قارتقوجا
ەلى ءۇشىن كۇيگەن،
ەڭبەكتى سۇيگەن،
ىزگى تىلەكتى،
ەر جۇرەكتى،
جۇرتشىلىق كوسەمى
جالىندى جاستارعا ارنايمىن.
جازۋشى
ءبىرىنشى ءبولىم
وقۋ
ۇمىتپاسام، بۇدان تابانداتقان 14-15 جىلدار بۇرىن بولسا كەرەك: قارجاسبايدىڭ اڭىراعان قوناق ۇيىڭدە جيىرماعا تارتا بالانى القا قوتان وتىرعىزىپ، ءماجيت قوجانىڭ ازان-قازان قىپ وقىتىپ جاتاتىنى. و كەز مەكالايدىڭ اۋزىنان جالىن شىعىپ تۇرعان شاعى ەدى. ال، بۇ كۇندە مەكالايدىڭ جالىنى تۇگىل، اۋەلى ءقابىرىن تابا الار ما ەكەنسىڭ. بۇ كۇندە ونداعى ىزبارىن توگىپ وتىراتىن ماجەكەڭ دە، بەت-اۋزى اقپانداعى الاباس بۋراشا سوراعىتىپ، اق ساباۋعا قوش ايتىسىپ، قىجىرايىپ، توسەگىندە جاتىر. پاي-پاي-پاي! كورىندە وكىرگىر، قوجاەكەم-اي! ءجونسىز قاتال ەدىڭ-اۋ، جارىقتىق! «بيبىدەن» دابىل جەسەڭ دە، جانازادان قۇر قالساڭ دا، اشۋىڭدى بالالاردان الۋشى ەدىڭ-اۋ! وتكەن كۇننىڭ بەلگىسى جوق قوي، ايتپەسە ناعىز...
ايتەۋىر بەستى ايعىردان دا شاقار وقىتادى. قوجاسى بار بولسىن، ونىڭ باسىن اۋىرتقالى وتىرعام جوق، اشەيىن اۋزىما ءتۇسىپ جاتىر. سو كەزدە قوجادان تالاي بالا وقيدى. سول بالالاردىڭ ىشىندە بوساعا جاقتا — استىندا ءبىر جاپىراق تاي تەرى، مۇرنىن قوس-قوستان تارتىپ، قوجاسىنىڭ اق ساباۋىنا قاراي ءتۇسىپ، شيگە شانىشقان ءبىر جاپىراق قاعازىنا ءۇڭىلىپ، قۇنىسىپ، ءبىر بالا وتىراتىن ەدى. جاسى 10-11 شاماسى بولار ما ەكەن، قالاي... ەكى جەڭى دە ساۋىس، بەتىنىڭ ءبىر جاعى دا ساتپاق، كوزىنىڭ بىلشىعى دا ءجوندى تازارمايدى. سو بالانىڭ قاق-سوقپەن ءىسى جوق، موماقان، اڭقاۋ، كوزى باجىرايىپ، اۋزىن اشىپ، مۇرنى قوڭقيىپ وتىرعانى. جاسىندا بولپيعان، سۇيكىمدى ءبىر بالا بولادى عوي، تاپ سول بالا وسى ەدى. قۇداي ونداپ، اتى دا تۇرىنە ساي بولا كەتەر مە؟ قارتقوجا. جاس بالاعا لايىق ات ەمەس قوي.
«جۋاس تۇيە جۇندەۋگە جاقسى» عوي. قارتقوجانى جۋاسسىنىپ، بالاسىنىپ، بالالار ۇستىنەن تۇسپەيتىن. شايناپ-شايناپ، دومالاقتاعان قاعازبەن اتىپ، ايتپەسە: «مىنانى قاراشى»— دەپ مۇرىنعا ءتۇرتىپ قالىپ، بولماسا ماندايىن ولشەپ، مازاقتاي بەرەتىن. قارتقوجا ولاردى ارتىق ەلەڭ قىلمايتىن، ەڭ اشۋلانعاندا عانا:
«قوي دەيىم، جىندىمىسىڭ ءوزىڭ»— دەپ، ساباعىن وقي بەرەتىن. وزگە بالا الاقتاپ، ويناپ، ساباق وقىعان بولىپ، وتىرىك ىڭىلداپ، بولماسا بىردەڭەمەن الدانىپ، سارىلىپ وتىرعاندا، قارتقوجا جالىقپاي، قاعازىن شۇقىلاپ، «قۇل ءاعۇزدان» شىعىپ، «ءبىرابىن ناسقا»ءتۇسىپ، ەكى-ۇش كۇندە «ءۋاسۋاسىلحانناستارعا» دا بارىپ قالاتىن. ساباقتان شىققان سوڭ شەلەكبايدىكىنە بارىپ، ءبىر توستاعان كوجە ىشەدى. بەسىن كەزىندە وقۋعا تاعى بارادى: ەكىندىدە «اپتيەگىن» قوينىنا تىعىپ، اۋلىنا قايتادى. اۋلى — ءبىر جارىم شاقىرىمداي جەر. وسىلايشا جازى-قىسى وقىپ، باسپا تۇركى جازبا تانىپ، حات جازاتىن بولدى. حات تانىعانشا، «وتاۋ يەسى» ازامات تا بولىپ قالدى.
ءۇي ءىشى
جۇمان — از، ناشار اتانىڭ تۇقىمى. جۇمان دەگەنىم: الگى قارتقوجانىڭ اكەسى. جۇمان مومىن ادام: كىسىدەن تىلەنبەيدى، كىسىگە جاعىنبايدى، بەس ۋاقىت نامازىن وقىپ: «ا قۇداي، بەرگەنىڭە شۇكىر» دەپ، بارعا قاناعات، جوققا سابىر ەتەتىن ءبىر بەيۋاز. جازى-قىسى تورتتى-بەستى قاراسىن ءوزى اينالدىرىپ، قالاسىنا دا ءوزى شىعادى، قوراسىنىڭ جىرتىق-تەسىگىن ءوزى بۇتىندەيدى. ول سۇعاناقتىق ەتىپ، بىرەۋدىڭ دۇنيەسىن پايدا قىلعان جان ەمەس، ەل ەكى ۇداي پارتيا بولعاندا دا بايلاردان ات ءمىنىپ، اقشا العان جان ەمەس. اۋىل-ايماعى قاي جاققا كەتسە، جۇمان دا سولارمەن بىرگە. ءۇزىپ-جۇلىپ شىعاتىن ارتىق ءبىلىمى دە جوق، ايتكەنمەن ءبىر قازاقتان اقىلسىز دا ەمەس، جەلىكپەن، بۇزىقتىقپەن ءىسى جوق. ول بۇزىلعان ادامدارعا سەنەدى، جابىقسا، تارىقسا، «قۇداي جەتكىزەر» دەپ، جۇبانىش قىلادى. قىسقاسى، ول ءتىرى پەندەگە ءزابىرى جوق، «قۇداي» دەگەن قوڭىر ادام. ونىڭ الدانىشى، ازبىنشى-ورازا اشارى؛ ونىڭ قۋاتى، قۋانىشى — ءۇش-تورت قارعاسى: ۇشەۋى — ەركەك، ءبىرى — ايەل بالا. جاسىنان قالىڭ بەرىپ، جىل سايىن از-ازدان مالىنان قۇتىلىپ، تۇڭعىشىنىڭ اياعىن شىرمادى. قىزىن «امان-ەسەنىندە» قۇتتى جەرىنە قوندىردى. قارتقوجا بولسا، ساباق وقىپ ءجۇر. كەنجەقارا ءالى بەسىكتە.
قارتقوجانىڭ شەشەسى دە ءبىر ءتۇرلى مومىن، ءبىرتوعا جان. كۇيبەڭدەپ شارۋاسىن ىستەپ، بالالارىنىڭ ءۇستى-باسىن بۇتىندەپ، اناعان دا، مىناعان دا؛ «قاراعىم، شىراعىم!» دەگەننەن باسقا، بار ءدامىن كىسىگە بەرگەننەن باسقا بوتەن مىنەزى جوق. كەي قاتىن اۋزى سۇيرەڭدەپ، وسەك ايتادى؛ ەندى بىرەۋلەر اۋىلدى باسىنا كوتەرىپ، شاڭقىلداپ بالاسىن، بايىپ قارعاپ جاتادى. وندايدىڭ بىرىمەن ءىسى بولا ما ەكەن؟! جو-جو-جوق. قايتا وندايدى ەستىگەندە: «بەۋ، وسى بايعۇستىڭ ءتىلىنىڭ جامانى-اي»،— دەپ، تىجىرىنىپ جاراتپايتىن ەدى.
ءار اۋىلدىڭ، ءار ءۇيدىڭ ءبىر قازان بۇزارى، ءبىر ءبيى بولادى عوي. انا ءۇيدى، مىنا ءۇيدى كورسەڭ دە، ەنشىگە، نە كيىمگە، نە تاماققا تالاسىپ ءبىرىنىڭ ءتىلىن ءبىرى الماي، ۇرىس-جانجال بولىپ جاتادى عوي. جۇماندىكىندە ونداي ارەكەتتىڭ ءبىرى بولماۋشى ەدى. ونداي تەنتەكتەن، «بيدەن» قۇداي ساقتاپ ەدى. جۇمان قاتىنىمەن قاتتى ۇرىسقاندا: «قاق باسقا سالىپ جىبەرەيىن بە؟»— دەپ ەركەكشە كىسىمسىنىپ، قوقيلاناتىن. ءبىراق قۇر ءتىلى بولماسا، باس تۇگىلى، ءومىرى ارقاعا دا ءبىر سالعان پەندە ەمەس ەدى. جۇمان ءسۇي دەگەندە، ۇرمايتىنىن بىلسە دە، قاتىنى نەداۋىر شامدانىپ: «سەنى قويسايشى... سويتپەي» دەيتىن ەدى. جۇمان اشۋلانعانسىپ، جايىمەن وتىرىپ: «سەن ءبىر تاياق جەمەي باسىلماسسىڭ» دەگەندە، قاتىنى كەكەتىپ: «ءيا، شىركىن-اي، مەنى توركىنىمە اپارىپ تاستايتىن شىعارسىڭ» دەۋشى ەدى. سول كەزدە: «ەۋ، ەكى كارىڭ جەلىگىپ كەلەدى! ەكەۋىنە نە جەتپەي وتىر ەكەن؟ بىرەۋ شىن ۇرىسىپ جاتىر ەكەن دەپ ويلار. اعا، قويساڭىزشى!»— دەپ، بالالارى جۋىپ-شايىپ، اياعىن كۇلكىگە شاپتىرىپ جىبەرەتىن.
ۇياداعى زورلىق
ەر جەتىپ، ەس بىلگەن سايىن، قارتقوجا ومىردە تالاي ادىلسىزدىكتەردى كورە بەرەدى. ءوز باسىن قۇربى-قۇرداستارى تالاي كەمسىتىپ، مازاق ەتىپ قورلاعانى، زورلىق كورسەتكەنى بار. قارجاسبايدىڭ شالدۋار بالاسى ءبىر كۇنى قارىنداشىن تارتىپ الىپ، بەرمەي قويدى. جالىندى، جالپايدى، بولمادى. ابدەن ىزا بولعان سوڭ، باي بالاسىنىڭ قاعازىن تارتىپ قالىپ، جىرتىپ تاستادى. باي بالاسى مەن ەكى-ۇش بالا جابىلا ۇرىپ، مۇرنىنان قانىن اعىزدى. قارتقوجا كورگەن قورلىعىن جىلاپ كەلىپ، اكەسىنە ايتتى. اكەسى جۇمان نازالانىپ، اتىنا ءمىنىپ، قارجاسبايدىكىنە باردى. بايعا ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ ايتىپ ەدى بالاسىنا ۇرىسىپ، قارىنداشىن الىپ بەرگەنى سول، «بالاعا ارا تۇسەسىڭ»— دەپ، جۇماننىڭ ءوزىن سوكەتتى قىلدى. نە قىلسىن، سالى سۋعا كەتىپ، جۇمان ۇيىنە قايتتى. بالاسىنا: «قارىنداشىڭ جوعالىپ قالعان ەكەن، ۋاقا ەتپەس، باقالشىدان تاعى قارىنداش اپەرەمىن» — دەپ جۇباتقان بولدى. قارتقوجا اۋلىنىڭ ءبىر بالاسىن جۇمات دەگەن بالا ۇرىپ جاتقان سوڭ، بولىسايىن دەپ ەدى، جۇمات قارۋلى بالا — جەلكەگە قويىپ-قويىپ جىبەرگەندە تاسقا جىعىلىپ، قولىن دالاداي قىپ قاناتىپ كەتتى. جالعىز ول ما؟ جاس كۇنىندە باي بالالارى تالاي قارعا دا اۋناتقان، قوينىنا قار دا تولتىرعان، تونىن دا جىرتقان، كىتابىن دا شاشقان، وگىزشەسىنەن اۋدارىپ قۋىپ جىبەرىپ، تالاي جاياۋ دا قالدىرعان. ءقايسىبىرىن ايتارسىڭ، قورلىق-زورلىعى تولىپ جاتىر. وسىنىڭ ءبارى قارتقوجانى ويلاندىردى، جانىن كەيىتتى: «اتتەڭ، مەنىڭ كەدەيلىگىم-اۋ! ايتپەسە سولاردىڭ مەنەن اقىلى ارتىق پا؟ زەيىنى ارتىق پا؟
ارتىق بولسا، مالى ارتىق، دۇنيە شىركىن-اي! كەگىمدى الاتىن دا كۇن بولار ما ەكەن!..» دەپ، ىشىنەن زىعىرى قايناپ ءجۇردى. ول ونىمەن تۇرسىن. جالعىز ءوز باسى ما؟ كۇشتىلەر اكەسىنە دە زورلىق ەتپەدى مە؟ ماقىمەت باي ۇيلەرىنىڭ ءبىر قۇنان وگىزىن قارىزعا الىپ، نەشە سۇراسا دا، ول بەرمەي قويدى. ماقىمەت بولىسپەن قۇدا: وعان شاماسى قالاي كەلسىن؟ ونىڭ ۇستىنەن كىمگە شاقسىن؟ قىستاي قالا-دالاسىنا مىنەتىن جالعىز كەر قاسقا اتتى وزىنەن سۇراماستان: «ءتىلماشقا كەرەك، ۇيىنە بارىپ كەلەدى»— دەپ، شابارمان ۇستاپ اكەتىپتى. ول اتتىڭ «اي» دەگەندە، تۋلاعىن الىپ ەدى، زورىققان ەكەن: ءبىر جۇمادان سوڭ پىشاققا ءىلىندى، بىر-ەكى رەت الىم تولەي قويمادىڭ دەپ، اۋىلنايدىڭ دىكىلدەپ، بوقتاعانىن دا قارتقوجا ەستىپ ءجۇردى؛ كورشى اۋىلدا بۇقاباي بي شابىندىسىن تارتىپ شاۋىپ العانىن دا، اكەسىنىڭ اركىمگە بارىپ، ساندالىپ، تۇك وندىرە الماعانىن دا قارتقوجا جاقسى بىلەدى. مۇنىڭ ءبارى قارتقوجانىڭ جۇرەگىنە تۇيتكىل بولدى. بولىس، ءتىلماش، اۋىلناي، شابارمان دەگەندەردى، تاعى ءتۇرلى «ادام» بولىپ «اتقا مىنگەندەردى» قارتقوجا زورلىقشىل، جالماۋىز، جان العىش دەپ ۇعىنۋشى ەدى.
ەلىكتەۋ
قارتقوجا ەسكىشە وقىپ دۇمشە، تاقۋا مولدا بولدى. ايات وقىعاندا كۇيەۋ ماعزۇمنىڭ ماقامىنا دا سالىپ الدى؛ قۇران وقىعاندا شارتا جۇگىنىپ، كوزىن جۇمىپ، سىزىلىپ وتىرۋدى دا ءبىلدى. قۇران باعىشتاۋدى دا، جانازا شىعارۋدى دا، «ءتايامىمدى» قالاي سوعۋدى دا ۇيرەندى، عۇسىلدىڭ قاشان ۋاجىپ بولاتىنىن دا، ىستىنجا قىلعاندا تاماعىن كەنەپ، سول اياعىن تەبىنۋدى دە توقىپ الدى. وسىنىڭ ءبارى قانشا كوپ ءبىلىم بولسا دا، كوپ ەڭبەكپەن تابىلسا دا، نە اكەسىن، نە ءوزىن قورلىق-زورلىقتان اراشالاۋعا ءبىر تيىنداي دا پايداسى بولمادى. قارتقوجا تالاي قىنجىلعاندا، بار ىنتاسىمەن نامازدى باجايىنا كەلتىرىپ وقىپ، قۇدايعا جالبارىنىپ كوردى؛ ودان قالا بەرسە، پايعامباردان، شادياردان، اۋليە، ماشايىقتاردان دا مەدەت تىلەپ كوردى. ولاردىڭ ءبارىنىڭ قۇلاعى كەرەڭ بولدى بىلەم، ءبىرى دە دۇعاسىن ەستىگەن جوق، ءبىرى دە مەدەتىنەن قارايلاسقان جوق. قايدان قارايلاسادى؟ وزدەرى دە الدەقاشان توپىراق بولىپ، جوعالىپ كەتكەن.
قارتقوجا ءار بولىستا اۋىلناي، ۇشكول دەگەن بار دەپ ەستىدى، پالەنشەنىڭ، تۇگىلەنشەنىڭ بالالارى سول ۇشكولدە وقىپ ءجۇر، ەكى-ۇش جىلدا ورىس تىلىنە سۋداي بولادى ەكەن، سونسوڭ، ءتىلماش، پەرىۋاتشىك بولۋعا جارايدى ەكەن، دەگەن سوزدەرگە قۇلاعىن سالاتىن بولدى. ول بىلتىر كىرەستيانسكي ناشالنىكتىڭ پەرىۋاتشىگىن كورگەن. ول قانداي ەدى! ءۇستى-باسى اپپاق! سارى الا تۇيمە! شاشىن قايىرعان. اياعىندا ءامىرقان ەتىك. ناشالنىكتىڭ الدىندا اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي سۋدىراتقاندا كىسىلەر تاڭ قالماۋشى ما ەدى؟! و ل ءبىر ستراجنىكپەن ورىسشىلاسىپ-ورىسشىلاسىپ، جەڭىپ كەتكەنى قايدا! (ورىسشىلاسقان كىسىلەر قاي كوپ سويلەپ باستىرمالاتقانى جەڭىپ كەتەدى دەپ جوريتىن). ءابىلدا پەرىۋاتشىكتىڭ ستراجنىكتى جەڭىپ كەتكەنىنە قارتقوجا قاتتى سۇيسىنگەن. قازاقتان دا مۇنداي جەتىك، ورىسشاعا سۋداي كىسى بولادى ەكەن-اۋ!— دەپ تاڭدانعان. ءابىلدا پەرىۋاتشىكتى بولىستىكى قوناققا شاقىرعانى دا، ونىڭ تازا كورپە، جاستىقتىڭ ۇستىندە شىنتاقتاپ جاتىپ، شىلىمىن بۇرقىراتىپ شاي ىشكەنى دە ءبىر كەرەمەت بولىپ كورىنگەن. ونىڭ اتى جوق قولىنداعى التىن جۇزىگى دە، اق جەلەتكەسىنىڭ ومىراۋىنداعى سالبىراعان ساعاتىنىڭ كۇمىس باۋى دا، ومىراۋ قالتاسىنان قىلتيىپ كورىنىپ تۇرعان قارا تاراعى دا ءبىر ءتۇرلى جات بولىپ كورىنىپ، ەسىندە قالعان. ال ەندى ماقىش ءتىلماش شە؟ ودان قورىقپايتىن، ونى قۇرمەتتەمەيتىن قازاق بار ما؟ ماقىش ءتىلماش قانداي جاعىمپاز! قارتقوجانىڭ ويىنشا — ءتىلماش ءبىر قالام تارتىپ جىبەرسە، ونىڭ جازۋى «ءلاۋقىلماقپۇزدان» كەيىن ەمەس، بەكىپ قالاتىنداي كورەتىن. ءتىلماشتىڭ قالامىنا ىلىنگەن كىسى وڭبايدى دەپ بىلەتىن. بۇرىنعى كورگەن «ۇلىقتارى» ءتىلماش پەن بولىس بولۋشى ەدى، ءابىلدا پەرۋاتشىكتى كورگەن سوڭ، ودان ۇلكەن «ۇلىق» جوق ەكەن دەپ قول قويدى. ورىسشا وقىعان قازاق جىگىتتەرىن كورگەنى، ورىسشا وقىتاتىن ۇشكول بار دەپ ەسىتۋى قارتقوجانىڭ ويىنا ءبىر ءتۇرلى جاڭا نارسەلەر كىرگىزدى. «ياپىرماي، ورىسشا وقىر ما ەدى! ءابىلدا پەرىۋاتشىكتەردەي بولار ما ەدى... ولاردىڭ دا ارمانى بار ما ەكەن...» دەگەن ويلار ەدى ونىڭ باسىن قاتىرعان. قارتقوجا وسى ويلاردى كوپ ويلايتىن بولدى. كوك قۇنانىنا ءمىنىپ، اجەسىنىڭ سالەمدەمەسىن ارتىنا بوكتەرىپ، اپاسىنا بارا جاتقاندا دا وسىنى ويلايدى؛ قايتقاندا دا وسىنى ويلايدى، بۇزاۋعا بارسا دا، تەزەك تەرسە دە وسىنى ويلايتىن بولدى. ءابىلدا ءتىلماش ونىڭ تۇسىنە دە كىرەتىن بولدى. تۇسىندە بۇ دا ءبىر ورىسپەن ورىسشىلاسىپ، جەڭىپ كەتتى. قالاعا دا باردى؛ قورىقپاي كوپ ورىستاردىڭ اراسىندا دا ءجۇردى. ويانا كەلسە باياعى جامان قارتقوجا، باياعى جاپىرايىلعان جامان تىماعى، باستاما ءماسىسى، شاماجايى شالجيعان، ءبىر جامباسىنا قيسايعان جامان كەبىسى، لاڭكە شاپانى، موينىنداعى كىشكەنە قالتاعا سالعان تەرى ساسىعان «ءىسىم اعزام» دۇعاسى. قارتقوجا دامىل كورمەيدى، تاعى ويلايدى، تاعى دا جاقسى-جاقسى تۇستەر كورەدى. ويانسا — جوق.
قارلىعاش
قارتقوجانىڭ اۋىلى قارا قۇدىق باسىندا. ەل جايلاۋدا، اكەسى ۇيدە جوق. بىرگە تۋعان اعاسى يتارقا كۇركەسىندە تۇسكە شەيىن تۇرمايدى. ساسكە مەزگىل ەدى، اجەسى: «سيىر سۋعا كەلدى» دەگەن سوڭ، قارتقوجا قۇدىق باسىنا جونەلدى.
وزدەرىنىڭ سيىرلارىن سۋارام عوي دەپ بارىپ ەدى — قارتقوجانىڭ ول ويى بولمادى؛ اۋىلدىڭ سيىرى قاپتاپ كەتتى. قارتقوجا قاۋعا تارتتى. سيىر مال ءبىرىن-بىرى يتەرمەلەمەي، كيمەلەمەي، مۇيىزدەسپەي، استاۋدى قۇلاتپاي قاي ءجوندى سۋ ىشكەن. استاۋعا ۇيمەلەپ، ءبىرىن-بىرى ارت جاعىنان ءىلىپ تاستاپ، سۋ ءىشىپ جاتقان جولداسىنىڭ بۇيىرىنەن جايقاپ قالىپ، مۇيىزدەرى سوقتىعىپ، سارت تا سۇرت! كىشى ءۇيدىڭ كوك سيىرى قارتقوجانىڭ تارعىل شولاق سيىرىن سۋ ىشكىزبەي، ءتۇرىپ شىعاردى. قارتقوجا قاۋعانىڭ سابىمەن: «وي، ارام قاتقىر، كوك يت!»— دەپ، كەڭسىرىكتەن سالىپ جىبەردى. كەك سيىر تۇمسىعىن شايقاپ، سازايىن الىپ، شىعا بەردى. ۇرعاندى تىڭدايتىن ەمەس، وتى قانىپ، قاڭسىپ قالعان مال قىرىپ بارادى. كوزدەرى الارىپ، اۋزىن تولتىرا-تولتىرا، تالاسا-تارماسا، ولەردەي جۇتىپ جاتىر. قۇلاق وتى جەردەگىلەرى بولماسا، كەيىنگى جاقتاعىلارعا سۋدىڭ ءيىسى عانا بارادى، ءبىر قۇيعان سۋ الدىڭعى ەكى-ۇش سيىردىڭ جالپاق اۋزىمەن ءبىر جايپاعاننان دا اسپايدى. تاعى ءبىر جامانى — قاۋعا جىرتىق، استاۋعا جەتكەنشە، ءبىر-اق توستاعانداي سۋ قالادى. «وڭكەي توعىشار، قاۋعاسىنىڭ جىرتىعىن دا بۇتىندەمەيدى، قايتەرسىڭ؟» دەپ كەيىپ قويادى. قارتقوجا جانتالاسىپ، مىقشىنداپ، تەرى پۇشپاعىنان اقتى، اۋىلداعىلار كورىپ تۇرسا دا، كورمەگەنسىپ، سيىرىن سۋارۋعا ەرىنىپ، كىسىگە يەك سۇيەپ كەتكەن ەل، كەلمەيدى. انا ىبىرايلاردى قاراشى، كورىپ تۇرىپ، ادەيى كەلمەي تۇرعانىن، «ەرەگىسكەندە سۋارماي قويايىن با!» دەيدى قارتقوجا. دەگەنمەن سوماداي بولىپ، ءبىر اۋىلدىڭ سيىرىنا قاۋعا تارتا الماۋدى نامىس كورەدى؛ سىر الدىرماعىسى كەلەدى. سيىرلار قارقىنىن باسقان كەزدە، قارتقوجا بىتەگەنە تىنىستاپ، وڭ جاققا قارادى.
ۇلكەن اۋىل جاقتا ەكى اتتى كىسى كەلە جاتىر ەكەن. بىرەۋىنىڭ سىمپيعان قارا كيىمى بار، باسىنداعىسى — نوعاي بورىك. ورنىعا الماي، قوقيىپ، اتقا وتىرىسى؛ ەكى تىزەسىن قومداپ، اياقتارىنىڭ باسىن اتتىڭ شىنتاعىنا تىعىپ، قامشىلاعاندا قولتىعى كوتەرىلىپ، قولپ-قولپ ەتىپ جەلگەنى «ەل قازاعى ەمەسپىن!»— دەپ انادايدان ايعايلاپ، ايتىپ كەلەدى. قاسىنداعىسى — ۇلكەن اۋىلداعى ءسادۋالى. قۇدىقتىڭ قاسىنان بۇلكەكتەتىپ وتە شىعىپ باردى دا، شىدەربايدىكىنە تۇسە قالدى. «بۇل نە قىلعان ادام ەكەن، بىلەيىنشى» دەپ سيىرىن سۋارىپ بولا سالا قارتقوجا دا كەلدى. ءابىلدا پەرىۋاتشىكتى كورگەننەن بەرى ورىسشا كيىنگەن كىسى وعان تاڭسىق كورىنەتىن، قاسىنا جاقىنداسا، بىردەڭەسى جۇعىپ كەتەتىندەي، جانىنا بارۋعا كوڭىلى سوعا بەرەتىن. كەلگەن سوڭ ءبىلدى: ۇپىدە وقىپ قايتقان قازاق شاكىرتى ەكەن، ىلاۋلاپ ۇيىنە كەتىپ بارا جاتقان.
شىدەرباي شاكىرتتەن ونى-مۇنى سۇراعان بولىپ وتىردى. ول جالاقتىڭ قاي بەرەكەلى ءسوزى بولادى، باياعى «قاراتاۋ قالادان قاشان شىقتىڭىز؟ ورىس-ورماننان نە جات حابار بار؟ قاي ەل بولاسىڭ؟ وقىعالى قانشا بولدى؟ اكە-شەشەڭىز بار ما؟ نەشە اعايىندى بولاسىڭ؟ جاماعاتىڭىز جوق پا ەدى؟»— دەپ، تۇپ-تۇعيانىن قازا سۇرادى، ءدال ءبىر قۇدا بولاتىن كىسىشە. شاكىرت قىسقا-قىسقا جاۋاپ قايىرىپ وتىردى. «قالىڭ بەرگەن جوق پا ەدى؟» — دەپ، ويلانىپ وتىرىپ تاعى سۇرادى. «جوق» دەگەن سوڭ، كوڭىلىن جۇباتقانى ما، الدە نەسى: «ءالى جاس كورىنەسىز عوي»، — دەدى تىنىش وتىرماي. بۇل سۇراۋلاردى قارتقوجا جاراداي كورىپ وتىردى.
شىدەربايدىڭ اڭگىمەشىل، كىسىگە جۇعىسقىش، بىلەتىن كىسىمسىپ ايتقان سوزدەرى تۇرپايى ەكەندىگى كورىنىپ تۇر. «قۇدايدىڭ قۇدىرەت-اۋ! وعان قالىڭ بەرگەن، بەرمەگەنى شىدەربايعا نە كەرەك؟ اشەيىن ءسوز تابا الماعاندىق-اۋ!» دەپ ويلاپ وتىر قارتقوجا. قارتقوجانىڭ جانىنا ۇشكول مەكتەپ، قالا، وقۋ جايىنان ايتسا، جاعار ەدى. ۇلكەن كىسى سويلەسىپ وتىرعان سوڭ، بىردەڭە سۇراۋعا ادەپسىزدىك بولار دەپ، قارتقوجا بويىن باقتى. لay اكەلگەن جىگىت اتتى تەزىرەك قامداتايىن دەگەن ويمەن: «بۇ كىسى كوپ بوگەلمەيتىن شىعار، لاۋدى قامداتا وتىرعانىڭىز دۇرىس بولار»،— دەدى. شىدەرباي: «ە، قامدالادى عوي»،— دەدى. ءسادۋالى ەرىپ كەلگەننەن-اق، لاۋ مىنەرىن سەزىپ، شىدەرباي شاكىرتپەن اڭگىمەلەسكەندە دە، لاۋ ماسەلەسى بۇيرەگىنىڭ ءبىر جاعىندا وتىر ەدى. ناق جىلقى تور بايتال ەدى، ونىمەن تۇيە قاراپ كەتتى. كوك بيەنى بەرسە، ورىس سياقتى، قوقاقتاعان شىركىن قاتتى ءجۇرىپ، قيناپ تاستايدى-اۋ. جوق الدە كوكجالدىڭ ءوزىن بەرە مە؟ ونى سۋىتىپ جىبەرىپ ەدى، قارا اتتىڭ ارقاسىنىڭ ءشيى بار، شىعىپ كەتە مە؟ كىم بىلەدى؟ بۇعان لايىق قانداي جەڭىل قول جىلقى بولار ەكەن؟ مىنە، شىدەربايدىڭ مانادان ويلاپ وتىرعانى وسى ەدى. ءبىر جاقسى وي ساپ ەتە ءتۇستى. كىدىرمەي-اق: «قارتقوجا، سەن قۇنانىڭا ءمىنىپ، بۇ كىسىگە ەر-داعى، بالدەكەڭ اۋلىنا دۇرىستاپ اپارىپ سال»،— دەدى. (قالاي «دۇرىستايتىنىن» قۇداي بىلەدى.) قارتقوجا ويلانباي-اق: «جارايدى عوي»،— دەدى، ويتكەنى وڭاشا سويلەسۋگە قۇمار ەدى، قۇناننىڭ قينالاتىنى ويىنا دا كەلگەن جوق. شىدەرباي «رەتىن قالاي تاۋىپ جىبەردىم!» دەگەن كىسىشە، مۇرتىنان ءبىر جىميىپ، «پالەدەن» تەزىرەك قۇتىلعالى: «قاتىن، تۇر، اياق جۋعىز، قىمىز قۇي مىنا كىسىگە»،— دەي باستادى. «قارتقوجا، شايعا الدانباي-اق سەندە وسىدان قىمىز ءىشىپ شىعارسىڭ»،— دەپ، مەيىرىمى تۇسكەن كىسىم بولدى، ءسويتتى دە ات قامداتۋعا تىسقا شىقتى.
ءبىر اياق قىمىزدى ءىشتى دە، قارتقوجا جۇگەن الىپ، قوتاندا ۇيەزدەپ تۇرعان كوك قۇنانىن ۇستاپ، ءۇي قاسىنا الىپ كەلدى. جەلقوم ەردى شاندىرلاپ تۇرىپ، مىقتاپ ەرتتەدى. ءسويتتى دە، ۇيگە كىرىپ، اجەسىنە لاۋ اپاراتىندىعىن ايتىپ، قامشى الىپ، بەلىن بۋىنىپ تىسقا شىقتى. قول-اياعى جەرگە تيمەي، قۇنتىڭداپ ءجۇر. قۇنانىن شەشىپ الىپ، مىنگەلى جاتقاندا، كەلىنشەگىنىڭ قوينىنان جاڭا تۇرعان اعاسى جالاڭ اياعىنا كەبىس ءىلىپ، ءبىر قولىمەن تاقىلجىرىن دىردىر قاسىپ، ءبىر كوزىن سىعىرايتىپ: «ۋاي، سەن قايدا باراسىڭ؟»— دەپ ەدى، قارتقوجا: «لاۋعا بارامىن»، — دەدى دە الدى-ارتىنا قاراماي، قۇنانىنىڭ كوتىن قىڭىرايتىپ، قۇيرىعىن سيپاڭداتىپ جونەلە بەردى. تۇيەشىنىڭ تور شولاعىنا ءمىنىپ، قوقايىپ شاكىرت تە شىقتى. شىدەربايدىڭ ويلاپ-ويلاپ تاپقان، «جەڭىل قول» جىلقىسى تۇيەشىنىڭ جالعىز تورى شولاعى بولىپ شىعىپتى، قارتقوجا تورى شولاقتى كورگەندە: «ءاي، قۇدايدان قورىقپايتىن دوڭىز-اي»، — دەدى. ودان باسقا قولىنان كەلەرى جوق قوي.
حابار بەردى
بىلاي تامان شىققان سوڭ، قارتقوجا شاكىرتپەن اڭگىمەگە كىرىستى. شىدەربايدىڭ قانداي ادام ەكەنىن شاكىرت سۇرادى. قويشىنىڭ تورى شولاعىنا ءمىنىپ كەلە جاتقانىن ءبىلىپ وتە قىنجىلدى. قىنجىلعانمەن ءقايتسىن؟ شىدەربايدى جونگە سالۋ قولىنان كەلە مە؟ ءوزى لاۋمەن كەلە جاتقان جالىنىشتى ءبىر شاكىرت. سودان كەيىن قارتقوجا دا سۇراي باستادى. ول قالانىڭ، ۇشكولدىڭ، مەدرەسەنىڭ، وقۋدىڭ جايىن سۇرادى. شاكىرت قالانى ادەمىلەپ قىزىقتىرا سويلەدى. ول مەدرەسە جايىن دا، وقىدى دا، قالانىڭ تاماشالارىن: بوراقوتىن، وتارباسىن، اپتومابەلىن، تياترىن دا سۋرەتتەدى. كەي جەردە وتە ماقتاپ، جانىنان دا قوسىپ جىبەردى. قالادان كەلگەن شاكىرتتىڭ قالانى ءوز قولىمەن تۇرعىزعانداي بولىپ، كوپ بىلگەن، كوپتى كورگەن كىسىمسىپ، ءبىر جاعىن ماقتانىشقا تىرەيتىن ءبىر مىنەزى بار عوي. ايدالادا قالانىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن قارتقوجا قولىنا وڭاشا تيگەن سوڭ، ەرىگىپ كەلە جاتقان شاكىرت اۋزىن اياسىن با؟.. «مىناۋىڭ وتىرىك» دەيتىن كىسى جوق، اسىرا-اسىرا سوعىپ بەردى. ايتقان سايىن قارتقوجانىڭ كوزى باجىرايىپ، اۋزىن اشىپ، اۋزىنان سۋى اعىپ تىڭداپ كەلەدى. نە كەرەك، قارتقوجا وسى جولى كوپ جاڭا نارسەلەردەن حابار الدى، قالا، ۇشكول، مەدرەسە، شاكىرتتەر تۇرمىسى جايىنان كوڭىلىنە ەلەس-ەلەس سۋرەت پايدا بولىپ قالدى، وتاربا، بوراقود، اپتومابەل دەگەن نارسەلەر مي جەتپەيتىن، ءبىر سيقىر ءتارىزدى كورىنەدى. قارتقوجانىڭ «ءابۋعالي سينا»، «ءابۇلقارىستىڭ» اڭگىمەسىن وقىعانى بار ەدى. سونداعى تاماشانىڭ ءبارى قالادا ەكەن دەپ ويلادى. اياقتاپ كەلگەندە، قارتقوجا وزىنە وقۋعا بولار-بولماسىن سۇرادى. مەدرەسەگە تۇسۋگە بولاتىندىعىن، وعان جىلىنا كەم بولسا، 40-50 سومداي قاراجات كەرەكتىگىن شاكىرت باياندادى. قارتقوجا ول قالالارعا قالاي تاۋىپ بارار؟ الگىدەي قاراجاتتى قايدان الار؟ 40-50 سوم دەگەن كىشى-گىرىم ءۇش قارانىڭ قۇنى. ونداي قارا قارتقوجاعا قايدان تابىلار؟ قارتقوجانىڭ ويىنداعىسى «مۇسىلمانشا» وقۋ ەمەس ەدى، ونىڭ ويى ءابىلداداي پەرىۋاتشىك بولۋ ەدى. سوندىقتان مەدرەسە دەگەن جاققا ونشا قۇمارتا قويمادى. ۇشكولگە ءتۇسۋدىڭ رەتىن سۇرادى. ۇشكول جايىنان ارتىق كوپ ماعۇلماتى بولماسا دا، شاكىرت: «وعان دا قاراجات كەرەك»— دەدى. قارتقوجا: «بىزدەي ەرەسەك جىگىتتى ۇشكول الا ما؟»— دەپ سۇرادى. ۇشكولدىڭ المايتىندىعى ءمالىم بولدى. جاسى ءوتىپ كەتكەن جىگىتتى ۇشكول المايدى ەكەن. بۇنىسى تاعى پالە بولدى، قارتقوجاعا اقىلداسىپ-اقىلداسىپ، قارتقوجانىڭ وقۋعا ىنتىق ەكەنىن كورىپ شاكىرت: «قايتسەڭ دە وقى، وقىساڭ ادام بولاسىڭ» — دەپ، ءسوزىن ءبىتىردى. قارتقوجا وقىماق بولدى. ايرىلاردا الگى شاكىرت قارتقوجاعا ءبىر كىشكەنە كىتاپشا بەردى. قارتقوجا شاكىرتكە راقمەت ايتىپ، كىشكەنە كىتاپشانى قوينىنا تىعىپ، قوشتاسىپ، اۋلىنا قايتتى.
