. راس، ادام بالاسى باسىنا تۇسسە باسپاقشىل كەلەدى، تانا دا بۇل قورلىققا كونسىن، ال سوندا دۇنيەدەگى ەڭ جەك كورگەن ادامىنان تۋعان بالاعا انا جۇرەگى دۇرىس سوعار ما؟ ءوزىنىڭ باقىتسىزدىعىنا سەبەپ بولعان نارەستەنى ول قابىلداي الار ما؟ ەگەر قابىلداي الماسا، نارەستەنى دە اكەسىندەي جەك كورە قالسا، دۇنيەدەگى ەڭ قيىن سورماڭدايلىق سول ەمەس پە؟ بۇل وزىنە دە، ىشتەن شىققان بالاسىنا دا ولىمنەن كەم سوعار ما؟ جوق، ونداي ازاپقا تانا تاعى بارا الماس ەدى. ودان دا تانا ءبىرجولاتا ومىرمەن قوشتاسقاندى ادىلەتتى كورەر ەدى. الدە، ىشتەن شىققان شۇبار جىلانعا دا انا، انالىق ماحابباتپەن قارايدى دەيدى عوي قازاق، مۇمكىن تانانى دا سول ءبىر ۇلى سەزىم جەڭىپ، بالانى جاقسى كورىپ كەتەر؟ سول بالا ءۇشىن ءومىر سۇرەمىن دەر. ءبىراق مۇنداي وي ءدال ءقازىر تانانىڭ باسىنا كەلگەن جوق. ول ءقازىر تەك ءوزىنىڭ ابىرويسىز توگىلگەن ار - ۇياتىنىڭ قايعىسىمەن، قاۋىپتەنە، قينالا كۇنىن وتكىزىپ كەلدى.
وسىنداي ارپالىستا قىل ۇستىندە ءتىرى ولىك بوپ تانا ءۇش جارىم اي ءجۇردى. ۇرەيىن العان قاۋىپتەن امان وتكەنىن سەزگەندە عانا تاناعا ەس كىرە باستادى. بەستىباي شال دا ونى وسى كەزدە كوردى.
— سارى، كەمپىرىمەن ەكەۋى استى - ۇستىنە ءتۇسىپ، جاقسى كۇتتى، — دەگەن بەستىباي بالاسىنا ويلانا قاراپ. — سەندەردى تاعى كورەتىن كۇن بار ما دەيدى. ءسىرا، جاز شىعا قىزىن الىپ، قاراعاندىداعى بالاسىنا كوشەتىن ءتۇرى بار ما، قالاي؟
اكەسىنىڭ بۇل ءسوزى جالەلدىڭ اۋىرىپ تۇرعان جەرىنە تاياقتان كەم تيگەن جوق. ابىگەرلەنە قالدى. «راس، تانا ءبىرجولاتا كەتىپ قالسا نە ىستەيدى؟ جوق، ونسىز ءومىر ءسۇرۋ قيىن. وعان وسى ءتورت ايدىڭ ىشىندە كوزى جەتتى عوي؟ ال، تانا كونبەسە شە؟ نەگە كونبەيدى؟ نەگە؟ قانداي قىلمىسى بار. تەك قىلمىسى بار ادام عانا ءسۇيىپ تۇرىپ، سۇيمەيمىن دەيدى. الدە وزىنە - ءوزى كەشپەيتىن ءبىر قاتە ىستەدى مە؟ ءاي، ادام بالاسى، وسى «ءبىر قاتەنى» ىستەمەي وتۋىڭە ءالىڭ جەتپەي مە؟
جالەل كەنەت باسىن كوتەرىپ الدى. «ءيا، ءيا»، — دەدى ول وزىنە - ءوزى، سوتتا دا سارىنى جاقتاپ شىعىپتى. بۇل شيەلەنىسكەن وقيعانىڭ سىرىن ءبىر ادام بىلسە، ول حالەل. انەۋگىدەن بەرى سودان نەگە سۇرامادىم؟ جوق، ءقازىر سۇراۋىم كەرەك. ءبىراق ءوزى سكۆاجينا باسىندا عوي...»
سكۆاجينا ەسىنە ءتۇسىپ ەدى، جالەل بۇرىنعىسىنان بەتەر ابىگەرلەنە قالدى.
جالەلدىڭ ادىسىمەن قويىلعان قوندىرعىلار ايتارلىقتاي ناتيجەگە اپارعانى جۇرتقا بەلگىلى. بۇل عىلىمي تابىستار، جۇرتقا ءالى جەتە قويماعان گەولوگتىڭ ايتارلىقتاي جەڭىسى ەدى. ءبىراق تەوريا كوزىمەن قانشا دۇرىس دەلىنسە دە، جەر استىنىڭ كەنى سەنىڭ ءوز قولىڭمەن ساندىعىڭا سالىپ قويعان قازىناڭ ەمەس، مۇندايدا جاڭا ويىنىڭ ەڭ اقىرعى قازىعى — وسى كۇنگى حالەل جۇرگىزىپ جاتقان الپىس ءۇشىنشى ساندى سكۆاجينادا عوي. ەگەر ون ءۇشىنشى — ون ءتورتىنشى مۇناي قاباتى بۇل سكۆاجينادان كەزدەسسە، جالەلدىڭ بولجاۋى بۇتىندەي دۇرىس بولعانى. ءالى دە وزەك اۋدانىن زەرتتەي ءتۇسۋدى كەرەك ەتكەنى. قوسىمشا زەرتتەۋ جۇرگىزىلگەلى وسى اراعا قوندىرعىنى تۇرعىزىپ جاتقاندا، حالەلگە بەرىلگەن تاپسىرماعا سايكەس، بۇرعىنى ەكى مىڭ ءبىر ءجۇز مەتر تەرەڭدىككە دەيىن جىبەرىلۋى كەرەك دەپ ۇيعارىلعان. جالەل «ءتۇبى كورەرمىز، الدىمەن ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ مەتر ءوتسىن» دەپ ويلاعان دا قويعان. Miنe، ءقازىر عانا ەسىنە ءتۇستى، كەشە كەشكە حالەلدىڭ ۇيىنە بارعاندا، شايىن ءىشىپ وتىرعان حالەلگە جالەلدىڭ:
— شارۋاڭ قالاي؟ — دەگەن سۇراعىنا اعاسى:
— جامان ەمەس، گرافيكتەن الدا كەلە جاتىرمىز، — دەپ جاۋاپ بەرگەن، ەگەر قاتتى تاۋ جىنىسى كەزدەسىپ قالماسا، ەندى ءبىر جيىرما شاقتى كۇندە ەكى مىڭ ءبىر ءجۇز مەتر تەرەڭدىككە جەتىپ، سەنىڭ نىساناعا الىپ وتىرعان جيىرما بەسىنشى قاباتىڭدى دا سىناپ قالارمىز...
جالەل ۇيدەن شىعىپ كەتكەن. كەڭسەسىنە بارىپ كارتاداعى دياگراممالاردى تالداپ، جىكتەپ كەلىپ، اعاسىنا الپىس ءۇشىنشى سكۆاجينانى قازىرگى جەتكەن ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ مەتردەن ءارى قاراي بۇرعىلاماۋىن تاپسىرعان. ءقازىر جالەل ءوز كابينەتىندە وتىر. كەشەگى بەرگەن نۇسقاۋىن تەكسەرۋدە. «ءبارى دۇرىس،—دەدى ول وزىنە، گاز قاباتىنان ءوتىپ، مۇناي قاباتىنا حالەل جەتىپ قالعان ەكەن. — كەشە ءوزى دە سۇيدەدى عوي». نەگە مۇنداي شەشىمگە كەلدى، تەك جالەلدىڭ ءوزى عانا بىلەدى. ءبىراق ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ مەتردەن بۇرعىلاۋدى توقتاتقانى دۇرىس ەكەنىنە كۇمانى جوق. سوندىقتان دا ول ەكسپەديسيانىڭ تەحنيكالىق بولىمىنە حالەل سكۆاجيناسىن سىناۋعا تەز دايىندىق جۇرگىزۋىن ءوتىنىپ تەلەفون سوققان.
ال بۇگىن؟.. ءدال وسى كەزدە ءدۇر ەتىپ ەسىك الدىنا گاز-69» ماشيناسى توقتاي قالدى. جالەل ورنىنان تۇرىپ تا ۇلگەرگەن جوق، كابينەتىنە كوللەكتور قىز جۇگىرىپ كىردى.
— اعاي، سۇمدىق، — دەدى ول ەكى كوزى شاراسىنان شىعا بادىرايىپ، — سكۆاجينادان گاز اتىلىپ جانىپ جاتىر دەيدى، حالەل اعاي ءورت استىندا قالعان كورىنەدى...
جالەل ۇيدەن اتا جونەلدى.
گاز فونتانىنىڭ ءورتى ءبىر ءقاۋىپتى ءورت. جەر استىنان جۇزدەگەن اتموسفەرانىڭ قىسىمى ارقىلى تىنباي، جوعارى كوتەرىلىپ كوككە شاپشىعان گازدىڭ ورتەنۋى ءبىر قياپات دۇنيە! قارا قوشقىل ءتۇتىنى بۋداقتاپ كوككە ورلەي، جالىنى جان - جاعىنا شاشىراي ءجۇز ەلۋ مەتردەي بيىكتىككە جەتكەن قىپ - قىزىل وتتىڭ ءتۇرى قانداي قورقىنىشتى!
كوبىنە مۇنداي ءورت تەحنيكالىق قاۋىپسىزدەندىرۋ ىسىنە سالاقتىق ەتىلگەن كەزدە، پروپان، بۋتون ءتارىزدى جانعىش گازدىڭ كەنەت تۇتانۋىنان شىعادى. بۇل گازداردىڭ تۇتانۋى دا وپ - وڭاي. گازبەن بىرگە جوعارى قاراي جەر استىنان اتىلعان كىشكەنتاي تۇيىرشىك تاستاردىڭ بىرەۋى مۇنارا تەمىرىنە ءتيىپ، ۇشقىن بەرسە بولعانى وت لاپ ەتە تۇسەدى. بۇل جولى ءورت وسىنداي جاعدايدا، ءتىپتى كۇتپەگەن جەردەن شىققان.