قاراڭعى تۇندە ەلدەن اداسقان ادام الىستان جىلت ەتكەن وت-ۇشقىنىن كوزى شالعاندا قانداي قۋانادى؛ قارتقوجاعا دا بۇگىن قاراڭعى ەلدىڭ ىشىندە «وقۋ» دەگەن نارسەنىڭ جارىق ساۋلەسى جىلت ەتكەندەي بولدى. قۋانتتى. كەلە جاتىپ، كىتاپشاسىن وقىعانشا اسىقتى. قوينىنان سۋىرىپ ات ۇستىندە وقىماقشى بولىپ ەدى، شىبىنداعان ەكى ات قولىن جۇلقىپ، وقىتپادى. ايتسە دە كىتاپتىڭ باسىنان بىر-ەكى جول وقىعان سوڭ ۇناپ كەتتى بىلەم، كوزى جايناپ، اتتان تۇسە قالدى. تورى شولاقتى قاڭتارىپ، تۇساپ، كوك قۇناندى ونىڭ موينىنا بايلادى دا، وتىرىپ كىتاپ وقۋعا اينالدى. كىتاپشانىڭ اتى «تۋمىش» ەكەن.
ميداي جازىق، كەڭ دالا، جەل جوق. كۇن شۋاق. اسپاندا اق سابىننىڭ كوبىگىندەي، اق ماقتاداي اق بۇلتتار. دەگەن شەكە قىزار، مي قاينار ۋاقىت. ينەلىك، شەگىرتكە، بوگەلەك، ماسانىڭ قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنان ۇشىپ، اۋەنى قاپتاپ، شارىقتاپ، ولاي-بىلاي جۇيتكىپ شىر-شىر ەتىپ، قاناتتارى دىرىلداپ، ىزىلداعانىنان باسقا، ەكى اتتىڭ پىسقىرىپ، قۇيرىعى سۋىلداپ، اياعىن تەبىنىپ، بوگەلەك جاسقاعانىنان باسقا، اندا-ساندا شىق-شىق ەتكەن تورعايدىڭ داۋسىنان باسقا جاڭعىرىققان ەشبىر تىقىر نە ءبىر ءۇن ەستىلمەيدى. قارتقوجا سايىن دالادا كيىمىن شەشىپ، جايراپ، كويلەكشەڭ، جالاڭ باس، كوك شوپكە باۋىرىن توسەپ، كۇنگە قاراپ، قوشقىل ماڭدايىنان تەرى شىپ-شىپ شىعىپ، كىتابىن وقىپ جاتىر. ونىڭ كىتاپقا ىنتالانعاندىعى سونشا، جان-جاعىنا دا قارامايدى، اندا-ساندا مۇرنىن دا تارتىپ قويادى، دەمىن دە بىلدىرمەي الادى. ول ەكى اتتى دا ۇمىتىپ كەتتى. بىرەۋ الىپ كەتسە، بىلەر ەمەس. ءوزىنىڭ ايدالادا جاتقانىن دا، اۋلىن دا، باسقا دۇنيەنى دە ۇمىتتى. وقىعان سايىن اجارلانادى، بەت-اۋزى بالبىراپ، يەگىن سوزىپ، كوزىن قاداپ، قاعازدى جەپ قوياتىن ءتارىزدى...
الدەن ۋاقىتتا اياعىنا جەتتى. ول كىتاپتى جاپپاي، ويلانىپ، باسىن شايقاپ، تاڭدايىن قاتىپ ءبىراز جاتتى. سودان كەيىن كىتاپتى باسىنان اياعىنا شەيىن ءبىر قاراپ شىقتى دا، باسىن كوتەردى. قارالا، شىبىنداعان ەكى ات جىلجىپ، ەداۋىر جەرگە بارىپ قالعان ەكەن. دالادا جالعىز ەكەنىن سوندا سەزىپ، جالما-جان كيىمىن كيىپ، اتتارىنا باردى. ءمىنىپ الىپ اۋلىنا تارتتى.
قارتقوجانىڭ ەسى-دەرتى وقۋعا كەتتى. وزىنە-وزى «وقيمىن» دەپ سەرت ەتتى. قالاي وقيدى؟ قايدان وقيدى؟ قايدا بارادى؟ قاراجاتتى قايدان تابادى؟ و جاعىمەن ءىسى بولمادى، ويىنا دا كەلمەدى، قايتسە دە وقىماق بولدى. بۇرىنعى بۇلدىر ويلارىنا مىنا شاكىرتپەن اڭگىمەلەسكەنى، مىنا كىتاپشانى وقىعانى، ولاردىڭ شىعارعان ءتۇيىنى ءبىر قازىق، ءبىر تياناق بولدى.
قيتىق
جۇماندىكى — بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن ورازاسىن اشىپ، كۇيبەڭدەپ كۇنەلتىپ وتىرعان ءۇيدىڭ ءىشى عوي. «قۇدايەكەڭ قىرىنا ءبىر السا، جۋىردا وڭدىرعان با؟ (جۇرت سولاي اڭىز قىلىسادى عوي). باس قاعىندى ءتىلماش مىنەتىن جيرەن قاسقا اتتىڭ ءولۋى ەكەن، سودان بىلاي-اق ءار نارسەنىڭ جاعدايى كەلمەي، قىرسىق شالىپ، قيتىقتان سيتىق ۇشىراي بەردى. جىلدان جىلعا جۇمان ءۇيىنىڭ شارۋاسى تۇجىرىلىپ، تۇقىرا بەردى. تاڭدايىن ءجىبىتىپ وتىراتىن «ءبىر بيە بۇلاقتىڭ باسى، ەكى بيە ەلدىڭ اسى» دەپ داتكە قۋات قىلاتىن، جالعىز كوك بيە ەدى. وسى جاز جامانداتىپ ول ءولدى. جۇمان بار ەمدى ىستەپ كوردى؛ تۇز قايناتىپ تا قۇيدى، قارا قوڭىزدى دا تەسىپ تىقتى، الماس تا سالدى، قايداعى — تۇك بولعان جوق، ءبىر جارىم سوتكەدە مەڭدەپ بارىپ، سەندەلىپ تۇرىپ كۇرس ەتتى. جانۋاردىڭ قۇرساعى قۇر جاتقان ەمەس ەدى. ازدى-كوپتى 4—5 جىلقى ءبارى سونىڭ بالالارى عوي، ۇستاماي-اق قويا بەرسە، الدەقاشان ايعىر ءۇيىر جىلقى بولماس پا ەدى؟ ويتۋگە جۇمان ءۇيىنىڭ قاي ءبىر ءتورت تۇلىگى ساي تۇر، كيىم-كەشەككە دە، سوعىمعا دا، بەرىمسەككە دە اينالدىرعان كوك بيەنىڭ تۇقىمىن مىنگەن، شىداتپايدى. سونسوڭ قايدان قۇراسىن؟ «جالعىزدا دا، مىندا دا قۇت بار» دەگەن ىپ-ىراس قوي. جۇماننىڭ قۇتى كوك بيەسى ەكەن. ول ولگەن سوڭ-اق كەتتى؛ مال قۇلدىراي باستادى. جانۋاردىڭ قۇلىنىن ءبىر اۋىلعا اپارىپ، ءبىر بايدىڭ قۇلىنى ولگەن بيەسىنە تەلىپ ەدى، ونى قاسقىر جەپ كەتتى. كوك تايدىڭ القىمىنا شىعۋ شىعىپ، باسقۇرت پا، ماڭقا ما، ماندام با، بۇعىمالا ما؟ الدە كىم بىلەدى، سودان بەرى شىر جۇقپاي، ينەلىكتەي قاتىپ ول كەتتى. كۇزدىگۇنى شوپكە ءمىنىپ بارعان جەرىنەن كوك قۇناندى ۇرى الدى. قىزىل شولاق سيىردىڭ قارادان قاراپ ءجۇرىپ جەلىنى ءىسىپ، ءبىر جاعى قالپەتىمەن بەرىشتەنىپ، سۇتىنەن ايىرىلىپ، سىڭار ەمشەك بولىپ ول قالدى. كۇزەكتە وتىرعاندا قارا ىنگەن شىعىپ كەتىپ، ونى قاراي قوياتىن كولىك بولماي، جەتى شوقپارلار ءبىر جۇماداي ءشوپ تاسۋعا سالىپ، بوتا تاستاتىپتى. سودان ىستىق-سۋىقتى بولىپ، اياعى قىساعاعا شالدىقتى.
قارتقوجا اكەسىنىڭ اسا تارىعىپ، بالاشا ەڭىرەپ جىلاعانىن ەكى رەت كوردى. ءبىرى: قاسقا اتتى باۋىزداپ، جانۋار ءىشىن تارتىپ، ىشقىنىپ قورقىراي باستاعاندا، اكەسى تومەن قاراپ: «قول-اياعىمىزدى كەستىڭ بە؟» دەپ كەڭكىلدەپ قويا بەرىپ ەدى. «كەستىڭ بە» دەگەندە، جۇمان اتىنا ايتتى ما، الدە قۇدايعا ايتتى ما، بولماسا ءتىلماشقا، بولىسقا، شابارمانعا ايتتى ما، قارتقوجا كىمگە ايتقانىن بىلگەن جوق. ەندى ءبىرى: كوك بيەنىڭ باۋىرى استاۋداي بولىپ ءىسىپ، سەندەلىپ كەلگەندە «تاڭدايدى ءبىرجولا اعارتايىن دەگەنى عوي» دەپ، تاعى دا ەگىلىپ، زارلانىپ جىلاپ جىبەردى. ول جىلاعان سوڭ، اجەسى دە سولقىلداپ جىلادى. ءۇيدى اينالا بەرىپ، قارتقوجا دا جىلادى.
شارۋانىڭ جايى مىناداي؛ رەنىش اناداي بولعان سوڭ، «وقيمىن» دەپ بەكىنگەن قارتقوجانىڭ ءۇنى ءوشتى، ءتىلى كۇرمەلدى، ويىن تۇمان باستى، ءىشى-باۋىرى، وزەگى ورتەلگەندەي بولىپ، يىعى ءتۇسىپ، ەڭسەسى سالبىراپ كەتتى. وڭاشا جەردە قارتقوجا تاڭىرگە نالىپ، زارلاناتىن بولدى. «قۇداي-اۋ نە جازدىم؟ مۇنشا سورلى قالعانداي نەڭدى الدىم؟ ءبۇيتىپ قور ەتكەنشە جاراتپاساڭ ەتتى! قىرسىقتان كوزىمدى اشاتىن كۇنىڭ بار ما؟ جوق پا؟..» دەپ زارلاۋشى ەدى. سوندا دا وقۋدان كۇدەرىن ۇزبەدى، ويتكەنى تۇسىندە وقىپ جۇرەتىن ەدى.
اجال
جاز ءوتتى. جاۋىنداتىپ، قارا جەلدەتىپ، ءشوپتى قۋراتىپ، جاپىراقتى سارعايتىپ، ەلدى ابىگەر قىلىپ، الاساپىرانداتىپ كۇز ءوتتى. ءۇستى-باسى قىراۋىتىپ، قىلىشىن سۇيرەتىپ، شىقىر-شىقىر ەتىپ قىس كەلدى.
بيىلعى قىس قاتاڭ بولدى. بوقىراۋ بولدى، بوق قاتتى. قاراشانىڭ قارى قاڭتارعا قوستى. ۇدايىمەن الاي-تۇلەي اقتۇتەك بوران سوقتى. بوران اشىلسا، شارتىلداعان سارى شۇناق اياز قىستى. جەر سىرەۋ قار. جىلىمىق بولسا جاڭبىر جاۋدى. جەر كوك سەڭ، مالدىڭ اياعىن قىزىل جوسىن قىلىپ، قيىپ تاستادى. كۇن قۇلاقتانىپ، شاڭىتقان اق پەردەگە جاسىرىنىپ، جاڭا تۇسكەن كەلىندەي اق ديدارىن كورسەتپەدى. قاس قارايار-قارايماستا، كۇنباتىستان شاتىناعان، شاقشيعان، جالعىز كوزدى جان العىشتان جامان جارىق جۇلدىز شىعادى، كۇننەن كۇنگە شارىقتاپ، كوككە ورلەيدى، جەل قاسارىپ، تەمىرقازىقتان تايماي ىزعىرادى دا تۇرادى.
ەندى جۇت بولماعان نەسى قالدى؟
بيىل جۇت بولادى دەپ، كۇن بۇرىن ەسەپشىلەر دە ايتقان: ءشوپتىڭ شىعىسى جامان، سەرەيگەن-سەرەيگەن ەركەك ءشوپ، بۇيداي باس، كەدە، بوز قاپتاپ كەتتى. تىشقاننىڭ ءشوپ جيناۋى بۇزىق، ءىنىنىڭ توڭىرەگىن تاپ-تاقىر قىپ تاستاپتى. قۇمىرسقانىڭ يلەۋى ورتاسى شۇقىرايىپ كەتىپتى. سيىر دالاعا تۇنەپ، جۋسامايدى، كەش بولسا، اۋىلعا جۇگىرەدى. جىلقى اڭىرايىپ تىراڭداپ جاتپايدى. مالدىڭ ىندىنى قۇرىپ بارادى، «اتاۋ كەرەسىن» جەۋگە اسىققان نەمەشە. ادال قۇس ەرتە قايتتى. ەسەپشىلەر، مالمەن كوزى شىققان باقتاشىلار، قاريالار تاعى-تاعى تالاي ىرىمداردى ايتىپ ءجۇردى؛ ءتۇسى قاتە كەتپەيتىن ساۋەگەيلەردىڭ قىسقا ارناپ كورگەن تۇستەرىن دە جۇرت ەستىپ ءجۇردى. بيىلعى جىلدىڭ «قويان» ەكەنىن دە ءبىلدى. سوندا دا، ەرتە باستان قام ىستەپ، مالعا، جانعا جەتەرلىك ازىق تا دايارلايىن دەگەن قازاق بولعان جوق. الا جازداي قىمىز ىشكەنگە ءماز بولىپ، پارتيادان قولى تيگەن جوق. جاداعاي، القام-سالقام كۇيىن «قۇداي ساقتار» دەپ ءجۇرىپ، كارلى قىسقا ماڭدايى تاق ەتكەنىن ءبىراق ءبىلدى.
ءيا، سونىمەن قىس قاتتى بولدى. جەردەن قايران بولمادى. قارا مال قولعا قارادى. از عانا پىشەندى از كۇندە-اق ءبىتىرىپ الدى. ءبىر ۋىس ءشوپ ءبىر ءدىلداعا دا جوق. جۇتتىڭ اياق شەنىندە شەندى باستى ۇيلەر ازىعىن دا تاۋىستى. جۇت جەتى اعايىندى بولماي تۇرسىن با؟ وتىن قابات تاۋسىلدى. دۇنيە تارىلدى. ەل تارىقتى، ساستى، قىسىلدى — قاي اۋىلدى الساڭ دا قالت-قۇلت.
قارتقوجا اعاسىمەن ەكەۋى قاراشوقىنىڭ ءبىر سايىنان كۇندە سيىرلارىنا كۇرەك ارشيدى. ءبىر تۋىرلىقتى كەسىپ، سيىرلارىنا جابۋ ىستەگەن. كۇن تولاس بولسا، سيىرلارىن جابۋلاپ كۇرەكتەرىن يىعىنا سالىپ تولارساقتاپ، ايداپ جونەلەدى. بەتتى، مۇرىندى ايازعا جۇلدىرعان، كۇندە كۇرەك ارشۋمەن اشتان ارىعى جەتىپ، تيتىقتارى قۇرىعان. ۇيدە كەنەۋ بولار تاماق جوق، ارىقتان ولگەن بۇزاۋ-تورپاقتىڭ سۋ تاتىعان جاسىعى جۇرەكتى كەسىپ، تومەن تارتادى. جالاڭ جاسىقپەن جۇرسە، الدەقاشان اشتان ولەر ەدى. ايتەۋىر ءابۇيىر بولىپ، اجەسى بايعۇس ءتىستى باقالانىپ، قىسىپ-قىمتىرىپ ءجۇرىپ قويدىڭ ءبىر جامباسىن ساقتاعان ەكەن. كۇندە سيىرعا باراردا سول مايدان ەرىتىپ: «جۇرەكتەرىڭ ءۇزىلىپ كەتەر»، — دەپ ەكەۋىنە ەكى قاسىق ماي ۇرتتاتىپ ءجۇردى. كۇن ۇزىن سونى ءنار قىلادى. اكەسى ۇيدەگى كوتەرەمدەرگە قورانىڭ جامىلىشىن، كور-جەردى قاعىستىرىپ اپەرىپ، ءبىر مەزگىل بەل بايلاۋ قىلسىن دەپ، سيىرلارعا قار استىنان قارا قۇماق ارشيدى.
ءبىر كۇنى كەشكە كوجە ءىشىپ بولا بەرگەن كەزدە، اجەسى وتىرىپ:
«بۇل كوجەنىڭ ءوزى دە تابىلماي، كوزىمىزدى اعارتپاسا نەعىسىن»، دەدى. جۇمان شوشىپ كەتكەندەي: «ە، ۇنىڭ ازايىپ قالدى ما؟»— دەدى. اجەسى 3-4 ىستەمدىك ۇن قالعاندىعىن ءبىلدىردى. اجەسى ايتۋعا باتا الماي، جاسىرىپ ءجۇر ەدى. «اكەڭنىڭ ولگەنىن جاسىراسىڭ، كومگەندە قايتەسىڭ» دەگەندەي، جوقشىلىق ايتقىزباي قويمادى. ءۇي ىشىنە بۇل ءبىر اۋىر قايعى بولدى. ءبارى دە قۇلاققا ۇرعان تاناداي، تىم-تىرىس ساپ بولا قالدى. جۇمان قاتتى كۇرسىنىپ، توسەگىنە بارىپ قيسايا كەتتى. بالالارى دا بەت-بەتىمەن بۇك ءتۇسىپ جاتتى. جۇماننىڭ ويىن قارا تۇمان باستى. مالدان بۇرىن كىسى اشتان ءولىپ قالا ما، قايتەدى؟ سيىردىڭ ءبىرىن سويعانمەن جىلىگى تاتىمايدى. قارىزعا تابىلاتىن ەلدە استىق جوق، ەندى قايتپەك كەرەك؟ مىنە، ونىڭ ويىن قاپتاعان وسىلار ەدى. جۇمان ءتۇنى بويى دوڭبەكشىپ، كوزىنە ۇيقى كەلمەدى.
ەرتەڭىندە جۇمان اۋىلدىڭ ءار قايسىسىنان: «ساتاتىن استىق بىلگەن جەرلەرىڭ بار ما؟» دەپ سۇراستىردى. وتىز شاقىرىمداي جەردە بايبەك دەگەندە قىزىل بۇزاۋعا ساتاتىن استىق بار دەپ ەستىپ، جۇمان ءبىر قاپتى بەلىنە بايلاپ سوعان جونەلدى.
قارعا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، شولاق بورباي تىربىنداپ، ومىراۋى اشىق، كوزىنەن، مۇرنىنان سوراسى اعىپ، ساقال مۇرتىنا سۇڭگى تۇرىپ، قالتاقتاپ كەلە جاتقان قازاق كورسەڭىز، ول — جۇمان. ونداي جۇماندار ەل ىشىندە تولىپ جاتىر.
سول جۇرىسپەن اراعا ءبىر قونىپ، جۇمان بايدىكىنە جەتتى.
ازىراق بويى جىلىنىپ، امانداسىپ وتىرعان سوڭ-اق جۇمان كەلگەن جۇمىسىن ايتتى.
بايبەك وسىندايدا قىسىلعان كەدەيلەرگە وسىمگە اقشا، استىق ساتىپ، سولاردىڭ قىزىل بۇزاۋىنان بايىعان ءبىر جالماۋىز. «استىق تاۋسىلىپ قالدى» دەپ، تاڭ اتقانشا ماڭىنا دارىتپاي قويعان. ەرتەڭىندە جۇمان جۇرەردە، راقىمى تۇسكەن كىسى بولىپ، ءوزىمىز ىشۋگە الىپ قالعان ازىراق استىق بار ەدى. سونشا جەردەن ادەيى جاياۋ كەلگەن سوڭ، سول استىقتان ازىراق جىرمالاپ بەرەيىن. ءبىراق بۇزاۋىمدى دوكەيلەتىپ بەرەسىڭ دەپ، ەكى قىزىل بۇزاۋعا ءبىر پۇت استىق بەردى. جۇمان تەك بەرگەندەي كورىپ، قۋانىپ كەتتى. العىستى ۇيىپ-توگىپ، قابىن ارقالاپ مىقشىنداپ ۇيىنە قايتتى.
جۇمان ەكى-ۇش شاقىرىمداي جۇرگەن سوڭ، وكپەسى اۋزىنا تىعىلىپ، دىمى قۇرىپ، جۇرە المادى، وتىردى. ەسكىلىكتى جوتەلى بولاتىن، سونىسى تاعى كۇشەيىپ كۇركىلدەتە بەردى. ونىڭ ۇستىنە كەلەردە تەر قاتىپ، بويىن سۋىق ۇستاپ، تۇلا بويى سىرەسىپ تاناۋى تارس ءبىتىپ، باسى زەڭىپ كەلە جاتىر ەدى. ىڭقىلداپ، كۇرسىلدەپ تەر پۇشپاعىنان اتىپ، الدەنەشە دەم الىپ اقشام الەتىندە ارباباي اۋلىنا ارەڭ جەتتى. ول اۋىلدىڭ دا سيقى كەتكەن. ابىگەر. ولار دا ازىقسىراعان. پىشەنى بىتكەن. ولاردىڭ دا قورەگى قاتىقسىز قارا كوجە. وتىندارى تاعى جوق. جۇمان ازىناعان، بىقسىعان، ساسىق، ءبىر ۇڭگىردە تۇنەپ شىقتى. ءتۇنى بويى تۇلا بويى كۇيىپ-جانىپ، ءبىر جاعىنان جوتەل قىسىپ، كورەر تاندى كوزىمەن اتقىزدى. شىقپاعان شىبىندى سۇيرەتىپ، تاڭ اتقان سوڭ تاعى قالتاڭداپ، ۇنىن ارقالاپ اياڭدادى. جولعا ءتورت قونىپ، بەسىنشى قوناق دەگەندە، ءالى ابدەن بىتكەندە، قاردىڭ اراسىنان ولىمسىرەپ شىققان اۋىلىنىڭ كوگىلدىر ءتۇتىنىن كوردى. جۇماننىڭ قۇر سۇلدەرى قالىپ ەدى. جيىرما-وتىز قادامنان ارتىق جۇرە الماي، ءبىر دەم الاتىن ەدى. ۇيىنە قالاي جەتتى، سولاي مۇرتتاي ۇشتى. ەكى-ۇش كۇندەي قينالىپ، الاس ۇرىپ جاتتى. ءتورتىنشى كۇنى كوزى ىشىنە كىرىپ، جاعى سولىپ، تاناۋلارى قۋسىرىلىپ، ەرنى كەزەردى. تۇرىنە قاراعان قارتقوجانىڭ ءىشى مۇزداي بولىپ كەتتى. كىرپىگىن ارەڭ قاعىپ، از ۋاقىت جاتقان سوڭ، اقتىق كۇشىن جيناپ، قاتىن-بالالارىن شاقىرىپ الىپ، قول ۇستاسىپ، قوشتاستى. «سەندەردىڭ الدىندا... العانىنا... ارمانىم جوق... كەمپىرگە... كوزدەرىڭ... قىرىن سالىڭدار.. قوش... كەشىڭدەر...» دەۋگە ءتىلى ارەڭ كەلدى. باتار كۇنمەن بىرگە سوڭعى دەمى ءبىتتى، كوزى جۇمىلدى.
ءپىديا
ارادا ءبىر جىل ءوتتى مە؟ قالاي...قورتيعان كۇپىسىنەن جىڭىشكە جىلىگى سيراڭداپ، وراق تۇمسىق قىزىل ساۋلىق بەزىلدەپ ماڭىراپ، ەنتەلەي باسىپ، قوراعا تارتتى. ونىڭ ار جاعىنا جابۋى ءبىر جاعىنا جاپىرايىلعان جاپىرىق قارا ىنگەن باسى-اياعى جوق، ۇزاق «گويگويش» قوڭىراۋلاتىپ، جايىلىپ ءجۇر. جەلىكپەلى، جەل قۇرساق قىزىل ايعىر ءازىل-مازىل ەتۋگە تورى بيەگە كەلىپ، موينىن كۇدىرەيتىپ، قوقىراقتاپ، يىسكەلەپ، وقىرانادى. «قويشى ءوزىڭ! سەندەي ەرىگىپ جۇرگەم جوق، مەنەن باسقا دا قاتىندار بار عوي، قول-اياعىمدى باۋىرىما الا الماي جۇرسەم جوق جەردە قىسقانى نەسى...» دەگەن نەمەشە، تورى بيە قۇلاعىن جىميتىپ، ارتىن قيقاڭ ەتكىزە تۇسەدى. جال قيدىڭ قاسىندا، تاسقا شوقيىپ: «مەن قايدامىن، تاۋىپ الا قويشى؟» دەگەن جاس بالاشا «قيدا مەنىڭ ۇيام جوق» دەپ، قۋ جىگىت بوپ، قۇيرىعى جىلت-جىلت، داۋىسى شىرت-شىرت ەتىپ، اقكوت تورعاي وتىر.
اۋىل ماڭى وتتا جۇرگەن ەرتتەۋلى اتتار. و جەر، بۇ جەردە ۇيمە-جۇيمە توپتانىسقان، بۇكشەڭدەپ دارەت الىسقان كىسى. شەتكى قىستاۋدىڭ ارت جاعىندا ءۇش قانات كۇيەۋ كۇركە تىگىلىپ قالىپتى. ونىڭ الدىندا قولدارىندا قۇمانى، ورامالى جالاڭ قاعىپ، ەكى-ۇش قاتىن ءجۇر. داۋدە بولسا، ءالىمبايدىڭ كەمپىرى تىراپاي اسقان بولار. ايتامىن عوي، انەكي، كەمپىردى ارۋلاپ، سۇيەكشى قاتىندار شىعىپ بارا جاتىر. مىنەكي، باقايىنا سۇرىنگەن شىنجاۋ الا جاباعىنى الا جىپپەن جەتەلەپ، توقتى، تورپاق، ارىق ساۋلىقتارىن سۇيرەسىپ، مىنە، بىرەۋلەر دە كيىز ۇيگە تامان كەلە جاتىر. كىسىلەردىڭ ىشىنەن شىعىپ، الا ساقال مولدالار دا وسىلاي قاراي اياڭدادى. قورا جاقتان دا 4-5 جەلبەگەي ۇمتىلدى. ولاردىڭ ارتىنان سولبىرايىپ، كوڭ شالبارى كوتىنە قاتقان بالا مولدا دا ءجۇردى. اياعىن باسپاي، نەدەن قۇتى كەتىپ بارادى؟ كەمپىردىڭ ولگەنى وسىعان باتتى ما؟ كەجەگەسى كەيىن تارتىپ جۇرگىسى كەلمەيدى عوي. ول نە ويلاپ كەلەدى؟
تابا الماساڭىز، ول وسى اۋىلدىڭ مولداسى. ونىڭ نە ويلاپ كەلە جاتقانى مىناۋ. ول ءقازىر «پىديەگە» وتىرادى، ونىڭ «پىديەنى» ەسىتكەنى بولماسا، كورىپ وتىرعانى وسى. ول ءقازىر سەكسەنگە كەلگەن كەمپىردىڭ كۇناسىن موينىنا كوتەرمەك. تىم بولماسا، ورتا جاستاعى كىسى ەمەس، سەكسەنگە كەلگەن كەمپىردىڭ كۇناسى. كەمپىر بولعاندا دا قاي ءجونى ءتۇزۋ، سۇيكىمدى كەمپىر؟ اۋىلدى بەزەر قىلعان ءبىر قاقپاس. ياپىر-اۋ! شىنىمەن وسى مىستاننىڭ كۇناسىن ارقالاعانى ما؟ ول ءيتتىڭ كۇناسى شاشىنان دا كوپ شىعار — ءوزى بالا، ونى قالاي كوتەرەدى؟ جامان جاباعىعا بولا توزاققا شىنىمەن كەتكەنى مە؟ قازاقتا بيتتەي راقىم جوق-اۋ! كورە تۇرا وتقا يتەرگەنى قالاي؟! قيامەت قايىم بولعاندا «جامان تايعا بولا وسىنشا كۇنانى نەگە الدىڭ؟» دەپ قۇدايەكەڭ قىساتىن بولسا، نە دەپ جاۋاپ بەرەدى؟ «ءپىدياسى» قۇرىسىن! — وتىرماي قويسا، قايتەر ەدى؟ وندا ءبىراق ءۇي ءىشى ۇرسادى-اۋ. اتتەڭ كەدەيلىك-اي! مالى بولسا، كۇناسىن كوتەرمەك تۇگىلى قارا كەمپىردىڭ ماڭىنان جۇرەر مە ەدى؟ وسىلاردى ويلاپ، ونىڭ ءجۇنى جىعىلىپ كەلە جاتىر ەدى. كوپ ويلاعانمەن، ءبىر كونىپ قويعان سوڭ، بولا ما؟ امال جوق. نە دە بولسا ۇيگە كىرۋ كەرەك.
بالا مولدا ۇيگە كىرىپ كەلدى. قاق ورتالىقتا — باسىن تورگە، اياعىن ەسىككە قاراتىپ، ۇزىنىنان سۇلاتىپ، سارت شاپاندى ايقارا جاۋىپ، تاقىر جەرگە سالام توسەپ، كەمپىردى سالىپ قويىپتى. كەمپىردىڭ قاق باسىندا مىنبەلەپ، شارت جۇگىنىپ الا ساقال مولدا وتىر. سول جاقتا قاتارلاسىپ كەمپىردىڭ بالاسى، تاعى دا بىر-ەكى قوجا، تاعى ءبىر التىن دەيتىن مولدا وتىر. كەمپىردىڭ سەرەيگەن سۇيەكتەرى بىلەۋلەنىپ، سورايعان تۇرىنەن شوشىپ، بالا مولدا كىرۋىن كىرسە دە، بوساعادا قالشيىپ تۇرىپ قالدى. ەگەر الا ساقال «بەرى تامان كەل» دەپ، وڭ جاعىنان ورىن سىلتەمەسە، الگى بالا ءبىرتالاي تۇراتىن ەدى. الا ساقالدىڭ نۇسقاعان ورنىنا، كەمپىردەن اۋلاعىراق، قوقيىپ وتىردى، كوزى باجىرايىپ كەمپىرگە قاراپ، شىعىپ بارادى. وتىرعانداردىڭ بەتىنە قاراپ ەدى، بالەندەي قورىققان ادام كورىنبەدى. قايتا، الدىنا تاباق تارتقان نەمەشە، الا ساقال، التىندار سۇعىنىپ، كەمپىرگە مىنبەلەپ بارادى. ولاردىڭ بەتىنە قاراعان سوڭ، جۇرەگى ورنىعايىن دەدى، سويتكەنمەن كەمپىردىڭ ءتۇسى سۋىق، كوزىنىڭ استىمەن ەرىكسىز قاراپ قويادى.
بىتەگەنەدەن سوڭ، الا ساقال ءتاسبيىعىن سىرتىلداتىپ، وڭ قولىنا الا جاباعىنىڭ الا ءجىبىن ۇستاپ، ەرىن عانا قوزعالىپ، كومەيى بۇلكىلدەپ، «تاليەل» وقي باستادى. ونى ءبىتىرىپ، الا ساقال وزگە ءبىر سارىنعا ءتۇستى: جىبىرلاتىپ كەمپىردىڭ اتىن، اكەسىن اتاپ مىڭگىرلەتىڭكىرەپ: «سالات، ساۋمات، سابىر ۋاجيباتلارىنىڭ كىپاراتى ءۇشىن ءۇشبۋ مالىن قابىل قىلىپ الدىڭىز با؟»— دەپ، قولىنداعى الا ءجىپتى بالا مولداعا ۇسىندى. ءجىپتى الارىن دا، الماسىن دا بىلمەي بالا مولدا اڭىرايىپ الا ساقالعا قارادى. سول كەزدە قارسىدا وتىرعان قاراقوجانىڭ ءامىر ەتكەن كىسىشە: «الدىم دەپ ايت!» دەگەن داۋسى قاڭق ەتە ءتۇستى. «الدىم-الدىم» دەپ، بالا مولدا ساسىپ-پىسىپ الا ءجىپتى ۇستاي الدى. الا جىپپەن «الدىم» ءبىر ەمەس، الدەنەشە ىستەلدى. بالا مولدانىڭ ەسەبىنشە مىڭ قايتارا جۇگىرتىلگەن شىعار. انىعىندا كەمپىرىڭ جاسى قانشا بولسا، الا ءجىپ قولدان قولعا سونشا جۇگىرگەن ەدى. بالا مولدا توتىشا تاقىلداپ، «الدىم-الدىمدى» قاعىپ، «قاشان بىتەر ەكەن؟» دەگەننەن باسقانى ۇمىتىپ كەتتى.
«ءداۋىر» ءبىتتى. كىسىلەر تىسقا شىقتى. اراسانعا تۇسكەندەي، پىسىناپ، قوشقىل ماڭدايىنان، قوڭقاق مۇرنىنان شىپ-شىپ تەر شىعىپ، بالا مولدا دا تەزىرەك دالاعا ۇمتىلدى. سوندا عانا اۋىر كۇرسىنىپ، دەمىن ءبىر الدى. وسى بالا مولدانى وقۋشىلار ءوزى تانىماس پا ەكەن؟ تانىماساڭىزدار، بۇل وزدەرىڭىزگە ءمالىم قارتقوجا ەدى.
ءۇي ءىشى كەدەيلەنگەن سوڭ، قارتقوجا اپاسىنىڭ اۋلىندا بالا وقىتىپ تۇر ەدى.
ەكىنشى ءبولىم
ءوز قامى
شىلدە. شاعالا كولدىڭ باسى ءيىن تىرەسكەن اۋىل، بىقىرلاعان مال، جەردىڭ ءجۇزىن، كوكتىڭ ءتۇرىن سارى، قىزىل التىنعا بوياپ، جازدىڭ قۇرلى قىزىل كۇنى بەلەڭنەن اسىپ، شەتى قىلتيىپ بارادى. شاڭداتىپ، قاراۋىتىپ، توپىرلاتىپ جىلقى شاۋىپ سۋعا ءتۇستى. جامىراعان قوي، ازىناعان سيىر، وكىرگەن بۇقا، ايعايلاعان بالا، اۋقاۋلاعان قاتىنداردىڭ داۋسى قوسىلىپ، كولدىڭ باسى ىڭ-جىڭ، ۋ-شۋ، اۋىل-اۋىلدىڭ ءتۇتىنى ۇرانداسىپ، ۇلاسىپ، كول ارناسىن كوك تۇمان باسىپ تۇر. و جەردە، بۇ جەردە قارا قۇرىق، بىرەۋدى بىرەۋ ءبىلىپ بولار ەمەس.