جالەلدىڭ بۇيرىعىن العاننان كەيىن، حالەل سول كۇنى تۇنگى كەزەكتە بۇرعىلاۋدى ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ مەتردەن توقتاتىپ، سكۆاجيناعا سول تەرەڭدىكتە پايدالانۋ قۇبىرلارىن جىبەرەدى. جالەلدىڭ تاپسىرماسى بويىنشا سىناۋ مەزگىلىنە كەرەك سەمەنت كەلىپ ۇلگىرەدى. گاز قاباتىنان جوعارى قاراي گاز اتىلماسىن دەپ حالەلدىڭ بريگاداسى ەكى سا - 80 اگرەگاتى ارقىلى قۇبىر مەن سكۆاجينا قابىرعاسىنىڭ اراسىنداعى بوس جەرگە ءۇش تاۋلىكتە قاتاتىن سىناۋ سەمەنتىن قۇيادى. بۇل شارۋا بىتىسىمەنەن حالەل وتىز جەتى مەتر بيىكتىكتەگى زاتتاردى جوعارى - تومەن تۇسىرەتىن تەمىر قوندىرعى ۇستىنە شىعادى. ءدال وسى كەزدە كۇتپەگەن جەردەن، قۇيىلعان سەمەنتتى وزىمەن بىرگە كوككە كوتەرە تارسىلداي، گۇرسىلدەي گاز فونتانى اتىلادى. جەر استىنىڭ ۇلكەن اتموسفەرا قىسىمى گازبەن بىرگە اسپانعا ءبىر - اق جەتكىزگەن كىشكەنتاي تۇيىرشىك تاس مۇنارا ارماتۋراسىنىڭ تەمىرىنە ءتيىپ، كادىمگى شاقپاق تاس ۇشقىنىنداي وت جارق ەتەدى. سول ساتتە - اق گاز لاپ جانادى. كوزدى اشىپ - جۇمعانداي ۋاقىت وتكەن جوق، اساۋ جالىن كىشىگىرىم تاۋداي بوپ لاۋلاي جونەلەدى. حالەل سەكىرۋگە دە ۇلگەرگەن جوق. «اح؟» دەگەن ەڭ اقىرعى ايقايى، ءبىر ءسات ساڭق ەتىپ ەستىلەدى دە، زاماتتا تىنا قالادى. ءوزى قىپ - قىزىل وتتان كورىنبەي كەتەدى...
جالەل ماشيناسىن ۇشىرىپ سكۆاجيناعا جەتكەندە بۇدان بۇرىنىراق كەلگەن، نە ىستەۋگە بىلمەي ۇرەيلەرى ۇشىپ تۇرعان ءبىر توپ كىسىلەردى كوردى. ۇشار باسى قاپ - قارا ءتۇتىن بوپ، ءجۇز ەلۋ مەتردەي بيىكتىكتى الىپ، قىپ - قىزىل وت پەن كوگىلدىر جالىن كوككە شاپشىپ تۇر. مۇنارانىڭ بولات تەمىرلەرى شوقتاي بالقىپ، جەرگە قۇيىلىپ جاتىر.
كوزىنىڭ جاسى بەتىنىڭ ۇستىنەن بۇرشاقتاي دومالاپ، ومىراۋىن جۋىپ، ءۇن - ءتۇنسىز، وتتى قابىرعاعا قاراپ جالەل قاتتى دا قالدى. ەشكىم بۇل مىناۋ سۇراپىل ءورتتى ءسوندىرۋدى ويلاپ تۇرعان جوق سەكىلدى. ەشكىم تىپىر ەتەر ەمەس. دىبىس شىعارماي، ۇرەيلى كوزدەرىن تۋلاپ جاتقان جالىننان الماي تەك مەلشيىپ كۇيزەلىپ تۇر. جاندوس پەن الەكسەەنكودا دا ءۇن جوق. جوق، ولار جان-جاقتاعى جۇرتقا بىردەمە دەيدى، ءبىراق داۋىستارى ەستىلمەيدى، قۇر ەرىندەرى عانا قىبىرلايدى.
جالەل قانشا تۇرعانىن ءوزى دە بىلمەيدى، تەك ءبىر مەزەت بىرەۋ جەڭىنەن تارتقانداي بولدى. بۇرىلىپ قاراپ ەدى، حالەلدىڭ ۇلى ەكەن. بالانىڭ جانىندا ەگىلىپ ءوزىنىڭ اكەسى مەن شەشەسى، اعاسىنىڭ ايەلى مەن جاس قىزى تۇر...
جالەل بالانى كوتەرىپ ءۇن - ءتۇنسىز بەتىنەن ءسۇيدى. ونىڭ كوزىنەن اققان ىستىق جاس ەرنىن كۇيدىرىپ جىبەردى مە، تەزىرەك جەرگە قويا قويدى. قالتاسىنان ورامالىن الىپ، بەتىن ءسۇرتتى.
وسى كەزدە قىزارىپ بارىپ كۇن دە باتۋعا اينالدى. كوكجيەكتەگى كۇن قىزىلى مەن ايدالاداعى مىناۋ عاجايىپ ءورتتىڭ شارپۋى قوسىلىپ، جۇرتقا بۇكىل الەم جانىپ جاتقانداي بوپ كورىندى.
جالەل سوندا عانا بارىپ، مۇنارادان كىلت بۇرىلىپ پوسەلكەگە قاراي جاياۋ جۇرە بەردى.
ءورت ءسوندىرۋ ارەكەتىنە جۇرت تەك تۇندە كىرىستى. ينجەنەر بىتكەن جيىلىپ جاندوستىڭ كابينەتىندە اقىلداستى، ەرتەڭ ىستەيتىن شارۋالارىن قاعازعا ءتۇسىردى، پروەكتىلاردىڭ سىزىقتارىن جاسادى. ءۇش ساعاتتاي توسەگىندە ەتپەتىنەن ءتۇسىپ جاتىپ العان جالەل، ءتۇن ورتاسى اۋا بۇلارعا كەپ قوسىلدى. كوزىندە تۇنعان جاسىن ازەر دەگەندە سىرتىنا شىعارماي، سول قاباعى قاتقان قالپىندا بۇ دا جۇمىسقا كىرىستى.
جانعان گاز فونتانىن ءسوندىرۋدىڭ دە ءار ءتۇرلى ادىستەرى بار. ەگەر گاز قىسىمى باسەڭسىگەن كەزدە ءورت شىقسا، وندا اتىلىپ جاتقان سكۆاجيناعا قارسى اۋا قىسىمىن جىبەرىپ تۇنشىقتىرىلادى. ءورت سونەدى. نە بولماسا سوناۋ فونتان كوتەرىلگەن تەسىككە ادەيى ارناۋلى قۇرىش تىعىن جاسالىپ، ارناۋلى مامان كىسىلەردىڭ كۇشىمەنەن سكۆاجينانىڭ اۋزىن بىتەيدى. كەيدە وسىلاي دا سوندىرىلەدى. مۇنداي ءادىستى سول ماڭعىستاۋدا بۇرىن دا قولدانىلعان.
گاز ءورتىن سوندىرەتىن بوتەن دە ادىستەر بار. وت - دارىمەن سكۆاجينا تۇسىن اتتىرىپ، ءورتتى بىردەن جوق ەتۋ، نە سكۆاجينا ءىشىن، پەنوپلاسسا سەكىلدى زاتتاردىڭ كوبىگىمەن تولتىرىپ، گازدى جوعارى شىعارتپاي تۇنشىقتىرادى.
باسقا دا تاسىلدەر از ەمەس. ءورتتىڭ وراسان كۇشتىلىگىنە بايلانىستى وزەك ينجەنەرلەرى ارناۋلى ارماتۋرا جاساپ، گاز شىعىپ جاتقان قۇبىر مەن سكۆاجينا قابىرعاسىنىڭ اراسىن بىتەپ، گازدى تۇنشىقتىرۋعا كىرىستى.
قاجىرلى جۇمىسشىلار قويا ما، ءبىر اپتادان اسىرىلماي ءورت ءسوندىرىلدى. مۇناي ءتارىزدى حالىق، مۇلكى اپاتتان امان ساقتالىپ قالىندى، ءبىراق اياۋلى بۇرعىشى حالەل قۇربان بولدى.
مىنە، ماڭعىستاۋعا دا كوكتەم كەلدى! كوكتەمنىڭ ءبىر عاجايىپ قاسيەتى بار. كۇن جىلىسىمەن - اق ءتىپتى تاقىرلار دا وزگەرىپ سالا بەرەدى. كوكتەم، سورتاڭدى، تاقىرلى، قۇمدى ماڭعىستاۋدىڭ الىپ دالاسىن دا جەڭدى. كوكتەن اياماي توگىلگەن كۇن ساۋلەسى بيىل قار مول ءتۇسىپ، جەر قار سۋىنا لىقىلداپ تويعان. جوعارعى قاباتى ابدەن دىمقىلدانعان سۇرعىلت دالا شۋ دەگەننەن - اق تۇرلەنە باستادى .قازاقستاننىڭ وزگە ولكەلەرىندەي كوك وراي ءشوپ قالىڭ بىتپەسە دە، تىزەگە دەيىن وسەتىن جۋسان، الابوتا، ەركەك ءشوپ، اق سەلەۋ، بۇيىرعىندارىن بىردەن ءدۇر ەتكىزدى. ءار ولكەنىڭ ءتورت مەزگىلگە قاراي ءوزىنىڭ تۇرلەنەتىن كەزى بار. مۇنداي كەز ماڭعىستاۋعا جازعىتۇرىم كەلەدى.
جالەل كوكتەمدى ۇنەمى ءبىر ۇلكەن قۋانىشپەن كۇتەتىن. كۇننىڭ العاشقى قىزا باستاعان كەزدەرىندە - اق ەكى بەتى كۇرەڭدەنىپ، كوزىندە وراسان جارقىن نۇر پايدا بولاتىن. قوناتىن كولىنە، ۇشاتىن كوگىنە جەتكەن جىل قۇسىنداي قيالى قاناتتانا تۇسەدى.
ال، بيىل شە؟ كوپ جىلدان بەرگى ارمانى، — زەرتتەپ كەلگەن ماڭعىستاۋدىڭ وزەك مۇناي قاباتىنىڭ قۇرىلىسى جالەلدىڭ بولجاعانىنا ساي شىقتى. وسىنداي وزەك اۋدانىندا عالامات مۇناي كەنى انىقتالىپ، كوڭىلى كوتەرىلە تۇسۋگە ءتيىستى ەدى. ايتسەدە قاباعى اشىلماي قويدى. حالقى ءۇشىن، وتانى ءۇشىن وسىنشاما جەڭىسكە جەتە تۇرىپ، جالەلدىڭ بۇلاي جۇدەۋى ءجون بە ەدى؟! ارينە، ءجون ەمەس. ءبىراق جۇرەگى قۇرعىر ءوز باسىنا تۇسكەن، تەك ءوزى عانا كوتەرەتىن اۋىرتپالىقتان قۇتىلا الماسا نە ىستەسىن!
جالەلگە اعاسىنىڭ تۇيىق مىنەزى، بىربەتتىلىگى، تاباندىلىعى، جۇمىسىن جاقسى كورەتىنى — ءبارى - ءبارى ۇنايتىن. جانە ءوزى وسى جاسقا كەلگەنشە حالەلگە قارسى، ونىڭ كوڭىلى قالار ءبىر اۋىز ءسوز ايتىپ كورمەگەن. ىشتەي ايگىلى مۇنايشى حالەلىن ماقتان ەتەتىن، ءار ەڭبەك تابىسىنان ءبىر جاساپ قالاتىن، بالاداي قۋاناتىن. سويتكەن اعاسى جوق جەردەن قازا تاپتى.
ال، بۇل ءولىم بولماۋى مۇمكىن ەدى!
مىنە جالەل ويىنىڭ وسى جەرىنە كەلگەندە، بارماعىن شايناپ «اھ» ۇرىپ ەرسىلى - قارسىلى جۇرە باستايدى.