جادىراعان جاز ەلدى دە جادىراتتى. ەل ماۋجىراعان. ەلدە ەس جوق. ەل ماس. ماۋجىراعان ەلدىڭ ىشىنە كىرىپ نە قىلامىز؟ ۇيقىمىز كەلەر، باسىمىز اۋىرار. ارداقتى وقۋشىلارمەن بىرگە سەرۋەندەپ، ءدوڭ باسىنا شىعىپ، بوي كوتەرەلىك.
ءدوڭ باسىنا شىقساق، شاقشاڭ ادىرىنىڭ ءبىر توبەسىندە ەكى جىگىتتى كورەمىز. ەكەۋى دە جاس جىگىت. ونىڭ ءبىرى — باقىرىڭ قارتقوجا. ەندى ءبىرىنىڭ كيىمى ورىسشالاۋ: باسىندا ءشلاپا، ۇستىندە پالتە، اياعىندا قيسىق تابان. Teگى قالادان ورىسشا وقىپ جۇرگەن شاكىرت بولۋ كەرەك. شاكىرت دەگەنىمىز بولماسا، جاسى ەداۋىرگە كەلگەن سياقتى، قارايىپ مۇرتى دا ءبىلىنىپ قالىپتى، ساقالدىڭ نىسانى دا جوق ەمەس. قارتقوجانىڭ قولىندا كىتابى بار، قاسىنداعى جولداسىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ، ساباق الىپ وتىرعان ءتارىزدى. شاكىرت جەردەن تاس الىپ، ءبىر سۇيەكتى كوزدەپ اتىپ وتىر. قارتقوجاعا كورسەتىپ بولدى دا: «وسىمەن ورىس قارىپتەرىن تانىپ ءبىتىردىڭ. ەندى قىسقا-قىسقا اڭگىمەلەردى وقىتىپ، پەرىۋاتتاپ ۇيرەتەمىن»،— دەدى.
— قالاعا جۇرگەنشە وسى كىتاپتى بىتىرسەم، جاقسى بولار ەدى.
— مىنا كىتاپتى مە؟ مىنا وقىسىڭمەن بىر-ەكى جۇمادا-اق اۋىزعا سالارسىڭ. تەك قولىڭا تيمەي قور بولىپ جۇرگەنسىڭ عوي.
— ايتىپ نە قىلاسىڭ؟ ۇشكولگە تۇسەتىن دە كۇن بولار ما ەكەن دەپ، جاتسام دا، تۇرسام دا ويلايمىن...ءاي، دۇنيە-اي!— دەپ كۇرسىندى.
— مەن دە سەنشىلەپ زارىققام. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ءتىلماشتان حات تانىپ، پەرىۋات وقىپ، كوزىم اشىلعان. ءۇي ءىشىم وقىتپايىم دەسە دە، قاشىپ كەتىپ وقىعام. بارعان جىلى ەكى وتدەلەنيەنى «سرازۋ» ءبىتىردىم، سەن دە سويتەسىڭ.
قارتقوجا: «قۇداي-اي ەندى» دەي بەردى.
شاكىرت جانتايىپ جاتتى. جوعارى قارادى. كۇنباتىسقا قارادى. اۋىلعا كوز سالدى. كويلەكتەرىنىڭ ەتەگى اعاراڭداپ، تۇزگە شىعىپ بارا جاتقان ءبىر توپ ايەلدەردى كوردى، ازدان سوڭ كەرىلىپ-سوزىلدى دا، قارتقوجاعا: «ءالى سەن نە دەپ ايتتى دەدىڭ؟»— دەپ سۇرادى.
— ءبىزدى نەعىسىن ءوز اۋىلىندا دا قىز بار عوي،— دەپ كۇلگەن بولدى. — ونىسى جاي ءسوز عوي. سالعاننان «جارايدى» دەپ ايتا قويا ما؟ الادى عوي، ءسوز جوق،— دەدى قارتقوجا.
بۇل سۇراۋدى شاكىرت وسىمەن بەسىنشى رەت بەرىپ ەدى.
— سەن قالاي ويلايسىڭ؟ كول باسىنداعى ەلدە وسىدان جاقسى قىز بار ما؟
— ءاي جوق شىعار دەيمىن...
— تۇنەۋگىدەن بەرى قايدا جۇرگەن؟— دەگەندە، سەن نە جاۋاپ بەردىڭ؟
— وندا ما؟ «سەنى بۇرىن كورە الماي ءجۇرىپتى، انەۋگى شىلدەحانادا انىق كورىپ، سودان بەرى سەنى ويلاپ، ۇيقى كورە الماي جۇرسە كەرەك»، دەدىم.
— بۇ جەرىن ۇيلەستىرىپ جىبەرگەن ەكەنسىڭ!— دەپ، شاكىرت كۇلىپ، ءماز بولدى. — تاعى نەمەنە؟ ونى دا ازىراق ماقتادىم دەيسىڭ بە؟
— وعان قىز تابىلماي جۇرگەن جوق، سەنى وزىنە تەڭ كورىپ، كادىر بىلەدى دەپ ايتىپ وتىرعان شىعار دەدىم.
— وندا نە دەدى؟— دەپ جىمىڭدادى شاكىرت.
— وعان ەداۋىر كوتەرىلىپ قالدى. كوپ سويلەسۋگە رەتى بولمادى. بىردەمە ايتقالى تۇر ەدى، ار جاعىنان جەڭگەسى شىعىپ قالدى. سونسوڭ، باسقا بىردەمەگە جۇباتىپ اكەتتى.
— وسىدان بارعان سوڭ، تاعى جولىعاسىڭ عوي؟
— اڭدىپ كورەم عوي ەندى.
ەكى جاس جاستىقتىڭ اڭگىمەسىمەن قاس قارايعانشا جاتىپ، اۋىلعا قايتتى.
مىنا شاكىرت قىس ۇشكولدە وقىپ، جاز قاراجات تابۋعا ەلگە كەلىپ، ءبىر بايدىڭ ەكى بالاسىن وقىتىپ جاتقان ءجۇنىس دەگەن جىگىت ەدى. شاعالا كولگە ەل ءجيى قونعاننىڭ ءبىر پايداسىن قارتقوجا كورىپ، وسى جىگىتتەن ءبىر مەزگىل ورىسشا ساباق الىپ جۇرگەن. كۇز وسى جىگىتپەن ەرىپ، قالاعا بارۋعا ءسوز بايلاسقان. ءجۇنىس ىڭعايلى، ايەلگە جۇعىمدى قارتقوجانى جەڭگە قىلىپ، شامكەش دەگەن قىزبەن سويلەستىرىپ جۇرگەن كەزى ەدى. ءجۇنىس قارتقوجاعا شىنىمەن جانى اشىدى. جالعىز قارتقوجا ەمەس، جىلداعىسىن جىلدا كەدەي بالالارىن ەرتىپ الا كەتىپ، وقۋعا تۇسىرەتىن. قايتكەنمەن ءبىزدىڭ قارتقوجا كوپتەن بەرى ارمان قىلعان مۇددەسىنىڭ ءبىر شەتىنە ىلىككەندەي كوڭىلى ءبىر داۋالاپ قالدى. كۇندىز ەكى مەزگىل بالا وقىتادى. كىسى جوقتا بيە دە ساۋعىزا سالادى. قوناق كەلسە شاي جاساپ، توسەك سالىپ دايارشى دا بولىپ كەتەدى. بالا مولدانى قولقانات قىلعانىنا كورپەباي ءماز. از كۇن بولسا دا، جۇنىستەن ساباق العانىنا قارتقوجا ءماز. مولدا باسىمەن دايارشى بولعانىنا قورلانسا دا، سىرتىنا شىعارماي، شىداپ ءجۇر. ازەر بولسا، ەكى-ۇش-اق اي. سودان كەيىن ءوزى دە قالاعا كەتەدى. وندا ۇشكولگە كىرەدى، ول ورىسشا وقىپ، تىلگە سۋداي بولادى. ونسوڭ «ۇلىق» بولۋعا دا جارايدى. مىنە، قارتقوجانىڭ جۇبانىشى.
جاستار
ارادا 4-5 كۇن ءوتتى.
جازدىڭ ءبىر ءتۇنى. كوگەرگەن اسپانداعى كوپ جۇلدىز كوك تورعىنعا شاشىلعان ءبىرىلانت تاسىنداي جىلت-جىلت ەتەدى. ايدىن كولگە شومىلعان اققۋداي، كوكتورعىنداي كوكتە سۇلۋ اي جۇزەدى. ءبىر گۇل سەلك ەتپەيدى، نە ءبىر جاپىراق سىبدىرلامايدى، توڭىرەك قۇلاققا ۇرعان تاناداي، اۋىل ماۋجىراپ، ۇيقىدا. اندا-ساندا قوتانشىل توبەتتەر ساڭقىلدايدى. ارا-اراسىندا بوزبالا كورگەن قالا ايەلدەرىنشە قاباعان قانشىقتار جەلپىلدەتىپ، شاۋىلدەيدى. جوعارعى اۋىلدان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ شىرقاعان ءانى ەستىلەدى. قارتقوجانىڭ اۋىلىنان «ايتاق-اۋ، ايتاق» دەپ ءبىر قاتىن داۋسىن سوزىپ وتىر. «مەن دە وياۋمىن» دەگەندەي، بوز بويداق تۇرەگەلىپ، تۇشكىرىنىپ-پىسقىرىنىپ «زىكىرىن» سالىپ باسىلدى. ىڭىرانىپ، بىرت-بىرت كۇيسەپ قارا مال جاتىر.
ءجۇنىستى ءبىر جارلاۋىتتىڭ استىنا تاستاپ، قارتقوجا بۇكشەڭدەپ، بۋىنى سىرتىلداپ، شامكەشتىڭ ىرگەسىنە كەلدى. قىزدىڭ ىرگەسى قاي ءبۇتىن تۇرعان، ۇلكەنىرەك ءبىر تەسىكتەن قولىن جۇگىرتتى. وياۋ ەكەن. ىڭىرسىپ اۋناعان بولدى دا، قولىن ۇستاي الدى. قارتقوجا اقىرىن عانا «مەن» دەدى. ەڭكەيىپ، شيگە اۋزىن تايادى. قىزدىڭ ىستىق لەبى قارتقوجانىڭ بەتىنە ءتيدى. بار دەنەسى تىتىركەنىپ، ەلەكتىر ۇشقىنى جۇگىرگەندەي بولدى. «تەزىرەك شىق» دەدى دە، قارتقوجا ورمەكتەن اتتاعان اجەدەي اياعىن كوتەرە-كوتەرە باسىپ، ءۇي ارتىنداعى قوسقا باردى. ىشىنە كىرىپ، كيگىزدى بەتىنە ۇستاپ، سىعالاپ وتىر.
كوپ كىدىرمەي، شاپانىن بۇركەنىپ، ەسىكتى ەپتەپ جاۋىپ، شامكەش تە شىقتى. توڭىرەككە قارادى دا كۇزەتشىنىڭ داۋىسى ەستىلمەگەن سوڭ، سىزىلا باسىپ ءۇي ارتىنداعى جارلاۋىتقا تامان اياندادى.
قارتقوجا سىعالاپ وتىر. بىلايىراق شىعىپ تۇزگە وتىرعان كىسى بولىپ، شامكەش وتىردى. اۋىل جاققا تاعى قارادى. ەشكىم بىلىنبەيدى. تاعى ءجۇردى. «قاشان كەلەر ەكەن؟ شىعا الار ما ەكەن؟«دەپ جۇرەگى ءدۇرسىل قاعىپ، جار استىندا باس باعىپ، ءجۇنىس وتىر. «كوزگە ءتۇسىپ قالام با؟ اكەي ويانىپ كەتەر مە؟ جەڭەشەم ءبىلىپ قويار ما؟»— دەپ كەلۋىن كەلە جاتسا دا شامكەشتىڭ جۇرەگى دە تۇرماي بارادى. ءوزى جولىعاتىنداي، ەكى جاستىڭ تىلەۋىن تىلەپ، «ا-قۇدايلاپ!» قارتقوجا وتىر. شامكەش اياعىن باسقان سايىن، قارتقوجانىڭ جانى كىرەدى. جۇرەك قانداي تۋلاسا، جاستىقتىڭ قىزىعى دا سونشا ءلاززاتتى ءتارىزدى، ۇياتتى دا، قورقىنىشتى دا تىڭداتپايدى. شامكەش جەتتى جارلاۋىتقا! ءجۇنىس قولىن سوزدى. كوتەرىپ جار استىنا ءتۇسىردى...
شاعالا كولدىڭ بەتى ايناداي. سۇلۋ قۇشقان جىگىتتەي اي ساۋلەسىن قۇشاقتاپ، كول جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. كولدى بىرەۋ كوشىرىپ كەتەتىندەي، ءالسىن-السىن قيقىلداپ، الەك بولىپ قىزعىش ءجۇر. كابينەتىندە وتىرىپ، ءامىر ەتكەن كەمەسەرشە ماڭعازدانىپ، وقتا-تەكتە اققۋ سۇڭق-سۇڭق ەتەدى. كادەگە تالاسقان قاتىندارشا يۋ-قيۋ بولىپ، باجىلداسىپ قازدار جاتىر.
ۇلكەن اۋىل جاقتا جاڭعىرىققان داۋىس شىقتى. تۇنگى داۋىس ساڭعىراپ، قانداي ەستىلەدى. قارتقوجا قۇلاعىن ءتۇردى. اندا-ساندا ءبىر جەرىن ەستىپ قالادى. «پاتشانىڭ جارلىعى»، «19 بەن 31ء-دىڭ اراسى»، «قازاقتىڭ ءتۇنى قاراڭ بولادى دەسەيشى»، «وي، اللا-اي!»، «بۇ نە دەگەن سۇمدىق؟» دەگەن داۋىستار ەستىلەدى. ايقاي مولايدى. ىستىق كۇنگى ىزىلداعان بوگەلەكتىڭ داۋىسىنداي داۋىلداستى. ارى-بەرىدەن سوڭ سايابىرلايىن دەدى. بارا-بارا داۋىس تىم-تىرىس باسىلدى.
قارتقوجا نە ەكەنىن ۇققان جوق. ايتەۋىر ءبىر جامان حابار ەكەنىن ءىشى سەزدى.
سۋىق حابار
قارتقوجا كەش وياندى. كۇن ساسكەلىكتەن اسىپ كەتىپتى. جىلقى كەلگەن. بيە بايلاۋعا شىققان كىسى جوق. قوتاندا ۇيەزدەپ سيىر تۇر. اق تاياعىن ارتىنا قىستىرىپ، سيىر ورگىزەتىن بايبول وتاعاسى دا كورىنبەيدى. قالامپىر سيىردىڭ باۋىرىنان تۇرا بەرەم دەپ، قولى قاعىپ كەتىپ ءسۇتىن توگىپ الدى. شەتكى ۇيلەردەن قىمىزعا جۇگىرەتىن تەزەكباي، تەرلىكبايلار ۇيلەرىنىڭ قاسىندا سولبىرايىپ تۇر. سابانىڭ داۋىسى شىقپايدى. كورىنگەنمەن قۇرداس بولىپ، ارسالاڭداپ جۇرەتىن تۇرماعامبەتتىڭ دە يىعى ءتۇسىپ كەتىپتى. قولىندا جۇگەنى، جىلقى جاققا بارا جاتىر. ايعايلاسىپ جۇگىرىسكەن، شۋلاسقان، اسقا وكپەلەگەن بالالاردىڭ دا داۋىسى ەستىلمەيدى. بيەنى جەلى باسىنا ايداپ كەلىپ، يمانقۇلعا سويلەستى دە، ورمانباس جىلقىشى قۇرىعىنا تايانىپ، سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. ەل سەڭ سوققان بالىقتاي.
قارتقوجا كيىنىپ، ءۇي جاققا اياندادى. كورپەباي اقساقال تاياعىن كەۋدەسىنە تايانىپ، بوساعادا قاقيىپ تۇر. قارتقوجا سويلەۋگە باتا المادى، وتە شىقتى. بايدىڭ بالاسى مۇقاش جۇكتىڭ بۇرىشىندا قيسايىپ جاتىر ەكەن. قارتقوجا سونىڭ قاسىنا كەلىپ وتىردى، مۇقاش اۋىر كۇرسىنەدى. ءسوز قاتپايدى. ولاي-بۇلاي جالتاقتادى قارتقوجا. جاعىن تىرەنىپ بايبىشە وتىر. ونىڭ دا قاباعى جابىڭقى، جۇپار سابىنىن بۇرقىراتىپ، بەتىن، موينىن جۋىپ، شاشىن جىلتىراتىپ تاراپ قوياتىن شامكەش تە بۇگىن اجارسىز. شاشى تارالعان جوق، جەردەن شي الىپ، تىرناعىن شۇقىپ وتىر. قارتقوجا ويلادى: «ياپىر-اۋ، شامكەشتىڭ تۇندەگىسىن سەزىپ قويعان بولار ما؟» الدە ءبىر جاقىن ادام ءولىپ سونى ەستىگەن بولار ما؟.. شامكەشتى بىلگەندەي بولعان جوق ەدى. شامكەش قايتا كەلىپ جاتقاندا، اقساقال مەن بايبىشە قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتقان. كىسى ولگەن بولسا، جۇرت جينالىپ ەستىرتەر ەدى. ونىڭ ءبىرى جوق. شىداي المادى، مۇقاشقا قاراپ:
— نەمەنە؟ جامان حابار بار ما؟— دەدى.
— ەستىگەن جوقسىڭ با؟— دەپ مۇقاش باسىن كوتەرىپ الدى.
— جوق!
— قۇداي وڭدادى عوي...
— نەعىپتى؟
— قازاقتان سالدات الاتىن بولىپتى.
— ءا، قويشى!
— قوي تۇگىل، ەشكى دە جوق.
— تۇندەگى ءبىر داۋرىققان حابار ەكەن عوي؟
— ەستىسەڭ سول.
— نەشە جاستاعىنى دەيدى؟
— 19 بەن 31ء-دىڭ اراسىنداعى جىگىتتى.
— ياپىر-اي! ياپىر-اي! ءا!.. قاشان الادى ەكەن؟
— جاقىندا ۇستاسا كەرەك...
— ەي، قۇداي-اي! سۇمدىق بولعان ەكەن عوي!..— دەپ، تامسانىپ، موينى ءتۇسىپ وتىرىپ قالدى قارتقوجا.
الدە «اقىر زامان» بولاتىنداي، الدە كۇن ءبىرجولا باعاتىنداي، جۇرتتىڭ قاباعىنان قان جاۋىپ، نوسەر الدىنداعى كۇندەي، ءىشىن تارتىپ، بۋلىعىپ تۇرعان ءمانىسى وسى ەدى. تۋعالى جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن اساۋداي، اساۋ ازاماتتىڭ موينىنا پاتشانىڭ شىنجىر بۇعالىعى ءتۇسىپ، اساۋداي القىنىپ، ءدىر-دىر ەتىپ، ەت جۇرەگى شوشىپ، ۇرەيلەنىپ تۇر ەدى. قارتقوجا ويلادى: وڭكەي قىلقىن كەسكەندەي قىرشىن جاستى اكەتكەندە، بالا-شاعا، شال-كەمپىر نەگە تۇلعا بولادى؟ ەلدىڭ قۇرىعانى عوي دەپ ويلادى. ول وي ۇزاققا بارمادى، دەرەۋ ءوز ءحالى، ءوز باسى ەسىنە كەلدى. سولبىرايىپ، تىسقا شىقتى دا، قوستىڭ قاسىنا باردى. شاپانى يىعىندا، قوستىڭ ەتەگىنە جانتايىپ، كۇنگە ماندايىن بەرىپ جاتتى. قوشقىل ماڭدايىنان اششى تەر تاعى دا شىپ-شىپ شىعىپ، جەر شۇقىپ، تەرەڭ ويعا كەتتى....19 بەن 31... مەن بيىل 18-گە شىعىپ تۇرمىن. مەنى المايتىن شىعار. جوق، الدە الىپ قويا ما؟ مەنىڭ شىن جاسىمدى قايدان بىلەدى؟
ءتىلماشتىڭ كىنەگەسىندە نەشەدە ەكەنمىن؟ جاستى وزگەرتۋگە بولماس پا؟ بولماس، وندا جۇرتتىڭ ءبارى نە جاس، نە كارى بولىپ شىعادى عوي. جاستى كىسىنىڭ وزىنەن سۇرار ما ەكەن؟ جوق، كىنەگەدەگى جازۋمەن الا بەرەر مە ەكەن؟ وزىنەن سۇراسا، اركىم-اق جاسىرادى عوي. كىنەگەدەگى جاسپەن الار. سويتەدى عوي. بولىس پەن ءتىلماشتار بىردەمە قىپ تۇزەتپەسە، وزگەكىسىنىڭ قولىنان كەلمەيدى عوي...
مەنىڭ جاسىم كىنەگەدە الدە نەشەدە ءجۇر...18...19... تاياۋ تۇر-اۋ ءوزى. قاتەدەن ءبىر جاستى قوسىپ جىبەرسە، كەتكەنىمىز عوي... ويباي-اۋ! ءالى ءوز باسىمدى ايتىپ وتىرمىن... دەگەن باراتىن ءبىزدىڭ تۇڭعىشباي ەكەن عوي، ول 25-تە. ول ءسوزسىز ىلىنەدى... ويپىرىم-اۋ، ول كەتسە، نە بولدىق؟.. اكەي بولسا مارقۇم بولىپ كەتتى. ەندىگى باس كوتەرەتىن، سۇيەنىش-سۇيكەنەتىن جالعىز سول... ول كەتسە، ءۇي يەسىز قالعانى-اۋ! اجەم بولسا قارتايدى، ءىنىم بولسا جاس. تۇڭعىشبايدىڭ كەلىنشەگى شارۋاعا قىرباي ادام، ونىڭ ۇستىنە 3 جاس بالاسى بار... ول كەتسە، وسىنشا جاننىڭ مىندەتى مەندە بولادى-اۋ!.. ولاردى قالاي اسىراپ ساقتارمىن... مال بولسا شاعىن. ءۇش بۇزاۋلى سيىر، كەر قۇناجىن، ەكى تايىنشادان باسقا، شاۋقار مەن كوك بايتالدان باسقا مال بار ما؟ ون شاقتى ساۋلىقتىڭ ۇشەۋىنىڭ قوزىسى ءولىپتى، اق قاراباس ساۋلىقتى قاسقىر جەپ كەتىپتى. قىزىل تۇساقتى قويشىلار جوعالتىپ جىبەرىپتى. بۇ مال قانشاعا جەتەدى، كەلەسى سوعىم، الىم-شىعىن، كيىم-كەشەك، بورىش-قارىشتان نەسى قالادى؟ ول كەتسە، مەن شارۋانى ۇقساتا الارمىن با؟ وندا مەن ءوز بەتىممەن ءشوپ شاۋىپ، پىشەن تاسي المايمىن، قالا شىعا المايمىن. بوراندا مالعا بارا المايمىن. كىسىدەگى الاسى-بەرەسىنى باسقارا المايمىن. ونداي مەن قورانىڭ جىرتىق-تەسىگىن بۇتىندەۋدى، ەتىك جاماۋدى، پەش قالاۋدى بىلمەيمىن. اجەمنىڭ ءتىلىن الماعاندا كەلىنشەگىنە ۇرسىپ، كەيدە ۇرىپ، كوندىرەتىن ول ەدى. مەن جەڭگەمە قاتتى ءسوزدى قالاي ايتارمىن؟ ول كەتسە ءبىزدىڭ ءۇي ءۇي بولمايدى... قوي، ول كەتپەسىن. قۇداي بولىسار. ياپىر-اي، ول كەتسە جامان بولادى عوي... جۇنىستەن جاڭا حات تانىپ، ۇشكولگە بارام دەپ جۇرگەندە، مۇنداي كۇيگە ۇشىرادىم-اۋ! الدىڭعى جىلى جاڭا ويلانىپ جۇرگەندە، اكەم ونداي بولىپ ەدى. ەندى مۇنداي دۇكپىرت كيلىكتى. شىنىمەن copعa بولا جارالعان جان ەكەنمىن... تۇڭعىشباي كەتسە، ەندى مەن وقي الارمىن با؟ الدە قۇدايعا تاپسىرىپ كەتىپ قالام با؟ قوي... قۇدايعا شەت بولارمىن... اجەمدى قالاي قيىپ تاستارمىن. تۇڭعىشبايدىڭ جاس بالالارى جەتىمسىرەپ قالادى عوي، قوي، وقىماي-اق قويايىن... شىنىمەن وقي الماي قالعانىم با؟ دەپ، ءۇي ءىشىن ويلاعاندا، تەرەڭ ۇڭگىردىڭ كەمەرىنە كەلىپ قالعانداي، وزىنەن-وزى قورقىپ، ەندى قايتىپ وقۋدى ويلاماۋعا تىرىستى.
ول كەتەدى... سوعىسقا بارعان كىسىنىڭ ءتىرى كەلۋى ەكى تالاي-اۋ... امان بولسا قاشان كەلەر؟ ەگەر، زاۋدە جازىم بولىپ، ءولىپ كەتسە... جوق بىرگە تۋعان باۋىرى، قۋاتى... اعاسى ولمەۋ كەرەك... قۇداي-اي! ساقتاي گور! جامان سۇمدىقتى ويلامايىنشى...
قاراڭعى ويلار قارتقوجانىڭ باسىن كەرنەدى. اسىرەسە «اعاسى ءولىپ كەتسە» دەگەن وي قورقىنىشتى كورىنەدى. اعاسىن ولىمگە قيعىسى كەلمەدى. جامان ويلاردان سەرپىلگەلى باسىن كوتەرىپ الىپ، جان-جاققا قارادى.
اركىم دە اتتارىن ۇستاسىپ، ەرتتەسىپ جاتىر. انە بىرەۋلەر اتىنا ءمىنىپ، ۇلكەن اۋىل جاققا جونەلدى. انەكي، مەرگەنباي اۋىلناي دا كەتىپ بارادى. قارتقوجا وتىرا المادى. تۇرەگەلدى دە كورپەكەڭە باردى.
— اقساقال، مەن اۋىل جاققا بارىپ كەلەيىن دەپ ەدىم.
— بارساڭ بار.
— مۇقاش، مەن نە ءمىنىپ بارايىن؟
— تور بايتالدى ۇستاپ ءمىن. قيناماي بار. بارعان سوڭ دەمىن الدىرىپ، جىلقىعا جىبەر، — دەدى كورپەباي. قارتقوجا «جارايدى» دەپ شىعىپ كەتتى.
العاشقى ارىن
بولىس اۋلى قارا قۇرىم توپ-توپ ات، قاپتاعان كىسى. شەت جاعىنداعى جيرەن شولاقتىڭ موينىنا بايتالىن بايلاپ، كىسىلەرگە قارتقوجا دا كەلدى.
— نەمەنە؟ كىنەگەنى كورسەتتى مە؟— دەپ سۇرادى ءوزى ءتارىزدى ءبىر جىگىتتەن.
— جوق ءالى.
— كورسەتە مە ەكەن؟
— بىلمەيمىز، ءتىلماش ءالى شىققان جوق.
ۇيلىعىپ وتىرعان ءبىر توپقا كەلدى قارتقوجا. جار قاباقتاۋ كەلگەن جاۋىرىندى قارا سۇر جىگىت، كوزى قاسقىردىڭ كوزىندەي قىپ-قىزىل، ومىراۋىن اشىپ، كەلدەكتەي سارىباس قامشىسىن بىلەپ:
— ەگەر بەرمەدى بار عوي، قامشىنىڭ استىنا الىڭدار! كوك الا تورعايداي قىپ تارتىپ الىڭدار!— دەدى.
— ەنەسىن... ءولىم بىرەۋ-اق!..— دەپ، تاعى ءبىر جىگىت جۇدىرىعىمەن جەردى ءتۇيىپ قالدى.
— نە دە بولسا كورەرمىز...
— قۇداي اق داعى!
— بوعىمدى بەرمەس... — دەپ قۇشىرلاندى ءبىرسىپىراسى. قارتقوجانىڭ جۇرەگى تۇرايىن دەدى. ايتسە دە مىنا سويلەپ وتىرعان، كىجىنگەن، قولىنا تۇكىرگەن ەر جىگىتتەردىڭ ەكپىندى سوزدەرى كوڭىلىنە ءبىر ءتۇرلى دەمەۋ بەردى. مىناداي ازاماتتار تۇرعاندا ەشبىر جاۋ الا المايتىنداي كوردى.
— كانە، وسىعان بايلادىڭدار عوي؟— دەدى الگى قارا سۇر جىگىت.
— بايلادىق، بايلادىق! — دەپ شۋ ەتە ءتۇستى كوپ؛ سويتكەنشە بولمادى بولىستىڭ ۇيىنەن تەڭسەلە باسىپ، شالقاقتاپ ون شاقتى كىسى شىقتى، توپقا قاراي ءجۇردى. ورتاسىندا ۇزىن بويلى، شوقشا ساقالدى نۇرماعامبەت بي، قارنى كەبەجەدەي، تالتاڭداعان قابىل باي، مەشكەي جولتاي سىقىلدى كىسىلەر بار كورىنەدى. وزگەلەرىن تانىمادى قارتقوجا. شەتكەرى وتىرعان جاماۋ، جامان تۇماقتىلار سالەم بەرىستى. قارتقوجا وتىرعان توپ ماناعى قارا سۇر جىگىتكە قاراسىپ، ونىڭ قالپى سۋىق بولعان سوڭ، وزگەلەرى دە سالەم بەرمەدى، سەرپىلمەدى. توپقا تايانعان سوڭ نۇرماعامبەت بي:
— ازاماتتار، جالپى امانسىڭدار ما؟ — دەدى. كەيبىرىنىڭ ەرنى قىبىرلادى، كەيبىرى يەك كوتەردى.
— مىناۋ ۇلكەندەردىڭ ايتاتىن ازىراق ءسوزى بار. كىشكەنە رەتتەلىپ، دوڭگەلەنىپ وتىرساڭدار...
— ايتسىن، وتىرايىق... تىڭدايىق... — دەپ شەت جاعى سەرپىلگەن بولدى. ورتا كەزى ۇيمە-جۇيمە وتىرا بەردى. قۇبىلا جاعىنا كەلىپ ءتىزىلىپ اقساقالدار دا وتىرىستى. توپ تىم-تىرىس بولدى. جايلانىپ وتىرعان سوڭ، نۇرماعامبەت بي يەگىن كوتەردى. ول كوتەرگەن سوڭ، ايتقالى وتىرعانىن سەزىپ، توپ تا يەگىن كوتەردى.
— ۋا، بوزبالالار! تۇستەرىڭ بۇزىلىپ، جۇرەكتەرىڭ القىنعان كورىنەسىڭدەر. شىراقتارىم، القىنباڭدار، اپتىقپاڭدار. جۇرەكتەرىڭدى باسىندار! «اشۋ كوپىر، اقىل دوس» دەگەن. اپتىققان ادام اقىل تابا المايتىن...— دەپ ءبىر قويدى. تىرس ەتكەن جان جوق.
— ون سەگىز مىڭ الەمدى بيلەۋشى ءبىر قۇداي. دۇنيەدە قۇداي كۇشتى. قۇدايدان سوڭ پاتشانىڭ ءامىرى كۇشتى. ونىڭ قۇرىعىنان قۇتىلاتىن پەندە بولمايدى. ءبىز تۇگىلى، بىزدەن بۇرىنعى حاندار دا، بيلەر دە، باتىرلار دا قۇتىلا الماعان. «ارىستان ايعا شابامىن دەپ، اياعىن سىندىرىپتى»، قولدان كەلمەس جۇمىسقا ۇمتىلام دەپ، ءبىز دە سونداي ءمارت بولىپ جۇرمەلىك. بۇل ءبىر كوپكە كەلگەن سەلەبە. ازامات باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىق. ءبارىڭ دە ءتىستىڭ سۋىنداي، كوزدىڭ قاراشىعىنداي، جاڭا ءپىسىپ كەلە جاتقان كوك ءورىم ازاماتسىڭدار، بالامىزسىڭدار، ىنىمىزسىڭدەر. سەندەر كەتسەڭ قابىرعامىز قايىسادى، ءبۇيىرىمىز سوگىلەدى... ونى كورمەي-بىلمەي وتىرعان جۇرت بار ما؟.. ساۋلىق قويدىڭ جاسىنداي جاسىمىز بار، مىنا وتىرعان بۋرىل ساقالدار نەگە تۇلعا بولامىز؟ ءقايتىپ ەل-جۇرت بولامىز؟..— دەپ كەلە جاتقاندا، ماناعى سارى الا قامشىلى قارا سۇر جىگىت ۇشىپ تۇرەگەلدى:
— مايدا ءتىلدىڭ بىزگە ءبىر تيىنعا كەرەگى جوق! كىنەگە قايدا؟ سپەسىك قايدا؟ قولىمىزعا بەرسىن!— دەدى.
— كىنەگەنى بەرسىن!— دەپ توپ دۋ ەتىپ تۇرەگەلدى. جامىراعان قويداي گۋىلدەدى جۇرت. اقساقالدار دا تۇرەگەلدى. ولاردى كيمەلەپ.. قامشىسىن بىلەپ، ومىراۋلى جىگىتتەر اقىرىستى.
— بايلاردىڭ بالاسى نەگە جاسىن بۇزادى؟
— كىنەگەنى نەگە كورسەتپەيدى؟
— ءبىز دە بۇزامىز، ءوزىمىز جازدىرامىز.
— بولىس قايدا؟ الدىمەن سونىڭ باسىن مۇجۋ كەرەك.
— كىنەگەنى قولىمىزعا بەرسىن!.. كورەمىز! ورتەيمىز!..— دەگەن داۋىستار تۇس-تۇسىنان كۇجىلدەدى. اندا-ساندا اقساقالداردىڭ دا داۋسى شىعادى.
— جارىقتىقتارىم-اۋ! كىنەگەنى كۇزەتكەن كىسى جوق.
— بولىستىڭ باسى ەكەۋ دەيسىڭدەر مە؟
— نە قىل دەيسىڭدەر؟
— بولمايتىن جۇمىستى ايتپاڭدار! اقىلعا تۇسىڭدەر! — جىگىتتەر توقتامايدى.
— قان كورەيىن دەمەسە، كىنەگەنى قولىمىزعا بەرسىن! قىرعىن قىلامىز!..
— اتاسىنىڭ اۋزىن...— دەپ داۋىرلەيدى.
— نۇرماعامبەتتىڭ بالاسى بارا ما ەكەن؟
— قابىلدىڭ ءىنىسى نەشەدە ەكەن؟
— بولىستىڭ بالاسى نەگە بارمايدى؟— دەپ شۋلايدى جىگىتتەر. اقساقالداردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلدى.
— سابىر ەتىڭدەر! بولىسقا ايتايىق! ايتقاندارىڭدى ىستەيىك،— دەپ، توپتى توقتاتىپ بولىس ۇيىنە كەتتى. جىگىتتەر جەلدەي گۋلەيدى، سۋداي تولقيدى، دۋ-دۋ ەتەدى. كىدىرمەدى. ءتىلماش شىقتى. جىگىتتەر ءتۇرى بۇزىق، ءتىلماشتى ءتۇتىپ جەپ قويعانداي. انادايدان-اق قولىن كوتەرىپ:
— ءقازىر بەرەمىن... ازىراق شىداڭىزدار، كىشكەنە جول بەرىڭىزدەر...— دەپ سۇپ-سۇر بولىپ، دىرىلدەپ، ءۇي ارتىنداعى كەڭسەسىنە كىردى. ونىمەن بىرگە ءۇيدى قۇلاتىپ جىبەرگەندەي سىقىرلاتىپ توپ تا ۇيگە كىردى. ۇلكەن جاشىكتى اشىپ، ءبىر ۇلكەن كىتاپتى استىڭعى جاعىنان الىپ بەردى ءتىلماش.
— ال جۇرىڭدەر!— دەۋى-اق مۇڭ ەكەن، جىگىتتەر وپىر-توپىر بولىپ، كىنەگەنىڭ سوڭىنان كوكبورى تارتاتىنداي قيقۋلاسىپ جونەلدى. جان دارمەن كۇيى تورى بايتالىن ارەڭ تاۋىپ الىپ، جانامالاي شاۋىپ، قارتقوجا دا كەتىپ بارادى. ءبارىنىڭ تاعدىرى سول كىتاپتىڭ ىشىندە تۇرعانداي: «كىنەگە قايدا؟»، «كىنەگە كىمدە؟»، «دارمەندە-دارمەن» دەسىپ، ۇزدىك-سوزدىق شاڭدى بۇرقىراتىپ بارادى.
اڭعال جۇبانىش
بەتى اشىققا شىققان سوڭ، شابان-شالاعايلار، بىر-بىرلەپ تىراعايلاپ قالا باستادى. اتى وكىمدەر الدىن سوزىپ، كۇنباتىس جاقتاعى سارى ادىرعا قاراي باستادى. ورتا كەزەكتە تەپەكتى قاعىپ، قارتقوجا دا كەلەدى. الدىڭعىلار ادىردىڭ باسىنا ۇيمە-جۇيمە بولىپ توقتاپ، اتتان ءتۇستى. قارتقوجا كەلسە، القا قوتان سالىپ وتىر. كىنەگە دارمەننىڭ قولىندا، كىسىنىڭ ارتىن كۇتىسىپ وتىرعان ءتارىزدى. ءبىر ۋاقىتتا «ورىسشا بىلەتىندەرىڭ بار ما؟» دەپ ايعايلادى. جۇرت جان-جاعىنا قارادى. ەشكىم شىققان جوق.
— ەندى قايتتىك؟
— مەن ازىراق تانۋشى ەدىم،— دەدى قارتقوجا.
— ە، ءايدا!— دەپ قارتقوجانى دەدەكتەتىپ ورتاعا الىپ باردى. كىنەگەنى قولىنا ۇستاتتى. تاپ «قۇرانداي» ۇلكەن كىتاپ. قارتقوجا سۋدىراتىپ كەتە المادى: «پوسەمەينىي سپەسوك» دەگەن جازۋدى ارەڭ تاسىمالداپ شىعاردى.
— سىرتىن قويىپ، ءىشىن وقى! مەنىڭ اتىم بار ما ەكەن؟ مەنى قاراشى!— دەپ جابىرلاستى. قارتقوجا ءىشىن اشتى. كيلىككەن جەردەي وقىدى.
— جىلقايدار مالباگاروپ...
— جىلقايدار بار ما؟ جىلقايدار...- دەپ داۋىستادى قاسىنداعى جىگىتتەر. جوق. قارتقوجا: «جەنا...كۇن...جامال...»
— كۇنجامال بار ما؟
— قاتىننىڭ اتى ەمەس پە؟- قارتقوجا: «مات...جانيا...»
— ءتايىرى، قاتىندى قويىپ، ەركەكتى وقىساي. - جىگىتتەر انتالاپ، القىمىنان الدى. قارتقوجا تەز وقي المادى. باسىپ بارادى. ىستىق تەر اقتى. كەيبىرىنىڭ اتى كەلسە دە، جاسى كەلمەيدى، نە اكەسى بوتەن بولىپ شىعادى. سونىمەن تالاي زامان ءوتتى. جۇرت جارىمادى: كۇڭكىل شىتا باستادى.
— مىناۋىڭ تۇك بىلمەيدى عوي.
— كوتىن قىسىپ تىنىش وتىرماي، وقيمىن دەپ نەسىنە بوربايىن سوزدى؟
— باسە، جۇماننىڭ بالاسى قايدان جەتىلىپ قالدى دەسەم.
— وسى نە ءبىلۋشى ەدى...— دەستى جۇرت. دارمەن كىتاپتى قولىنا الىپ، كوتەردى دە:
— جىگىتتەر ءتىلماشىمىز جارىتا المادى. بۇل كىتاپتى قايتەمىز ەندى؟— دەدى. بىرەۋلەرى: «بىلەتىن بىرەۋگە وقىتايىق» دەدى. ەندى بىرەۋى: «تىم بولماسا، جاسىمىزدى تۇزەتىپ الساق ەكەن» دەدى. ەندى ءبىرى: «تۇبىمىزگە جەتەتىن وسى كىتاپ، ونان دا كوزىن جوعالتايىق!» دەدى. دارمەن سوڭعى جوبانى دۇرىس كوردى.
— بۇنى وتقا ورتەگەننەن باسقا قىزىعى جوق. كىتاپ جوعالسا، كوزىمىز اشىلادى. جاسىمىزدى بىلە الماي، ساندالىپ ءجۇرسىن. بۇعان نە دەيسىڭدەر؟— دەدى. كوپشىلىك «قۇپ» دەدى.
— دۇرىس-اق! تابىلعان اقىل! وي تىلەۋىڭ بەرسىن! ىشكەن-جەگەنىڭ اس بولسىن!— دەستى.
— ال، ەندەشە، تەزەك تەرىپ جىبەرىڭدەر! قولىمىزدان ورتەپ تارايىق!
دەرەۋ جىگىتتەر القا-قوتان وتىرىستى. ورتاعا اكەلىپ، بەس ەتەك تەزەكتى ءۇيدى. وتتى مازداتىپ جاقتى. جىگىتتەر ماسايراعان، ناسىبايلارىن اتىسىپ، ءبىرىن-بىرى قاعىتىپ، كەنەلىپ وتىر. جالىن شالقىعان كەزدە، كىتاپتى جوعارى كوتەرىپ دارمەن تۇرەگەلدى.
— مىنا كىتاپتى وتقا سالامىن، بىزگە قاستىق ويلاعان مەكالاي پاتشا وسى كىتاپتاي ورتەنسىن!— دەدى.
— ورتەنسىن كاپىر، جويىلسىن كوزى! تۇپ-تۇعيانىمەن جويىلسىن! كەتسىن بالەكەت! الدى-ارتى وسى بولسىن! جاتقانىنان تۇرماسىن. ءتىپا-تىپا!— دەپ، ازان-قازان بولىپ، تۇكىرىستى. قاعازدارى سىلدىر ەتىپ، قالىڭ كىتاپ وت ىشىنە جوق بولدى. وت لاۋلادى. جۇرت دۋلادى. — كەت، بالەكەت، كەت! ءبىزدى سەن كوردىم دەمە؟ سەنى ءبىز كوردىك دەمەلىك. شۋ قارا قۇيرىق! كەتكەنىڭنەن كەلمە!— دەپ تاعى شۋلاستى كەپ. كىنەگەنى «قۇتتى جەرىنە قوندىردى»، كوڭىل تىندى.
— ال تارتىڭدار اۋىلعا!
ۋ دا-شۋ، وپىر-توپىر. شاڭى اسپانعا شىعارىپ، جىگىتتەر ۇيدى-ۇيىنە تارقادى.
ۋايىم كۇشەيدى
كورپەباي وتاعاسى بالاسى سوعىسقا باراتىن بولعان سوڭ قايعى باسىپ، بالا وقىتۋدى دوعارعان. سونىمەن قارتقوجا ۇيىنە قايتقان. ۇيگە قايتپاسقا بولمايدى. قارتقوجانىڭ جاسى كىنەگەدە 19-دا دەگەن ءسوز شىقتى. اۋىلناي دا سولاي دەدى. بولىس اۋىلىنا بارىپ كەلگەن شىدەرباي دا «راس» دەدى. شىدەرباي وتىرىك ايتا ما؟ وعان نانباسقا بولا ما؟ سودان بەرى قارتقوجانىڭ دا، اجەسىنىڭ دە ىشكەنى اس بولمادى.
سوڭعى كۇندەردە نەشە ءتۇرلى الىپ قاشقان وسەك جايىلدى. «سولدات الۋدى شىعارعان پاتشا ەمەس، بەرگى جەردەگى ۇلىقتار ەكەن. تەگى ەلدى بورىكتىرىپ مال تابۋ ءۇشىن ىستەپ جۇرسە كەرەك. بولىستاردىڭ دا ىمى-جىمى بىرىگىپتى-مىس. جوق، جارلىقتى شىعارۋىن شىعارسا دا، «قاليپا1» جۇرتىنان قورقىپ، جارلىعىن قايتىپ الىپتى-مىس. ول بەكەر. قازاقتى الاتىن ءمانى بار ەكەن. نەمىستەر ورىستى قىرىپ شىداتپاپتى، سونسوڭ شەپكە تارتىپ، الدىنا ۇستاۋعا قازاق سىقىلدى اياۋسىز جۇرتتى الاتىن بولىپتى-مىس. انەۋگى بولىستىڭ بەرگەن كىنەگەسى كەرەگى جوق، ەسكى كىتاپ ەكەن. جاڭا كىتاپ ءوز قولىندا قالىپتى، سونىمەن جىگىتتەردى قاعازداپ جاتىر دەيدى-مىس. سونداعى بارعان جىگىتتەردى بولىس پىرتوكول قىلعان ەكەن. سول جىگىتتەردى ۇستاعالى اتىرەت كەلەدى-مىس. ەل ادامدارى ءوز بالالارىنىڭ ورنىنا كەدەيلەردى جازىپ قويىپتى-مىس. بولىسقا، ءتىلماشقا پالەندەي مال، دۇنيە بەرىپ، بالەنشە-تۇگەنشەلەر جاستارىن كەمىتتىرىپ الىپتى-مىس. التى ايعا شەيىن الماۋعا پاتشادان تەلكرام كەلىپتى-مىس. بولىس باراتىن جىگىتتەردىڭ سپەسەگىن اۋىلنايلارعا بەرىپتى. جۋىردا جينايدى-مىس. ايدابول جىگىتتەرى سپەسەكتى تارتىپ الىپتى. بولىسىن ولتىرگەلى بارعاندا، قاشىپ كەتىپتى-مىس. اقساق، سوقىردى، جارىقتى، تازدى، كوكساۋدى المايدى ەكەن. سونى ءبىلىپ الىپ، «اتقا مىنگەندەر» ءوز جاقىندارىنىڭ ورنىنا سولاردى كورسەتكەلى جاتىر دەيدى-مىس. كىمدىكى وتىرىك، كىمدىكى شىن ەكەنىن بىلە الماي، قارتقوجا باسى قاتتى. جالعىز قارتقوجا ەمەس، كۇللى ەل دەل-سال بولدى. ءبارى دە اھىلاۋ-ۇھىلەۋلى، ەزۋ تارتقان جان كورمەيسىڭ. جالعىز-جارىم جاستار، قىز-كەلىنشەكتەر بايقاماي بىردەمەگە كۇلىپ جىبەرسە، ۇلكەندەر «اتاڭنىڭ باسىنا جەتىسىپ كۇلەسىڭ بە؟» دەپ، زەكىپ تاستايدى. دەگەنمەن ءوز بالاسى، ءوز ۇيىنەن كىسى بارمايتىن ۇيلەر الدەقانداي كوتەرىڭكى، كورشىلەرىن ەسىركەگەن بولسا دا، ءىشىن ارا ءوز ۇيلەرىندە شۇكىرشىلىك ەتىپ، تاماعىن مەزگىلىمەن ىشەدى. بالاسى كەتەتىن ۇيلەر ولاردى كورە المايدى، زىعىرى قاينايدى، ولاردىڭ ءسوزىن جاراداي كورەدى.
قارتقوجا كەپ ويلادى، كوپ ۋايىمدادى. اعايىندى ەكەۋى بىردەن كەتسە، قاتىن-قالاش، بالا-شاعا ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىرا المايدى عوي. تىم بولماسا، بىرەۋى قالسا دا ءبىر ءسارى ەدى. ءقايتىپ امالىن تاۋىپ، بىرەۋى قالار؟ مىنە، ونىڭ ويلاعانى وسى ەدى. تۇڭعىشباي كوپ سويلەمەيدى. سۇلە بولىپ، اۋىرعان ادامشا ءجۇنى جىعىلىپ كەتتى.
تاڭەرتەڭ كەتىپ، كەشكە كەلەدى. قايدا بارعانىن، نە ءبىتىرىپ جۇرگەنىن دە ايتپايدى.
ءبىر كۇنى اجەسى كۇرسىنىپ، جىلاي بەرگەن سوڭ، قارتقوجا شىداي المادى، ويلاپ جۇرگەنىن ايتتى.
— اجە، جىلاي بەرگەنىڭدى قويشى! ءبىر رەتى بولار. ەكەۋىمىز بىردەن كەتەتىن بولساق، از مالدىڭ جارىمىن بەرسەك تە اعاتايىمنىڭ ورنىنا كىسى جالدارمىز. مەن قالىپ، اعاتايىم ىلىنەتىن بولسا، ونىڭ ورنىنا قۇدايعا تاپسىرىپ، ءوزىم كەتەرمىن،- دەدى.
— قايسىڭ كەتكەندە كەنەلەدى دەيسىڭ؟ كەۋدەدەن شىقپاعان جان وتىرا بەرەدى دە.
قارتقوجا شەشەسىن ۋاتادى.
— كوپپەن كورگەن ۇلى توي، قايتەر دەيسىڭ؟ جالعىز ءبىز ەمەس، ءبىر ۇيدەگى جالعىز قۇسايىن دا بارعالى وتىر عوي. جۇرتپەن قاتار جان ساقتارمىز...
— تۋعالى ءتۇز كورمەگەن سورلى... كىم بىلەدى... اۋىرىپ-سىرقاعانداي كۇن بولا ما؟
— اجە-اۋ! كىسى ۇيدەن شىقپاعانعا قورقا بەرەدى عوي دەيمىن. مەندەي قازاقتىڭ بالاسى جەردىڭ تۇبىنە بارىپ، وقۋ وقىپ كەلىپ ءجۇر. مەندەي جىگىتتەر جىلدا قالاعا، بوراقودقا بارىپ، پايدا تاۋىپ كەلىپ ءجۇر عوي، دانەمەسى كەتكەن جوق... قايتا، ىسىلىپ، جەتىلىپ كەلەدى.
— جوقشىلىق نە قىلعىزبايدى دەيسىڭ، قاراعىم! ايتپەسە ەلدى ساعىنبايدى دەيسىڭ بە؟ سورلىلاردىڭ اجەسى نەعىپ شىداپ وتىرادى دەسەيشى.
بۇل ءسوزدى ايتۋعا سەبەپ بولعان: «جىگىتتەردى 15 كۇننەن قالدىرماي جۇرگىزەدى» دەگەن لاقاپ ەدى. انىعىن بىلۋگە تۇڭعىشباي بولىس اۋىلىنا كەتىپ ەدى.
كەشىكتى. كىسى-مىسى كورىنەر مە ەكەن دەپ، قارتقوجا توبەگە شىقتى. كورىنبەيدى. قۇدىق باسىندا جىلقى سۋ ءىشىپ جاتىر. جەلتەڭ قارا مال تىراعايلاپ جايىلىپ جاتىر. وتى قانعان بودەس تايلار ءبىرىن-بىرى قۋالاپ، شاپقىلاسىپ، سەكىرىسىپ، تىستەلەسىپ ءجۇر. كەنجە تورى قۇلىنى قۇيرىعىن تىگىپ الىپ، ەنەسىن اينالا زىرقىراپ شابادى. ەنەسى قاسىندا، تاماعى توق، ويناماي ءقايتسىن! ويىندا تۇك جوق! مەنەن دە تورى قۇلىن ىرىستى-اۋ! قاراشى، بۇلتالاڭداپ، اسىر سالىپ جۇرگەنىن... قانداي جاقسى! ءبىر كۇندە وسىلاردى كورۋگە دە زار بولارمىز-اۋ! دەپ ويلاپ تۇر قارتقوجا. جىلقى ورىسكە جونەلدى. اۋىلدىڭ ار جاعىنداعى سيىر اۋىلعا قاراي بەتتەدى. قارتقوجا وزەكتە جاتقان بۇزاۋلارىن ايداپ ۇيگە كەلدى.
قاس قارايدى. قوي قوتانعا كەلدى. اربانى توڭىرەكتەپ، سۇيكەنىپ سيىرلار تۇر. ءۇي باسى ەسىك الدىنا وت جاعىپ، كەشكى سيىردىڭ ءسۇتىن ءپىسىرىپ جاتىر. قارتقوجا ۇيگە سۇيەنىپ، اشامايدى شىنتاقتاپ، اۋىلعا قاراپ وتىر. وعان اۋىل ءبىر ءتۇرلى جىلى، ءبىر ءتۇرلى قىزىقتى، ەتتەن ەت باۋىر بولىپ كورىندى. قوڭىرسىعان ءسۇت، قاڭسىعان قازان، قايناتقان قايماق ءيىسى دە ءتاتتى. كۇلىمسى شۋاش ءيىسى شىققان قويلار دا بىرگە تۋعانداي، ءتۇتىننىڭ ءيىسى كۇندەگىدەن جاعىمدى ءتارىزدى، الا بۇزاۋىن قۋالاپ، قۇيرىعىنان الام دەپ، دومالاپ جاتقان كەنجەتايى دا ءبىر ءتۇرلى جاراستىقتى. كىشى وتاۋدىڭ جىندى قاشارى ساتىرلاتىپ، ۇيگە سوقتىعا جونەلگەنى دە ۇناپ تۇر، قوتان شەتىندەگى ەكى بويداقتىڭ شەگىنىپ، شەگىنىپ ءدۇرس-دۇرس سۇزىسكەنى دە قىزىق! شىركىندەردىڭ باسى قالاي مىقتى! سوعىسقا جىبەرەر مە ەدى؟ «مىقتى باسىڭدى سوندا كورەر ەك» دەپ جىمىڭدايدى ىشىنەن. وسىنداي قايعىباس قيالمەن قارتقوجا دا جالعىز ءوزى كەپ وتىردى. ۇيگە كىرۋدى ۇمىتىپ كەتتى. ەگەر كەنجەتاي كەلىپ: «ءجۇر، اعاتاي، ءسۇت ءىش!» دەپ شاقىرماسا، قارتقوجا الدە قاي ۋاقىتتا ورنىنان تۇرارىن قۇداي ءبىلسىن.
كوتەرىلىس
اي قاراڭعى. بۇلت. جەلتەن قولدى كۇپىنىڭ ىشىنە الىپ، بۇيىعىپ كۇزەتشىلەر ءتاتتى ۇيىقتايتىن جاقسى ءتۇن. قارتقوجا دا ەسكى كۇپىسىن ايقارا جامىلىپ، باسىن تۇيىقتاپ قورىلداپ جاتىر ەدى، تاپ قۇلاق استىنان:
— قارتقوجا بار ما؟ شىق بەرى!— دەگەن تۇنگى ايقاي، سويىلمەن سالىپ جىبەرگەندەي، سارت ەتە ءتۇستى. قارتقوجا قالاي تۇرعانىن دا بىلمەدى:
— ۋا، مەن مۇندا!— دەپ اتىپ-اق شىقتى.
— دەرەۋ كيىن! مىنە، جىلقى كەلىپ قالدى! قولىڭا تۇسكەن اتتى ءمىن دە ءجۇر! سويىل تاۋىپ ال!
— نەمەنە، جانىم؟ قايدا بارامىز؟
— سوڭ بىلەرسىڭ!— دەدى دە، ەكىنشى ءبىر ۇيگە تۇرا جونەلدى. قارتقوجا اڭ-تاڭ. ەسى شىعىپ كەتتى. نە ەكەنىن بىلگەن جوق. ءبىراق جىگىت تانىس — يماقان. ول وتىرىك شوشىتپايدى. جان ۇشىرىپ كيىنە باستادى.
— جاساعان-اي! تاعى نە بوپ قالدى؟!— دەپ اجەسى تۇرا باستادى.
— تەتەلەس، و كىم؟— دەدى جەڭگەسى.
— يماقان، ءجونىن ايتقان جوق. ءبىر كەپ بولعان عوي،— دەپ كۇشەنىپ ءماسىسىن كيىپ جاتىر. لەزدە اۋىل ايعاي-ۇيعاي بولدى. دۇسىرلەپ، شۇرقىراسىپ جىلقى دا كەلىپ قالدى. «جۇگىر! ءمىن! جۇگەن، جۇگەن!» دەگەن داۋىس ەستىلدى. اسىعىپ-ۇسىگىپ، جۇگەنىن الا قارتقوجا دا جۇگىردى. اۋىل ارتى — جىلقى، ءىشى — كىسى. ساتىر-سۇتىر. ات قۋعان باسىپ كەتە جازدادى. قىلاڭ مىنگەن ءبىر جىگىت ولەر-تىرىلەرىنە قاراماي باستىرىپ ءجۇر، جىلقى قۇتقارمايدى. كورىنگەنگە «جۇگەن، جۇگەن!» دەپ ايعايلايدى. ءۇش-تورت جىگىت: «اي-وي» دەپ داۋىستاپ، جىلقىنى تاس قىلىپ شاشاۋ شىعارماي يىرمەلەپ ءجۇر. قىلاندى جىگىت ءبىر باران مالدى قۇرىقتاپ: «اكەل جۇگەن!» دەگەندە، قارتقوجا تۇرا ۇمتىلدى. ازىراق باس اساۋلىعى بار ەكەن، ارەڭ دەگەندە جۇگەندەپ الىپ، شاۋجايدان ۇستاپ، جەتەكتەي جونەدى. ۇيىرسەك جانۋار جىلقىعا قاراپ كىسىنەپ جۇلقىنىپ بولمادى. شاۋجايعا قاعا-قاعا ارپالىسىپ الىپ كەلەدى.
— اجە! ەر-توقىمدى اكەل!
— اكەلەيىن. ساقتاي گور! نەمەنە ەكەن، جاساعان! ءبىلدىڭ بە؟
— بىلگەم جوق... بەرى اكەل! باسىن ۇستاماساڭ تۇرمايتىن مال كورىنەدى...
— قۇر، شىراعىم! تاك، جانۋار! — دەپ، اجەسى باسىن ۇستادى. جامان جەلقومدى قارتقوجا وتىرتتى. دوبالداي ءبىر جانۋار. جۋىق ماڭدا ايىلى جەتسىنشى. مىقشىنداپ، تارتا-تارتا ارتقى ايىلدى ورتان بەلدەن ءۇزدى.
— وي، بارەكەلدى-اي! ەندى قايتتىك؟ ايىل جوق پا ەدى، اجە؟
— قايدان بوسىن، اعاتايىڭ اتقا ءمىنىپ كەتتى. ءبىر ايىلمەن جىعىلىپ قالاسىڭ عوي... كەرەگەنىڭ تاڭعىشىن بەرمەسەم.
— اكەل، تاڭعىش تا بولسا، قاراڭعىدا دومالاپ قالارمىز.
الا قۇردىڭ ءبىر شەتىن كۇرمەپ، ىلمەك قىلىپ، شاندىرلاپ تۇرىپ تارتتى. جاۋىرىنىڭ كۇجىرەيتىپ، بەلدى مىقتاپ تۇرىپ بۋدى؛ شىدەرباي ءۇيىنىڭ ارباسىنىڭ استىنان قويشىنىڭ سويىلشاسىن تاۋىپ اكەلىپ، قيراتاتىن كىسىشە اتىنا ءمىنىپ ودىراڭداتىپ جونەلدى.
— اقىرىن، جانىم، جىعىپ كەتپەسىن، — دەپ اجەسى قالا بەردى. ويتكەنى اپەرباقان مال ەكەن، جەروشاقتان قارعىپ كەتكەندە، قارتقوجا قوپاڭ ەتىپ، ءتۇسىپ قالا جازداپ ەدى.
قارتقوجا اۋىلدىڭ سىرتىنا بارعاندا: «ال، تارتىڭدار!» دەگەن ايعاي شىقتى. ءيىرىلىپ تۇرعان 5—6 جىگىت الدىن سوزا جونەلدى. ولاردان كەيىن شۇبىرىپ، تاعى ۇشەۋ-تورتەۋ كەتتى. قوقىراڭداتىپ، توتەسىنەن قارتقوجا دا قوسىلدى.
ءبارى قارۋلى، كوبىنىڭ قولىندا سويىل، نە شوقپار، كەيبىرىندە باقان-اۋ دەيمىن، كەلدەك، بىرەۋلەرى تىماعىنىڭ ەكى قۇلاعىن ىشىنە جىمىرىپ، باۋىن بايلاپ الىپتى؛ بىرەۋلەر باسىن ورامالمەن تارتىپ قويىپتى، كەيبىر جىگىت كۇرەسەتىن كىسىشە جەڭىن بەلىنە بايلاپ، وڭ قولىن سىبانىپ الىپتى، ءبارىنىڭ دە ءپىشىنى قۇنتيىڭقى، تاقىمدارى قىسىڭقى، جاڭا جونەلگەن جاۋدى تۇسىرەتىن كىسىشە ءبارى دە قۇتىڭ-قۇتىڭ ەتەدى. «تىماعىمنىڭ قۇلاعىن مەن دە جىمىرسام، قايتەر ەكەن» دەپ، جاڭا ويلانا بەرگەندە، باسى بوي بەرمەي قارتقوجانى اتى الا جونەلدى. تاقىمىنا قىستىرعان «ءبىر سالار» شوقپارى، تاقىممەن ويناعان ەسىك پەن توردەي بوز اتى، باسىندا جاس بالانىڭ ۇكى تاققان جەكەي تىماعى بار، موينى سورايعان ءبىر جىگىت قارتقوجانىڭ قاسىنان سىدىرتىپ وتە شىقتى. سونىڭ دۇبىرىمەن قارتقوجانىڭ اتى دەلەبەسى قوزىپ كەتكەن ەكەن. «داۋدە بولسا، بالۋان ورازالى عوي» دەپ ويلادى ىشىنەن. استىنداعىسى تويىپ تۇرعان ات ەكەن. جارتى شاقىرىم شىققانشا جوندىگىپ كوسىلە الماي، قۇيرىعىن كوتەرىپ، شىرقىلداتا بەردى. اككى نەمە ءىشىن تازالاپ الىپ، جەرگە جاقىنداعان ىسپەتتى ۇزارىپ، جايتاڭداپ سالا بەردى. جەلىسى ەتەكتى جەلپ ەتكىزبەيدى، جەلدەي ەسەدى. تۋعالى مۇنداي ات ءمىنىپ كورمەگەن قارتقوجا «مۇنداي دا ات بولادى ەكەن-اۋ!» دەپ ءسۇيسىنىپ كەلەدى. جەلگەن سايىن، جانى كىرەدى. تۇنگى جورتۋىل، اتتىڭ ەكپىنى، قاسىنداعى الەكەدەي جالانعان قارۋلى كەپ جولداس قارتقوجانى جەلىكتىردى، قىزدىردى. قايدا بارا جاتقانى دا ەسىنەن شىعىپ كەتتى.
ۇزەڭگى قاعىسقان ءبىر جىگىتپەن جەلىس سالىستىرعىسى كەلدى. جامان وكشەنى قاداپ، شاۋجايعا قاعىپ جىبەردى. اناۋ دا قارتقوجانىڭ دامەسىن سەزە قويدى، بىلەم، تىزگىنىن قىمتاپ، و دا قامشىنى ءبىر باستى. ونىكى تەكىرەكتەپ شاۋىپ كەتتى. «ءبىزدىڭ ات قالاي ەكەن!» دەگەن نەمەشە، وزا بەرگەندە، تىماعىنىڭ ارتقى قۇلاعى سەلپەڭ ەتىپ، قارتقوجا ارتىنا ءبىر قاراپ قالدى. سىرتىلداتقان بويىمەن يتتەرىن ءبۇيى تيگەندەي شۋلاتىپ، ءبىر اۋىلدىڭ سىرتىنان وتە شىقتى. بىر-ەكەۋى اۋىلعا شاۋىپ كەتتى. بۇل اۋىلدىڭ جىگىتتەرى جونەلگەنىن بىلگەلى كەتتى مە، قاڭسىپ بارا جاتقان سوڭ ناسىباي ىزدەپ كەتتى مە، ايتپەسە اۋىل كورسە شىداي المايتىن بىرەۋلەر بولىپ، قارا تارتىپ كەتتى مە، نەگە كەتكەنىن قارتقوجا سۇراعان جوق. توپتى جىگىتتىڭ ءبىر شەتىندە ايداي بەردى. وسى سارتىلمەن بيەنىڭ بىرەر ساۋىمىنداي مەزگىل وتكەن شىعار، قارسى الدىنان ءبىر توپ جىگىت كەزدەسە كەتتى:
— ۋا، نەمەنە؟
— قايتىڭدار، قايتىڭدار!
— نەمەنە؟
— كەتىپ قالىپتى.
— قاشان؟ قاي مەزگىلدە؟
— قاس قارايا جونەلسە كەرەك.
— كۇزەتشىلەرىڭ قايدا؟
— كۇزەتشىسى بار بولسىن!
— اقىم ءۇيىنىڭ ەتىن اندىپ وتىرعاندا، شۋ قويىپ كەتىپ قاپتى.
— وي، قارا باسسىن!
— وي، اتاۋىڭدى جە!
— وي، اكەڭنىڭ اۋزىن...
— ەت قوي ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتەتىن،— دەپ شۋلاستى ءبارى دە.
— قۋعىنشى بار ما؟
— بەس-التى جىگىت دارمەندەر قۋىپ كەتتى. جەتە الاد دەيمىسىڭ، كەش كەتتى، تۇگە.
— قاپ! وي اتتەگەن-اي!— دەپ ساندى ءبىر سوقتى.
— ەندى قايتتىك؟
— اۋىلدا تاڭ اتقانشا وتىرا تۇرايىق — نە عىپ كەلەر ەكەن.
جىگىتتەر دابىرلاسىپ، اۋىلعا ءجۇردى. قارتقوجا بىرەۋىنەن جانسىزداپ سۇراپ ءبىلدى. كەتكەن بولىس پەن ءتىلماش ەكەن. ولار قالاعا سپەسىك تاپسىرۋعا كەتىپتى. سپەسىكتى تارتىپ الامىز دەپ جىگىتتەر ەل جيناپ، جىلقىعا شاۋىپ جۇرگەندە، بولىستار ءجۇرىپ كەتە بەرگەن.
جاساق
سارشا بەسىندە ەكى سالت اتتى cap جەلىپ الاباستىڭ قويناۋىنا كىردى. ءبىرىنىڭ استىندا سەمىزدەن قاتقان قارا اتى بار، بىرىنىكى تورى بايتال. جۇرىستەرى سۋماڭ، پىشەندەرى قۋجاڭ، بايتالدىسى ءوزىمىزدىڭ قارتقوجا، اناسى — يماقان.
— بيىكتىڭ باسىنداعى سوناۋ كورىنگەن كىسى مە؟ تاس پا؟ — دەدى قارتقوجا.
— ءبىزدىڭ قاراۋىلشى عوي،— دەدى يماقان.
— و كىمدى قاراۋىلداپ تۇر؟
— «ءبورى جوق دەمە، بورىك استىندا» دەگەن ەمەس پە؟
— جاۋ تال تۇستە كەلە مە؟
— «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەپتى عوي بۇرىنعىلار.
— وسىمەن ءجۇرىپ، جان قالسا جارايدى عوي ايتەۋىر،— دەدى ازدان سوڭ قارتقوجا.
— قالماعاندا، ازەر بولسا، الار ايتەۋىر الاتىن بولسا، ءبىر كۇندە بولسا، داۋرەن ءسۇرىپ قالۋ-داعى جۇرتتىكى. كوپ نە بولسا، سونى كورەرمىز.
سونى ايتىسىپ كەلە جاتقاندا، شولەيت جاق كەزەڭنەن سولاڭ ەتىپ، ءتورت اتتى كىسى شىعا كەلدى. بىرەۋى وق بويى الدىندا، تىماعىن اجىرايتا كيىپتى. ارتقى ۇشەۋىنىڭ الدىندا — سالاقتاپ وڭگەرگەن ءۇش سەمىز قوي. الدىنداعىسى جاۋدان تۇسىرگەندەي، ودىرايىپ، تەرىسىنە سىيماي كەلە جاتقان ءتارىزدى. بۇلاردى كورگەن سوڭ ناساتتانىپ، شىرەنىپ، قامشىنى ءبىر باسىپ قالدى.
— بۇلار كىم؟— دەپ سۇرادى قارتقوجا.
— بۇ ءبىزدىڭ جەمەڭگەرلەر عوي! وكىرتكەن ەكەن سورلىلارىڭ! — دەپ يماقان دا ءسۇيسىنىپ، ارتى ءبىر قوزعالىپ قويدى. لەز بولماي-اق، جىگىتتەر شۇرقىراسا كەتتى.
— كىم-كىمنەن سوعىپ جىبەردىڭدەر؟
— كىمنەن ەكەنىن سۇرايسىڭ؟ باردان الات تا كىسى!
— الدە جازعان ءجۇندىباي ما؟
— انا بوز بويداق سونىكى.
— تاعى شىرىلداعان ەكەن عوي.
— ول يت جىلاتپاي مال بەرمەۋشى مە ەدى؟ قولىنان بەردى مە؟
— قولىنان بەرۋ قايدا؟ شوكەن باردى دا، قۇرىقتى تاستاپ جىبەردى.
— باجىلداپ توبەت تە ۇمتىلدى كەلىپ. «سوعىمعا ارناعانىم ەدى»... پالەن-تۇگەن ەدى دەپ قىرتادى. جىگىتتەرگە «تارتا بەر!» دەدىم. نە كەرەك، يتتە تالاي شومبالدار بار ەكەن... امان بولسا، تالايىن جاۋكەمدەرمىز ءالى...
— توبەتتىڭ قويى بەس جۇزدەن ارتىق-اۋ دەيمىن. اۋىلدىڭ ماڭى اق كيىزدەي كورىنەدى عوي،— دەدى قوي وڭگەرگەننىڭ بىرەۋى.
— جاباعىلى قويىنىڭ ءوزى بەستەن اسادى دەسەتىن،— دەدى يماقان.
— باسە، بىقىپ جاتقان بىردەڭە!
— مال وسىنداي يتكە بىتەدى. نە ىشپەيدى، نە جەمەيدى. بالا جوق، تۋىسقانعا قارايلاسۋ تاعى جوق. ناعىز الاتىن مال وسىلاردىكى عوي،— دەدى العاشقى جىگىت.
— جورتۋىلعا كىسى اتتاندىرعانداعى بايجان باتىردىڭ باتاسى نەمەنە ەدى؟— دەپ سۇرادى يماقان.
— «ا قۇداي! قاس پەن كوزدىڭ اراسىنان بەزە گور!
قايداعى وڭبايتىن، ءتىل المايتىن،
كەر كەتكەن قاس سورلىنىڭ بالاسىنان بەزە گور!
تەكەمەتىن تۇيىقتاعاننان بەزە گور!
مايعا تويىپ، تۇشىركەنىپ ۇيىقتاعاننان بەزە گور!
بەيىلى قاشقاننان بەزە گور!
مەيماناسى تاسقاننان بەزە گور!
مالىنان زەكەت بەرمەگەن،
وتىز كۇن ورازا تۇتپاعان،
بەس ۋاقىت نامازىن كۇتپەگەن،
كورىپ-قاسار، جەتىم-جەسىرىڭ!
كوزىنە ىلمەگەن قايداعى نادان،
ءشىرىپ جاتقان ىشپەي-جەمەي
مال جيعان، كورگەن كۇنى كەدەيدەن،
جامان ناس بايلاردان بەزە گور!»
دەيدى ەكەن جارىقتىق. سول ايتقانى ناعىز وسى يتتەر عوي!— دەدى ماناعى وق بويى كەلە جاتقان جىگىت.
— وي، سوزىڭە بولايىن!— دەسىپ، ءجۇندىبايدى ورنىنان تۇرعىسىز قىلدى جىگىتتەر. ءبىر ۋاقىتتا قارتقوجاعا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ:
— ە، مىنانى قايدا اپاراسىڭ؟— دەدى.
— مۇسىلمان قاۋىمىنا ەنگىزگەلى اكەلەمىن،— دەدى يماقان.
— العاشقى شىققانىڭ وسى ما ەدى؟
— وسى ەدى،— دەدى قارتقوجا.
— ەندەشە، كوسىكبايعا باقىر بايلاندى دەسەيشى!
— نە بولسا دا بارا كورەدى عوي،— دەدى يماقان. قارتقوجا نە ەكەنىن ۇقپادى. اۋزىن اشىپ، ءارقايسىسىنا جالتاقتاپ ءبىر قاراي بەرەدى.
— سەن يت الگى جىلقىشىنىڭ قارا باقىرىن بايلاپ، باۋلىعىن جازىم قىلىپ جۇرمە.
— ونى نە قىلايىن؟ باۋلىعى بەكىمەگەن بالا عوي، وزىمىزدەي باقىر دا وسىعان ءداۋالناي بولار دەيمىن! — دەسىپ، بوزبالالار قارتقوجانى قاڭقۋ قىلىپ كەلەدى.
سول قالجىڭمەن كەلە جاتىپ، الاباستىڭ ءبىر اسۋىنا شىعىپ كەلگەنىن قارتقوجا بايقاماي دا قالدى. قاراپ جىبەرگەندە كوزىنە مىنالار كورىندى:
قارسى الدى، جان-جاعى شىر اينالا تاۋ. ورتاسى الاقاننىڭ اياسىنداي جازىڭقاي تىعىرىق. سىرتقا شىعاتىن ءبىر اۋىزدان بۇلار كەلىپتى. وڭ جاقتا تاۋدى جۇلگەلەپ اققان تەرەڭ بۇلاق. بۇلاق بويلاعان تىربىق قىزىل شىلىك. سول جاعى شالعىندى ارنا. ارنا تولعان جايراعان جۇرت، جايىلعان ات. انە جەردە، مىنە جەردە بۇرقىراعان ءتۇتىن. تۇگىن باسىندا ەڭكەيىپ وت جاققان، قىزارتىپ ەت كوتەرگەن، قوڭىرسىتىپ باس-سيراق ۇيتكەن كىسىلەر كورىندى. انە ءبىر جەردە تۇتىننەن اۋلاق شىعىپ، ءبىر توپ كىسى ەكى جار وتىرىپ، كۇرەس سالىپ جاتىر. كوتەرمەلەگەن ايقاي-ۇيقاي داۋىستارى ەستىلەدى. ارعى شەتتە ءبىر وتتىڭ باسى ۇيمە-جۇيمە كىسى: تاۋ جاڭعىرىقتىرعان شاق-شۇق تەمىر داۋسى شىعادى. كەيبىرەۋ دارەت الىپ وتىر، كەيبىرەۋ بۇلاققا ات سۋارىپ ءجۇر، ەندى بىرەۋلەر جالاڭاشتانىپ، ءبيتىن قاراپ وتىر. سونا بىرەۋ تاۋدىڭ بەتىنەن قورىمنان وتىن ارقالاپ ءتۇسىپ كەلەدى. مىنە بىرەۋلەر باستارى ءتۇيىسىپ، تومەن قاراسىپ جاتىر، ويناعانى الدە دويبى، الدە قارتا. اياقتارىن بۇلعاڭداتىپ ارەڭ باسىپ، مىنە، بىر-ەكەۋى كەلەدى. ومىراۋلارى دالاداي، ءبىرىنىڭ قولىندا دومبىرا، وزىمەن-وزى بولىپ جۇرگەن انشىلەر ەكەنى انادايدان كورىنىپ تۇر.