«ءيا، ەگەر حالەل سول «ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ مەتر تەرەڭدىككە جەتتىك!» دەگەن كۇنى نەگە بۇل «بۇدان ءارى جۇمىستى توقتاتپاي، ەكى مىڭ ءبىر ءجۇز مەترگە دەيىن بۇرعىلاي بەر» دەمەدى؟ راس، ءويتىپ بۇرعىلاۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى. سويتسە دە بەلگىلەنگەن مولشەرگە دەيىن جۇمىسىڭدى توقتاتپا دەگەندە حالەل ولمەس پە ەدى، قايتەر ەدى؟ قاپ، بەكەر اقىل بەرگەن ەكەن! ءبارىبىر ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ مەتردەن كورىنگەن مۇناي ەش جاققا قاشپايتىن ەدى عوي.
الدە، اجالدىڭ سەبەبى كوپ، حالەلدىڭ ءدامى تاۋسىلىپ تۇردى ما؟ اتتەڭ، اتتەڭ ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ مەتردەن گاز اتىلاتىنىن بىلسەيشى! بۇرعىلاۋدى ءتىپتى توقتاتپاس ەدى عوي!
جالەلدىڭ تاعى ءبىر وكىنەتىن سەبەبى بار. ارتىنان بارىپ ايقىندالدى، قويما باستىعى سىناۋ سكۆاجيناسىنا سەمەنت جىبەرگەندە، ەكى ءتۇرلىسىن جىبەرىپتى. جارتىسى سىناۋعا دەگەن ارناۋلى سەمەنت، ەكىنشى جاي تۇيىرشىكتى قۇرىلىس سەمەنتى. ءبىرىنشىسىن لابورانتتار تەكسەرگەندە، ەكىنشىسىن تەكسەرمەگەن. ءبارى ءبىر سەمەنت دەپ ويلاعان. ناشار سەمەنت گازدى ۇستاي الماي، اپات سودان بولعان. سەمەنتتەردىڭ قانداي ەكەنىن قاداعالاپ، نەگە تەكسەرتپەدىم؟ — دەيدى ول. مىنە سوندىقتان دا جالەلدىڭ ءون بويى ورتەنىپ، جۇرەگى ءالسىن - ءالسىن قابىنا قالادى.
«ءيا، ونىڭ ۇستىنە سول كۇنى اكەسى بەستىباي شەتپەدەن كەلىپ، بار ويى سونىڭ سوزىندە، تانادا بولدى عوي... سول تانا دەگەن شوڭگە ۇنەمى ىلعي جۇرەگىنە قادالىپ، وزگە ىسكە كوڭىلىن بولدىرمەي قويدى ەمەس پە... سول كۇنى دە جۇرەگى ءدال بۇگىنگىدەي كۇيىپ، ويىن تاس - تالقان ەتىپ تۇرماپ پا ەدى؟ ءيا، ءيا، سولاي، سولاي! ءبارى سولاي!».
ءقازىر ول جاپادان - جالعىز توبە باسىندا تۇرعان. كوزى سوناۋ كوكجيەكتەگى العاشقى پايدا بولعان ساعىمدا، ال ويى ونان دا الىستا.
جارايدى، تانا، كەشەگى اعاسى حالەل ءتارىزدى، بۇعان مۇلدەم جوق بولسىن دەلىك، سوندا جالەل ءومىر بويى وسىلاي قايعىدا وتپەك پە؟ تانادان، ونىڭ ماحابباتىنان باسقا دا ءومىر بار ەمەس پە؟.. حالقىنىڭ الدىنداعى بورىشى، مىندەتى قايدا؟ وسىنى ىستەسەم دەپ ارمان ەتكەن ويلارى قايدا؟ سونىڭ ءبارىن ءبىر ماحابباتقا قۇربان ەتىپ، دۇنيەدەن وسىلاي تۇڭىلمەك پە؟ جوق، جالەل ونداي ادام ەمەس. ماحاببات قايعىسى جانىنا قانداي باتسا دا، ول جۇرتىنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ بورىشىن، مىندەتىن ادال اقتاپ وتەدى. جالعىز جاڭقاسى قالعانشا ءالى دە ءوز ويى، الداعى تىلەگى ءۇشىن كۇرەسەدى.
ەندىگى كۇرەس نەدە؟
جالەلدىڭ بولجامى بويىنشا، وڭتۇستىك ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ وزەك الاڭى مۇنايعا ەڭ باي جانە سول كەن بايلىعى وتە تەرەڭدە جاتپاعان تۇسى. تاعى وسىنداي قاي جەرى بار؟ مۇمكىن سولتۇستىگى شىعار؟ ال قولداعى دەرەككە قاراعاندا بۇل بولجام نەگىزسىز ءتارىزدى. نەگە بۇلاي؟ جالەلدىڭ ويىنشا وڭتۇستىك بوزاشىداعى، قىزانداعى ازداعان زەرتتەۋلەر مۇناي تەڭىزىنىڭ قۇرعاق ارالارىندا ءوتىپ جاتقان سەكىلدى. مۇنارالار مۇنايى بار الاڭدارعا قويىلماعانداي كورىنەدى وعان. سوندىقتان گەولوگتىڭ ەندىگى ويى كەن بارلاۋشىلار وزەكتى تاستاپ، ءالى ءجوندى زەرتتەلمەگەن بوزاشى قولتىعىنا بارسا دۇرىس بولاتىن ءتارىزدى. مۇنداي ىزدەۋ جۇمىسى بۇدان بىلاي قاراي سول جاقتا جۇرگىزىلۋگە ءتيىستى. بۇل ارينە، وڭاي شارۋا ەمەس. ويتكەنى بوزاشى تۇبەگىنىڭ سولتۇستىگى بۇرىن كاسپيي تەڭىزىنىڭ ءتۇبى بولعان. اسىرەسە سولتۇستىك بوزاشى كۇنى كەشە ءولىقولتىق سورقايداڭ شىعاندارى ارقىلى تەڭىزبەنەن جالعاسىپ جاتقان. بۇل جەرلەر قىس پەن كۇزدى بىلاي قويعاندا، جازدىڭ ورتاسىنىڭ وزىندە جامباستان كەلەتىن بالشىق، سازدى. وسى ماڭدا قاراجامباس دەيتىن جەر بار، مۇندا الب - اپت ءداۋىرىنىڭ قاپ -قارا ساز قاباتى جەر بەتىنە شىعىپ جاتىر. سوندىقتان دا بۇل ارانى قازاق قاراجامباس دەگەن. وسى جەرلەردە قاي سازىنان بولسا دا وتە بەرەتىن ۆەزدەحود ماشيناسى بولماسا، وزگە ماشينا جۇرە المايدى. زەرتتەۋدىڭ ءبىر قيىندىعى وسىندا. مۇنداي قيىن جەرلەر قانشاما ەڭبەك، قانشاما قايرات تىلەيدى. ءبىراق ىزدەنۋدىڭ قاسيەتىنىڭ ءوزى سونداي قيىندىقتا، كۇرەستە، قاجىماي ەڭبەك ەتۋدە جاتقان جوق پا؟ ءيا، سوندا. تولىپ جاتقان كەدەرگى، بوگەتتەرگە قاراماي قاجىرمەن، دارىنمەن، وسىنداي تارتىسپەن ابدەن شارشاپ تاپقان جەڭىسكە نە جەتسىن! ءومىردىڭ قىزىعىنىڭ ءوزى وسىنداي ىزدەنۋدە، وسىنداي كۇرەستە عوي. ارينە سوۆەت كەن زەرتتەۋشىلەرى ونداي قيىندىقتان باس تارتپايدى، سول بوزاشىعا بارىپ جاڭا ايقاسقا تۇسەدى. وزەكتەن دە مول مۇناي اۋداندارىنىڭ تابىلۋى مۇمكىن.
ءتىپتى، بارىپ جالەل سەزەتىندەي جۇرەگى، ينتۋيسياسى ويانا بەرگەندەي. ستۋدەنت كۇنىنەن - اق، ماڭعىستاۋعا العاشقى مۇناي ىزدەگەن ەكسپەديسيا پارتيالارمەن بىرگە كەلگەن كۇندەرىندە -اق جالەل تۋعان دالاسىنىڭ وراسان باي دالا ەكەنىنە ابدەن نانعان. سول كۇمانسىز ويى، بۇنى ءالى سان بيىكتەرگە جەتەكتەر، ءالى سان قيىندىقتى الدىرار!
جاقىندا ماڭعىستاۋعا ۇكىمەت ادامدارى كەلىپ كەتكەن. بۇلار ماڭعىستاۋدان بۇرىن تاياۋ شىعىس، ەگيپەت، امەريكادا دا بولىپتى. بۇكىل كاپيتاليستىك دۇنيەدە وسى مۇنايدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى مەن ەنەرگەتيكالىق داعدارىستىڭ باستالعانىن ءوز كوزدەرىمەن كورىپتى. ءبىر جاعىنان وسى دا سەبەپ بولدى ما، الدە ماڭعىستاۋ مۇناي بايلىعى — وسى ۇكىمەت ادامدارىنىڭ قاناتتى ويلارىنا كۇش بەردى مە، ماڭعىستاۋ ولكەسىن، مۇناي شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن جەكە وبلىس ىستەۋ كەرەك دەگەن ويدى ايتقان بۇلار.
ەگەر جەكە وبلىس بولسا، ارينە، ءسوز جوق، ماڭعىستاۋداعى مۇناي زەرتتەۋ جۇمىسى دا بىركەلكى جونگە قويىلادى. پارتيا باسشىلىعى تاياۋ جەردە، الىس مىندەتتەر دە جاقىنداي تۇسەدى. سوندا بوزاشىنى زەرتتەۋ ماسەلەسى الدىڭعى مىندەتتىڭ ءبىرى بولىپ سانالۋى داۋسىز. سول مىندەتتى، ارينە، جالەل سەكىلدى بارلاۋشىلار ءوز موينىنا الادى. جان - ءتانىن اياماي زەرتتەۋ جۇمىسىنا بەرىلەدى. مۇمكىن جالەل بوزاشىعا بارىپ، زەرتتەۋ جۇمىسىنا بەرىلىپ، جۇرەگىن جەگەن قايعىسىن ۇمىتار، لاۋلاعان كۇرەس، قايناعان ەڭبەك اراسىندا تانا دا بىرتە - بىرتە ەستەن شىعار.
جالەل اقىرىن كۇرسىندى «ەسىنەن شىعارا الار ما ەكەن بۇل تانانى؟ بەۋ، ماحاببات قانداي اۋىر ەدىڭ؟ اۋىر بولساڭ دا ارمانسىڭ!
جوق، جوق، ءومىر بويى ارماندا كەتكەنشە تانامەن تاعى ءبىر كەزدەسۋى كەرەك، تاعى ءبىر سويلەسۋى مىندەت».
جالەل شىعىس جاققا قارادى. ەرالييەۆودان سوزىلعان جولمەن اعىپ كەلە جاتقان «گاز-69» ماشيناسىن كوردى. «بۇل كىم ەكەن! جاندوس ەمەس پە؟ ورالاتىن ۋاقىتى دا بولىپ قالدى عوي».
بۇرعىلاۋ قوندىرعىسىندا بولعان كىسى ولىمىمەن بايلانىستى. الماتىدان ەردەن مولقوجين باسقارعان ارناۋلى كوميسسيا كەلگەن. وقيعانىڭ نەدەن بولعانىن تەكسەرگەن. جالپى كاسىپشىلىكتەگى تەحنيكالىق قاۋىپسىزدەندىرۋ جۇمىستارىمەن تەگىس تانىسقان. مۇندايدا وندىرىستە كەزدەسەتىن كەمشىلىك - قاتەڭنىڭ ءبارىن جىپكە تىزگەندەي ەتىپ جازىپ اكەتكەن. سول كوميسسيانىڭ قورىتىندىسى مينيسترلىكتە قارالماق بوپ تىلەپوۆ پەن الەكسەەنكونى الماتىعا شاقىرعان. ولار كەتكەلى دە ءبىر جەتىدەي ۋاقىت وتكەن. كەلەتىن كەزدەرى دە بولىپ قالعان.
جالەل قىرقادان تومەن ءتۇسىپ، جولعا قاراي اياڭدادى. وزدەرىنە توتەسىنەن كەلە جاتقان كىسىنى كورىپ ماشيناداعىلار توقتادى. جاندوستار ەكەن.
تىلەپوۆ پەن الەكسەەنكو ماشينادان ءتۇستى. امانداسىپ بولعاننان كەيىن جاندوس يۋريي ميحايلوۆيچكە:
— سەندەر جۇرە بەرىڭدەر،—دەدى. — ءبىز جالەل ەكەۋمىز اڭگىمەلەسىپ، پوسەلكەگە جاياۋ قايتارمىز.
— جاقسى.
ماشينا ءجۇرىپ كەتتى. ەكەۋى وڭاشا قالعاننان كەيىن جالەل:
— مينيسترلىكتىڭ كوللەگياسىنان قالاي وتتىڭدەر؟ — دەدى جاندوسقا. — ايتەۋىر ورىنسىز كىنا تاققان جوق پا؟
— ەردەن مولقوجيننىڭ جاپپاعان بالەسى جوق، — دەدى جاندوس كۇرسىنىپ. — بارىنە دە ءتيىستى جاۋاپ بەرىلدى عوي. ءبىراق ودان قانداي ماعان جەڭىلدىك بار؟ ءبارىبىر اياۋلى ەر قازا بولدى. حالەلدىڭ ءولىمى ەسىمە ءتۇسىپ كەتسە قويارعا جانىمدى جەر تاپپايمىن... ماعان قانداي جازا قولدانىلسا دا وزىمە از كورىنەدى... كىسى بولعاندا قانداي كىسى ەدى!..
— ءيا، حالەل ءبىر وراسان جاقسى جان ەدى، — دەدى جالەل تۇنجىراپ.—امال قانشا، جازمىش سولاي بولعان سوڭ.! ونىڭ اجالىنا ەگەر بىرەۋ كىنالى بولسا، مىنا مەن، تۋعان ءىنىسى جالەل كىنالىمىن. مىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ مەتردەن ءارى بۇرعىلاۋدى توقتات دەگەنىمدە مۇمكىن بۇل وقيعا بولماس پا ەدى. ەشكىم ماعان ەكى مىڭ ءبىر ءجۇز مەترگە دەيىن بۇرعىلاما دەگەن جوق قوي... وسى جاعدايدى ويلاي قالسام وكىنىشتەن جانىمدى قويارعا جەر تاپپايمىن...
— بار ماسەلە سول تەرەڭدىكتە بولدى ەمەس پە. ەردەننىڭ دە بىزگە قويعان باس ايىبى دا وسىندا جاتىر. ءبىراق ەسىڭدە بار ما، وسى بۇرعىلاۋدى جۇرگىزەردەگى ءبىزدىڭ تالاسىمىز؟
— ءيا، ءيا، — دەدى جالەل، سونداعى بولعان تالاستى ەسىنە ءتۇسىرىپ. — بۇرعىلاۋ تەرەڭدىگىن ءسىز ءبىر مىڭ ءتورت ءجۇز ەلۋ مەتردەن الايىق، قانشاما مەزگىلدى، قاراجاتتى ۇنەمدەپ قالامىز، ال ول قاراجاتتى تۇرعىن ۇيلەردى كوبەيتۋگە جۇمسايىق دەگەنىڭىز ءالى ەسىمدە. ەردەن ءتىپتى كونبەگەن. بەس - التى سكۆاجينادان مىڭ ءتورت ءجۇز ەلۋ مەترگە دەيىنگى مۇناي قاباتىنا قاراپ، بۇكىل ماڭعىستاۋدى سولاي بولا بەرەدى ەكەن دەپ ويلاماڭىزدار دەگەن. جوسپار مينيسترلىك بەكىتكەن، پروەكتىگە دە سونى بۇلجىتپاي بەلگىلەڭدەر دەپ وتىرىپ العان جوق پا ەدى؟ — جاندوس اقىرىن كۇرسىندى.
— ءيا، جوسپار دەگەن دوگما ەمەس، ءارقاشان دا تۆورچەستۆولىق كوزقاراسپەن قاراۋ كەرەك دەپ بەتباقتىرمادى ەردەن. سويلەگەن سوزىنە قاراساڭ بارلىق بارلاۋ جۇمىسىن ءوزى اتقارىپ جۇرگەندەي. بۇلاردى، اسىرەسە، مەنى جۇمىستان بوساتۋ كەرەك دەپ تاس تابانداپ وتىرىپ الدى. ايتەۋىر، بۇل ىسكە ءمينيستردىڭ ءوزى ارالاسىپ، ازەر امان قالدىق. ەردەننىڭ سكۆاجينالاردى پروەكتىدە قارالعان تەرەڭدىكتەن كەم بۇرعىلاماۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىسى ءمينيستردىڭ دە ەسىندە ەكەن. ەگەر مۇناي ەرتە كورىنسە دە بۇرعىلاي بەرەسىڭ بە؟ دەدى ول. ايتەۋىر، سوگىسپەن ورىندارىمىزدا قالدىردى. بارلاۋ سكۆاجينالارىنداعى قاۋىپسىزدىكتى كۇشەيتۋ ءۇشىن كوپتەگەن شارالار بەكىتىلدى.
— ول سوگىس ماعان بەرىلۋگە ءتيىستى ەدى، — دەدى جالەل تاعى جۇدەي سويلەپ. — اتتەڭ مۇنداي كۇيگە ۇشىرايتىنىمىزدى بىلسەم!
— ەندى سەن دە جۇدەي بەرمە، — دەدى جاندوس. — ولگەن ادام قايتىپ كەلمەيدى. توپىراعى تورقا بولسىن.
ەكەۋى پوسەلكەگە قاراي قاتارلاسا ءجۇردى.
— حالەلدىڭ اجالىنا ءبارىمىز دە ايىپتىمىز. بۇل وقيعا ءومىر بويى ەسىمنەن شىقپاس. — جاندوس كەنەت جالەلدىڭ بەتىنە قارادى، — بوزاشىنى زەرتتەۋ جونىندە مينيسترگە ارىز جازعان ەكەنسىڭ، ماعان نەگە ايتپادىڭ؟
جاندوستىڭ سۇراعىنىڭ ورنىنا جالەل وعان ءوزى سۇراق قويدى.
— مينيستر قالاي شەشتى؟
— ءوزى دە بوزاشىنى قولعا الماق بوپ ءجۇر ەكەن، ويىنىڭ ۇستىنەن ءدال ءتۇسىپسىڭ! ەكسپەديسيا باستىعى ەتىپ مەنى دە جىبەرۋ كەرەك دەپ مينيستر ۇسىنىس بەرىپ ەدى. ەردەن كونبەدى. ەندى ول جاققا سەن باراسىڭ. جالەلگە بۇل ەكسپەديسيانى سەنۋگە بولادى دەدى ەردەن. جانە ەگەر جالەل بوزاشىدا مۇنايدىڭ كوپتىگىن دالەلدەسە، تىلەپوۆتى سوندا مۇنايدى شىعارۋعا جىبەرەمىز دەپ كۇلدى.
— وعان مينيستر نە دەدى؟
— نە دەسىن؟ يىعىن كوتەردى دە قويدى. ارينە، ەردەن كەن سۇرايتىن بولسا، مەنى ءبىرجولاتا قۇرتىپ جىبەرۋدەن تايىنباس ەدى.
ەندى جاندوستىڭ بەتىنە جالەل قارادى.
— وسى مەن بىردەڭەگە تۇسىنبەيمىن، — دەدى ول. — وزەككە كەلگەلى كورىپ ءجۇرمىن. ەردەن ءسىز دەسە، بوتەن ءۇيدىڭ كوكجالىن كورسە جەلكە ءجۇنى تىكىرەيىپ، ىرىلداپ شىعا كەلەتىن توبەتتەي تىتىركەنە قالادى. نەگە بۇيتەدى؟
جاندوس كۇلدى.
— ول ۇنەمى ويتپەيدى عوي، كەيدە جۇمساق سويلەيدى دە، ءتىپتى ماعان جانى اشيتىن ىڭعاي كورسەتەتىن دە كەزدەرى بولادى.
— ءيا، ءيا، سويتەدى. ءبىراق ار جاعىندا ءبىر ۇلكەن ءزىل جاتقانىن مەن دە سەزەمىن. جانە ول ءزىل كوپتەن كەلە جاتقان سەكىلدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، ول ماعان كوپتەن وشىگۋلى...