قاراپ تۇرساڭ، تاماق مۇندا، ساۋىق مۇندا. شارۋامەن، باسقا دۇنيەمەن ءىسى جوق سەرۋەندە جاتقان سەرىلەر. مىنانى كورگەندە اۋىلدى قارتقوجا دا ۇمىتتى. جاڭا، جات دۇنيەگە كىرگەندەي، جانى جاي تاۋىپ، ەسى شىعىپ كەتتى. ورتالىق كەزدەگى ءبىر تۇتىنگە كەلىپ، يماقان ەكەۋى تۇسە قالدى. اتتارىن تالعا بايلاپ تاستاپ، قۇرىسىپ جاتقان ءبىر قارا سابانى يماقان قامشىسىمەن ءتۇرتىپ قارادى. سابانىڭ قاسىندا ءبىر قارا بۇجىر جىگىت ايىلىن تىگىپ وتىر ەكەن، يماقان وعان قارادى دا:
— مىناۋىڭدا ەشتەڭە بار ما؟— دەدى.
— قايدان بولادى؟ كەشكە شەيىن بۇرايدى.
— اي كاپىر-اي! بىرەر جۇتىم قويا سالمايسىڭ-اۋ!
— اۋىلدان كەلىپ تۇرىپ، قىمىز ىزدەگەنى نەسى؟..
— اۋىلدا قىمىز بار ما! بارىن وسىندا اكەلىپ وتىرىپ... مىناۋىڭدى بۇراپ كورشى!
— دىم جوق. شولدەسەڭ، بۇلاقتىڭ سۋى جەتەتىن كورىنەدى.
— قاپ، اۋزىڭدى! — دەپ يماقان تەرىس قارادى.
كۇرەس
ۋ دا-شۋ دويبى ويناپ جاتقان ءبىر توپ جىگىتتىڭ قاسىنا قارتقوجا تۇرا قالدى.
— قويدىڭ عوي؟ قاپىڭ جوق قوي؟ — دەدى قىسىق كوز، قۋ جاق قارا جىگىت.
— قويعاندا قايتە قوياسىڭ؟ — دەپ قوڭقاق مۇرىن، سەكپىل بەت جىگىت، تاستى بارماعىنا قىستىرىپ، قولى دىرىلدەپ وتىر ەكەن.
— قورىقپاساڭ، قويشى! — دەپ ورشەلەندى، قارا سۇر جىگىت كۇلىمدەپ.
— نىعمان، قويىپ-اق جىبەرشى! — دەدى قاسىنداعى بىرەۋگە.
— ال قىرىپ كەتسەڭ دە، قويدىم، — دەپ نىعمان تىرس ەتكىزىپ ۇزىن ۇيگە ءبىر باستى. قارا سۇر جىگىت مۇرتىن ءبىر شيراتىپ، جىمىڭ ەتتى دە، داۋىسىن سوزىپ:
— قو-وش ەندى! قويساي، مەن سەنىڭ اكەڭدى تانىتايىن!— دەپ دويبىعا ءتونىپ، قوقيلاندى.
— ويباي شىركىن! تانىتا عوي!..
— الاي بارامىن، بىلاي بارامىن...— دەپ قارا سۇر جىگىت قولىن شوشايتىپ، پلان قۇردى دا: «جە مۆدانى!» دەپ، ءبىر تاستى ساق ەتە ءتۇسىردى.
— ويباي، وڭدىرمادى! كەتتى كۇرىش بازارىنا!— دەپ شۋلاسىپ قالدى جىگىتتەر. — تۇرا تۇر!.. نە دەيدى؟— دەپ نىعمان ساسقالاقتاپ، قويعان تاسىن قايتا ۇستادى.
— قوزعاما، قايتىس جوق.
— جوق، قايتپايمىن... قايتپايمىن...— دەپ نىعمان تاستى ورنىنا قويدى.
— كوشەن، سايراندى سالسايشى!— دەدى بۇ جاقتان بىرەۋ.
— سالعاندا، مەن سالايىن!— دەپ كوشەن كۇلىپ، كوزى جۇمىلىپ كەتتى.
— مىناۋ نە قىلايىن دەپ وتىر، ءا؟— دەپ نىعمان بوگەلەيىن دەپ ەدى.
— جە، جە! قاڭقيعان يت! اتاڭنىڭ باسىنا ويلانامىسىڭ؟— دەپ گۋىلدەسىپ الدى. ەركىنە قويمادى، جەگىزدى. نىعمان تاعى ءبىر ءجۇردى. ەندى جۇرگەندە كوشەن ەكى بەرىپ، ءۇش الىپ، بيگە شىقتى. جىگىتتەر دۋ ەتە ءتۇستى. نىعماننىڭ باسىن ۋقالاپ جاتىر.
— وي، مۇرنىڭ قۇرىسىن! وي، اڭعال يت!— دەسىپ جاتىر.
— شاقشا قايدا؟ شاقشانى اكەل!— شاقشا ۇستاعان جىگىت قارا شاقشانى كوشەنگە بەردى. ناسىبايدان ايىرىلىپ، نىعمان شوڭقيدى. جىگىتتەر ولجا ناسىبايدى تالاسىپ اتىسىپ، قارىق بولدى.
— اي-اي! وزىمە ءبىر اتىم قالدىر،— دەپ وڭكەڭدەپ نىعمان ءجۇر. ناسىباي قالدىرعان با؟ قارا شاقشانىڭ قارا باسىن ۇستاپ، نىعمان قالدى. جىگىتتەر ناسىبايعا تالاسىپ جاتقاندا، قارتقوجا كۇرەس جاققا كەتتى. اي-جاي بولىپ، دويبىشىلار دا كۇرەسكە كەلدى. قارتقوجا توپقا كەلگەن كەزدە، كۇرەستىڭ قىزعان ۋاعى ەدى.
ۇزىن بويلى، ارشىن ءتوستى اقسۇر جىگىت شەكپەنىنىڭ ءبىر جەڭىن بەلىنە قىستىرىپ، جەردەن ءشوپ جۇلىپ الىپ، الاقانىن ۇيكەپ جىبەردى دە، اقپانداعى بۋراشا شابىنىپ شىعا كەلدى. كەسپەكتەي دەمبەل قارا جىگىت تالتاڭداي باسىپ قارسى باردى. ەسىك پەن توردەي كەلگەندە اڭعا شاباتىن جولبارىستاي، ەكەۋى دە ارباستى. وڭ قولدارىن سىرتقا ۇستاپ، ءبىرىن-بىرى اندىپ، شىر اينالدى. ءبىر مينۋت ءوتتى مە، جوق پا، ەكى قول سارت تا سۇرت ايقاسا كەتتى. اقسۇر جىگىت قولى جەلكەدەن تيگەن جەردەن-اق تەرىس قاراي يىرە باستادى. ايتكەنمەن قارا دا بولا قويمادى، جاعادان تيگەن قولى تىستەي قاتتى. سونشا بولمادى، اقسۇر جىگىتتىڭ اياعى ىلىنە كەتتى. كوز اشىپ جۇمعانشا اق بالتىرى كۇنگە شاعىلىسىپ، جارق ەتىپ، بۇرق ەتكىزىپ تاستاپ جىبەردى جۇرت شۋ ەتە ءتۇستى. باسى-كوزى شاڭ بولىپ، قارا جىگىت ارەڭ تۇرىپ، ىرسيىپ توبىنا باردى. جىققان جاقتان ايعايلاپ، ودىراڭداپ بىرەۋ شىقتى.
— ءاي، جىگىتتەر، وسىمەن التاۋى جىعىلدى. ەندى نىعمانىڭدى اكەل! باسقاڭمەن كۇرەسپەيدى.
انا جاق دەدەكتەتىپ، توپ الدىنا نىعمانىڭ الىپ كەلدى. نىعمان جۋىردا شەشىنبەدى.
— كىممەن كۇرەس دەپ وتىرسىڭدار؟
— شاكىمانمەن.
— شاكىمانعا قولىمدى بىلعامايمىن.
— كەسىرلەنبە، كەسىرىڭ الىپ كەتەدى.
— مەن كۇرەسسەم، دارمەننىڭ وزىمەن كۇرەسەم.
انا جاق كۇلىپ:
— مىنالاردىڭ دامەسىن كوردىڭ بە؟ — دەپ دارمەنگە قارادى. دارمەن جىميىپ كۇلدى دە:
— شاكىماندى جىقسا، كۇرەسەيىن، — دەدى. نىعمان شىقتى. قارتقوجا ماناعى دويبىدان ۇتىلعان جىگىت ەكەنىن تاني كەتتى. شۇيدەلى، بالتىرى بۋرانىڭ سانىنداي جىگىت ەكەن. مانا نارتتاي نىعمان كۇرەسكە شىعاردا قانىن ىشىنە تارتىپ، سۇپ-سۇر بولدى. ءبىراق اسىقپادى، ساسپادى، كەردەڭدەي باسىپ، مايدانعا باردى. تالايدى جىعىپ، كوڭىلى تاسقان شاكىمان داعدىلى ودىراڭعا سالىپ كورىپ ەدى، رەتى كەلمەدى. سالعان جەردەن ءبىر قولىن نىعمان ۇستاپ الىپ، بوساتپاي قويدى. نىعماننىڭ تەگەۋرىنى قاتاڭ ءتيدى بىلەم، قيمىل قىلا الماي، بويىن قاشىرا بەردى. ولاي-بىلاي سىلكىلەسىپ، قاتىسىپ بايقاستى. نىعمان ورنىقتى جاتىر. از جۇرگەن سوڭ، نىعمان ءبىر قولىن سارت ەتكىزىپ سۋىرىپ الدى دا، ىشكى بەلبەۋدەن الىپ، جامباستاتىپ، ارقالاپ سوعىپ جىبەردى. ماناعى كۇنمەن شاتىلىسقان اق بالتىر بۇ جولى سونا جاقتان بارىپ سارت ەتە ءتۇستى. نىعمان جاق: «شىعار دارمەندى!» دەپ شوقتىعى شىتىپ، كوتەرىلىپ قالدى.
شاكىمان جىعىلعان كەزدە-اق، ءوزى قىزىعىپ وتىرعان دارمەن كەربەز كيىمىن جۇلىپ تاستاپ، بەلبەۋىن شورت بايلاپ ءوزى تۇرەگەلدى.
قارتقوجا دارمەندى بۇرىن دا كورگەن. باتىر دەپ تە ايتاتىن. بولىس اۋىلىنداعى ايعاي، كىنەگەنى ورتەگەندەگى سوزدەرى قارتقوجانىڭ ەسىندە. سوندىقتان ىشىنەن دارمەننىڭ تىلەۋىن تىلەپ، دارمەندى ءوز بالۋانى ساناپ وتىردى. دارمەن كۇرەسكە شىققاندا، دىمىن قىسپاعان، جۇرەگى سەلت ەتپەگەن، بويى شىمىرلاماعان جان بولعان جوق شىعار. ءبارىنىڭ كوزى دارمەندە بولدى. ونى جىعىلسىن دەپ تىلەۋشى كوپ بولا قويعان جوق شىعار. سويتكەنمەن نىعماننىڭ كۇرەسىن كورگەن قارتقوجا «كوزى باجىرايعان كاپىر جىعىپ كەتەر مە ەكەن؟» دەگەن قاۋىپتەن دە ساۋ ەمەس ەدى. دارمەن وزگەلەردەي شابىنعان دا جوق، قولىنا دا تۇكىرگەن جوق، ارباسقان دا جوق. جايىمەن ايانداپ كەلىپ:
— سەن ءوزىڭ الۋەتتى كورىنەسىڭ عوي، اۋەلى سەن ۇستاشى!— دەپ ىرجىڭداپ، نىعمانعا كەزەك بەردى.
مۇنىسى دا قارتقوجاعا جات كورىندى. نىعمان ومىراۋلامادى، ادەپ ساقتادى.
— ءوزىڭ ۇستا، ءوزىڭ ۇستا!— دەي بەردى. بىرىنە-بىرى:
— قيمىلدا، قيمىلدا! — دەپ ەڭكەيىپ ۇستاپ ءجۇردى. نىعمان شالايىن دەپ ەدى، تارتا المادى. يىرەيىن دەپ ەدى، ارقاسىنا تۇسىرە المادى. سودان كەيىن نىعمان قيمىلداۋدى قويدى.
— ەندى بولدىڭ با؟— دەدى دارمەن.
— بولدىم،— دەدى نىعمان.
دارمەن جاۋىرىنىنان ۇستاپ، «ءاۋىپ» دەپ، وزىنە تامان تارتىپ الدى.
— اكەتتى، اكەتتى!— دەستى كوپ.
ءبىر قولىمەن ىشكى بەلبەۋدەن الىپ كوتەردى. كوتەردى دە سىلتەدى. تەرىس اينالدىرىپ جىبەردى، قىرقادان شالىپ، دوپتاي ءتۇسىردى.
جۇرت دۋ ەتىپ تۇرەگەلدى. دارمەننەن كەيىن كۇرەس بولا ما؟ جىگىتتەر دارمەننىڭ كۇرەسىن ماداقتاپ، لەك-لەگىمەن ءتۇتىن جاققا تاراي باستادى.
بايتال جوق
قارا قۇرىقتا اتتان ايىرىلارمىن دەپ ەل تاراعان سوڭ قارتقوجا بايتال جاعىنا باردى.
باتىستاعى الاباس كولەڭكەسىن ۇزارتىپ، قىرقا باستارى باتار كۇننىڭ قىزىل-سارى ساۋلەسىمەن سانداقتانا باستادى. جەروشاقتاردىڭ بۋداقتاعان ءتۇتىنى ۇلاسىپ، تاۋدىڭ ولكەسىن قاپتادى. اشىق اۋەدە اسقان ەتتىڭ، ۇيتكەن قۇيقانىڭ، قوڭىرسىعان مايدىڭ ءيىسى اڭقىدى. كەشكى سامال بويدى سەرگىتىپ، جۇرت قيمىلداۋعا، جۇگىرۋگە، اسىر سالۋعا كىرىستى. بىرەۋ الىسقان، بىرەۋلەر ناسىبايعا تالاسقان. ەندى بىرەۋلەر قاتارلاسىپ، سولدات ويىنىن ويناسقان، تاعى بىرەۋلەر قارسىلاسىپ، نايزاگەرلىككە ۇيرەنىسكەن، ءبىر قاتارى قالماق ويىنى دەسىپ، ءبىرىن-بىرى كوتەرىسكەن، ءبارى دە ارسالاڭ، ۋايىم-قايعى جوق، كوڭىلدەرى شات.
قارتقوجا ماناعى قويعان جەرىنە كەلسە، يماقاننىڭ اتى تۇر، بايتالى جوق. شەشىلمەسە كەرەك ەدى. قازىق باۋ شالىپ جانە ءبىر شورت بايلاپ ەدى. بىرەۋ مىنسە، قاسىنداعى بىلدەي اتتى مىنبەي، بايتالدى نە عىپ مىنەتىن بولدى؟ قارتقوجا الاقتاپ، ساسايىن دەدى. سوندا دا جۇرەگى ارتىق قورىقپايدى. كىسى مىنگەن شىعار دەگەن وي جەڭە بەردى. جەڭىلتەك مالعا ءوش بولۋشى ەدى. كەدەيدىڭ مالىنا كەدەي ءوش بولۋشى ەدى. داۋدە بولسا، بىرەۋ مىنگەن شىعار دەي بەردى. قازاق يت كىسى اتىن مىنۋگە دايار تۇرادى. ءوز اتىن مىنسە، قايتەر ەدى؟ سۋىتىپ، وتقا جىبەرەيىن دەپ تۇرعاندا، قيناپ تاستايدى-اۋ! — دەپ، ىشىنەن نازالانىپ، ەنتەلەي باسىپ، ات جاققا جونەلدى. كوپ ات تاۋدىڭ سالاسىندا، كەڭىرەك القاپتا جاتقان كورىنەدى. بىر-ەكى جەردە تاۋدىڭ ىعىندا، اتتارىنان ءتۇسىپ، جىلقىشىلار وتىر. جان-جاعىنا الاقتاپ، قارتقوجا كەلەدى. جولدا ءبىر وتتىڭ باسىندا باقىردان پىسىلى-شيكىلى كوتەن-ىشەكتى الىپ، ءبىر قارا جىگىت اساپ جاتىر ەكەن. مايلى ىشەكتى كورگەندە قارتقوجانىڭ اۋزىنان سۋى اقتى. سويتكەنشە بولمادى: «ءجۇندىبايدىڭ قويىن سەن باعىپ پا ەدىڭ؟» — دەپ، ءبىر جىگىت كولدەنەڭنەن كەلىپ، كوتەندى الا قاشتى. العاشقى جىگىت اۋزى تولۋلى، باجىلداپ، اۋزىن بۋعان بۇزاۋداي موڭىرەپ، قۋا ءتۇسىپ قالا بەردى. سوڭعى جىگىتتىڭ سۇعاناقتىعىنا قارتقوجا ءسۇيسىنىپ قالدى. ودان وتە بەرىپ ەدى، بىر-ەكى جىگىت وت باسىندا سورپا ۇرتتاپ وتىر. ودان اۋلاعىراق بىرەۋى ىسىلداپ ىستىق بۇعانانى سىدىرىپ جاتىر. بەس-التى جىگىت، قولدارىندا نايزا تەمىرلەرى بار: «مەنىكى مىقتى، سەنىكى ساعاقتى، انانىكى جەتەسىز...» دەپ، قارۋلارىن اڭگىمە ەتىسىپ وتىر.
جىگىتتەردىڭ ىشىندە داۋلەت ۇستا نايزا سوعىپ جاتىر ەدى. ودان ءارى ۇيمە-جۇيمە. جىگىتتەردىڭ ىشىنەن: «وسى قۇيرىقتى جالعىز جەۋىمە اپكەل قولىڭدى!» دەگەن داۋىس شىعادى. قارتقوجا مەشكەيدىڭ بايگەسى ەكەنىن ءبىلدى. «پىشاق ۇستىنەن جەپ تاۋساسىڭدار عوي» دەگەن ءبىر باقىرشىنىڭ بايبالامى شىعادى.
قارتقوجا جاساقتان ءوتىپ، بۇلاققا تاياندى. تالدىڭ تاساسىندا بىر-ەكى جىگىت سويلەسىپ تۇر ەكەن. قيىلعان قارا مۇرتتى كەربەزشە جىگىتتىڭ: «وقباستىڭ ىزاسى ءوتتى، بۇگىن ىرگەسىن كوتەرسەك تە كىرۋ كەرەك» دەگەن ءسوزىن قۇلاعى شالىپ قالدى. قارتقوجانىڭ ەسىنە شاعالا كول، شامكەش ءتۇستى. كەمپىرى ەسىكتى قۇلىپتاپ، كىلتىن جامباسىنا جاستاپ جاتقان بىرەۋ عوي دەپ ويلادى. «دۇنيەدە قىزى، كەلىنشەگى بار ءۇيدىڭ قاباعان ءيتى مەن قاقباس كەمپىرى بولعاننان كەسەل جوق» دەگەن ءجۇنىستىڭ ءبىر ءسوزىن قارتقوجا تاعى ەسىنە ءتۇسىردى.
ودان دا ءارى ءجۇردى، ات سۋارىپ تۇرعان ءبىر جىگىتتەن:
— تورى بايتال مىنگەن كىسى كوردىڭىز بە؟— دەپ سۇرادى. — قۇيرىعىن ەكى كەرتكەن دومالاق توبىلعى تورى بايتال بولسا، انە بىرەۋ جىلقىعا ءمىنىپ بارادى،— دەدى الگى ادام.
— ە، تاپ سول!— دەپ قارتقوجا قۋانىپ قالدى.
— ياپىرا-اي، بايقاپ قالعانىڭىز مۇنداي جاقسى بولار ما؟ اۋىلعا تارتىپ كەتتى مە دەپ، ساسىپ كەلە جاتىر ەدىم.
— ە، مال باقساڭ، سەن دە بايقارسىڭ،— دەدى جىگىت.
— مىنانىڭ قاي جەرىنەن وتەدى ەكەن؟— دەپ سۇرادى قارتقوجا بۇلاقتى نۇسقاپ.
— قايدا باراسىڭ؟
— بايتالىما.
— بايتالىڭدى قايدا اكەتەدى دەيسىڭ. ءوزى دە كەلەدى. اتىن اكەلۋگە بارعان بىرەۋ شىعار.
— ەندەشە، توسام عوي.
— ءوزىڭ قاي اۋىلدىكى ەدىڭ؟
— شىدەرباي اۋىلىنىكى بولامىز.
— مۇندا قاشان كەلىپ ەڭ؟
— بۇگىن كەلىپ ەم.
— بايتالدان ايىرىلاتىن ءجونىڭ بار ەكەن عوي. بايتالمەن جۇرگەنىڭ قالاي؟
— بارىن مىنەدى دە.
— ەي، بالا-اي! وسى كۇندە بارىن مىنەمىن دەپ وتىرا ما ەكەن كىسى. بايدان مىنسەڭ بولماي ما؟
— باي بەرە مە؟
— بەرمەسە، مىناۋ استىمىزداعى ماڭدايعا بىتكەن ات دەپ تۇرمىسىڭ؟ وسى كۇندە بايدىڭ مالىنا سۇراۋ بار ما؟
— سۇراۋسىز كىسىنىڭ مالىن ءمىنۋ وبال ەمەس پە؟
— وبالدان قورىقساڭ مۇندا نەگە كەلدىڭ؟ جاساقتا نە جۇمىسىڭ بار ەدى؟
— ايتەۋىر جۇرت كەلىپ جاتقان سوڭ، جانىمىزدان قورىقتىق.
— ەندەشە، وبال دەگەندى ايتپا. بايلارعا وبال بار ما؟ ءبارى بالاسىنىڭ جاسىن جاسىرىپ، وڭكەي كەدەيدى بەرىپ وتىر.
— ونىڭىز راس، مەنى دە جاسىم ىلىنبەسە دە، باي بالاسىنىڭ ورنىنا جازىپ قويىپتى.
— ەندى اتاڭنىڭ باسى بار ما؟ بايدىڭ ءبىر شونجارىن ءمىنىپ الماي. جاقسى ات جاننىڭ سەرىگى ەمەس پە؟ كىم بىلەدى، زامان ءبىر قيلى بولىپ كەتسە، جاندى كىسى اتپەن ساقتايدى. بالالىقتى قويىپ، ات تاۋىپ ءمىن...— دەپ، الگى جىگىت ءبىر تالاي ونەگە ايتتى.
بۇرىن جابىلانىپ، وبالدان قورقىپ جۇرگەن قارتقوجاعا مىنا ءسوز قۋات بەرگەندەي بولىپ، كوتەرىلىپ قالدى. ءسويتىپ تۇرعاندا قارتقوجانىڭ بايتالى دا كەلدى. انا جىگىت كەتە باردى.
— استىڭىزداعى بايتال مەنىكى ەدى، ىستىق بولىپ قالدى ما ەكەن؟ سۋارىپ وتقا جىبەرەيىن دەپ تۇر ەدىم.
— ىستىق بولىپ قايدا باردى دەيسىڭ؟ انە جەردە تۇرعان اتىمدى اكەلە جاتىرمىن. ال، سەنىكى بولسا،— دەپ جامان تىماق، شوقشا ساقال جىگىت اتتان ءتۇستى.
ءوز بايتالىن ءوزى ولجا قىلىپ، قارتقوجا اتىن سۋارىپ، بۇلاق باسىندا قالا بەردى.
تاماق
بايتالىن وتقا قويىپ، ەر-توقىمىن كوتەرىپ قايتا كەلسە، جۇرت اپا-ساپا ەتكە قولدى قويىپ جاتىر ەكەن. يماقان ارتىنا ءبىر قاراعاندا، قارتقوجانى كورىپ:
— قايدا ءجۇرسىڭ؟ كيلىك مىنا جەردەن!— دەپ، تاعى قاعىلا بەردى. قارتقوجا ءبىر تىزەلەپ، قىرىنداپ تاباققا كىردى. ءبارى دە قاۋجاڭداپ، پىشاعى جوعى يتشە جۇلقىلاپ جەپ جاتىر. تاباققا تۇسەر-تۇسپەستەن اناۋ دا، مىناۋ دا قاقشىپ اكەتەدى. قارتقوجا ورنىنان بىر-ەكى رەت ۇمتىلىپ ەدى، قولىنا ەش نارسە تۇسىرە المادى. ۇرىمتال جەردەگى وزبىرلار جۇلىپ اكەتتى. ايتەۋىر يماقاننىڭ قولىنداعى سۇبەدەن قارماۋلىراق تورت-بەس الىپ جىبەردى. كۇنى بويى قىمىز ءىشىپ، الىسىپ-جۇلىسىپ، شابىتتانىپ وتىرعان جىگىتتەر سورتاڭنان كەلگەن سيىرداي وپتىعىپ، قىرىپ بارادى.
ەرنى جۇقالاۋ ءبىر سۇقىم جىگىت جامباستى تۇتامداپ، مايىن بارماعىمەن بۇركىتشە باسىپ ۇستاپ الىپتى. تاباققا جۇقالاپ كەسەدى دە، ءوز اۋزىنا كەلگەندە، تۇيەگە اساتاتىن جەمدەي-اق تۇيىرتپەكتەپ تاستاپ جىبەرەدى. اۋزىنا تۇك جۇقپايدى. سوعان قارايمىن دەپ قارتقوجا بىر-ەكى الاتىن سىباعاسىنان قۇر قالدى. ەندى بىرەۋ اسىقتى جىلىكتىڭ ويىمدى ەتىن شەڭگەلدەپ، شولاق پىشاعىمەن مىجىعىرلاپ، ءجوندى كەسپەي، ءوز اۋزىن تاۋىپ جاتىر. يماقان شىداي المادى:
— ءومىرزاق، كەسسەي، ءوز اۋزىڭا سالا بەرمەي!— دەدى.
— كەسىلەدى عوي، كەسىلەدى عوي،— دەپ اقجارقىن كىسىمسىپ، كۇلىمسىرەپ يماقانعا تامان ءبىر كەسىپ تاستادى دا، ءوز اۋزىنا تاعى ءبىر نىعىتىپ قالدى.
ارى-بەرىدەن سوڭ جۇرت قاربىتايىن دەدى بىلەم: «سەندەر شىداتپادىڭدار عوي، ال جەڭدەرشى! جىلقى سويسا دا شاق كەلمەس» دەپ بىرىنە-بىرى اقىل ايتقان بولىپ، بەيىلى كەڭىپ كەسەيىن دەدى. ماناعىداي ەمەس، تاباققا تۋراعان ەت تە تۇسەيىن دەدى. كەيبىر قوماعايلار قاپىل-قۇپىل بولىپ قالسا كەرەك. سۇيەك مۇجۋگە اينالدى. قارتقوجا دا قۇرساق بولىپ، جاۋىرىننىڭ سۇيەگىن الىپ، كەيىن شىقتى. مانادان بەرى اۋزىنا قۇم قۇيىلىپ، سويلەۋگە مۇرشاسى كەلمەي جاتقان جۇرت تاماققا تويعان سوڭ جايراڭداپ، قالجىڭعا كىرىستى. سورپا بەرگەن باقىرشىعا جامباستى جايلاعان جىگىت:
— ۋاي اتشىعا ەت قويىلدى ما؟ — دەۋى سول-اق ەكەن، جۇرت دۋ كۇلدى.
— اتشىسىن تاماعى تويعان سوڭ ويلايدى ەكەن... وي، شىركىننىڭ قامقورى-اي! ءاي، كوك اتقان! وي، قۇلقىنىڭ قۇرعىر! الگى ءبىر قويىپ جاتقان جامباس سەنىكى ەكەن عوي...— دەسىپ جاتىر.
— قويۋعا سەندەر مۇرشا كەلتىردىڭدەر مە؟
— مۇرشا كەلمەي، نەدەن سوندا باسىڭا كۇن تۋدى؟ سونشا نە اكەتىپ بارادى؟
— ءبارىڭ دە الگىدە قىرىلىپ جازداپ ەڭ، قاراشى ەندى.
— ءدال سەندەي ونجىرعاسىن سالعان كىسى جوق شىعار دەگەن سىقىلدى.
تاماقتانىپ، كوڭىل ءجاي، ءاي-جاي بولعان سوڭ، جۇرت اتتى ويلادى.
— اتتارىڭدى ۇستاپ الىڭدار! — دەگەن ايقاي شىقتى. جۇگەن ىزدەسىپ، اتقا جۇگىرىستى. جىگىتتەر اتتارىن ۇستاپ اكەپ ارقاسىن سيپاپ، جالاعىنا تۇكىرىپ، كەيبىرى نە ءۇشىن ەكەنى بەلگىسىز، قۇيرىعىن كوتەرىپ كورىپ ءجۇر. كوزى كورىپ وتىرسا دا، ءبىر جاقتان كىسىگە: «اياق-قولىڭ امان با؟ دەنىڭ ساۋ ما؟ امان-ەسەن كەلدىڭ بە؟..» دەپ، ىشتەگى نيەتتەستىگىن بىلدىرۋگە ءسوز تابا الماي، قايتا-قايتا امانداساتىن ءبىر ادەت بار عوي. اتتىڭ قۇيرىعىن كوتەرىپ كورۋ دە سونداي بوستەكى جۇمىستىڭ ءبىرى مە، كوپتەن ەسكەرمەگەن اتى باس-اياعىن تۇگەندەپ، اماندىعىن بىلگەنگە رازى بولسىن دەگەنى مە، كىم ءبىلسىن؟
اتتارىن اكەلىپ، كەيبىرەۋلەرى بايلادى. ەندى بىرەۋلەر جايۋلى تەرلىگىن ۋقالاپ، ات ەرتتەدى. بىرەۋلەر ايىلدان ايىرىلىپ، «قاپ، قاي اتاڭنىڭ اۋزىن تانا... الىپ قويدى ەكەن!» دەپ جاپپاي بوقتاسقا سالىپ ءجۇر. بىرەۋ: «تەرلىگىمدى كوردىڭ بە؟» دەپ باقىرىپ ءجۇر. قارتقوجا اتىنا كەلە جاتقان يماقانعا:
— مىنالار قايدا بارادى؟— دەدى.
— كۇزەتكە شىعاتىنى بار، اۋىلعا باراتىنى بار — اتقا مىنبەي وتىرا ما؟
— ءوزىڭ قايتەسىڭ؟
— كورپەباي اۋىلىندا مەنىڭ دە ءبىر شارۋام بار ەدى. بارىپ كەلەم بە دەپ تۇرمىن.
— مەن قايتەمىن؟
— قايتەسىڭ؟ وسىندا بول!
— مۇنداعىلار نە ىستەيدى؟
— نە ىستەسىن؟ ۇيىقتاعانى ۇيىقتايدى، وتىرعانى ولەڭ ايتىپ، ويىن-ساۋىق قۇرىپ وتىرادى.
سونى ايتىسىپ تۇرعاندا ىشىندە ماناعى قارا مۇرت جىگىت بار، ءۇش اتتى بۇلكەكتەتىپ، قامشىنى بوربايعا ءبىر باسىپ، قاستارىنان وتە شىقتى.
— بوزبالالار دا جونەلدى عوي، مەن دە اتقا قونايىن،— دەپ يماقان اتىن ەرتتەي باستادى.
قارتقوجا دا بايتالىنا كەتتى.
ءان
قارتقوجا قايتىپ كەلسە، ءبىر توپ جىگىت جينالىپ، ورتاسىندا بىرەۋ ءان شىرقاپ جاتىر ەكەن. بايتالىن اتقا تامان جاقىنداتىپ قويدى دا، سوندا باردى.
اق ساڭداق باتقان جوق. جازعى مايداي كەش. كوك سۋداي اشىق. دارمەن شىنتاقتاپ جاتىر. ونىڭ تىزەسىنە باسىن قويىپ تاعى ءبىر جىگىت جاتىر. بارىدە ءبىر ادامنىڭ بالاسىنداي، بىرىنە-بىرى سۇيەنىسكەن، ايقاسقان، قۇشاقتاسقان.
قيسايىپ جاتقان ءبىر جىگىتتىڭ الدىنا كەلىپ قارتقوجا دا قيسايدى. اناۋ موينىنان قۇشاقتادى. «كۇن قالاي راقات!» — دەدى قۇشاقتاعان جىگىت. قارتقوجا نەنى ايتقانىن ءوزى دە بىلمەدى، تەك: «قالاي جاقسى» — دەدى.
ءانشىنىڭ ەكى جاعىندا تەلمەڭدەپ ەكى كوتەرمەشى وتىر. «ولتىرە سوق! سۇمىرەيت!» دەپ قويادى. ايتىپ بولا بەرگەندە: «مىناۋ سالىڭ نە دەيدى — وراراراق!» دەپ، ەندى بىرەۋى ايقايلاپ كوتەردى. ءانشى پالەن ءدارىپتى ەمەس.
بار دەيدى قاراوتكەلدە مەيىز ساتقان.
بار ما ەكەن سول مەيىزدىڭ ءدامىن تاتقان؟
مولدالار شاريعاتقا وبال دەيدى
ءبىر ۇيدە بوي جەتكەن قىز جالعىز جاتقان، —
دەگەن سياقتى شىلدەحانادا ايتاتىن سالدامان ولەڭدەر مەن ءار ءاننىڭ باسىن شاتىپ، سوعىپ وتىر. الگىندەي ولەڭدەرى بولماسا، ءاننىڭ ىرعاعىنا دا جەتىك ەمەس، جولسىز جەردە جۇرگەن ارباداي، تەكىرەكتەتىپ، ءبىر بەتكەي، قىلىپ سوعىپ وتىر.
ۇناتىڭقىراماعان كەيبىرەۋ: «وسى رەتتى قىپ سوعا بەر!» دەيدى. شىن ايتىپ وتىر ەكەن دەپ، اناۋ ونان جامان ەكىلەنە سوعادى. اۋەلى تۇرپىلەپ الماي، مايدا ەگەۋ سالعان بار ما؟ مىناۋ ءانشى ءتۇرپى بولسا كەرەك. ويتكەنى: «شىراعىم، سەن ەندى قويساڭ قايتەدى؟» دەگەن بىر-ەكى ءسوز شىقتى. ازدان كەيىن بىرەۋ جاتىپ:
— ۋاي، سەن ءبىرجاننان بىلەتىنىڭ بولسا، ايتشى!— دەدى.
— ءبىرجاننىڭ «جايماشۋاعىن» ايتپاسام، كوپ بىلمەۋشى ەدىم، — دەدى ءانشى.
— ە، سونى ايت، ءبارىبىر، — دەستى.
ايتىپ بولا بەرگەن كەزدە:
— سەن انە ءبىر جەرىن كەلتىرە المادىڭ-اۋ! ونىڭ ءبىر كىلتيپانى بولسا كەرەك ەدى. دارمەنگە بەرشى دومبىرانى! ءوزى ايتىپ بەرسىن!— دەدى.
— سەندەردىڭ ويىڭ ماعان ايتقىزباق ەكەن. ايتپاسا كوڭىلدەرىڭ كونشىمەس،— دەپ، دارمەن باسىن كوتەرىپ، قولىنا دومبىرانى الدى. دارمەن تۇرعان سوڭ وزگەلەرى دە باسىن كوتەردى.
— باسە، ءجونى سو عوي! ادەپباي سورلىنى كۇشەندىرىپ، اۋرە قىلعانشا، ەستىرلىك ءسوزدى ەستيىك تە! — دەستى.