— نەگە؟
— ءبىزدىڭ ارامىز ءبىر قىزىق وقيعا، — دەدى جاندوس الدارىنداعى قىرقانىڭ ۇستىنە شىققاننان كەيىن، كەۋدەسىن اشىپ كوكتەمنىڭ سالقىن سامال جەلىنە توسىپ، — وسىدان ون جىل بۇرىن مەن الماتىداعى عىلىمي - زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەدىم. كانديداتتىقتى جاڭا قورعاعان كەزىم. ءوزىمدى - ءوزىم دۇنيەنى توڭكەرىپ تاستايتىنداي سەزىنەتىنمىن. مەن ىستەپ جۇرگەن لابوراتوريا سونىڭ الدىندا عانا باسقا لابوراتوريادان بولىنگەن. باستىعىمىز وسى كۇنگى عىلىم دوكتورى جاكەنوۆا. اكەسى بۇرىن ءبىزدىڭ جاقتا بەلگىلى قاجى بولعان. ءبىراق باسپاسوزدە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن اعايىندارى قاجىنى توڭكەرىسكە قاتىسقان ەتىپ گازەتكە جازىپ، قىزىنىڭ باعى اشىلىپ تۇرعان شاعى... بىزدە كەيبىر ادامدار، بىرەۋدى كوتەرگىلەرى كەلسە جوقتان باردى سىلتاۋ ەتەتىن ادەتتەرى عوي، بالەندەي اكەتىپ بارا جاتقان عالىمدىعى بولماعانمەن، ايتەۋىر، ينستيتۋتتىڭ ءبىراز تەتىگىن قولىنا بەرىپ قويعان. ارينە، مەنىڭ لابوراتوريامنىڭ بولىنگەنىن جاكەنوۆا جاقسى كورگەن جوق. كوپ دۇنيە ادامنىڭ مىنەزىمەن بايلانىستى عوي، ءبىزدىڭ جەكە وتاۋ بولعانىمىزدان ونىڭ ءقادىرى ءتۇسىپ كەتەردەي، ەرىن باۋىرىنا الىپ تۋلادى. مەنىمەن ءتىپتى وشىگىپ الدى. ءسويتىپ جۇرگەنىمىزدە ديرەكتور بوپ وسى مولقوجين كەلدى. بۇرىن جوعارعى ينستيتۋتتا ءمۇعالىم بولعان، عالىم دەگەن اتى بار. وقۋ ورىندارىندا ىستەگەن ادامداردىڭ تىكەلەي عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسقا قاتىسپاعانى قانداي قيىن ءىس. ستۋدەنتكە ساباق بەرۋ ءبىر ءسارى دە، عالىمداردى باسقارۋ ەكىنشى دۇنيە عوي. ءبىراق «سەمىزدىكتى قوي كوتەرەدى» دەپ قازاق بوسقا ايتپاسا كەرەك، مىڭ ادامدىق ينستيتۋتتى قولىنا بەرگەندىكتەن ەردەكەڭ ءوزىن جارتى قۇداي ساناي كەلدى. «ءوزى دە شىعۋعا تاياۋ تۇرعان كەز ەدى» دەگەندەي، بۇرىن دا كوكىرەك ادام، بىردەن دارەجەسى مۇنداي كوتەرىلگەننەن كەيىن قالاي كوكىمەسىن! مەنىمەن بۇرىن سوعىستا بىرگە بولعان جانە ارامىزدا بوتەن دە قيىن جاعدايلار كەزدەسىپ جۇرگەن. قويشى، ونىڭ ءبارىن قوزعاپ قايتەيىن، ايتەۋىر، كەلىسىمەنەن ءبىر اي وتپەي - اق ماعان تيىسە باستادى. ول كەزدە مەن اقتوبە مۇناي بارلاۋ ترەستىمەن شارۋاشىلىق شارتقا وتىرىپ، زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ جۇرگەنمىن. ەڭ الدىمەنەن سول جۇمىسىما جابىستى. ارينە، ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىز، كاسىپشىلىكتىڭ باسشىلارى وزدەرى قابىلداپ، العان مۇناي ىزدەستىرۋ - بارلاۋ تاسىلدەرىنە قارسى كەلدى. ولارعا «بۇلارىڭ دۇرىس ەمەس، حالىقتىڭ قاراجاتىن بوسقا شىعارىپ جاتىرسىڭدار، مىنا جاڭا عىلىمي ادىسىمىزگە كوشىڭدەر»، — دەپ ۇسىنىس ەنگىزدىك. ادام بىتكەننىڭ ءبارى ءوز قاتەسىن تەز كورە قويا ما، بارلاۋ ترەستىسىنىڭ باسشىلارى دا ايىپتارىن مويىندارىنا العىسى كەلمەدى. ارينە، ۇسىنىسىمىزدى قابىلداعان جوق جانە «بۇل پالەمەن قايدان تابىسىپ قالىپ ەدىك!» دەگەندەي بىزدەن قۇتىلعانشا اسىقتى. اقىرىندا جاڭا جىلعا شارتتاسپاي قويدى. مولقوجين وسىنى پايدالانىپ، مەنىڭ سوڭىما ءتۇسىپ بەردى. ول مەنىڭ لابوراتوريامدى جاۋىپ، جۇمىسىمىزدى جاكەنوۆا لابوراتورياسىنا قوسىپ، ءوزىمدى بوساتپاقشى بولدى. وسىنىڭ ءبارى نەدەن؟ ءتىپتى اقتوبە ايماعىنداعى زەرتتەۋىم قاتە بولا - اق قويسىن، ءبىراق بۇل عىلىم عوي، عىلىمدا كىم قاتەلەسپەيدى؟ ونداي جاعداي ءوز باسىنا دا تۋماسىنا كىم كەپىل؟ جالپى جاماندىق ىستەۋدەن جاقسىلىق ىستەۋ قيىن. جاماندىق ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەدى. ال جاقسىلىققا ۇلكەن جۇرەك كەرەك.
جاقسىلىق ىستەيتىن ادامنىڭ ەڭ باستى قاسيەتى، ول ادام دەگەندى جاقسى كورە الاتىن بولۋى كەرەك. سوندا عانا كىسى وزگەدەن جاقسىلىعىن ايامايدى. ال مولقوجين ونداي بولماي شىقتى. اقىرى ءوزىمدى قۋۋ ءۇشىن جۇمىسىمدى عىلىم كەڭەسىنە سالدى. جاكەنوۆا مەن ءوزى جانە «قايتسەم وسەمىن» دەپ جانتالاسىپ جۇرگەن جاس ءبىر - ەكى وقىمىستى جىگىت جۇمىسىما قارسى شىقتى، ءبىراق وزگە پروفەسسور، دوكتورلار، عىلىمنىڭ شىن ادامدارى مەنى جاقتادى. بۇل ىسكە ەندى جوعارعى ورىندار، پارتيا ۇيىمدارى قاتىناستى، اقىرىندا لابوراتوريامدى جاۋىپ، ءوزىمدى جۇمىستان شىعارۋ بىلاي قالىپ، ديرەكتوردىڭ وزىنە ءسوز كەلدى. ءبىراق مولقوجين، ءوزىڭ دە سەزىپ ءجۇرسىڭ عوي، وپ - وڭاي ايتقانىنان كەيىن شەگىنەتىن ادام با، مەنىڭ سوڭىما ءتۇسۋىن قويمادى. ەندى ءوزىم ول ينستيتۋتتى تاستاپ، وندىرىسكە كەتكىم كەلدى. بۇنىم ارينە، ەردەننەن قايمىققانىم ەمەس ەدى، بۇدان بۇرىن وندىرىستەگى تاجىريبەمنىڭ از بولعانىن، زەرتتەپ جۇرگەن عىلىمي جۇمىستارىمدا سەزىنە بەردىم. وتىزعا جاڭا جەتكەن كەزىم، عىلىمعا ءالى ۋاقىتىم بار عوي، الدىمەن مولىراق تاجىريبە الايىن دەدىم. ءبىراق ءبىر نارسە كوكەيىمنەن كەتپەي - اق قويدى. «ماعان وسىنشا وشىگەر مولقوجينگە نە ىستەدىم؟—دەپ وزىمنەن ءوزىم سۇرادىم. جاكەنوۆا ءتارىزدى ءبىر ادامنىڭ ايتقانىمەن وشىگۋ ءتىپتى ميعا سىيمايتىن دۇنيە عوي... ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر كەزدە اكەممەن ارىپتەس بولعان ءبىر قارت كوممۋنيستپەن كەزدەستىم.
ول ماعان:
— جاندوس شىراعىم، سەنى مولقوجيننىڭ قاراماعىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇر دەپ ەستىدىم عوي، — دەدى امانداسىپ بولعاننان كەيىن، — قالاي، قيانات كورسەتىپ جۇرگەن جوق پا؟
— جوق، — دەدىم ارامىزداعى شاتاقتى بالەندەي جاقىن ەمەس كىسىدەن جاسىرىپ.—ونى نەگە سۇرادىڭىز؟..
— قايدام، — دەدى قارت كوممۋنيست. — ءبىز. سەندەردەي تاپسىز قوعامدا تاربيەلەنگەن جوقپىز عوي، تاپ تارتىسىنىڭ شىلعي ورتاسىندا وستىك. مولقوجيننىڭ بالاسى سەنەن بەس جاستاي ۇلكەن عوي...
مەن ەشتەڭەگە تۇسىنە قويمادىم. سونىمدى ايتتىم.
— تۇسىنبەۋىڭ زاڭدى، — دەدى ول كىسى، — مۇمكىن قاتەلەسەتىن دە شىعارمىن، دەگەنمەنەن ءوز ويىمدى اشايىن. مولقوجا ەمەس، ونىڭ اتاسىنىڭ اتى مالقوجا. بۇل جايىق بويىنا اتى شىققان شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس بي ۇرپاقتارى بەرتىن كەلە كەدەيلەنگەن. كونفيسكەلەگەنى كونفيسكەلەندى، كونفيسكەلەنبەگەندەرى ەرتەرەك، ەلىنەن، جەرىنەن بوتەن قالالارعا اۋىسىپ، ورىس ارالارىنا ءسىڭىپ كەتتى. كەشەگى بولتىرىكتەر، ەندى قوي تەرىسىن جامىلىپ موماقان بولا قالدى. سونىڭ ءبىرى وسى سەنىڭ ديرەكتورىڭنىڭ اكەسى قامدەم ەدى. ول كىسى جاكەن قاجىمەن قۇدا بولاتىن. جاكەن قاجىنىڭ قامدەمنىڭ وسى كەيىنگى، سەندەرگە ديرەكتور بالاسىنا ايتتىرعان قىزى دا وزدەرىڭنىڭ ينستيتۋتتارىڭدا جۇمىس ىستەيتىن كورىنەدى عوي، جۇرت ونى ۇلكەن عالىم بولدى دەيدى. بولسىن، بالا اكەگە ايىپتى ەمەس، عىلىمعا پايداسى ءتيىپ جۇرسە، مەيلى. ال، سەنىڭ اكەڭ دە سول جاقتان ەدى. قاراتابان كەدەيدىڭ بالاسى، ورىنبوردا ورىسشا وقىپ، توڭكەرىس ىسىنە ەرتە قاتىسقان، اياۋلى ازامات بولاتىن. سول كىسى كونفيسكە وتكەن جىلى ءبىزدىڭ اۋدانعا ۋكوم سەكرەتارى بولىپ كەلگەن. مەن ول كەزدە جۇمىسشى - شارۋا باقىلاۋ ينسپەكسياسىندا جۇمىس ىستەيتىنمىن. انا جاقتا وزگە تۋىستارى كونفيسكەلەنىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ جەردە پارتياعا كىرىپ، باسشى قىزمەتكە دە ىلىگىپ قالعان قامدەم مەن جاكەندى سەنىڭ اكەڭ ەكەۋمىز پارتيادان شىعارتىپ، جۇمىستان قۋىپ جىبەرگەنبىز. سوندا وسى قارا دومالاق ديرەكتورىڭ، ون ءبىر - ون ەكىدەگى بالا ەدى. ارينە، ءومىر وزگەردى. جۇرت تا وزگەردى. بىزدىكى جاي ەسكىدەن قالعان تۇسىنىك قوي. اكەڭمەن اكەسى جاۋ بولدى، تاپ جاۋى بولدى، بۇگىن اكەڭنىڭ قاسىنىڭ بالاسى جەتىلدى، ارينە ول سوۆەت تاربيەسىندە ءوستى، وعان وتكەن كۇن، تاپ تارتىسى دا جات شىعار، ءبىراق كوپ نارسە ادامنىڭ ءوز باسىمەنەن بايلانىستى عوي، كەشە سوعىستا وزىمىزبەن قاتار تۇرىپ جاۋمەن اتىسقان اكەلەرى كونفيسكەلەنگەن جىگىتتەر بولدى. ال، تاپتىڭ جاتتىعىن قۋىپ جاۋ شەبىنە شىعىپ كەتكەندەر دە كەزدەستى. سونداي - اق بۇگىندە، كوممۋنيزم قۇرىپ جاتقان زاماندا دا، كۇنى ءۇشىن ءتۇسىن وزگەرتىپ، ءبىراق ىشىندە قارا جىلان - جاتتىعى بۇيىققان كەيبىر سۇمىرايدىڭ جوق ەمەستىگىنە كىم كەپىل؟ قازىرگى يدەولوگيالىق كۇرەس ءبىزدىڭ زامانىمىزداعىداي اشىق بەلدەسكەن كۇرەس ەمەس، ىشىنەن تىنعان، ىڭعايلى ءساتىن كۇتكەن كۇرەس. اكەسى جەگەن تاياقتى ۇمىتپاي، بالاسى ءوشىن سەنەن الۋدى ويلاپ جۇرگەن جوق پا دەگەن مەنىكى ءبىر جاي دالباسا عوي. ءبىراق بۇنىمنىڭ دا سەكەم العان سەبەبىم بار ەدى. بىزگە ادال كەلسە ول ايگىلى مالقوجانى نەگە مولقوجا ەتىپ وزگەرتەدى؟
ارينە، قارت ءسوزى ماعان بالەندەي اسەر قالدىرعان جوق. ءبىراق بۇ دا جاي نارسە شىعار... ونىڭ ۇستىنە ەردەن مايداندا مەنىمەن بىرگە بولدى عوي. ءوزىم جارالانعان كۇنى ونىڭ سوعىسقا قاتىسقانىن ءوز كوزىممەن كورگەنمىن. كوڭىلىندە الاڭى بار ادام ونداي الدىڭعى شەپتە تۇرا الادى ما؟ تۇرا المايدى. ايەلىمدى العانمەن، مايدانداس بولعان ادامدى مەن جاماناتقا قيمادىم. ونى قورعاۋدى ءوز مىندەتىم كوردىم.