دارمەن دومبىرانى كۇيلەپ، كەلتىرىپ الدى دا، «جايماشۋاقتى» ايتتى. ادەپباي ءتارىزدى كورىنبەيدى، دومبىرانى دا باۋراپ، بارماعى سارتىلداپ ءاننىڭ ىرعاعىنا كەلگەندە، موينىن دا بۇلعاڭداتىپ، كومەيى بۇلكىلدەپ كەتتى. ءبىراق ونشا قاتتى ايعايلاعان جوق، باسىن تەجەگەن جۇيرىكتەي، سالماقتى داۋىسپەن سالدى. ودان كەيىن جىگىتتەر دارمەنگە تاعى دا ايت دەپ سۇرادى. ول ءوزى دە ايتقالى وتىر ەكەن، بوگەلگەن جوق. ءيمانجۇسىپتى، بۇركىتبايدىڭ «مۇستاپاسىن»، جارىلعاپ قاجىنىڭ «التىباسارىن»، تاعى بىرنەشە اندەردى تۇيدەگىمەن تاستاپ جىبەردى. مۇڭ مەن نازى ارالاس مۇستاپانىڭ زارلى ءانى، جورعاداي تايپالىپ، قۇيىنداي ەكپىندەگەن جارىلعاپتىڭ ەكىلى «التىباسارى» دارمەندى دە قىزىقتىردى، ەكىلەندىردى، سالعان سايىن ونىڭ اسقارداي اسقاق، ارقاداي بايتاق، تۇلپارداي جەلدى، الىپتاي ەركىن اششى ايعايى اسپانعا قۇلاش سەرمەدى، تاۋ دا، ساي دا، بۇلاق تا، تال دا دارمەنگە ءۇن قوستى. ساڭعىرادى، كۇڭگىرلەدى، ايعايلاعان سايىن دارمەننىڭ القىمى كەۋىپ، كۇرەلەرى بىلەۋدەي بولىپ، تەر بۇرشاقتاي دومالادى. ومىراۋدى اشىپ تاستاپ، انمەن باۋرىن جازىپ العان اقىن اربەردەن سوڭ قارا ولەڭگە باستى. دارمەندى اقىن ەمەس دەپ كىم ويلاسىن؟ كىم سىناسىن؟ اۋزىنا قۇداي نە سالسا، سونى جۇندەي توپەي بەردى.
ول قازاقتىڭ ەركىن كۇنىن، ەسكى ءداۋىرىن جوقتادى، بۇرىنعى وتكەن ەرلەردى، باتىرلاردى، بيلەردى جوقتادى ول كۇندەگى بايلىقتى، بەرەكەنى، بىرلىكتى، ەرلىكتى، سەرىلىكتى ولەڭگە قوستى. بەرى تامان كەلگەن سوڭ، قازاقتىڭ التى اۋىز بولىپ ورىسقا باعىنعانىن، ەلدىڭ ازعانىن، جاتتان كورگەن زورلىعىن، قالا سالعانىن، جەردى قاقول العانىن، قول-اياقتى كىسەندەپ، جىلدان-جىلعا ءورىستى تارىلتىپ بارا جاتقانىن سويلەدى. ءبىر جاعىنان قازاقتان شىققان جاقسىلار ەلدىڭ قامىن ويلاماي، شەنگە، شەكپەنگە ماستانىپ، ەلدى قاناپ، پارا جەپ، جاۋىزدىققا سالىنعانىنا كەكتەندى. ەندەشە قىزىق قالمادى، ونەرى بار جىگىت از ءومىرىن نەمەن جۇباتىپ وتكىزۋ كەرەك؟ سونى ايتىپ كەلگەندە، تاپقان ەرمەگى، الدانىپتى، ارمانى:
جۇيرىك ات، سۇلۋ قاتىن — ەر قايراعى،
جىگىتتىڭ بولىپ ءوستىم بوز تايلاعى.
قارا شاي، اششى ناسىباي — ەر ارپاسى،
بولماسا سول تورتەۋى «بايباي» داتى،—
دەگەن سىقىلدى ۇساق نارسەدە قالعانىن، ونى قاناعات قىلماعان جىگىت جورىقپەن قايراتىن كورسەتىپ، اتاعىن شىعارۋ كەرەكتىگىن ايتتى. ول جورتۋىلداعى جولداستارىن ماقتادى. اقمولادا ءيمانجۇسىپتى، قارقارالىدا بورانقۇلدى، ءراتايدى، توبىقتىدا تاۋكەنى، مايعارانى ماداقتادى. سولاردىڭ ىستەگەن ەرلىگىن، ەلدەگى كۇشتىلەرمەن، قازاق-ورىسپەن، قاقولمەن جاۋلاسىپ، الىسىپ، اياعىندا زاماننىڭ تارلىعىنان قورلىقتا ولگەنىن، نە جەر اۋعانىن سويلەدى. بۇ كۇندە قولدان كۇش كەتىپ، ازامات باسىنا كۇن تۋىپ، قازاقتىڭ باسى قاڭعىرىپ، نە بولارى بەلگىسىز ەكەنىن سارناپ، سارى دالانى باسىنا كوتەرىپ، كۇڭىرەندى. تىڭداۋشىلاردىڭ ساي-سۇيەگى سىرقىراپ، كوزىنە جاس الدى. دارمەن دومبىراسىن تاستاپ، سىلق ەتىپ، جانتايا كەتتى. جۇرتتىڭ ءبارى تىم-تىرىس تومەن قاراپ، جەر شۇقىپ قالىپتى. قارتقوجا نە بولعانىن بىلمەدى. اۋزىن اشىپ، قالشيىپ، كوزىنىڭ جاسى بەتىن جۋىپ وتىر، اندا-ساندا ءار جەردەن سولقىلداعان، ءىشىن تارتقان دىبىس ەستىلەدى. اتتىڭ پىسقىرعان، الىستاعى بىرەۋدىڭ كۇبىر-كۇبىر سويلەسكەنى بولماسا، جات نارسە بىلىنبەيدى. سول كەزدە قاق توبەدەن وقباقتىڭ «وق!» دەگەن داۋسى، سويىلمەن سالىپ كەتكەندەي، ءدۇرس ەتتى. قارتقوجا سەلك ەتىپ، وڭ جاعىنا جالت قاراسا، تاۋدىڭ ىعىنان قىپ-قىزىل قان بولىپ اي تۋىپ كەلەدى ەكەن.
ءباتىش
اي ساسكەلىككە كەلگەن كەزدە، بوزبالالار قىسىر اڭگىمەگە كىرىستى. بىرەۋ جىلقى باققانىن، بىرەۋ قالا شىققانىن، بىرەۋ «ءتۇن قاتقانىن»، بىرەۋ ساسقانىن، بىرەۋ ۇيالعانىن ايتىستى. اياقتاپ كەلگەندە اڭگىمەنىڭ بەتى ايەلگە تامان بۇرىلدى.
— دۇنيەدە ايەل كورىپ ءجۇرىپ، جارتىبايدىڭ توقالىنان سۇلۋ ايەلدى كورگەم جوق،— دەدى ءبىر جىگىت قولىن سەرمەپ.
— وي، ءتاڭىرى-اي! سەن دە جوقتى ماقتايدى ەكەنسىڭ. قاليدىڭ قىزىنان ايەل ءوتۋشى مە ەدى!— دەدى تاعى بىرەۋى.
— «سۇلۋ — سۇلۋ ەمەس، سۇيگەن — سۇلۋ» دەپتى عوي. اركىم ءوز سۇيگەنىن ماقتايدى دا،— دەپ قويدى جانتايىپ جاتقان ءبىر جىگىت.
— شىركىن، ايەلدىڭ سۇلۋى قۋاندىقتا بولادى عوي! ايەلدىڭ مەن ءبىر شولپانىن كوردىم! ونى دارمەن دە بىلەدى،— دەدى بىرەۋى.
— قايدان كوردىڭ؟!— دەپ دارمەن باسىن جۇلىپ الدى.
— مەن ءۇش جىل بولدى، التايعا ناعاشىما بارعامىن. قايتىپ كەلە جاتىپ ءبىر ۇيگە قوندىم. باي ءۇي ەكەن. سول ءۇيدىڭ كەلىنى «اي دەسە اۋزى بار، كۇن دەسە كوزى بار» ءبىر پەريزات ەكەن، نە كەرەك. ءبىر جامانعا قور بولىپ وتىرعان كورىنەدى. مەنىڭ ءجونىمدى، ەلىمدى بىلگەننەن كەيىن، الگى ايەل سەنى سۇرادى.
— ياپىرىم-اي! باياعى ءباتىش بولماسا يگى ەدى؟
— تاپ سول. ءبىرتالاي كەپتەرىڭ بولىپتى عوي! ماعان تۇگەل ايتا المادى. دارمەننىڭ ءوزى ايتسىن.
— ال ەندى ءوزىڭ ايت!— دەپ جىگىتتەر دارمەندى تاعالاپ قويا بەردى.
— ءوتىپ كەتكەن نارسەنىڭ كەرەگى نە؟ — دەپ دارمەن جۋىردا ايتا قويمادى. اقىرىندا جىگىتتەر قويماعان سوڭ باستادى.
— و كەزدە قۋاندىق، سۇيىندىك، نايمان، قاراكەسەكتى بىرىنە-بىرىن ساپىرىپ جۇرەتىن كۇنىمىز. ءتۇن بالاسىنا ۇيقى كورمەيمىز. و ءبىر داۋرەن-داعى!— دەپ دارمەن ءبىر كۇرسىنىپ الدى. — التايدىڭ ساڭلاقتارىن الىپ قايتۋعا جىلدا اتقا مىنەتىنبىز... ءبىر جىلى جولداسىم — راقىمبەردى قولعا ءتۇسىپ قالىپ، سونى ىزدەپ جالعىز شىقتىم. استىمدا مەيىزدەن قاتىرىپ العان اقاۋىز ات، ارتىمدا جانتورسىعىم، قورجىنىم بار. جولداعى ەلگە التايداعى ناعاشىما بارا جاتىرمىن دەيمىن، تامىزدىڭ تامىپ تۇرعان ىستىق كەزى. كۇندىز ەزىلىپ جۇرە المايمىن. ءبىر كۇنى ەسىلدەن ءارى ءوتىپ ءتۇن قاتىپ كەلە جاتتىم، «ەسەك قىرعان» تۋدى. تاڭ تاياۋ، ەلەڭ-الاڭ ساۋلە بار. سىپىلداتىپ ءبىر قىرعا شىعا كەلدىم. سوناداي جەردە، ىلديدا قاراۋىتقان بيدايىق شەتىندە بىردەمە قاراڭدايدى، قىبىرلاعانداي بولادى. بۇ نە؟ مال دەيىن دەسەم، شوقيىپ وتىرعان ءتارىزدى. قۇس دەۋگە — قوماقتىراق. جىن با؟ پەرى مە؟ سايتان با؟ قۇلا تۇزدە، ءتۇن ىشىندە جاپادان جالعىز دەنى ساۋ ادام قالاي وتىرادى دەيمىن. نە دە بولسا بارايىن، الباستى بولسا، شاشىنان سۇيرەپ، سابارمىن. ادام بولسا، ءبىر كىسىگە ءالىم قاپتال، نەسىنە قورقامىن، ءجۇردىم. تايانعان سايىن شالعىننان باسىن قىلتيتىپ، شاشى قاراۋىتىپ كورىنە باستادى. ءجۇز قادامداي قالعاندا، الگى نارسە قالقيىپ تۇرەگەلدى. كويلەگى شۇباتىلعان ءبىر ايەل. اۋزىمنان قالاي شىققانىن بىلمەيمىن:
— ادامزاتپىسىڭ؟ پەرىمىسىڭ؟— دەپ اقىرىپ قالدىم. داۋسى ولىمسىرەپ، ارەڭ شىعىپ:
— مەن ءبىر سورلى بەيباقپىن، شوشىماڭىز، — دەدى. — تاڭ راۋانداپ، توڭىرەككە ساۋلە كىرە باستادى. كۇن تامىلجىپ تۇر. بوزتورعاي شىر-شىر ەتىپ، ءشوپ اراسىنان كوتەرىلىپ، اسپانداپ ءجۇر. ءشوپتىڭ باستارى قىبىر ەتپەيدى. جاپانداعى جالعىز ايەل اتىما دا تاڭسىق كورىندى بىلەم، تايانىپ كەلگەندە، وسقىرىپ تۇرا قالدى. تۇسە قالا، اتىمدى جەتەلەي، قاسىنا كەلدىم. ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان، اي مەن كۇندەي ءبىر سۇلۋ قىز! ءتاجىم ەتكەن كەلىندەي سىزىلىپ، اتقان تاڭداي جىميىپ، قارا كوزى جاۋدىراپ كوزىمە ءتۇسىپ كەتتى. حوردىڭ قىزى ەكەن دەپ ويلادىم.
— جانىم، نەتكەن جانسىڭ؟! — دەپ قولىنان ۇستاي الدىم.
— وتىرىپ سويلەسەيىك،— دەدى.
وتىردىق. باستان كەشكەن جايىن سويلەدى. سەندەرگە قىسقاسىنان ايتايىن. ءبىر بايدىڭ قىزى ەكەن. كۇيەۋى قول ۇستاۋعا ۇرىن كەلىپ، مەيلىنشە جامان بولسا كەرەك، تۇرىنەن شوشىپ كەتىپ، «قاڭعىپ ولەيىن» دەپ شىققان بەتى ەكەن. اۋىل ءبىر كوش جەردە قالسا كەرەك. ءبيىدايىققا كەلىپ دەم الىپ وتىر ەكەن.
— وي، قىزىڭا بولايىن!
— وي، اينالىپ كەتەيىن!
— ەي، داريعا-اي دەسەيشى!— دەپ جىگىتتەر قيمىلداپ، كوتەرىلىپ، جەلپىنىپ قالدى. شاقشانى وكشەسىنە ءبىر قاعىپ، دارمەن ناسىبايدى ءبىر تاستاپ جىبەردى.
— ال، سونسوڭ؟
— قىز ايتتى: «قۇداي نە باعىما، نە سورىما كەز قىلعان شىعار. الاشتىڭ ازاماتى ەر جىگىت كورىنەسىڭ. ەتەگىڭنەن ۇستادىم»،— دەدى.
— ەندى نە دەسىن؟ ءجونى سو عوي!— دەستى بوزبالالار.
— تۇرا تۇرشى، ءسوزدى بولمەي.
— سونىمەن سەرت ەتىسىپ، اتقا قوندىق.
— شالعىندا كىشكەنە جاتپادىڭدار ما؟ — دەدى بىرەۋى.
— جانىڭ شىعىپ بارا ما؟ قويا تۇرسايشى،— دەپ، تەجەپ تاستادى بىرەۋ.
— كۇن قىزىپ، ەل تۇرعانشا بويدى الىستاتىپ الايىق دەپ ويلادىق. الدىما مىنگىزىپ الدىم. اقاۋىز اتتى سىنايتىن جەر كەلدى. اقىرىن ءجۇرىسىمىز بۇلاڭ قۇيرىق، ايتپەسە جىبەرىپ-جىبەرىپ الامىز.
كۇن قىزا ەسىل بويىنداعى يەسىز ءبىر قوراعا كەلدىك. ءباتىش شارشايىن دەدى. جانتورسىقتا سۋسىنىم بار ەدى. جۇتقىزىپ الدىم. اتتى جالاڭاشتاپ، قورانىڭ كولەڭكەسىنە بايلاپ تاستادىق تا، ەسىلگە كەلىپ، سۋعا شومىلدىق. مەنەن ۇيالىپ، كانە شەشىنسىنشى. ەركىنە قويعام جوق. شەشىندىردىم. جالاڭاش ايەلدىڭ سۇلۋىن ادام كورمەيدى ەكەن عوي! ەتى ۋىزداي اپپاق، بىلەكتەرى، ساندارى وقتاۋداي جۇپ-جۇمىر، موينى قۇيعان شامداي، اق ەتىنە قارا شاشى سالبىراپ، قوس الماسى ۇرگەن تورسىقتاي دەلديىپ تۇرعاندا، جۇتىپ قويعىڭ كەلەدى ەكەن! تال بويىندا ءبىر ءمىنى جوق، ءدال ون سەگىزدەگى كەزى ەدى. «ۇيات-اۋ ەندى، ۇيات-اۋ ەندى!» دەپ جاسىل جىبەك ءشالىسىن جامىلىپ وتىردى دا، اتىپ تۇردى، ەسىلدىڭ اق قايراڭىنداي سۋعا بارىپ شولپ ەتە ءتۇستى.
جۇزگەندە ءباتىشتى كورگەن ادام نە پەرىنىڭ قىزى، نە اققۋ دەپ بىلەر ەدى. ءوڭىم بە ءتۇسىم بە دەيمىن. ەكى كوزىمە نانبايمىن. ەندى كورگەن تۇستەي بولدى. — دارمەن اۋىر كۇرسىندى.
— سونىمەن نە بولدى اياعى؟
— ايرىلىپ قالدىم، نە كەرەك...
— قالاي ايرىلىپ قالدىڭ؟
— ءۇش كۇن مىنگەسىپ شاپقان سوڭ، اقاۋىز ات قاجىدى. ءوزىم دە جاۋىر بولدىم. ءبىر كۇنى تۇندە ات تاۋىپ الايىن دەپ، جاقىن ەلگە قاراي بۇرىلدىم. سايىن دالاعا ءباتىشتى جالعىز تاستاي المادىم.
و دا قورقا بەردى. قالىڭ جىلقىنىڭ ۇستىنە تاپ بولارمىز با؟ ءباتىشتى تۇسىرە سالا، «قۇداي بەردى عوي» دەپ جونەلدىم.
سو كەزدە ەل اراسىنىڭ بارىمتاسى بولىپ، جىلقىعا ساق بولىپ تۇرعان كەز بولسا كەرەك. نەشە كۇندەي جىلقى كورمەي كەلە جاتقان ۇيىرسەك جانۋار شاۋجايعا قاقسام دا، بولماي كىسىنەپ قالعانى. سول-اق ەكەن، دۇرسە قويا بەردى. «اتتانشى اتتاندى» سالىپ، جەر دە ايعاي، كەك تە ايعاي بولىپ كەتتى. جالت بەردىم. ءا دەگەنشە بولمادى، ءبىر بوز اتتى كەلدى دە جەتتى. سالىپ جىبەردى. شاپ بەرىپ، سويىلىن جۇلىپ الدىم. تۇرا ۇمتىلىپ ەدىم، اتىم قارلىعىپ قالعان ەكەن، ماڭايلاسپادى. الدىمدى وراي بەردى. تۇيدەگىمەن ۇشەۋ-تورتەۋى تاعى جەتتى. ءبىرىن ءبىر، ەكىسىن ەكى سىلتەپ قالدىم، مۇرتتاي ۇشتى. تايقىپ سوعا بەردى. ەندى قۇتىلدىم عوي دەپ، قارا ۇزە بەرگەندە، قارسى الدىمنان ءبىر جارلاۋىت كيلىگەر مە؟ اناۋ-مىناۋ جاردان اقاۋىز اتتاپ كەتەتىن. قامشىنى باسىپ قالىپ، ىرعىپ كەتتىم. ارعى جيەگى الىس ەكەن. ات-ماتىممەن وماقاسا جىعىلدىم. وسى بۇعانام سوندا كەتتى. نە كەرەك، مەرتىگىپ قولعا ءتۇستىم. سودان تۇتقىندا ءبىر اي جاتىپ، ارەڭ دەگەندە قاشىپ قۇتىلدىم.
— ءباتىش قايدا قالدى؟
— ءباتىشتى تاۋىپ الدى. «ەل قۇلاعى ەلۋ»، ەستىمەي تۇرا ما؟ ەلىنەن كىسى كەلىپ، كوپ ءشۇيىنشى بەرىپ الىپ كەتتى.
— سورلى-اي! ارماندا كەتكەن ەكەن!
— وي، بارەكەلدى-اي!— دەستى جىگىتتەر.
— دۇنيە دەگەن سول!..— دەپ دارمەن قاتتى كۇرسىنىپ، ناسىبايىن تاعى اتتى.
ءتۇس
جاساقتاعى العاشقى ءتۇن. دارمەننىڭ ولەڭى، اڭگىمەسى، و جەر، بۇ جەردەگى شاڭقىلداعان داۋىس، بەتى اشىق دالا، ساۋلەتتى ءتاۋ-بارى دە قارتقوجاعا جاڭا دۇنيەدەي كورىندى. كوڭىلىنە الدەنەلەر كەلىپ، كوزى ىلىنبەدى.
دارمەن سىقىلدى ەرلەرى تۇرعاندا، الاباس سىقىلدى تاۋلارى، گۇل اڭقىپ، ماساتىداي قۇلپىرعان جەرلەرى تۇرعاندا الەكەدەي جالانعان ءجاسوسپىرىم جىگىتتەرى تۇرعاندا، قازاقتى ەشبىر جاۋ الا المايتىنداي كوردى. بىرەسە ورىستىڭ زەڭبىرەگىن، پوەزىن، پاراحودىن، دىلگرام ءتىليپونىن ويلاپ، ولارعا قارسى تۇرارلىق قازاقتان قارۋ تابا الماي، قازاقتى زەڭبىرەكتىڭ ءبىر اتقانىنان قالماي جوعالاتىن، قورعانسىز، قۋراي ءتارىزدى كوردى. بىرەسە بۇل جارلىق انشەيىن قازاقتى شوشىتۋعا، تاۋبەسىن ەسىنە تۇسىرۋگە، ۇيقىسىن اشۋعا جىبەرگەن «قۇدايدىڭ سىنى» شىعار، ەل بوز قاسقاسىن ايتسا، قۇرمالدىعىن بەرسە، موينىنا بۇرشاق سالىپ ەڭىرەپ جىلاسا، «وزىنەن» تىلەسە، كوزدىڭ جاسىن يەتىندەي، جارىلقايتىنداي كورىندى. قايتسە دە وسىناۋ cap دالادا اسىر سالىپ سايرانداپ، ساي سۇيەكتى سىرقىراتىپ جاتقان جانى بىرگە جاستاردى ەرتەڭ جوعالادى دەۋگە كوڭىلى جىبەرمەدى، ولىمگە قيمادى. ولار ولمەس، ءبارى بىردەي جوعالماس، ازەر بولسا، از كۇن بەينەت تارتار. ءبىراق دۇنيە ءبىر قالىپتا تۇرماس، كوكتەن تۇسكەندەي ءبىر «كەرەمەت» بولار. نەكولايدان كۇشتى «قۇدىرەت» تە تابىلار: جازىقسىز ەلدى شۋلاتىپ، زارلاتسا، وعان دا ءبىر زاۋال بولار دەگەن جۇبانىشپەن جاتىپ، كوزى ۇيقىعا كەتتى. ۇيىقتاپ كەتسە، عاجاپ ءبىر ءتۇس كوردى.
تۇسىندە قالاعا بارعان ەكەن دەيدى. قالا دەگەن كىسىنىڭ ميى جەتپەيتىن شىم-شىتىرىق بىردەڭە. ىلعي ءبىر زاڭعار ۇيلەر، اسپانمەن تىلدەسكەن مۇنارالار، قارا قۇرتتاي قايناعان ىعى-جىعى كىسى. سولاردىڭ ىشىندە قارتقوجا دا ءجۇر. بۇرىنعى قارتقوجا ەمەس. سىمداي ورىسشا كيىم، اياقتا قۋ تابان، ءابىلدا ءتىلماش تارىزدەنىپ شاشىن قايىرىپ قويىپتى. ورىسشا ءتىلدى دە ءبىلىپتى، كوشەدە ءوتىپ بارا جاتقان ورىستارعا قالپاعىن الىپ «ءىزدىراستي» دەپ امانداسىپ ءجۇر، تانىمال كىسىدەي ولار دا قارتقوجاعا باسىن شۇلعىپ بارادى.
كوشەدە جالعىز كەتىپ بارا جاتىر ەدى، ارتىنان قازاقتىڭ كوپ بالالارى قۋىپ جەتتى. ءبارى دە وقىپ جۇرگەن شاكىرتتەر ەكەن. قارتقوجا:
— قايدا باراسىڭدار؟— دەپ سۇرادى.
— وزەنگە بارامىز. سەڭدى كورمەيسىڭ بە؟
— بارماي ەندى...— دەپ قارتقوجا دا ەرە جونەلدى. جار باسىندا كوپ كىسى تۇر ەكەن. ولاردىڭ جانىنا بالالار دا كەلىپ تۇردى:
مىنە، ەرتىس. سۋى قارا بارقىندانىپ، جاۋىرىنىن كۇجىرەيتىپ، كوك الا سەڭ ارقالاپ، ەزۋىنەن كوبىگى بۇرقىراپ، ەكپىنى ءۇي جىققانداي دولى ەرتىس. انە ءبىر سەندەر ءيىن تىرەسىپ، ۇزەڭگى قاتىسىپ كەلەدى. ونىڭ ار جاعىندا اڭداعايلاعان جەكە قارا سەندەر اتوي بەرىپ زىمىراپ بارادى، بىرىنە-بىرى مىنگەسكەندەي ۇيدەي شومبال كەسەك مۇز مايدانداعى داۋلەسكەر باتىرداي، جولداعىلاردى كەۋدەمەن سوعىپ، سونىدان جول سالادى. الىپتىڭ ايبارىنا نەعىپ شىداسىن؟ شوشالاڭداعان قاعىلەز سەندەر تۇمسىعىن جۇلدىرىپ، كۋرس-كۋرس سىنىپ باسى زەڭىپ، شىر كوبەلەك اينالادى. الىستان بۇرشاق تەڭدەگەن نوسەر كەلە جاتقانداي، ايتپەسە قامىس كەشىپ جولبارىس جۇرگەندەي، سەڭگە قاقالعان ەرتىس بۋلىعىپ، كەۋدەسى سىر-سىر ەتەدى. ەرتىستەن بويدى شىمىرىكتىرىپ قوڭىر سالقىن جەل ەسەدى. كەمەردى تاسقىن كەرنەگەن. ارالدى سۋ العان. ارالداعى ءسانى كەتكەن سوياۋ اعاشتار. «پالەندى اۋلاق قىل!» دەگەندەي، جان ساۋعالاپ، سەندەرگە باسى ءتيىپ تەڭسەلەدى. تامىرى تارماقتى، الۋەتتى اعاشتار تانا باسىن كوككە كوتەرىپ، ەلەن قىلماي تۇر. بەتىنە ءاجىم كىرگەن قولابالار «اللا» دەۋگە ءالى كەلمەي، ەكپىندى سەڭگە قۇربان بولىپ جاتىر. اعاشتىڭ تۇبىرىندە شوقايىپ، قايدا بارارىن بىلمەي ساسقالاقتاپ قويان وتىر. الدىن بولجاي الماعان سورلىنىڭ اجالىنا ايۋاندىعى سەبەپ بولدى دا.
ارعى بەتتە، قالىڭ تالدىڭ تۇبىندە جەرمەن-جەكسەن قازاقتىڭ كوڭ قورالارى كورىنەدى. «كولەمدىرەك ءبىر سەڭ سوقسا، مىجىرايىپ قالادى-اۋ. تاسقىننىڭ شارپۋى بولماسا، كوك سەڭ جەتە قويماس. قاعاجۋ تۇر عوي، قالقيىپ، امان قالار» دەپ ويلادى.
سونى ويلاپ تۇرعاندا، نوسەرلى قارا بۇلتتاي جوعارعى جاقتان تاۋداي ءبىر سەڭ شىعا كەلدى. ءوز سالماعى مەن ءجۇرىسى بىلىنبەيدى. بەتى بيىك جار جاقىنداپ قالدى. جار باسىنداعى توپ توپىرلاپ، ۇيلىعىپ، بىرىنە-بىرى جول بەرمەي شۋلاي بەردى. زەڭگىر سەڭ كەلدى دە، جاردى سوقتى. كۇرس ەتىپ، وپىرىلىپ جار دا قۇلادى. جارمەن بىرگە ەرتىسكە ەل دە قۇلادى.
قارتقوجا ەندى كەتتىم عوي دەپ جان دارمەن قارماعاندا، قولىنا اق سۇيرىكتەي تال ءىلىندى. تالدان ۇستاپ، ار جاققا شىقتى. شىقسا قۇرعاق جەر، كوك مايسا ءشوپ. ءارى تامان ءجۇرىپ ەدى، الدىنان اۋلىنىڭ بالالارى جولىقتى. ماز-مەيرام بولدى دا قالدى.
— ەل امان با؟
— امان. ءوزىڭ قايدان ءجۇرسىڭ؟
— قالادا وقۋدا ءجۇرمىن.
— تانىماي قالا جازدادىق قوي، كيىمىڭ وزگەرىپ كەتىپتى عوي. — ءبىز شىراعىم قازىنالىق وقۋعا تۇسكەنبىز.
— قالاڭ جاقىن با، كورسەتشى!
— جاقىن، جۇرىڭدەر، كورسەتەيىن!
شۋلاسىپ ەنتەلەي باسىپ كەلەدى. بەتى اشىق دالا جۇرە-جۇرە ورمانعا اينالدى. ارا-تۇرا شوق-شوق بۇتالار ازدان سوڭ بيىك-بيىك اعاش بولىپ كەتتى. اعاش قويۋلانا باستادى. جىنىس ورمان ىشىنە قارتقوجا ءبارىن باستاپ كەلدى.
ءبىر ۋاقىتتا ارتىنا قاراسا، كوپ بالالار كوز جازىپ قالىپتى. قاسىندا ءبىر ايەل قالىپتى. قاراسا — ءوزىنىڭ جەڭگەسى. قارتقوجانىڭ ءتۇپ ەتەگىنەن ۇستاپ الىپتى.
— سەن نەگە كەتەسىڭ؟ بالالار جىلاپ قالماي ما؟
— ۇيدە اجەم بار. مەن سەنەن قالمايمىن.
ءتۇن ەكەن دەيدى. ورمان قاراڭعى. ورماندا ايۋ، جولبارىس جۇرەدى دەپ ەستيتىن، قارتقوجا ۇرەيلەندى. جام اياق جولمەن كەلە جاتىر. الاقتايدى — تۇك كورىنبەيدى. قاسىنداعى جەڭگەسى دە كورىنبەيدى. تەك ەتەگىنەن بىرەۋ ۇستاپ كەلە جاتقانىن سەزەدى.
سول جاعىنان ەمىس-ەمىس ءبىر دىبىس ەستىلەدى. قۇلاعىن ءتۇرىپ كەلەدى. جۇرگەن سايىن — دىبىس انىعىراق. الدە ۇلىعان اڭ، الدە اۋپىلدەك، الدە ىڭىرانعان ادام. ايتەۋىر كەلتە-كەلتە كۇرسىنگەن دىبىس. مىنە، ءتىپتى انىق ەستىلدى. بەبەۋلەگەن، ىڭىرانعان ادام. بۇ نە؟! قاراقشى توناپ، جارالاپ كەتكەن ادام با؟ بولماسا ايۋ كەزدەسىپ، القىمىن ەزىپ كەتكەن ءبىر جان با دەپ ويلادى قارتقوجا. قايتسە دە جارالى ادام بولۋى كەرەك.
قارتقوجا «بارايىن، بىلەيىن، قولىمنان كەلسە، جاردەم بەرەيىن» دەپ ويلادى. سولاي تامان بۇرىلدى. جۇرەيىن دەپ ەدى، جەڭگەسى:
— بارماشى، تەتەلەس!— دەپ بايبالام سالىپ، كانە جىبەرسىنشى. قارتقوجا داۋىسقا قاراي بارام دەپ بۇلقىنادى. جەڭگەسى:
— بارماشى، باۋىرىم، بارماشى! ولتىرەدى عوي!.. — دەپ بەزەكتەپ، كەيىن قاراي تارتادى، جىبەرمەيدى. ەكەۋى ەرسىلى-قارسىلى تارتىسىپ تۇرعاندا، وڭ جاعىنان سىرناي-كەرنەيدىڭ سىڭعىرلاعان سۇلۋ كۇيى تالماۋلاپ قۇلاققا كەلدى. ەكەۋى دە تىڭداي قالدى. كۇي بارا-بارا كۇشەيدى. شىرىلدادى، سىڭعىرلادى، بىردەمەسى دابىلداي دۇمپىلدەدى. دارمەننىڭ اششى ايقايىڭداي ءبىر داۋىس ءبارىن جارىپ، ساڭعىرادى. توقسان قۇبىلتتى، ورماڭدى جاڭعىرتتى. ەستىمەگەن جات كۇي قارتقوجانى ءارى قورقىتتى، ءارى تاڭىرقاتتى، ەرى جانىنا جاعىمدى ءتيدى. جەڭگەسى: «ءجۇر، بارايىق!» دەدى. قارتقوجانىڭ ەسىندە ىڭىرانعان ادام بار، جۇرمەدى، تۇرىپ قالدى.
سويتكەنشە بولمادى، ورمانعا ساۋلە كىرە باستادى. كۇي داۋسى دا ءدال قاسىنا كەلگەندەي بولدى. جالت قاراسا — ۇشكولدىڭ بالالارى ەكەن. قولدارىڭدا قوشقار ءمۇيىز سارى تۇتىكتەر بار، سولداتتاي ساپ قۇرىپ، كۇي تارتىپ كەلە جاتقان سولار ەكەن. جۇزدەرى گۇل-گۇل جاينايدى. قارتقوجا ءبىر ۇلكەن توي بولعان ەكەن دەپ ويلادى.
— سەن نە عىپ تۇرسىڭ؟— دەپ ءبىر شاكىرت قارتقوجانى قولىنان تارتىپ قالعاندا، ويانىپ كەتتى.
ءىشىنارا
كۇن اسقان سايىن قارتقوجا جاساقتىڭ قالىپتى ءبىر ازاماتى بولدى. قاراۋىلدا جۇرىسەدى، كۇزەتكە بارىپ ات باعىسادى. كىم جۇمساسا دا، ءتىلىن قايىرمايدى. لەپىلدەك، ەلگەزەك-اق.
قارتقوجا جاساققا كەلگەلى ەكى جۇماعا اينالىپ بارادى. كوڭىلىندە ءبىر قاياۋ بار. جۇرت قاتارلى اتى جوق، ءوزى قاتارلى جىگىتتەر جىلبۋىر ات ءمىنىپ، كوكبار تارتىپ، جەردەن كۇمىس الىپ، جارىسىپ، اۋدارىسىپ اۋىل قىدىرىپ، سايران سالىپ جۇرگەندە، قارتقوجا تورى بايتالىمەن شابا المايدى، كوسىلىپ بويىن جازا المايدى. ويىن-ساۋىققا بەلسەنىپ كىرىسە المايدى. «ءاي، ءبىر جاقسى ات-اي!» دەپ ەمەشەسى قۇريدى. جاقسى ات بولسا، قاتاردان قالىسپاستاي كورەدى.
اتىنىڭ جوقتىعىن جولداستارى كورمەي جۇرگەن جوق. قارتقوجا قامشىلاعان سايىن، بايتالى كوتىن قيقاڭ ەتكىزىپ، قۇيرىعىن سيپاڭ ەتكىزىپ، اتقا بارا جاتقاندا كولدەنەڭنەن كوزى تۇسكەن جولداستارى:
«مىنا بايعۇسقا ءبىر ءجونى ءتۇزۋ ات تاۋىپ بەرەتىن عوي» دەگەن. «مەن تاۋىپ بەرەيىن» دەپ ەشكىم ايتا قويمايدى. ونداي كوپ ورتاسىنا ايتىلعان ءسوز كوبىنەسە جاداعاي قالادى. كەيبىرەۋلەر قارتقوجانىڭ سولاي جۇرگەنىن قىزىق تا كورەدى. اياعىن قومداپ، سۇقيىن بارا جاتقانىن كورىپ: «مىناۋ جان شىداتپاس!» دەپ ءاجۋالاپ، كۇلىسىپ الادى. ءوز اتتارى ساي بولعان سوڭ، كۇلمەي نەسى كەتىپ بارادى؟ جانى اشىر دەگەن جىگىتتەر دە كوزى كورگەندە ەسىركەگەنى، قىنجىلعانى بولماسا، دۇرمەككە كىرگەن سوڭ، اركىم ءوز قامىنا كەتەدى.
ءوز بەتىمەن ات تاۋىپ ءمىنۋ قارتقوجانىڭ قولىنان كەلمەيدى. ول جولداستارىنا سەنەدى. جولداستارىنىڭ ءتۇرى الگى. «سەن سالار دا، مەن سالار»، ءبارى دە ەنجار. «كىسىگە كۇنىڭدى سالماسىن!» دەگەن وسى دا. يماقاندار ماعان ءبىر كۇنگى ەڭبەگىن قيمايدى، ءبىر قويدىڭ تەرىسىن پايدا قىلعاندى ءتاۋىر كورەدى...» دەپ ويلايدى.
ءبىر كۇنى جەلدەپ كەتكەن اتتاردى قاراپ، قارتقوجا ءوزى دە شارشاپ، بايتالىن دا بولدىرتىپ كەلدى.
— اتتار بار ما؟
— قۇرىپ قالسىن! بايتالىمدى ءولىمشى قىلدىم...— دەدى قارتقوجا كەيىپ.
ۇيالدى بىلەم، يماقان:
— قايتسەم دە ءبىر ات تاۋىپ اكەلەيىن،— دەپ اتقا ءمىندى. بايتالىن تيتىقتاتىپ كەلگەنىمەن ءىسى جوق.
— ءتايىرى، ءوزىڭ مال قاراي بىلمەيدى ەكەنسىڭ عوي! قايدا ءجۇرىپ وسكەنسىڭ؟.. — دەپ، قارتقوجاڭنىڭ ءوزىن شەنەدى.
— نە قىل دەيسىڭدەر، وزدەرىڭ قاراساندار اۋىرىپ قالدىڭدار ما؟— دەپ كۇڭك ەتتى.
سونى ايتىسىپ تۇرعاندا، مىنا جاقتا جاڭىلداسقان، كەرىسكەن ايعاي شىقتى. جالت قاراسا، شاپىر-شۇپىر توبەلەس بولىپ جاتىر.