— اقساقال، ءسىز قاتەلەسەتىن ءتارىزدىسىز،—دەدىم قارت كوممۋنيسكە. — ەردەن مايداندا مەنىمەن بىرگە بولدى. فاشيزمگە قارسى كۇرەسكەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم. ەگەر وندا بوتەن تاپتىق سەزىم بولسا...
قارت مەنى ءبولىپ جىبەردى.
— ونىڭ قالاي سوعىسقانىن بىلەسىڭ بە؟ — دەدى ول، — بىلمەسەڭ، مەن ايتايىن. سول ءوزىڭ قىزمەت ىستەگەن روتادا، وسى ەردەننىڭ وردينارەس - اتقوسشىسى بولىپ مەنىڭ جالعىز ۇلىم مايدانعا قاتىستى.
— ەرمەكتى ايتاسىز با؟ ءيا، ونى مەن جاقسى بىلەمىن، ەرمەك دەگەن ءبىر جانىپ تۇرعان وت، تۇرىمتايداي كىشكەنتاي سەرجانت بولاتىن. ونى ءبارىمىز دە جاقسى كورەتىنبىز.
— ءيا، بىلسەڭ، سول سەن قاتىسقان ۇرىستا، — دەدى قارت، — مەنىڭ بالام دا قاتىسقان. روتا باسقارعان ەردەن ەكەن. سەن سوندا جارالانىپسىڭ. ال، بۇكىل ۇرىس بويىنشا ەردەن وكوپتان ءبىر شىقپاپتى. جاۋعا قارسى ءبىر وق اتپاپتى. تەك ۇرىس بىتكەن سوڭ عانا جۇرتتىڭ كوزىنە كورىنىپتى. ارتىنان سول ۇرىس ءۇشىن ناگرادالار بەرمەك بولعاندا وعان دا وردەن بەرىلەتىنىن ەستىگەن مەنىڭ بالام ۇرىس كەزىندەگى كومانديرىنىڭ قىلىعىنا ابدەن كۇيىنگەندىكتەن وعان «جاۋعا ءبىر وق اتپاي وسى وردەندى الاتىن بولساڭىز مەن ءسىزدى جۇرت الدىندا ماسقارا ەتەم» دەپ تىكەلەي ايتىپتى. مۇنداي ادامدار ءارقاشان دا قورقاق كەلەدى. ەردەنگە ول ۋاقىتتا وردەننەن گورى ءوزىنىڭ ءتىرى قالۋى ارمان بولۋى كەرەك، بەرگەلى تۇرعان وردەندى الماپتى. وسىلاي جۇرت كوزىنە ادال ازامات بوپ كورىنىپ قاپتى. سوڭىنان قازاقستانعا مايداننان دەلەگاتتار جىبەرىلگەندە، كوماندير ەردەندى ءوزى قوسىپتى. بۇنى الماتىعا كەلگەننەن كەيىن، كەرەك عالىم ەدى دەپ ينستيتۋت سۇراپ سوعىستان بوساتىپ الىپتى. ءسويتىپ، ونىڭ مايداندا بولۋىنىڭ ءوزى ەكى ۇشتى ۇعىم دەگەن الگى قارت كوممۋنيست.
مەن بۇل ءسوزدىڭ انىعىنا جەتكەن جوقپىن. جەتكىم دە كەلمەدى. جانە سول كۇندەرى قارت كوممۋنيستىڭ سوزىنە بالەندەي ءمان بەرگەم جوق، ويتكەنى بۇنىڭ ءبارى باياعىدا بولعان دۇنيە عوي. ەگەر ەردەن سونداي ادام ەكەنى راس بولسا، ءوزىنىڭ ار - ۇياتىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرسىن! سونىڭ ءوزى دە وعان جەڭىل تيمەس، ارينە، ۇيات - ارى بار ادام بولسا، — دەدى جاندوس از توقتاپ قالىپ، — جانە ءبىزدىڭ زامانىمىزدا عالىم ادامدار دا، وقىمىستى كىسىلەر دە، ەلىمىزدە الدەقاشان بىتكەن تاپتىق كۇرەستىڭ ىزعارى بار دەۋ شىن جالعان ۇعىم بولار ەدى. ءبىراق جاكەنوۆا مەن مولقوجيننىڭ ءبىر جەردەن ەكەنى، ەكەۋى دە ءبىرىن - ءبىرى جاستان بىلەتىنى ماعان اجەپتاۋىر اسەر قالدىردى.
— ارينە.
— قىسقاسى، مەن مولقوجيننىڭ وزىمە وشىگۋىن تەك مىنەزىنەن، اقىلىنىڭ جەتپەگەنىنەن كوردىم. ماعان ىستەپ جۇرگەنى قيانات ەكەنىنە ەردەننىڭ اقىلى جەتپەسە نە ىستەيمىن؟ ونىمەن تالاساتىن ۋاقىتىم بولمادى، وندىرىسكە ءجۇرىپ كەتتىم.
— ءبىراق ەردەن وندا قالدى عوي. كوردىڭ بە بۇگىنگى كۇنى قانداي ساتىعا كوتەرىلگەنىن؟
— ماسەلە ونىڭ كوتەرىلگەن ساتىسىندا ەمەس قوي، ماسەلە ادام قانداي ساتىعا شىقپاسىن، ءوزىنىڭ ورنىندا تۇرۋىندا ەمەس پە؟
— ارينە عوي.
— ال ەردەن قازىرگى كوتەرىلگەن دارەجەسىندە دۇرىس وتىرعان جوق. امال جوق، مينيسترلىكتىڭ ەرتەڭىندە بولعان كوللەگياسىندا سونى ايتۋعا ءماجبۇر بولدىم. ارينە، بۇنىمدى كەيبىرەۋلەر باس ارازدىقتان دەپ تە تۇسىنەر، ءبىراق ۇندەمەي قالۋعا كوممۋنيستىك ارىم بارمادى.
— جۇرت قالاي ويلاسا سولاي ويلاسىن، مەيلى! دۇرىس ەتكەنسىڭ! ەگەر سەنىڭ ورنىڭدا مەن بولسام، مەن دە سويدەر ەدىم! مينيسترلىك مولقوجين تۋرالى قانداي قورىتىندىعا كەلدى؟
— ارينە، بۇل ماسەلە بىردەن وڭاي شەشىلە قويمايدى عوي. مولقوجين، جاسىل ءشوپ اراسىنداعى جاسىل كەسەرتكە ءتارىزدى، جۇرتتىڭ ونى بىردەن ايىرا الۋى دا جەڭىل شارۋا ەمەس. ءبىراق قانشا ۇزىن بولعانمەن ءجىپتىڭ دە بىتەتىن شەگى بار ەمەس پە؟ و دا قانشا جۇرەر دەيسىڭ...
بۇلار پوسەلكەگە تاياپ قالدى. ۇندەمەي كەلە جاتقان جالەل كەنەت تاعى بوتەن ويعا بەرىلدى. «بۇل ادام بالاسىنىڭ ۋاقتىعى قاشان بىتەدى. ماڭعىستاۋدى يگەرۋ سەكىلدى ۇلكەن ىستە ەردەن مولقوجين تارىزدىلەردىڭ ۇساق قىلىقتارى شىن جەكسۇرىندىق قوي. جوق، ماڭعىستاۋ مايدانى ءتارىزدى تارتىس مايدانداعى قۇر عانا مۇناي ءۇشىن كۇرەس ەمەس، بۇل ادامنىڭ جاماندىقتان تازارۋ جونىندەگى كۇرەسى. مۇنداي كۇرەستەر ءبىزدى تەك ماتەريالدىق جاعىنان عانا بايىتپايدى، رۋحاني بايىتادى. ءبىز بۇنداي تارتىس - تالاستاردان كەيىن جامان قىلىقتارىمىزدان، جامان ادامداردان ارىلىپ، سۇلۋلانا تۇسەمىز. سول ءۇشىن دە ايانباي كۇرەسۋىمىز كەرەك. تەك مۇناي ءۇشىن عانا ەمەس ، ادام ءۇشىن دە كۇرەسۋگە مىندەتتىمىز. ويتكەنى مۇناي دا تەك ادام ءۇشىن عوي!»
بۇلار بۇدان ءارى سويلەسپەي پوسەلكەگە كىرە بەردى. ۇندەمەگەنمەن ەكەۋى دە، الدارىندا ءالى سان قيىندىق بارىن، سول قيىندىقتاردان تايىنباي ءالى دە تالاي كۇرەسەتىندەرىن، ىشتەي ۇعىپ كەلەدى.