سويلەسىپ تۇرعان ءۇش جىگىت تۇرا جۇگىردى. قارتقوجا دا ۇمتىلدى. قىزىل شەكە توبەلەس.
— اتاڭنىڭ عانا...
— سەنىڭ اتاڭنىڭ اۋزىن مەن...
— ويباي-اي!.. ءولتىردى-اۋ!..
ايقاي دا ۇيقاي. جالاڭاش كەۋدە... قىزىل تۇمسىق. جۇدىرىق. كۇرس-كۇرس. توبەلەسۋشى كىم، اراشاشى كىم ەكەنىن ءبىلىپ بولار ەمەس. اتانىڭ اتىن، ۇراندى شاقىرىپ قىزدىرىپ جاتىر. تاياق جەگەن اراشاشىلار توبەلەسكە وزدەرى كىرىپ جاتىر. قيراتپايمىن دەپ ءبىر جان ايتساشى. «قوي-قويلايمىن» دەپ اراسىنا كىرە بەرگەندە، قولاعاشتاي جۇدىرىق قارتقوجانى قۇلاق شەكەدەن پەرىپ كەتتى. ۇشىپ تۇسكەن بوركىن الا-مالا باسىن سيپالاپ، توپتان اتىپ شىقتى. باسى جارىلدى، ءتىسى سىندى، مۇرنى بۇزىلدى، كوزى كوگەردى، قۇلاق قىرشىلدى. تاياقتى جەپ-جەپ، سۋسىنى قانعان كەزدە، شەگىنىسىپ، كىجىنىسۋگە، داۋلاسۋعا اينالدى. توبەلەستىڭ باس سەبەبى بىلاي قالىپ، توبەلەستەن تۋعان بوعاۋىزدار، اششى تىلدەر تەكسەرىلىپ جاتىر. قىزۋ باسىلعان كەزدە، استىندا قاراگەر اتى بار دارمەن كەلدى.
— بۇ نەمەنە؟
— مىنانىڭ زورلىعى ءوتتى. بۇ قورلىققا شىداپ تۇرا المايمىز، كەتەمىز.
— زورلىق قىلعان كىم؟ سەندەر ەمەس پە؟ ءبىز كەتەمىز... اركىم وزىنىكىن جۇپتەيدى.
دارمەن توبەلەستىڭ سەبەبىن تەكسەرە كەلە، ءبىر قويدىڭ تەرىسىنەن شىققان ەكەن. بايجۇماننىڭ يەمدەنىپ قويعان تەرىسىن سارى ومار الىپ كەتەدى، «ءوز قوسىمدا سويىلعان تەرىنى مەن الامىن» دەپ بايجۇمان ايتادى. «جاۋ قاشتىنىڭ» قويى سويىلسا، تەرىسىن مەن الامىن دەپ سارى ومار ايتادى. ءبىرىنىڭ دالەلى — قويدىڭ قاي قوسقا سويىلۋى، ەكىنشىنىڭ دالەلى — قويدىڭ كىمنەن الىنعاندىعى. دارمەن ەكى جاعىنان ەكى تورەشى شىعىپ ءبىتىرسىن دەپ، توبەلەستى جۋىپ-شايىپ، توپتى تارقاتتى. ءبىراق توبەلەستىڭ سالدارى جۋىردا ۇزىلمەدى. جەگەن تاياعىن، تيگەن ءتىلىن كەك قىلىپ، جىگىتتەردىڭ اراسىندا ارازدىق، اڭدىق، ەگەس ءورشي بەردى. بۇرىن ءبىر تىلەكتە، ءبىر جولدا بولماق جىگىتتەر ەندى اتا-انانىڭ ۇلىنا، رۋعا ءبولىنىسىپ، ىلىك تاۋىپ شيەلەنىسە بەردى. قۇداندا، سۇيەك تامىر-تانىس ءبىرىن-بىرى تارتىپ، ازعىرۋ، پىم-پىش ۇلعايا بەردى.
يماقان ءبىر بايدان ات ۇستاپ اكەلگەن ەكەن. ول اتقا يە تابىلدى. «بۇل اتتى بەرمەيمىز. ءوز تۇقىمىندا باي قۇرىپ قالدى ما؟» دەۋشىلەر شىقتى. يماقان ايتىسىپ دارمەنگە باردى.
— بىزگە اتا، تۇقىم نامىسى كەرەك ەمەس. جىگىتتەرگە ات تابىلعانى كەرەك. باسىمىزعا كۇن تۋىپ وتىرعاندا، بايلار بالاسىن الىپ قالىپ جاتقاندا، ولارعا نەسىنە جانىمىز اشيدى؟ بۇيتە بەرسەك بەرەكەمىز كەتەدى، مۇنى قويىندار!..— دەپ دارمەن كوپ اقىل ايتتى.
ەستىلەر توقتادى، ەسەرلەرى سوزگە تۇسپەدى، بىلاي شىعىپ: «بىزگە دارمەننىڭ كەرەگى جوق. ول انالاردىڭ ءسوزىن سويلەپ تۇر. قانشا ايتقانمەن ءتۇبى ءبىر عوي. دارمەن سىقىلدى وزىمىزدە دە كىسى بار. ول ءبىر ۇرى، ونىڭ ءسوزىن كىم تىڭدايدى؟...»— دەپ جەلدەنگەن جىگىتتەر دە بولدى.
جاساقتىڭ ۇيىمشىلدىعىنا، بەرەكەسىنە، بىرلىگىنە قۋانىپ جۇرگەن قارتقوجانىڭ كوڭىلى مىناداي جامان قىلىقتاردى كورگەن سوڭ، توقىراۋعا اينالدى.
جاساقتىڭ ءوز ىشىنەن جىك شىقتى دەگەن لاقاپ دەرەۋ ەلگە دە جەتتى. بايلار، جارامساقشىلار، اتقا مىنەرلەر جىگىتتەرگە جەل بەرىپ، قولتىعىنا دىم بۇركە بەردى. باسقا اتانىڭ تۇقىمىنان سوياتىن قوي، ىشەتىن قىمىز الۋ دا داۋ-جانجال تۋعىزدى. ارازدىقتى، ەرتتى سوندىرەم دەپ باسشىلارى سويلەسىپ، جىگىتتەردى وسىنشا ۇگىتتەدى، قاۋىپ-قاتەردى دە كورسەتتى. جالپى وقپانىن از-ماز تۇزەگەندەي، سىرتىن بۇتىندەگەندەي بولدى. ايتسە دە ىشكى جاعى تازارىپ، اۋەلگى بەتتەگىدەي بولا المايدى.
قارتقوجا «الدە قايتەدىمەن» جۇرگەندە، اعاسى كەلىپ، شاقىرىپ، ۇيىنە الىپ قايتتى.
قويشى
كۇن ىستىق. اسپاندا اق سابىننىڭ كوبىگىندەي، مامىق اق بۇلت جۇزەدى. اۋە شىبىننىڭ ىزىڭى، شەگىرتكەنىڭ شىرىلى. اششى وزەننىڭ ءبىر مۇيىسىندە اق بورىقتاي اۋىر قوتان اقتىلى قوي جاتىر. بىرگەباي قويشى جيىرما شاقتى ساۋلىقتى قوساقتاپ قويىپ، ۇلكەن قارا ساپتى اياعىنا بور-بور ساۋىپ جاتىر. قويدان شەتىرەك شيلەۋىت اراسىندا «قويايىنشى ەندى، قاشانعى وتتاي بەرەيىن، ءبارىبىر بىرگەباي مۇرنىمنان سىعىپ الادى...» دەگەن كىسىشە، موينىن سالبىراتىپ، قۇلاعىن سالپيتىپ، شىبىنداپ تۇساۋلى سۇرشولاق تۇر.
قويشى دا تۇتقىشتاي قارا، جارعاقتاي ىسقاياق، كىر تون، دامبالدان باسقا لىپا جوق. كۇپ-كۇرەڭ قارا قايىس ارقاسى كۇنگە شاعىلىسىپ، جەلىندى شەڭگەلدەي ۇستاپ، اندا-ساندا قۇلاشتاپ ءبىر قويىپ قالادى. قىتىقتانىپ، قىمسىنعان ساۋلىق قارا جۇدىرىقتىڭ يگىلىگىن كورەدى. ەمشەگىن جاڭا تارتا بەرىپ ەدى، بوز قاسقا ساۋلىق ساپتى اياققا ءتاسىبىسىن تىرس-تىرس ءتۇسىردى. قويشى بەس بارماقتى سالىپ جىبەرىپ، بوزعىلتىم قارا مارجانداردى ءسۇزىپ الىپ تاستاپ: «وي ءيتتىڭ مالى!» دەپ، جەلىنگە ەكى نۇقىپ قايتا ساۋدى. سۇيىق بولماعان سوڭ، ءشاريعات كوتەرە بەرەدى. بىرگەباي تۇگىل، ەرتە كۇننەن ناماز وقىپ جۇرگەن دارىگۇل، ايجاندار دا قۇمالاققا بولا ءسۇتتى شىعىن قىپ كورگەن جوق. ادال قويدىڭ ىشىنەن تۇسكەن تازا قۇمالاقتىڭ وقاسى نە؟
ساۋىپ بولعان سوڭ بىرگەباي قويلارىن اعىتىپ، ۇيگەن تەزەگىنە تامان كەلدى. مىرزانىڭ قاتىنىنان جىمقىرىپ العان وتتىعىن جارتاق دورباسىنان سۋىرىپ، وت تۇتاتتى. قۋارىپ تۇرعان تەزەك مازداپ جانا باستادى. لاۋلاعان كەزدە ورتاسىنا التى-جەتى تاستى تاستاي بەردى. بۇكشيىپ وتىرىپ، قۇرىسىپ قالعان بەلىن جازعالى شالقايا بەرىپ ەدى، كوزى اششىنىڭ اياق جاعىنا قاراي سىعىرايدى. قۋىعىنان شانشىلا وتىرىپ، بايتالىنىڭ قۇيرىعىن سيپالاقتاتىپ تەپەڭ-تەپەڭ ەتىپ بىرەۋ كەلە جاتىر. سۇتىمە ورتاق بولاتىن بىرەۋ مە دەپ، نۇسقىنىن بايقاعان قولىن قالقان قىپ، ءبيتتى قىزىل كوزدى قاداپ ەدى، بالەن قۇندى كىسى كورىنبەدى بىلەم، «ە، ءبىر قاڭعىرعان نەمە عوي!» دەپ، وتىنا تەزەك تاستادى.
— سالاۋماليكۋم!
قويشى ەستىمەگەن كىسى بوپ، ەڭكەيگەن وتىن ۇرلەگەن بولدى دا، كۇننەن ۇيالعان مىسىقشا ءبىر كوزىن قىسىپ، مەنسىنىڭكىرەمەي:
— سەن قاي بالاسىڭ؟ — دەدى.
ءاتى-جونىن ايتتى. قويشى «ە» دەپ قويا سالدى.
— وتاعاسى، بۇل قاي اۋىلدىڭ قويى؟
— بۇ ما؟ قاي اۋىلدىكى سياقتى؟
— قايدان بىلەيىن؟
— مۇنداي قوي كىمدە بار دەپ ويلايسىڭ؟
— ىبىراي قاجىنىكى بولماسا.
— ەنەسىنىڭ... ىبىرايعا ارام بولار.
— ەندى كىمنىڭ قويى؟
قويشى جاراتپاعان كىسىدەي تىرجيىپ قارادى دا:
— ءوزىڭ قايدان جۇرگەن بالاسىڭ؟ مىرزانىڭ اۋلىنان كورمەپ پە ەڭ؟— دەدى.
— ءا، سول اۋىلدىكى مە؟ دۇر-رىس.
قويشى ءبىر ىڭىرانىپ، قورازدانىپ سىرت بەردى.
— وتاعاسى، بولىس دۋاننان قايتتى ما؟
— قايتتى.
— ءسوزىن ەستىدىڭىز بە؟
— ەستىمەي، قۇلاعىم جوق پا؟
— نە عىپ كەپتى؟
— نە عىپ كەلۋشى ەدى؟ ءبارىنىڭ دە اۋزىن... كەپتى... سىپىرا بوقتاشاق كۇنىن كورە الماي جۇرگەن نەمەلەرگە قايدا؟ مىرزا بالاسىمەن كىم بەلدەسەدى؟ باتيە شىعارام دەپ تاكەشتەرىڭ دە ءسىبىر اۋىپ كەتكەن جوق پا؟
تاعى دا ونى-مۇنى سۇراپ بايقاپ ەدى، وتاعاسى دۇرىس جاۋاپ بەرمەيدى. مىناۋ قوي ءوز قويىنان جامان بۇلدانىپ، كوپىرىپ كوپ سوزگە اكەتتى. «ءبىر قاپ تەزەك تولتىرعاننىڭ دا بۋى بولادى» دەگەن وسى-ay دەپ ويلادى دا، سۇتىنەن ىشە كەتكەلى:
— قورىقتىقتىڭ ۇستىنە كەلدىم. قۇتتىڭ دامىنەن اۋىز ءتيىپ كەتەيىن، جولىم بولار ما ەكەن،— دەدى.
و كەزدە قويشى ەكى تەزەكتىڭ اراسىنا قىزارعان تاستى قىسىپ قور-قور ەتكىزىپ، ساپتى اياعىنا سالىپ جاتىر ەدى. ءسۇت زاماتتا بۇلك-بۇلك قاينايدى. «اۋىز تيەم دەسەڭ، نە عىپ تۇرسىڭ؟» دەگەن سوڭ، جولاۋشى اتتان ءتۇستى. وزىنە قارسى كەلمەگەن سوڭ، مەيىرىمى ءتۇستى بىلەم قويشى:
— سەن قايسىسىنىڭ بالاسىسىڭ؟ — دەپ جىلى ۇشىرادى.
— جۇماننىڭ بالاسىمىن.
— سەن دە بارۋشى ما ەڭ؟
— بارۋشى ەم.
— جاپ-جاس بالا كورىنەسىڭ عوي.
— جاسقا قاراپ جاتىر ما؟ كىنەگەدەگى جاسىم كەم بولسا كەرەك ەدى.
«كىنەگەدەن دە حابارىم بار» دەگەندەي:
— ە، كىنەگە مە؟— دەپ قويشى كۇشەنىڭكىرەپ، ءبىر نىعىزداپ قويدى دا، ساپتى اياعىن قارتقوجاعا ۇسىندى.
قارتقوجا قوڭىرسىپ پىسكەن قويۋ ءسۇتتى بور-بور ۇرتتاپ، قارقىندادى. قايماعىن سوراپتاپ تارتسا دا، قويشى شەتىنەن تارتىپ تۇرعانداي-اق، اۋزىنا تۇسپەدى. ساپتى اياعىن وزىنە بەردى دە، اۋىلدىڭ توتە ءجونىن سۇراپ، ءجۇرىپ كەتتى.
بولىستىكىندە
جەتى قانات اق وردا لىق تولى كىسى. توردە كۇرەكتەي تەكە ساقالدى اقساقالى، كۇبىدەي تىرسىلداپ كوزىن اشىپ-جۇمعان اق سالدەلى قارا شۇبار قوجاسى باس بولىپ، جەمساۋى كونەكتەي وڭكەي كۇشىگەندەر وتىر. ولارعا تاياۋ جۋاندى-جىڭىشكەلى، ۇزىندى-قىسقالى، ساقالدىسى، كوسەسى، قىرىقپاسى، قىرماسى ارالاس باقا كوزدەنگەن، جىلان كوزدەنگەن بيلەر، اۋىلنايلار، ەلۋ باسىلار، اتقامىنەرلەر وتىر. كون شالبارى كوتىنە قاتقان جالعىز-جارىم كەدەيدىڭ كوك شولاقتارى تومەن وتىر. بەلۋاردان توسەلگەن كىلەم، كورپەسىنىڭ ۇستىندە كوك شۇعا ترويكاسى ۇرگەن تۇلىپتاي تىرسيعان، شاشى كىرپىكشەشەندەي تىكىرەيگەن، جۇقا قاباق، كەيكى تۇمسىق، اق پۇشىق جىگىت اق جاستىقتى شىنتاقتاپ، جانتايىپ جاتىر. اياق جاعىندا شىتىرداي بولىپ شيراتىلىپ، قاسىن كەرىپ، شىناشاعىن شوشايتىپ، اق قۇبا، ۇزىن مۇرىن جۇقا ەرىن ەركە كەلىنشەك قىمىز ساپىرىپ وتىر. كەكىرە-كەكىرە ءسىمىرىپ، «جاقسىلار» بوساتقان قىزىل كاردەن كەسەلەردى قارشىعاداي سىپىرىپ، اياعىن مىسىقشا باسىپ، جىلپوس جىگىت اياقشى بولىپ ءجۇر. تىزە قابى سالبىراعان، ساۋلى بوز ىنگەندەي تالتايعان بيەشى ءسۇتتى جاڭا قۇيىپ، قارا سابانى ىڭقىلداتا ءپىسىپ تۇر. «بولىستىڭ ساباسى وسىلاي پىسىلەدى» دەگىزگەندەي قۇلاشىن كەرە-كەرە، ءتۇيىپ-تۇيىپ، ءتۇبىن تۇسىرە، كۇرسىلدەتە پىسەدى. دابىلدىڭ داۋىسى كولدەگى قۇستاردى دا ۇشىرادى بىلەم.
قوجاەكەڭ قاناتىن قاققان قىرانداي شاپانىن ءبىر جەلپىپ، شالباردىڭ باۋىن بوساتتى. بوز قاسقاعا كوتەرگەندەگىسىندەي قولدى سەرپە كوتەرىپ، قىمىزدى ءبىر تاستاپ جىبەردى.
سول كەزدە اياعىن قالتىراي باسىپ، ۇيگە كىرە بەرگەن قارتقوجانى قازانشى قويتەكە يىعىمەن قاعىپ كەتىپ، جىعىپ تاستاي جازدادى. توردەگىلەر كورىپ قويدى ما دەگەندەي قارتقوجا قالبالاقتاپ، قىزاراڭداپ، كوپ ۇزاماي جامان تىماقتاردىڭ قاسىنا وتىرا كەتتى. قارتقوجانى جان ەكەن دەپ ەلەگەن، امانداسقان كىسى بولعان جوق. كىرۋىن كىرسە دە، قارتقوجا قىسىلايىن دەدى. جايناعان جاساۋ، كىلەم كورپە، شىتىرداي ماڭعاز بولىس، جارقىراعان كۇمىس، شىنى ىدىس، كەرىم كەلىنشەك، ەر-توقىم، قارا سابا، ەڭ اياعى وقا بەلبەۋگە شەيىن قارتقوجاعا جان العىشتاي كورىندى. بايقاماي بىردەڭەسىنە ءتيىپ كەتىپ، قيراتىپ، بىلعاپ الاتىنداي، جازا تارتاتىنداي، قالاي وتىرۋدىڭ ەسەبىن تابا الماي، قورعانىپ، قىسىلىپ، پىسىناي باستادى. امانداسپاعانعا كوڭىلىنە كەلەر دەدى مە، الدە ءوزى قارتقوجانىڭ سىڭارى بىرەۋ مە، قاسىندا وتىرعان شوقشا ساقال شالداۋ ادام يەگىن كوتەرىپ: «امانبىسىڭ؟»— دەدى.
قارتقوجا كەلگەن كەزدە «جاقسىلار» قوجانىڭ اۋزىنا قاراپ وتىر ەكەن. قوجا قولدى سەرمەپ، تاماقتى قاتتى ءبىر كەنەپ: «سوندا قازىرەت ءعالي رازي اللاھۋ عانھي ايتقان ەكەن،— دەپ ءبىر ءقادىستى جىبەردى. اقساقالدار شۇلعىدى. اياقتاپ كەلگەندە: — ۋالقادارە حايريھي ميناللاھي تاعالا دەگەن. ىزگىلىك جىبەرسە دە، جاۋىزدىق بەرسە دە اللا تاعالانىڭ ەركىنە بۇل نە بولادى دەيسىز؟ ءلاۋقىل-ماقپۇزدا جازباعان بولسا، ادامنىڭ ءبىر تۇگى جەرگە تۇسپەكشى ەمەس. سولاي ەمەس پە، اقساقال؟»— دەپ وڭ تىزەسىندەگى تەكەنىڭ ساقالىنا قارادى.
— راس ايتاسىز،— دەپ، ساقالدى ومىراۋىن ءۇش سوقتى. شىندىقتى اشقان كىسىمسىپ، قوجا ساقالدى تىزەگە قاعىپ قالىپ:
— نە دەيسىز؟— دەپ قايتا سۇرادى.
— دۇرىس ءسوز، ماقۇل ايتاسىز،— دەپ ساقال تاعى سەلكىلدەدى. قوجا «باسە!» دەپ ماقساتتانىپ، تاماقتى تاعى ءبىر كەنەپ، بولىسقا قاراپ سويلەدى:
— شىراعىم، اتا-باباڭا پىرلەردىڭ دۇعاسى تيگەن، ب ا ق قونىپ، قىدىر دارىعان. عازيزدەردىڭ دۇعاسى ءماقبۇل دەگەن. ساعان ەشبىر دۇشمان زارار كەلتىرە المايدى. سەنىڭ تۇقىمىڭا ىرىلىك، پاندىق جاققان. ءانقازراتىمىزدىڭ ءبىر ءقاديسى بار... — دەي بەرگەندە تومەنگى جاقتا وتىرعان بىر-ەكەۋى اياققا تالاسىپ، قوجانىڭ ءسوزىن قارتقوجا ەستي الماي قالدى. ازدان كەيىن قوجا تاعى، مىنە ءبىر شاريعاتتى سوقتى.
— ءراسۋل اللانىڭ ءبىر تال قىلى بويىندا ساقتالعان ادامعا وق وتپەيدى، قىلىش باتپايدى، دوزاق وتى حارام دەگەن ەكەن!
وتىرعاندار تاڭدانىسىپ، اۋزىن اشتى. بولىس: «ءراسۋل اللانىڭ قىلىن قايدان تاۋىپ الامىز؟» دەپ كۇرەك ءتىسى كەتيىپ، ءىشىن تارتىپ «قي-قي-قي!» دەپ كۇلدى. «سوعىسقا بارعاندا، بويعا ساقتاپ جۇرەر مە ەدى» دەگەن وي كەلدى قارتقوجاعا، جۇرتتى نادان قىلىپ، كوزىن ۋقالاپ وتىرعانىن قايدان ءبىلسىن.
«جاقسىلاردىڭ» ءماجىلىسى سونداي «ۇلگىلى» سوزبەن دۋىلداپ جاتقاندا، قارتقوجا مۇرنىن قوس-قوسىمەن تارتىپ، تەرشىپ وتىر ەدى. قارتقوجانى ەلەپ، اياق بەرگەن كىسى بولمادى. جاڭا عانا قويشىدان ءسۇت ىشكەن، وزەگى تالىپ وتىرعان جوق. ءبىراق وزگەلەردىڭ ساناتىنان قالدىرىپ، وگەي بالاداي ەلەمەگەنىنە قاتتى قاپالاندى. «سەن دە كىسى ەدىڭ عوي. سەنىڭ دە ءتىلىڭ، قول-اياعىڭ، جايناعان كوزىڭ بار، قايناعان قانىڭ، جۇرەگىڭ بار. سەنى سونشا نەگە قورلايدى؟» دەپ، ىشىندە بىرەۋ سويلەپ تۇرعانداي بولدى. «كىسىمىن» دەگەن سەزىم قاپاستاعى قۇستاي جارىققا شىعۋعا الاسۇرىپ، تالپىنىپ قويمادى. ءوزىن-وزى شاۋجايلاپ، توقتاتپاق بولادى. ءبىراق تەرىسىنە سىيماي اۋىزدىقپەن الىسادى. مىناۋ كوزدى تۇنجىراتىپ تۇرعان ءسان-سالتانات جاساۋ، مىناۋ قارىنى توق، قايعىسى جوق بورداقى، مەيىرىمسىز، تاكاپپار، ءوزىمشىل ادامدار ءبىر ءتۇرلى جاۋىز، جاۋىزدىقتىڭ ۇياسى ءتارىزدى كورىنىپ، ىشىنەن لاعنەت ايتادى.
ماناعى امانداسقان جامان تىماق شال اياقشى ءبىر ورالعان كەزدە:
— مىنا بالا قۇر وتىر،— دەپ قارتقوجانى نۇسقادى. قارتقوجا كوبىككە وكپەلەگەن بالاداي: «ءزامزام بولسا، وزدەرى-اق ءىشسىن؟ تاتپاسام دا ولمەسپىن!» دەگەندەي ابدەن كوڭىل قالىپ، ەلەۋسىز قۇر قالعانىن ءتاۋىر كورىپ وتىر ەدى. قاسىنداعى تىماققا «نەسىنە قامقور بولا قويدى؟» دەگەندەي الا كوزىمەن قارادى. ءبىراق ءلام دەگەن جوق.
كوزدەي cap توستاعانمەن ءبىر جۇتىم قىمىز اكەپ بەردى. قارتقوجانىڭ ءتۇرى — قىمىزىمەن بەتكە ءبىر قويىپ، شىعىپ كەتكەندەي ەدى. ويتۋگە ءدارمان بار ما؟ قىمىزعا امالسىز قولىن سوزدى.
دولى جۇرەك
قوناق ءۇيدىڭ ارتى قياقتى شيلەۋىت، شيلەۋىتتىڭ بەر جاعى ۇركەردەي-ۇركەردەي كىسى. شەتكى ۇركەردىڭ ىشىندە كوك شۇعا كيىمدى، سۇر قالپاقتى بولىس وتىر. باستارى ءتۇيىسىپ، اندا-ساندا جان-جاققا ءبىر قاراپ، سىبىرلاسقانىنا قاراعاندا ءبىر قۇپيا، ءقاۋىپتى نارسەنى ءسوز قىلعان ءتارىزدى.
اتتەڭ، دۇنيە! قارتقوجا ەستىپ تۇرار ما ەدى؟ قارتقوجا ەستىسە، ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا دا تيەر ەدى.
بىزدەن گورى باتىل جازۋشى بولسا، بولىستىڭ قالادان نە ءبىتىرىپ قايتقانىن، ەندى ۇشەۋى نە سويلەسىپ وتىرعانىن ەسىتىپ تۇرعان كىسىشە ايتىپ بەرەر ەدى. بىرەۋدىڭ ىشىندەگىسىن بولجايتىن قىراعىلىعىمىز جوق. ەلدىڭ «يگى جاقسىلارىنىڭ» ىشىندە قانداي التىن جاتقانىنا كىسىنىڭ ميى جەتە مە؟ الدە ولار ەلدىڭ قامىن جەپ، شارا تابا الماي، داعدارىپ وتىرعان شىعار. الدە پاتشادان كەلگەن جاقسىلىق حاباردى قالاي ەستىرتۋدىڭ ەسەبىن تابا الماي وتىرعان شىعار ول اراسىنا كوزىمىز جەتپەيدى. از-ماز قۇلاعىمىز شالعان حاباردى ءقازىر ايتا قويۋعا «بالەنشە ءسۇي دەپ ءجۇر» دەگەن وسەكتەن قورقىپ، اۋزىمىزدى باعامىز.
دەسەك تە، توماعا-تۇيىق تاستايدى دەپ ءقاۋىپ ەتپەڭىزدەر. قازاقتىڭ ىشىنە ءسوز توقتامايتىنى وزدەرىڭىزگە ءمالىم. ىشىمىزدە ساقتاساق، جارىلىپ ولمەيمىز بە؟ ءبىز ايتپاعانمەن باسقا بىرەۋدەن ەسىتىپ قويارسىزدار. بولىستان ەستىگەن حاباردى ايتقانىمىز وزىمىزگە دە مارتەبە ەكەنىن ابدەن بىلەمىز. ايتسە دە جولداسقا وپا قىلايىق دەپ، قارتقوجانى قاڭعىتىپ، تاستاپ كەتكىمىز كەلمەيدى. جۇرىڭىزدەر، ازىرشە سابىر ەتىپ، قارتقوجانى تاۋىپ الايىق.
قىمىزدان كەيىن ەل ادامدارى ءۇيىر-ۇيىر بولىپ، وڭاشا سوزگە كىرىسكەندە، قارتقوجا قايدا بارارىن بىلمەي، ساندالىپ قوناق ءۇيدىڭ قاسىنا كەلدى. ونداعى ويى — قوناق ۇيدە ءتىلماش بولسا، سوعان جولىعۋ ەدى. بوساعادان باس باعىپ سىعالاپ ەدى — قوجاەكەڭ قولىنا ءبىر ساياتشىعا سۋ قۇيعىزىپ، دارەت الىپ «ءىستىراقات ەتىپ وتىر ەكەن. باسقا كىسى كورىنبەيدى.
«وسىناۋ ماعان ءتۇزۋ جاۋاپ ايتار» دەگەن ءبىر جامان تىماقتان:
— ءتىلماشتى كوردىڭىز بە؟— دەپ سۇرادى.
— ءتىلماش دۋاننان كەلگەن جوق،— دەدى.
جاۋاپ بەرگەنگە ەمەكسىنىپ، قارتقوجا كەلگەن شارۋاسىن ايتتى.
— بولىستىڭ وزىنەن سۇرا،— دەدى.
— ءوزى ايتار ما ەكەن؟
— كىم بىلەدى؟ كوڭىلى تۇسسە، ايتار.
قارتقوجانىڭ ەكى كوزى بولىس جاقتا. بولىستار اۋزى جابىسىپ جاتىر. اندا-ساندا بايتالىنا ءبىر قاراپ قويىپ، شىبىعىمەن جەر شۇقىپ وتىر. بولىسقا بارۋعا باتا المايدى. جولىقپاي كەتۋگە تاعى بولمايدى. سول ويدا وتىرعاندا، قارتقوجانىڭ الدىنان بايتالىن ءمىنىپ ءبىر بالا وتە بەردى. قارتقوجا:
— ءاي، قايدا باراسىڭ؟— دەپ تۇرا ۇمتىلدى. بالا توقتامادى، تەبىنىپ قاشا جونەلدى.
ايعاي سالىپ سوڭىنان جۇگىرىپ بارا جاتىر ەدى، بولىستىڭ مالايى:
— نەمەنە؟ جانىڭ شىعىپ بارا ما؟— دەپ ۇستاي الدى.
— باسقا ات جوق پا؟ نەگە مىنەدى؟
— مەن مىنگىزدىم، قايتەسىڭ؟
— سەنىڭ نە اقىڭ بار؟
— كەت بىلشىلداماي! ءوزىڭ ءبىر پىسىق نەمە ەكەنسىڭ!.. — دەپ كەۋدەدەن يتەرىپ قالدى. قارتقوجا نە دەرىن بىلمەدى. جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، قىسىلىپ قالدى. توبەلەسۋگە ءالى جەتپەيدى. بولىستىڭ جىگىتىمەن قالاي توبەلەسسىن؟ ازۋىن شايناپ قالا بەردى. كۇيىندى، ىزالاندى. بۇل اۋىلدىڭ يتىنە شەيىن زورلىقشىل، ۇلى كەۋدە ەكەن دەپ ويلادى. تەزىرەك كەتۋگە اسىقتى. ءبىراق بايتالىن ءمىنىپ كەتتى، قالاي كەتسىن؟ وزىنەن ەرىكسىز اياقتارى قوناق ءۇي جاققا قاراي اياڭدادى.
قوناق ۇيگە تايانعان كەزدە، ەكى قولى قالتاسىندا شارتيىپ، ۇيىنە قاراي كەردەڭدەي باسىپ، بولىس كەلە جاتىر ەكەن. ويلانعانداي بولعان جوق، توتەسىنەن قوسىلا كەتتى. بولىس كورمەگەن كىسىدەي، قاراماستان كەتىپ بارادى. توقتاماسىن سەزگەن سوڭ، قارتقوجا قيپاقتاپ، تۇتىعىپ:
— مىرزا... كىشكەنە موينىڭىزدى...— دەي بەرگەندە، بولىس ءجۇرىپ بارا جاتىپ:
— نە ارىزىڭ بار؟ — دەدى.
— كىنەگەدەگى جاسىمدى بىلەيىن دەپ ەدىم...
— نە بىلەتىنى بار؟
— ىلىنگەن بە ەكەم دەپ...
— كەت ەرمەن... مىجىماي!— دە ۇيىنە كىرىپ كەتتى. قارتقوجا قالا بەردى.
بايتالى كەلگەن سوڭ:
— نە دەگەن بالاسىڭ! ولگەنشە قيناعانىڭ نە؟— دەدى دە، مىنە سالا جونەلدى.
جارتى شاقىرىمداي شىققاندا، دۋان جاقتان قارا جولمەن بۇرقىراتىپ ءبىر پاۋەسكە، ءبىر تراشپەيكە كەلە جاتقانىن كوردى. ۇستاپ الاتىنداي، جالت-جۇلت قاراپ، بايتالىنا قامشى سالدى.
دۇنيەدە بولىستان جاۋىز جان بولادى دەپ ويلاعان جوق. دارمەن ءبىلىپ ءجۇر ەكەن. بۇل ءيتتى اياۋ كەرەك ەمەس ەكەن. «ولتىرەر مە ەدى» دەگەن وي سوندا كەلدى. ودان بۇرىن كىسى ءولتىرۋ دەگەن نارسەنىڭ اتىنان شوشۋشى ەدى. بولىستان كەك اپەرەتىن كىم بولۋ كەرەك؟ جاساقتاعى جىگىتتەر بولۋ كەرەك. بولىستىڭ كەلگەنىن ولار بىلمەي جاتىر عوي. ولارعا ەسىرتۋ كەرەك. بالەمدى شاپسىن، ءولتىرسىن دەگەن ويعا توقتادى دا، اتتىڭ باسىن الاباس تاۋىنا بۇردى.
ەگەر قۇداي بولسا...
ءىدىرىس قاجىنىڭ اۋىلى جولدا. باي اۋىل. كوپ اۋىل. بايدىڭ ۇيىنەن تاۋى شاعىلعان قارتقوجا شەتكى ءبىر قاراشا ۇيدەن ايران ىشە كەتەيىن دەپ ويلادى.
تايانا بەرگەندە كورىنگەن بۇرقىراعان، ۇلاسقان قالىڭ ءتۇتىن اۋىلىن ءورت قاماپ جاتىر ما دەگىزگەندەي ەدى. دوڭسەنىڭ ۇستىنە شىعا كەلدى. بۋداقتاعان قويۋ ءتۇتىننىڭ استىنان ۇيمە-جۇيمە ەركەك، ايەل، بالا-شاعا كورىندى.
كەلسە، جاردىڭ باسىنا جەروشاق قازىپ، ءۇش اۋىل تاساتتىق بەرىپ جاتىر ەكەن. ولكە قان، ءتۇتىن ساسيدى. قارتقوجانىڭ ەتكە زاۋقى سوقتى.
قارا قۇرىق. ءتۇتىن. قازان. يت. بالا. يۋ-قيۋ.
قارتقوجا كوگالدا وتىرعان اقساقالدارعا بۇرىلدى.
قوجا، مولدا، مەشكەي، ىندىنى جامان نەشە ءتۇرلى سۇقيعان، سىمتىك شالدار جەمتىككە ۇيمەلەگەن قارعا، قۇزعىنداي وسى توپتا ەكەن. بالاسىن، تۋىسقانىن قالدىرا گور دەپ، بىرەۋلەر قۇدايدان تىلەك تىلەپ جۇرسە، قۇزعىندار ىنتا-كوڭىلى — ەتكە تويۋ، تەرى، ماي پايدا قىلۋ. مولدالار ساداقانىڭ شاراپاتىن سويلەپ وتىرعاندا، توپقا تامان ءبىر قۇشاق تەرى كوتەرىپ، ءبىر بالا كەلدى.
— قوجاەكە، مىنا تەرىلەردى قايدا اپارايىن؟ — دەۋى-اق مۇڭ ەكەن، شاريعات سوعىپ وتىرعان قوجا ۇشىپ تۇرەگەلدى:
— كانە، بەرى اكەلشى نەشەۋ بولدى؟ مىلتىقبايدىڭ تەرىسىن الدىڭ با؟
— الدىم.
— ماقتايدىكىن الدىن با؟
قوجا تەرىسىن ساناي باستاعاندا، قۇسقىمباي مولدا دا شىداپ وتىرا المادى.
— يا اللا! تەرىمىزدى بىرەۋ قاعىپ كەتەر مە ەكەن؟..— دەپ، قوي سويعان جاققا جونەلدى.
جولتاي دەگەن بەيپىل اۋىز:
— وسىلاردى اۋليە قىلعان قازاق تا وڭادى دەيسىڭ بە؟— دەدى. ونىڭ ءسوزىن سالپى اۋىز مەشكەي قاعىپ اكەتتى.
— اۋليە قايدا؟ وسى زاماندا اۋليە بار ما؟ ايتقانى وتىرىك، قىلعانى ويناس، ۇرلىق. مال تابۋ ءۇشىن كوزىن ءسۇزىپ، اعۋز تارتقان بولادى. وسىلاردىڭ بىلگەن ءالقامىن ءبىز دە بىلەمىز. بۇلارعا بەرگەنشە ناشار كىسى بىزگە بەر، مىنا اشىلىپ وتىرعان بوربايىمىزدى جابايىق.