وزەك مۇناي بارلاۋشىلار پوسەلكەسى ۇلكەيە تۇسكەن. قاز - قاتار تىزىلگەن ءبىر قابات ۇيلەر. كەڭ كوشەلەر دە پايدا بولعان. بۇرىنعى بىرىمەن - ءبىرى جالعاسا، بۇيىعىپ تۇرعان قازاقتىڭ جەركەپەلەرىنىڭ نىسپىسى دا جوق. ول قوردا ءقازىر جاس باۋ - باقشا، كىسى بويىنداي بوپ ءوسىپ قالعان جاس قاراعاش، قاندى اعاش... بۇلار ساۋىسقان قۇمىنان قازىلعان سكۆاجينادان قۇبىر ارقىلى جەر استىنىڭ ءمولدىر سۋىمەن سۋارىلادى... كوكتەمدەگى كۇن ساۋلەسىمەن مول سۋ بۇل باۋ - باقشانى مەزگىلىنەن بۇرىن كوگەرتكەن. سۇرعىلت دالادا از بولسا دا جاسىل باۋ - باقشا قانداي تاماشا. اسا ءبىر كورىك بەرىپ تۇر. دالا كۇمىس جۇزىك بولسا، بۇل جاس توعاي سول جۇزىكتىڭ جاسىل مەرۋەرت كوزى ءتارىزدى، بۇكىل دالانى وزگەرتىپ جىبەرگەن. ال پوسەلكەنىڭ سىرتىندا، الىستان ساعىمدانا كورىنگەن، بۇكىل كوكجيەكتى العان سامساعان مۇناي مۇنارالارى. ءقازىر مۇندا قۇرىعاندا ەلۋ قوندىرعى قويىلعان. بۇل ماڭعىستاۋدىڭ ۇلكەن مۇنايىنىڭ الدىڭعى شەبى.
پوسەلكە كوشەلەرىنىڭ اتتارى دا ۇلكەن قالالارداعى ءتارىزدى جاڭا: «ەڭبەك»، «كوممۋنيستىك»، «كوسموس». وسىنداي كوشەنىڭ ءبىرى حالەل بەستىبايەۆ دەپ اتالادى. بۇل ءبىر جالپاق كەڭ كوشە. بۇدان شىققان جول تىكەلەي شەتپەگە اپارادى. ءقازىر وسى كوشە بويىمەن پوسەلكەنىڭ سىرتىنا قاراي اعىلعان حالىق. ءبارى ءساندى كيىنگەن. قىزىل گالستۋكتى توپ - توپ پيونەرلەر. جۇرتتىڭ كوبىنىڭ قولىندا گۇل. بۇل ارينە، روزا، استرا ەمەس، كوبىنىڭ ۇستاعانى كوكتەمدە عانا وسى ارادا از ۋاقىت پايدا بولاتىن سارعالداق، جانارگۇل، اساي - مۇسەي، كەيبىرەۋلەرىنىڭ قولدارىندا وسى كەزدە گۇلدى جاپىراقتارىن اتاتىن مەڭدۋانا، الابوتا ءتارىزدى دالا وسىمدىكتەرى. جۇرتتىڭ ءبارى سوناۋ قىرقا ۇستىندەگى ءۇستىن بەرەزەنتپەن جاۋىپ قويعان ۇلكەن تاس مۇسىنگە قاراي اعىلىپ بارا جاتىر.
بۇل حالەل بەستىبايەۆقا ارنالعان ءمۇسىن — ەسكەرتكىش. بۇگىن اشىلماق. ءوزى دە تىم ۇلكەن. ءۇستىن برەزەنتپەن جاۋىپ قويعاندىقتان الىستان ءبىر سۇرعىلت جارتاس تارىزدەنىپ كورىنەدى.
ءمۇسىننىڭ اشىلۋىنا كەلمەگەن ادام جوق. الماتىدان، گۋريەۆ، شيەۆچەنكو قالالارىنان ارناۋلى ۋاكىلدەر توپتارى دا جەتكەن. سولاردىڭ ىشىندە سالىمگەرەي، مولقوجين، تانا دا بار. حالەلدىڭ اكەسى مەن شەشەسى، ايەلى مەن ەكى بالاسى دا وسىندا تۇر. جۇزدەرىنەن ءالى دە قايعى ءىزى تارالماعان. انانداي جەردە جالەل كورىنەدى. ۇستىندە قارا كوستيۋم، گالستۋكسىز اق كويلەك. ول بۇگىن قۋانىشتى دا، قايعىلى. قۋانىشتى بولاتىن دا سەبەبى بار. بىلتىردان بەرى جۇرگىزىلگەن 62، 51، 57 سكۆاجينالار وزەكتىڭ بۇكىل سترۋكتۋرالىق جەر قۇرىلىسى كارتاسىن وزگەرتكەن. وسى بۇرعىلاۋلار ارقىلى وزەك الاڭىنىڭ ون ءتورتىنشى، ون بەسىنشى قاباتتارىنىڭ مۇنايى سولتۇستىككە قاراي اۋعانى انىقتالعان. سوڭىنان وسى ارادان ۇزىندىعى ون شاقىرىم، ەنى ون بەس شاقىرىم، قالىڭدىعى توقسان مەتر وراسان باي، جانا مۇناي الاڭى اشىلعان. بۇل كەن ورنى ساموتلارعا11 جەتپەگەنمەن، روماشكينو22، ارلون33 كەن ورىندارىمەن پارا-پار ءتۇسۋى حاق ەدى. ەگەر بوزاشىنى زەرتتەر بولسا مۇناي قورى وسە ءتۇسۋى ءسوزسىز دەلىنگەن. وسى بايلىق جاقىندا ماسكەۋدەگى مەملەكەتتىك قور بەكىتۋ كوميتەتىندە قارالعان. سوندا جالەل ۇسىنعان بارلاۋ ءتاسىلى—مەتوديكاسىنىڭ سونداي دۇرىس بولعانى ايتىلعان، «وسى مەتوديكانىڭ ارقاسىندا، دەگەن كوميتەت پرەدسەداتەلىنىڭ ءوزى، بىردە-بىر بوس سكۆاجينا قازىلماپتى، بارىنەن مۇناي اتىلىپتى. «ەلۋ جىل ومىرىمدە، مەن مۇنداي ارزانعا تۇسكەن مۇنايدى كورگەم جوق» دەگەن ءسوزىنىڭ اياعىندا سول قورعاۋدا كوميتەت پرەدسەداتەلى اكادەميك مالىشيەۆ. سوڭىنان وزەك وندىرىسكە بەرىلگەندە دە وزەك مۇنايى ارزان ەكەنى انىقتالدى. ەگەر امەريكادا ءبىر توننا مۇناي ءجۇز دوللار تۇراتىن بولسا، ارينە بىزدە ونداي قىمباتقا تۇسپەيدى. اركىمنىڭ ءوز ءىسىنىڭ ناتيجەلى بولعانىنا قۋاناتىن ادەتى عوي. جالەل دە ۇزاق جىلعى ىزدەۋىنىڭ مۇنداي جوعارى باعالانعانىنا وتە كوڭىلدى، شات ەدى. ال قاباعىنىڭ قاتىڭقى بولۋىنىڭ دا سەبەبى بار. ول، ارينە، تانامەن بايلانىستى. سوندىقتان دا جالەل دۇركىن - دۇركىن تانا تۇرعان جاققا قاراپ قويادى. ءار قاراعان سايىن كوزىندە ءبىر وراسان تولقۋ، وزىنە ءبىر ماسەلەنى شەشە الماي شارشاپ تۇرعانى، قوبالجۋى بايقالادى. ءبىراق سوناۋ قوڭىر كوزدەردىڭ جارق ەتە تۇسكەن ساۋلەسىنەن تاناعا دەگەن ۇلكەن ماحابباتتىڭ وتى سەزىلەدى. تانا دا جالەلدىڭ وزىنە ءالسىن - ءالسىن قاراي بەرگەنىنەن الدەنەگە ابىگەر بولىپ، جانىنداعى ادامداردى تاسالاي بەرگىسى كەلەدى. بۇنىڭ ءدال ءقازىر وسىنشاما قىسىلۋىندا ءبىر سەبەپ بار. جالەلدىڭ جانىندا، وسىدان ءتورت - بەس اي بۇرىن، ءوزى جاۋاپ بەرگەن اكەسىنىڭ سوتىن باسقارعان ايەل تۇر. جالەلگە بار بولعان وقيعانى ونىڭ ايتىپ بەرگەنىن جۇرەگى سەزەدى. سوندىقتان ۇيالعانىنان جانىن قويارعا جەر تاپپاي تىپىرشيدى. كەتىپ قالايىن دەسە، ادەيى ءوزى سۇرانىپ كەلگەن حالەلگە دەگەن ەسكەرتكىشتىڭ قۇرمەتتى اشىلۋ مەرەكەسىن قيمايدى. بۇل قۇرمەتتى ءوز كوزىمەن كورىپ، وسىناۋ قۇشاقتاپ تۇرعان گۇلىن، اناۋ ءبىر وقيعادان كەيىن ۇلكەن ادامگەرشىلىك قاسيەتىمەنەن، جۇرەگىنەن ماڭگى ورىن العان وسى ءبىر ايگىلى بارلاۋشىنىڭ تاس ءمۇسىنىنىڭ اياعىنىڭ استىنا توسەپ، باسىن يمەك.
ءيا، تانانىڭ ويلاعانى دۇرىس ەدى. وسىدان ءبىر اي بۇرىن جالەلدى جاڭادان قۇرىلعان بوزاشى مۇناي ىزدەستىرۋ ەكسپەديسياسى باستىعى جانە باس گەولوگى ەتىپ بەكىتىلگەن مينيسترلىكتىڭ بۇيرىعى كەلگەن. دايىندىق جۇمىسىنا كىرىسكەنمەن جالەل، جاقىندا اعاسىنا ارناپ جاسالعان ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ كۇنىن كۇتىپ، جۇرمەي قالعان. ەسكەرتكىش اشىلعانشا شەتپەگە بارىپ، تاناعا جولىقپاقشى بولىپ جۇرگەنىندە وزەككە ءبىر شارۋامەن اۋداننان سۋديا ايەل كەلگەن. وتكەن جولى ءوزى سوت جۇرگىزگەندە ادىلەتتى قاسيەتىمەن ۇناپ قالعان زاسەداتەلدىڭ ۇيىنە بارىپ كوڭىل ايتقان. سوندا جالەلمەن كەزدەسكەن. حالەلدىڭ سوزىنەن تانا مەن جالەلدىڭ ءبىرىن - ءبىرى جاقسى كورگەنىن، الاڭنىڭ الەگىمەن ەكەۋىنىڭ ايرىلعانىن، جانە تانانىڭ وزەكتەن نەگە دەرەۋ كەتىپ قالعانىن، بۇنى جالەلدىڭ بىلمەيتىنىن حالەلدەن ەستىگەن ايەل، جالەلمەن ۇزاق اڭگىمەلەسكەن. وقيعانىڭ قالاي بولعانىن ءبارىن ايتىپ بەرگەن. «بىرەۋدىڭ وزبىرلىعىنان ۇيالىپ، سۇيگەن ادامىنىڭ كوڭىلىن جابىقتىرمايىن دەپ ءوز قىزىعىن قۇربان ەتۋ تاناداي ادامگەرشىلىگى مول، قىزعا عانا ءتان قاسيەت» دەگەن ول. جالەلدىڭ جۇرەگى كەنەت تاعى الاي - تۇلەي بولا قالعان. قورلانعان سەزىم، جەر بوپ تاپتالعان نامىس، بىرەۋدىڭ جاۋىز قىلىعى قانداي جاننىڭ ار - ۇياتىن اياعىنا باسقانى، جوق جالعىز تانانى عانا ەمەس، ءوز جۇرەگىن جەرگە تاپتاپ كەتكەنى، تانا ايىپتى بولماسا دا، اپپاق سۇتكە اۋزى لاس قارا مىسىقتىڭ تيگەنىندەي، قايداعى جوق سەزىم جانىن ورتەي جونەلگەن. سونىڭ ءبارى جالەلدىڭ باسىنا كەپ، قابايىن دەپ قورشاپ العان كوپ يتتەي تۇنىمەن مازا بەرمەگەن. جۇرەگىن قابىندىرا، جانىن جىلان ۋىنداي جامان اشىندىرعان. ءبىراق بىرتە - بىرتە باسقا سەزىم بيلەي باستاعان. بىرەۋدىڭ قياناتىنان ەشبىر جازىعى جوق تانانىڭ قايعىرعانى، نالىعانى، ۇيالعانى جالەلدىڭ جۇرەگىنە قايتادان وت تاستاعان. ءوز ماحابباتىن قۇربان ەتكەنمەن، جالەلدىڭ ادال سەزىمىنە كىر جۇقتىرعىسى كەلمەي، سۇيگەنىنەن ايىرىلارداي قيىن شەشىمگە بارعانى — ەندى جالەلدى باسقا ويعا بۇرعان. مۇنداي ادالدىقتى جۇرەگىنە تۇمار عىپ تاققان، ادامگەرشىلىكتى تىم جوعارى باعالاعان كىسىنى، بىرەۋدىڭ وزبىرلىعى ءۇشىن ايىپتاۋعا بولا ما؟ بولماسا، سونداي تانانى كەزدەيسوق جاماندىققا دۋشار ەتكەن جاماندىقتى ۇمىتىپ، تانانى بۇرىنعىسىنداي جاقسى كورە الا ما؟ تۇنىمەن ۇيقى كورمەي، جۇرەگى جانىپ - كۇيىپ، دوڭبەكشىپ شىققان. ويتكەنمەن ورىنسىز تۋلاعان نامىس، قورلانۋ ەمەس. تانانىڭ ادالدىعى، ءوزىنىڭ كىرلەگەن ار، ۇياتى باسقانى قورلاماسىن دەپ، جۇرەگى ورتەنىپ تۇرسا دا، ونىڭ ەرلىگى، ادامگەرشىلىگى جەڭگەن. تانانى وسى مىنەزى ءۇشىن بۇرىنعىسىنان دا جاقسى كورە باستاعانىن سەزىنگەن. مىنە جالەلدىڭ دە تولقۋى وسىدان ەدى.
— جولداستار، — دەدى جۇرت جينالىپ بولدى - اۋ دەگەن كەزدە مىنبەدەن جاندوس. — بۇگىن ءبىز، وزەكتىڭ تەرەڭ بارلاۋ سكۆاجيناسىن بۇرعىلاپ، ماڭعىستاۋدىڭ ۇلكەن مۇنايىنىڭ العاشقى فونتانىن اتقىزعان جانە سول ۇلكەن مۇنايدى بارلاۋ - زەرتتەۋ ۇستىندە ەرلىكپەن قازا بولعان ايگىلى بۇرعىشىمىز حالەل بەستىبايەۆقا ارنالعان ەسكەرتكىشىمىزدى اشقالى تۇرمىز! بۇل وسىناۋ ءۇستىرت دالاسى مەن كاسپيي تەڭىزىنىڭ اراسىنداعى الىپ ولكەدە تۇرعىزىلعان العاشقى ءمۇسىن! بۇل ءمۇسىننىڭ جۇمىسشى ادامعا، ەڭبەگىمەن، ەرلىگىمەنەن بارىمىزگە ۇلگى كورسەتكەن قاراپايىم، بارلاۋشى - مۇنايشىعا ارنالعانى، حالەل بەستىبايەۆ سەكىلدى حالقىمىزدىڭ، پارتيامىزدىڭ ايگىلى ۇلدارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ بەلگىسى. سول بەلگىنى كوزىمىزبەن كورەيىك! جاساسىن جۇمىسشى ادام! كانە، برەزەنتتى تومەن تۇسىرىڭدەر!
ەكى جۇمىسشى ءمۇسىن ۇستىندەگى كەنەپتىڭ جۋان كەندىر باۋلارىن تومەن تارتتى. برەزەنت سىرعىپ تومەن تۇسە بەردى. ەڭ الدىمەن حالەلدىڭ كەنەپ دالباعاي كيگەن باسى كورىندى. ەسكەرتكىش - ءمۇسىن قۇر ۇلكەن ەمەس، عاجايىپ شەبەر جاسالعان ەكەن. جانىپ جاتقان وت ءتارىزدى، شەتتەرىن كەدىرلى - بۇدىرلى ەتىپ قاشاعان قىپ - قىزىل گرانيت تاس - پاستامەنت ۇستىنە جۇرەگىن جالىنعا، اجالعا قارسى توسقان الىپ ادام تۇر. بۇل ءسال العا قاراي ۇمتىلا تۇسكەن، قاپ - قارا ءمارمار تاسىنان ويىپ جاسالعان قاجىرلى ءپىشىن، بۇرعىشى — حالەل بەستىبايەۆ! كوك اسپاننىڭ اياسىندا الىپ ءمۇسىن ءومىردىڭ ماڭگى ولمەس بەينەسىندەي. تۇعىر دا «ەسىل ەر ولگەنمەنەن، ەسىمى ماڭگى ولمەس» دەگەن تاسقا ويعان جازۋى بار.
جۇرت دۋ قول شاپالاقتاۋمەن بىرگە دۋحوۆوي وركەستر قۋانىش گيمن ويناي جونەلدى. مىنبەدە حالەلدىڭ اياۋلى سەرىكتەرى جاندوس، الەكسەەنكو، ونىڭ اكە - شەشەسى، ايەلى، بالالارى، ءىنىسى جالەل ەڭ ءبىرىنشى بوپ، گۇلدەرىن ءمۇسىننىڭ جانىنا قويدى. سول - اق ەكەن ەسكەرتكىشتىڭ استىڭعى جاعى گۇلدەن كورىنبەي كەتتى. بۇل حالقىنىڭ اياۋلى ۇلىنا كورسەتكەن ۇلى قۇرمەتى ەدى. وركەستر توقتاپ، ميتينگ قايتادان اشىلدى. حالەلدىڭ سەرىكتەس جولداستارى ايگىلى بۇرعىشىلار، ۆالەنتين، وراز، اكەسى بەستىباي سويلەدى. قارت بەستىباي كوزىنە كەلىپ قالعان جاسىن اق ورامالمەن ءسۇرتىپ تۇرىپ:
— مەنىڭ بالام حالەل ماڭعىستاۋدىڭ مۇنايلى توپىراعىن قازۋعا جيىرماسىنا جەتپەي ارالاسىپ ەدى، اعايىن، — دەدى. — جيىرما جىلدان استام ەڭبەك ەتتى. سول ەڭبەگىن باعالاپ بۇگىن ونىڭ ماڭگى قۇلاماس تاس ءمۇسىنىن ورناتقاندارىڭا، حالايىق، العىسىمدى ايتامىن! وركەندەرىڭ ءوسسىن!
ميتينگى كۇن باتۋعا جاقىنداعاندا عانا ءبىتتى. جۇرتتىڭ ءبارى تاراپ بولعان كەزدە عانا جالەل مەن تانا پوسەلكەگە قاراي بەتتەدى. ەكەۋى قاتار كەلە جاتىر. باتىپ بارا جاتقان كۇن قىزىلى الىستاعى توبە، ادىر، بەلەستەردىڭ باسىن التىن ساۋلەسىمەن شالىپ، الەم بىتكەن ءبىر ءتۇرلى ساندەنە قالعان. كەشكى كوك تورعىن اسپان دا ايناداي اشىق. دۇنيە بۇدان بىلاي قاراي ەش قايعى – مۇڭ كورمەيتىندەي، جەر بەتى مۇلدەم كوڭىلدەنە تۇسكەن. وسى باتىپ بارا جاتقان كۇندى قۇتتىقتاعىسى كەلگەندەي، بوزاڭ اراسىنا قونىپ العان ءبىر توپ بوزتورعاي قوسىلا شىرىلدايدى. بۇلاردىڭ ءانىن تىڭداۋعا قۇمارتقانداي، اق سەلەۋ تۇبىندەگى ىندەرىنەن، اتجالمان تىشقان، ءالسىن - ءالسىن باسىن قىلتىڭداتىپ، جان - جاعىنا قارايدى. بۇيىرعىن ءتۇبىن قۋالاي، ماڭعىستاۋدىڭ توپىراعى ءتارىزدى، سۇپ - سۇر كەسىرتكەلەر جۇگىرەدى. كەنەت سول كەسىرتكەلەردەي سۇپ - سۇر ءتۇستى شەگىرتكەلەر شىرىلداي جونەلەدى. كۇندىزگى قاپىرىق جەل دە تىنا قالعان. الەمدى اناڭنىڭ قۇشاعىنداي، ءبىر جايلى، جۇمساق تىنىشتىق بيلەگەن. تابيعات، كۇن بويى ىستىق كۇنمەن الىسىپ، ايانباي جۇمىس ىستەگەن ادال بالاسىنىڭ شارشاعان جانىن اياپ، ءبىر مەزەت ءوزىنىڭ قۇشاعىنا الىپ، الديلەپ جاتقانداي.
قىز بەن جىگىتتە ءالى ءۇن جوق. تەك تاس مۇسىننەن الىستاعان كەزدە عانا جالەل:
— تانا، ەرتەڭ مەن بوزاشىعا جۇرەم، — دەدى.
تانا ازەر - ازەر جاۋاپ بەردى.
— ەستىدىم.
— ەستىسەڭ... — جالەل تاعى ۇندەمەي قالدى. ءبىراز جەر وتكەسىن عانا ول قايتا سويلەدى. — سوت ايەل ماعان بولعان وقيعانىڭ ءبارىن ايتتى.
— قۇداي ءۇشىن ايتپاڭىزشى. ەش نارسە ەستىگىم كەلمەيدى. — تانا ار جاعىن ايتا الماي، بەتىن قوس قولىمەن باسىپ، جاس بالاداي سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
— وعان سەن ايىپتى ەمەسسىڭ. — جىگىت اقىرىن قىزدىڭ بەتىنەن قولىن الدى. — مەن سەنى بۇرىنعىدان دا جاقسى كورەمىن...
جالەل جاس بالاشا وكسىگىن باسا الماي تۇرعان تانانى قۇشاقتاپ، ءۇنسىز ۇزاق تۇردى. سونان سوڭ ەكەۋى قول ۇستاسىپ شەتسىز - شەكسىز دالانى بەتكە الىپ كەتىپ بارا جاتتى...
You Might Also Like
-
ەلى ءۇشىن كۇيگەن، ەڭبەكتى سۇيگەن، ىزگى تىلەكتى، ەر جۇرەكتى، جۇرتشىلىق كوسەمى جالىندى جاستارعا ارنايمىن.
-
ءاستىلى-ۇستىلى ۇيلەردىڭ ءبىر بولمەسى ەدى. بولمە ءىشى ءساندى، سالتاناتتى. ءۇيدىڭ وڭ جاق بوساعاسىن الا، كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ كۇمىس كروۆات تۇر. ۇستىندە رەتتەلىپ جينالعان جۇك. ءتور الدىنا ۇلكەن اينا قوي...