— ولاي دەمەڭدەر. اتاسىنا دۋا قونعان اتاي ءپىردىڭ اۋلەتى عوي. تەك بايعۇستاردىڭ دۋاسى قابىل بولسىن! — دەدى ءبىر جامان ءپىرادار. سالپى اۋىز تاعى سويلەدى:
— وسىلار دۋاسىن وزدەرىنەن اياپ ءجۇر مە؟ انا تاز قوجادا بالا جوق. قاسىمبايدىڭ بالاسى ناقۇرىس پا، ءماجنۇن بە، شورت مازارات، انە ءبىر اقساق قوجا ىلعي شەشەسىن باقىرتىپ ۇرىپ جاتقانى. قاسيەتتى بولسا، وزدەرىن نەگە جارىلقامايدى؟
— بۇلاردان ءوزىمىزدىڭ سارايىمىز انا قۇرلى ءتۇزۋ،— دەدى ساقاۋ مەشكەي.
— سەندەردىڭ سارايىڭ ەتكە ءتاۋىر شىعار؟ — دەدى ءبىر اقساقال.
— قوجا، مولدا بىزدەن كەم جەسە، ۇستىمىزدەگى شاپانىمدى شەشىپ بەرەيىن،— دەدى سالپى اۋىز.
— بۇ قوجا، مولدالارىڭ شاريعاتتان تۇك بىلمەيدى ەكەن. بىلتىر قۇربانعا قوي تابا الماي، وسى قوجادان شاريعات سۇرادىم. كارى ساۋلىعىم مەن ءبىر سەمىز مارقام بار. ساۋلىقتىڭ ەتى جەۋگە كەلمەيدى. قايسىسىن سويايىن؟— دەدىم. «ەتى جۇمساق، سەمىز بولسا، جاسى كەمدىك قىلماس، مارقاڭدى-اق سويسايشى!» دەگەنى عوي. و نەگە دەسەڭ، ەتىن ءوزى جەيمىن دەگەنى. مارقانىڭ تەرىسى دە قۇندى عوي. الدىندا كۇنتەكەڭ اۋىلىندا مارقا جارامايدى، سەمىز بويداق قوي سوياسىڭدار دەپ كەتىپتى. بۇلاردىڭ شاريعاتى قۇلقىنىنا قاراي وزگەرىپ وتىراتىنىن سوندا بىلگەم،— دەدى ءبىر جىگىت.
جۇرت: «وي، شاريعاتىڭا بولايىن!» دەپ كۇلىستى. وسىنداي قىڭىر كەڭەسپەن وتىرعاندا ەت ءپىستى. استاۋلاپ تەگەنەلەپ، قازان-قازاننان بۋىن بۇرقىراتىپ تۇسىرگەن ەتتى تالتاڭداسىپ، دەدەكتەپ ءبىر جەرگە جيناي باستادى. اقساقالدار، مەشكەيلەر پىشاقتارىن سۋىردى. تاباق جايا تارتىلىپ، قولدى قويا بەرگەندە:
— تاستا! تاستا!.. اتتان!.. اتتان!..— دەپ جەردى-كوكتى جۇلىپ، ءبىر جىگىت اتوي بەردى.
— نەمەنە؟ نە بوپ قالدى؟!— دەپ جۇرت جامىراپ قويا بەردى.
— سوعىس... اسكەر...— دەگەن سوزدەر عانا قۇلاققا ءتيدى. ۇيقى-تۇيقى بولدى. «ات قايدا؟.. ۇمتىل!.. شاپ!..» دەگەن ءجاڭ-جۇي، قاربالاس... جانتالاس، جۇگىرىس. قارتقوجادا بايتالىنا ۇمتىلدى. وتقا جىبەرىپ ەدى، جۋىردا تابا الادى. اياعى بوسانىپ، ساياققا قوسىلىپ، ءدوڭ اسىپ كەتكەن ەكەن.
تاساتتىق بەرگەن جەردىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتسا، ەت بىتكەن جايراپ قالىپتى. ەتتىڭ باسىندا اۋزى، باسى قالپەتىمەن ماي، ەكى مەشكەي قوراپتى ارباعا پىسكەن ەتتى توگىپ، كەنەلىپ ءجۇر، اۋىزدارى تولۋلى: «انا تاباقتى بەرى اكەل!» دەگەننىڭ ورنىنا تۇمسىعىن كوتەرىپ موڭىرەيدى. ولاردىڭ ار جاعىندا ەت پەن تەرىنى بىردەي جيناپ، اياعى سايعا تيمەي، قوجا-مولدالار قازداڭداپ ءجۇر. قاپتاعان يت، جەتىم بالا، كەمپىر، قايىرشى سىقىلدىلاردى مەشكەيلەر مۇيىزىمەن جايپاپ قۋىپ ءجۇر.
قارتقوجانىڭ ويىنا الدە نەلەر كەلدى. قازاقتىڭ قان جىلاپ جاتقانى مىناۋ. قۇزعىنداردىڭ، «جاقسىلاردىڭ»، ادامداردىڭ ءتۇرى اناۋ. مىڭداعان، ميلليونداعان ازامات اجالعا كەتىپ بارا جاتادى. جۇزدەگەن جاۋىزدار ماسايراپ، تاماقتان باسقا قامى جوق، ەلدى ەمىپ جاتادى. ولاردىڭ جاۋىز بالاسى ءۇشىن ءبىز جانىمىزدى قۇربان قىلامىز. نە وتەسىسى، نە جاقسىلىعى ءۇشىن؟ ادىلەت، تەندىك، ادامشىلىق قايدا؟ ولار بوس ءسوز بە؟ ولاردى كىم شىعاردى؟ وسىنىڭ ءبارىن ىستەتىپ وتىرعان ادام با؟ قۇداي ما؟ ەگەر قۇداي بولسا... دەگەن ويعا تىرەلدى دە، قارتقوجا كۇپىر بولدىم با دەپ تاۋبە كەلتىرەدى.
جان ساۋعا
ەسەكقىرعان نايزا بويى كوتەرىلگەندە، ەكى-ەكىدەن تىزىلگەن ەلۋ شاقتى اتتىلار تاۋدى بوكتەرلەپ، قاناي مولاسىنا قاراي قۇلادى..
بوزتورعاي شىرىلداپ، تاڭ الا كوبەي بولعان كەزدە، مولاداعى جاۋ ءدۇربى سالىپ، الاباستىڭ يىعىنان ءۇش اتتى كىسىنى كوردى. تاۋ باسىنداعى قاراۋىلشىلار دا جاۋدى كوردى بىلەم، ىنىنە كىرگەن سۋىرداي شوگىپ كەتتى.
تاۋدىڭ باسى ساۋلەلەنىپ، توڭىرەك ايقىن كورىندى. قارتقوجا ءبىر سايدا كەلە جاتىر ەدى. ەكى اتتى كىسى سىپىلداتىپ. الاباسقا قاراي ءوتىپ كەتتى.
قارتقوجا جاساققا كەلسە، ازامات ات ۇستىندە ەكەن. تومپەيدىڭ بەتىندە توپ. باسقىلار ورتادا. بىر-ەكى كىسىگە جىگىتتەر قامشىسىن بىلەپ، اقىرىپ، ءتونىپ-تونىپ قويادى.
— سەندەر بايدىڭ ءسوزىن سويلەيسىڭ...
— سوعىسامىز...
— ءبارىبىر، وسىندا ولەمىز...
— الدىمەن بولىستىڭ باسىن جۇتامىز... — دەگەن ايقاي، گۋىلدەگەن، دۇرىلدەگەن كەۋدە، تەپسىنگەن تەگەۋىرىن.
— كوپ ءبىلسىن، قاۋىم ءبىلسىن...— دەستى.
كوپ ولاي تولقىدى، بىلاي تولقىدى، بىرەۋ ىرەدى، بىرەۋ سويدى، اقىل شىقپادى. جالىنى قايتقان كارىلەر، ىنجىقتار، قورقاقتار، بايدىڭ، جۋاننىڭ قوڭسىلارى، جۋان اتادان تىزە كورگەن قورعالاقتار جۇمىستىڭ قايعىسىن سويلەدى. جاۋ جۇرەكتەر، كۇيىندىلەر، جاستار، ءبىر كىسىلىك ءالى بار داڭعويلار، «وجەتتەر، ۇر دا جىقتار، ۇرىلار «سوعىسامىز» دەدى. جامىراعان قويداي شۋلادى. قاي جاعى كوپ ەكەنى بىلىنبەدى. دارمەن قامشىسىنىڭ سابىنا اق ورامالىن بايلاپ:
— سوعىساتىندارىن بەرى شىق!.. — دەپ توپتى تاۋدىڭ بەتىنە قاراي سوزا جونەلدى.
قورعالاقتار، قورقاقتار شەگىنىپ قالدى. ەرلەر ىرىكتەلدى. تايقالاقتار قاي جاعىنا قوسىلارىن بىلمەي، ەكى جاققا كەزەك ءجۇرىپ، ەكى توپتىڭ اراسىن جۋىردا جىكتەتپەدى. بولىنگەندەر قالعاندارعا كىجىندى. «جانى تاتتىلەردىڭ اتىن اۋدارىپ الامىز، قامشى بەرەمىز. سوعىسپايتىن بولسا، جاساقتا نە اقىسى بار؟» دەپ جانكەشتىلەر قامشى باستى. قامشى جەگەن قورقاقتار قايتا تىعىلدى. جاساق قايتا جانداندى، سوعىسقا قامداندى.
قالاي سوعىسۋ كەرەك؟
بىرنەشە جوبا كورسەتىلدى. «الاباستىڭ قۋىسىنان شىقپاي، بەكىنىپ جاتايىق، مەرگەندەردى تار اسۋعا قويايىق» دەستى بىرەۋلەر. ەندى بىرەۋلەر: «اتىسىپ جەڭە المايمىز، قولما-قول قارا سويىل بولماي وڭبايمىز، قاپتاپ كيىپ كەتەيىك» دەستى. «ودان دا قايراتتى جىگىتتەردى ىرىكتەپ الىپ توبەلەسكە كىرگىزەيىك تە، قالعانىمىز ارتىنان تيەيىك» دەگەندەر دە بولدى. «تۇندە، قاپىلىستا باسايىق» دەسكەندەر دە بولدى. «ەلشى جىبەرىپ، الداۋسىراتايىق» دەگەن دە بولدى. اياقتاپ كەلگەندە بولىنۋگە كىسى شىقپادى، بىرىنە-بىرى قارا تارتىپ، نە دە بولسا بىرگە كورۋگە بەل بايلادى.
كىشى بەسىندە جاساق اسۋدان شۇبىرىپ ءتۇسىپ، تاۋدى قويناۋلاپ، قاناي تامىنا قيالاي سالدى.
وپىر-توپىر. دىبىس جوق. سۇر قاشقان. تىماق جىمىرۋلى، باس تايۋلى، تاقىمدا — سويىل، شوقپار، نايزا، ايبالتا. كەيبىرىندە بىتىرا، ءشيتى. اتتار الا جابۋلى جاراۋى، توعى، جاداۋى، كۇيلىسى، جۇيرىگى، شوبىر ارالاس. بىرەۋ جەلىپ، بىرەۋ شوقىتىپ كەلەدى. قانايعا بەس شاقىرىم قالعاندا، شەتكى ادىردى بەتكە ۇستاپ، جاساق توقتادى، ۇيلىقتى. ءۇش جىگىت تاۋعا تىرمىسىپ، — قاراۋىلعا شىقتى. قاراۋىلشىلار بۇعىپ قايتا ءتۇستى. جاساق قوزعالدى. ناسىباي اتىلدى، ايىل تارتىلدى. قارۋ قولدا. ادىردان سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلدى.
قاناي وزەننىڭ قاباعىندا. توڭىرەگى جازاڭقاي ادىردان شىققان كىسى بادىرايىپ تۇرادى.
جىگىتتەر قانات جايىپ قاپتاي المادى، تۇيدەكتەلىپ قاق جارىلدى. دارمەن باستاعان جاق جالتاڭعا شىعىسىمەن قۇيىنداي زۋلاپ، ساتىرلاتىپ شاۋىپ كەتتى. سول قانات سوزالاڭداپ، ارتقىلارى ادىردان جۋىردا ارىلا المادى.
مولاعا ەكى شاقىرىمداي قالعاندا مىلتىق داۋسى ساتىر-سۇتىر ەتتى. جازاڭقايدى ءتۇتىن قاپتاپ كەتتى. جىگىتتەردىڭ ءبىرسىپىراسى جارق بەردى، كەيبىرى اتتىڭ جالىن قۇشتى، كەيبىرى تۇسە قالدى. الدىندا جيىرما جىگىت كەتىپ بارادى. قارتقوجا ارت جاعىندا كەلە جاتىپ: «ويپىرىم-اي!»— دەدى. الداعىلاردىڭ ءبىرى وماقاسا جەر قاۋىپ ەدى. وق بۇرشاقتاي جاۋدى. ءتۇتىن ىشىندە تاعى بىرەۋلەر قان كوبەلەك وينادى. كوسەم توپ ىدىراي باستادى. بىر-ەكەۋى جىعىلعاندارعا اينالاقتاپ، وزگەسى كەيىن جارق بەردى.
قالىڭ توپ العاشقى مىلتىق داۋسىمەن بىرگە-اق بىتىراعان. توز-توز بولىپ انداعايلاپ، «قاش-قاشتىڭ» استىنا الىپ، الدى ارتىنا جونەلگەن.
سول قاشقاننان مول قاشىپ، جىگىتتەردىڭ كوبى اۋلىنا تارادى. ارتتاعىلار نە بولعانىن بىلگەن جوق، قارتقوجا دا جانساۋعا قىلدى.
بۇلت قويۋلاندى
باتىستان شىققان كەتپەكتەي قارا بۇلت جەلدى ىشىنە تارتىپ، ۋىلدەي باستادى.
تورعاي ۇياسىنا، تىشقان ىنىنە تىعىلىپ، جان-جانۋار باس قورىتتاۋ قامىندا.
اۋىل ابىگەر. ءۇي باستىرىپ، قازىق قاعىپ، باقان تىرەپ، اربا تارتىپ، الاساپىران. جاۋلىعى باسىنا تۇرىلگەن قاتىنداردىڭ ايعايىن داۋىل جۇلىپ اكەتەدى. جەلىدەگى قۇلىندار ءۇرپيىسىپ، شۇرقىراپ، قۇيرىقتارى شوشايىپ دەلەگەيلەندى. ەنەلەرى توڭقايا جايىلدى. قوزىلار ايىرىلىپ، بۇزاۋلار ىعا باستادى. يتتەر اربا استىنا، اشامايدىڭ پاناسىنا كىردى.
جەل كەنەت تىنايىن دەدى. تىنعانى ەمەس، ءىشىن تارتقانى ەدى. قايتا سوققاندا، اۋىلدىڭ شاڭىن اسپانعا شىعاردى. جاۋىن سىرىلداپ كەلەدى... مىنە تامدى، مىنە قۇيدى. نايزاعاي جارق ەتەدى، الىستان ەمەس، قاق توبەدەن شارت ەتەدى. قاتىندار شىلاپشىن، ساماۋىرىن، تەمىر شەلەكتەردى جاۋىپ ءجۇر. «جۇگىرمە! ەسىكتەن بىلاي كەت! وتىر!» دەپ، ەركەكتەر بالالارمەن الىسىپ ءجۇر. اينالاسى بىر-ەكى مينۋت بولعان جوق، دولدانعان داۋىل ۋىقتى سىقىرلاتىپ، ءۇيدى ەڭسەرىپ، اكەتىپ بارادى. جۇرت جەلباۋعا، باقانعا، كەرەگەگە جابىسىپ جاتىر. داۋىل ۇدەدى. قۇتىرعان قۇيىن شەتتەگى قاراشا لاشىقتاردى دوپتاي ۇشىردى. تويقايمالار — ءۇش قانات، ءتورت قانات ۇيلەر جالپ-جالپ ەتتى. ۇلكەن ۇيلەر دە الدىنا تامان ءيتىنىپ، ۇيىقتاپ تۇرعان قاتىننىڭ جاۋلىعى قۇساپ، قيقايىپ قالدى.
الدىمەن ۇشقان ءۇيدىڭ ءبىرى قارتقوجانىكى ەدى. جاۋىن ساباپ تۇر. قارتقوجانىڭ ءۇيى جايراپ جاتىر. اجەسى كەرەگەنىڭ اراسىنا قىسىلىپ قالىپتى. قارتقوجا مىقشىنداپ سۋىرا الماي، جەڭگەسىن شاقىرادى. جەڭگەسى جاۋلىعىن قۋىپ كەتكەن. بەسىگىمەن دومالاپ جاس بالا تۇنشىعىپ جاتىر. كەنجەتاي بۇزاۋدا. توگىلگەن ايران، جارىلعان قارىندى يتتەر جەپ جاتىر. ءۇستى-باسى سۋعا مالشىنىپ، تۇڭعىشباي شاۋىپ كەلىپ تۇسە قالدى. بەسىكتى كوتەرە سالا، اجەسىن شىعارىپ الدى. ءۇي بۇلىنگەن، شارۋا كۇيزەلگەن. اجەسى بۇعاناسىن ۇستاپ، بەبەۋ قاعادى.
جاۋىن سايابىرلاعان كەزدە:
— بۇگىن قۇدايدىڭ ۇرعان كۇنى عوي، تارعىل قۇناجىندى الىپ كەتتى،— دەدى تۇڭعىشباي.
— كىم اكەتتى؟— دەدى قارتقوجا جۇلىپ العانداي.
— سەنىڭ جاساققا بارعان كەسىرىڭ. بولىستىڭ شابارمانى اكەتتى.
— مالدا نە اقىسى بار؟— دەدى قارتقوجا.
— مالى ءتۇسسىن! باستى ايت، — دەدى اجەسى.
— جاساققا كىرگەندەردىڭ بارىنەن سويىپ الىپ جاتقان كورىنەدى. تولەبايدىڭ جالعىز اتىن اكەتتى. قازاق-ورىستان اتىرەت الىپ، ەلدى قيراتىپ جاتىر.
— جاساعان-اي! بارما دەي ەم، بولدى ما؟ وسىندا ءبىر يماقان دەگەنگە ەرىپ...
جاڭبىر اشىلعان سوڭ امان ۇيلەردىڭ كىسىلەرى قۇلاعان ۇيلەردىڭ توپانىن تاماشالاپ كورىستى. اياعان بولدى.
— ءبىر قۇناجىنمەن قۇتىلساڭدار نە قىلسىن؟ جىگىتتەردى دە ۇستاپ جاتىر دەيدى. نىعماندى، شاكىماندى ۇستاپ اكەتىپتى. ىبىراي قاشىپ كەتىپتى. ونىڭ ءبىر وگىزىن اكەتسە كەرەك،— دەپ اركىم ەستىگەنىن ايتا باستادى.
— دارمەن قايدا ەكەن؟— دەدى قارتقوجا.
— دارمەن ەرلىك قىلىپتى. ەلدى ارانداتقانشا، ءوزىم قۇربان بولايىن،— دەپ، قاشپاي ءوزى بەرىلىپتى.
— ۇستاعانداردى ءقايتىپتى؟
— اباقتىعا جونەلتىپ جاتسا كەرەك.
— يماقان قاشام دەپ، ءۇيىن جامان شىعىنداتسا كەرەك.
— قاشۋ بەكەر عوي. قاشىپ ءجۇرىپ كۇن كورە الا ما؟
— اركىمگە جان كەرەك. بىرەۋدىڭ وتىنا بىرەۋ كۇيە مە؟ يماقاندىكى اقىماقتىق. ونىڭ كەسىرىنەن اۋىلىنا دا زيان سالىپ وتىر،— دەدى بىرەۋ.
ەندى ءبىر وتاعاسى تۇرىپ:
— سەندەردى ىزدەيتىن بولسا، شىراقتارىم، قاشام دەپ، اۋىلدى ماسقارا قىپ جۇرمەڭدەر. الدىمەن ءوزىمىز ۇستاپ بەرەمىز،— دەدى.
مىنا ءسوز قارتقوجانىڭ وڭمەنىنەن اتىپ جىبەرگەندەي بولدى. تۋىسقاننىڭ، اۋىلدىڭ ءتۇرى مىناۋ. ەندى قايدا بارعاندا جان قالادى؟ اعايىننان، اۋىلدان قايراننىڭ جوقتىعىن، قازاقتىڭ بەرەكە، ۇيىمنىڭ باس پانالاتقانداي ەشبىر تياناقتىڭ قالماعانىڭ، قيىن قىستاۋ كۇن تۋسا، اركىم ءوز باسىن قورىتتاپ كەتەتىنىن قارتقوجا سوندا ءبىلدى.
بۇرىنعى سەنىم، بۇرىنعى تالابى، بۇرىنعى ءۇمىتى ءبارى دە جوققا شىعىپ، قارۋسىز، جاپان تۇزدە جالاڭاش، جالعىز قالعانداي كورىندى.
اۋىل كىسىلەرى شايىلداپ سويلەسىپ، قيراعان ۇيلەردى جيناسىپ، بىرەۋدى مىنەپ، بىرەۋدى شەنەپ، بىرەۋدى جۇپتەپ جاتتى. قارتقوجا ەشكىمگە ءتىل قاتپادى. كوزىن ءسۇرتىپ، كەمسەندەپ، بۇعاناسىن سيپاپ، اۋىرسىنىپ وتىرعان اجەسىنە قاراپ، سىلەيىپ وتىرىپ قالدى.
قارا تالاسقاندا
كۇزەم ءوتتى. اۋىلدى اينالىپ، قيقۋلاپ، قوش ايتىسىپ تىرنا دا كەتتى. كوك سۇرقىل تارتتى. ءشوپ قۋارىپ، جاپىراق سارعايىپ، مال-جان توڭازۋعا اينالدى.
جىگىتتەردى 15 كۇننەن قالدىرماي جونەلتەدى دەگەن جارلىق شىقتى. ەل ساندالدى.
بىرەۋلەر كەرۋەنگە مال ايداۋعا، بىرەۋلەر تاس كومىر قازۋعا، بىرەۋلەر تۇزعا، بىرەۋلەر پوشتا تاسۋعا كىرىسىپ، قايتسە جان قالۋدىڭ قامىن ىستەۋدە.
«جاۋىندى كۇنى يت پەن بالا قۇتىرادى» دەگەندەي، سو كەزدە اقساق، تاز، مىلقاۋ، بۇكىرلەردىڭ قانى جەرگە تيمەدى. ولاردى ورنىنا كورسەتۋگە جالداعان كىسى جۇڭگو قورعانىنا تىعىلعاننان كەم بولعان جوق.
بايجۇمىردىڭ تازىنا ءبىر سيىرعا سويلەسكەنىنە ءۇش كۇن بولىپ ەدى. ۋادەلى كۇندە مال الۋعا كەلمەگەن سوڭ، قارتقوجانى تاعى جىبەردى.
— ياپىر-اي، ول يت تاعى اينىپ قالدى ما؟ كەلسە كەرەك ەدى عوي... ول اينىسا، ەكەۋىمىز بىردەي كەتەمىز-اۋ!.. ەكى ايەل نە كۇن كورەدى؟ كىمگە سۇيەنەدى؟.. اعايىننىڭ ءتۇرى مىناۋ... ياپىرا-اي، شىنىمەن اعاتايىم دا كەتكەنى مە؟ قوي كەتپەس. تاز كونەر. ەڭ بولماعاندا، مال قوسارمىز. ول بولماعانمەن نەعىپ ءبىر جارىمجان تابىلمايدى؟ نەعىپ ءبىر جارىق ساۋلە بولمايدى؟
ءۇمىت پەن قاتەر بەزبەنگە ءتۇسىپ، كەيدە ءۇمىت، كەيدە قاتەر باسىپ، اشەتەر اۋىلىنا جەتكەنشە جەتىسە المادى. باسقا وي تۇمسىققا ۇرعانداي شەگىنىپ، كەلمەيدى.
— اشەتەر اۋىلىندا زەكەن ساسىپ ءجۇر ەدى. بىلە كەتەيىنشى!— دەپ سولاي ءجۇردى.
الدە جىلاعان بالانىڭ، الدە قىڭسىلاعان ءيتتىڭ، الدە سىرقات ادامنىڭ داۋىسىنداي الىستان ءبىر داۋىس ەستىلدى. تايانعان سايىن داۋىس سارناۋعا اينالدى. جۇرەككە جايسىز تيەدى. باراتىن ۇيىنە اۋىلدىڭ كىسىلەرى جۇگىرىسىپ كىرىپ جاتىر. داۋىس سول ۇيدەن شىعادى.
كىرىپ كەلسە، تولعان كىسى. زەكەن سارناپ بەبەۋ قاعادى. بىرەۋلەر باسىن سۇيەپ، بىرەۋلەر قولىن ۇستاپ وتىر. قان دىردەكتەپ اعىپ تۇر.
— كۇل اكەل!.. قۇرىم كيىز جوق پا؟ بىلعارى ەتىك قايدان تابىلار ەكەن؟ مولدا جوق پا؟..— دەپ، ساسقالاقتاپ قاندى توقتاتا الماي جاتىر. ءوز بارماعىن ءوزى شاۋىپ تاستاعان ەكەن. ءبىر ۇيدەگى جالعىز جىگىت. جالداماق كىسىسىن ءبىر قارجى ارتىق بەرىپ، تارتىپ اكەتكەن ەكەن.
قارتقوجا ايادى، جيىركەندى، قورىقتى. اتىنا تەزىرەك ءمىنىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
بايجۇمىردىكىنە جەتكەنشە تالاي قاتەرلى ويلار كەلدى. زەكەننىڭ قولى ەلەستەي بەرگەندەي بولدى. كەلسە، تاز ۇيىندە جوق.
— قايدا كەتتى؟
— بۇقاباي اۋىلىنا كەتتى،— دەدى شەشەسى.
— بىزگە بەرگەن ۋادەسى قايدا؟
— ونى بىلمەيمىن. باسقا بىرەۋگە كەلىسىپ قويدى، بىلەم.
— وي، اللاي! مۇنداي دا جاۋىزدىق بولادى ەكەن!— دەپ تۇرا جونەلدى. جاس ىرشىپ كەتتى.
جەر دۇنيە تارىلدى. قاراڭعىلىق تۇسكەندەي بولدى. جىلتىراعان ساۋلە قالمادى. باسى سالبىراپ، يىعى ءتۇسىپ، دەنەسى بىلق-سىلق ەتىپ كەتتى. قالاي، قايدا بارا جاتقانىن دا سەزگەن جوق. ارتىنان كەلگەن بىرەۋ: «مال-جان امان با؟» دەگەندە سەلك ەتىپ، باسىن كوتەردى. نۇرىمقان ەكەن. ول ءبىر بۇكىردى سىلتەدى.
بۇكىر ارزانعا جالدانار دەگەن ءسوز نەداۋىر دەمەسىن بولدى. جالدانار ما، كىم بىلەدى دەپ كۇدىكتەنسە دە، جالدانار دەگەن ۇمىتكە جابىسا بەرگەندى ءتاۋىر كوردى. ول ءۇمىت بولماسا، جاردان قۇلاپ كەتەتىندەي ەدى. ءۇش ءۇي جاتاقتان تۇزگە وتىرىپ جاتقان ءبىر قاتىندى كورىپ «جولىم بولدى» دەگەندەي، ءۇمىتى تاعى نىعايدى.
تاۋعا كىرگەن سوڭ ورمان جيىلەندى. الدى — تار كەزەي. بىرەۋ ۇستاپ الاتىنداي، جۇرەگى تۇرشىگەدى. جالتاق-جالتاق ەتەدى. قياعا قاراي ورلەي بەرگەندە، ەر-توقىمدى ءبىر كوك شولاق شىعا كەلدى. كىسىسى قايدا؟ نەتكەن ات؟ ەندى ءبىر 20-30 قادام اسۋعا ورمەلەي بەرگەندە، قارتقوجا: «اللا!» دەپ، اتىنان ۇشىپ ءتۇستى.
ەسى اۋىپ قالعان ەكەن. بالتاسى بەلىندە قىستىرۋلى ەكەن. ەڭبەكتەپ، ەپتەپ، تاستان بارىپ سىعالادى. قاراعايدىڭ بۇتاعىندا قول شىلبىرمەن موينىنان اسۋلى ءبىر كىسى سالبىراپ تۇر. موينى سورايىپ، باسى بۇگىلىپ، قولى دەنەسىنە جابىسىپ سىرەسىپ قالىپتى. ءتۇرى تانىمال ءتارىزدى. انەۋ كۇنى جاساقتا كورىپ ەدى.
ىلگەرى جۇرۋگە قورقىپ، قارتقوجا شەگىنىپ ىلديعا ءتۇستى. ءوڭى ەكەنىن، ءتۇسى ەكەنىن ايىرا المادى. جىن سوققان كىسىدەي، اۋزى جىبىر-جىبىر ەتتى. ءتۇرى جۇرتتا قالعان سۋ شۇبەرەكتەي بولىپ، ەرنى كەزەرگەن.
ىلديعا تۇسە سالا، قارتقوجا ارتىنا الاق-الاق ەتىپ شاۋىپ بارادى. سول شاپقاننان شاۋىپ، تاۋدى اينالىپ كەتتى. قايدا بارادى؟ نە ءبىتىردى؟
مىنە ەستيسىز.
قوش امان بول
ول كۇنى قارتقوجا لاعىپ تەرىس شىعىپ كەتىپ، دالاعا تۇنەگەن. ەرتەڭىندە ەسىن جيناپ، سۇراي-سۇراي بۇكىردى تاپقان. ءولدىم-تالدىم دەگەندە، كوزدىڭ جاسىن ءيىپ، ءبىر بۇزاۋلى سيىر بەرمەك بوپ، بۇكىردى الىپ قايتقان.
بۇكىردىڭ بۇكىرىنە باس شۇلعىپ، قۇدايداي تابىنىپ، تۇسكەن جەردە الاقانىنا سالعانداي، ماپەلەپ الىپ كەلدى. ءۇي ءىشى دە «قىدىر» كەلگەندەي، قۋانىپ قالدى.
— اجە، بارىڭ بولسا قيمىلدا!
— بۇيەن قارتادان ءبىر تۇتامداي قالىپ ەدى. اق ىرىمشىككە قوسىپ، سونى بەرەمىز دە.
— ايتەۋىر رازى بولسىن! ءوزى ءبىر قىلجىر ادام كورىنەدى. — بارىن بۇكىردىڭ الدىنا تارتتى. بۇيەن قارتا شىلعي ماي ەكەن. بۇكىر كەپيەتسىنىپ جەمەدى. جالىنسا دا بولمادى. بۇكىردىڭ سالىپ وتىرعان سالقىنى ەكەن، ەرتەڭىندە سيىردان سيىر جاراتسىنشى. اينالدىرعان ءۇش-تورت سيىردىڭ قاق ماڭدايىنا جابىستى. ءسۇتتىسى دە، قۇتتىسى دا ءاقبۇيىر سيىر ەدى. ءوز يگىلىگى بولعان سوڭ، قىنجىلا-قىنجىلا بەردى.
اۋىل كۇرسىنەدى. كۇرسىنىپ ءجۇرىپ قىبىرلايدى. ءار اۋىلدان 5، 6، 7، 10 شاقتى ازامات كەتكەلى جاتىر. وڭكەي كوك ءورىم، كوگەن كوز، جانمەن جان اسىراپ جۇرگەن سورلىلار. ون توعىز بەن وتىز ءبىردىڭ اراسىندا بايدان، جۋاننان ءبىر ادام جوق، بولسا دا جول تاپتى. قاي جەردە تەسىك بولسا كۇشتىنىكى، مالدىنىكى بولدى. ىسقاتقا، تولەۋگە بەرەتىن ارىق-تۇراق، قاتپا قىرشاڭقىلارداي، كەدەي بىتكەن شەتكە قاعىلىپ، ىرىكتەلدى. بالاپان — باسىنا، تۇرىمتاي— تۇسىنا...
ەتىگىن ۇلتارتىپ، كيىم-كەشەگىن جاماتىپ، الا قورجىندى اۋدارىپ-توڭكەرىپ ابىرجىپ ءجۇر.
— ازىققا نە الامىز؟ توسەنىشتى قايتەمىز؟ تەكەمەتتەن ءبىر ءتىلىپ الساق قايتەدى؟ انالار قايتەدى ەكەن؟ الۋعا جارايتىن كورپە بار ما؟ اقشاسىز بولا ما؟ جولدا اۋىرىپ-سىرقاساڭ قايتەسىڭ؟ ساتارلىق مال بار ما؟ بارلىق مايدى الاسىڭ دا. وزدەرىڭ قايتەسىڭ؟ مىنە، قارتقوجانىڭ ۇيىندەگى اڭگىمەنىڭ ءتۇرى.
باس اساۋلىق بىلاي قالدى. بۇلقىنۋعا دارمەن جوق. جاردىڭ باسىنا ءيىرىپ، توعىتاتىن قويداي، سوياتىن مالداي جۇرت جينالۋدا. انا دۇنيەدەن يمان تىلەگەن، ولىمگە باس بايلاعان ءۇمىتسىز اۋرۋداي ەندىگى تىلەك — جول اماندىعى، دەنساۋلىعى. كۇش سالعانى قولىنداعى قارا-قۇراسى، قيناعانى قولىنان كەلگەنى — جانى.
جۇرگەنشە تالاي سۇمدىقتار بولدى. بارماعىن شاپقان، جىلىنشىگىن تىرناپ الماس جاققان، جاراسىنا تازقارىن جاپسىرعان، ساۋ دەنەسىن وتقا كۇيگىزگەن، كوزىنە تۇز، ىزبەس سەۋىپ، سوقىر بولعان، مەرتىگەر مە ەكەم دەپ اساۋ مىنگەن، بيىك تامنىڭ، اعاشتىڭ، تاستىڭ باسىنا شىققان، كۇيدىرگى جاعىنىپ جامانداتتىڭ ەتىن شالا ءپىسىرىپ جەگەن، ۇشىنار ما ەكەم دەپ اۋزىن سۇرتپەي، دالاعا جۇگىرگەن... كوپ بولدى. تالايلار دەرتكە ۇشىرادى، تالايلار جارىمجان بولدى، نەكەن-ساياقتار ءولىپ تە قالدى. الايدا كوپشىلىك جانكەشتىلىك ەتە المادى. «كوپپەن كورگەن — ۇلى توي»، «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى» سىقىلدى داتكە قۋاتپەن كوندىگىپ كەتتى.
جىگىتتەر اتتانعالى جاتىر.
اۋىل ۋلاعان-شۋلاعان. مال باعۋسىز، سۇراۋسىز، قۇدىقباسى، قوتان وپىر-توپىر. اربادا بۇزاۋ موڭىرەيدى، ءۇي ارتىندا يت ۇليدى... ازان-قازان. شاپقىلاسقان، جۇگىرىسكەن، جاپىلداسقان ەركەك، كۇرسىنگەن، سولقىلداعان، ءىشىن تارتقان شال-كەمپىر، اپا-قارىنداس، شەشەسى يتەرىپ تاستاپ، شىرىلداعان جاس بالا. توسەك-ورىن، ازىق-تۇلىگىن ارباعا تاڭىسىپ، كولىكتەرىن قامداسىپ جاتقان جىگىتتەر. الدەن ۋاقىتتا كولىك دايار بولدى، الدى ايعايلاسىپ، اۋىلدان باياۋلاپ جونەلە باستادى، ارتى سوزالاڭداپ، اۋىلدان اينالاقتاپ شىعا الماي جاتىر.
— ايەلدەر بارماسىن، قالسىن! — دەگەن بىر-ەكى ايعاي شىقتى. ءبىراق ايەلدەر كوپكە شەيىن ەرىپ قالمادى.
— اجە، شارشاپ قالاسىڭ عوي... — دەيدى قارتقوجا. اجەسى قارتقوجادان كوزىن ايىرمايدى، جاسى تەلەگەي-تەڭىز بوپ اتادى. سويلەي المايدى، كەمسەڭدەي بەرەدى.
كوپ مولاعا تايانعاندا، اربا مەن ايەلدەردى اناداي جەرگە تاستاپ، ەركەكتەر تىرىم-تىراعاي جاياۋلاپ، موينى سالبىراپ مولاعا شۇبىردى.
جۇرت جينالىپ، ءوزدى-وزىنىڭ ولىگىنە قۇران وقىسىپ بولعان سوڭ، قوسىمباي مولدا تۇرەگەلىپ:
— دارەتى جوقتارىڭ دەمبى سوعىڭدار! ساداقا بەرىپ، ارۋاقتان مەدەت، قۇدايدان تىلەك تىلەپ، ەكى راقات ناماز وقيىق!— دەدى.
دارەتسىزدەر الاقانىن توپىراققا سوعىپ، دەمبى قاعىستى.
توپ ساپ تۇزەدى. اسپاندى سۇر بۇلت باسىپ، قاباعىن ءتۇيىپ، كۇندى كورسەتپەدى. توبەسى وپىرىلىپ، ۇڭىرەيگەن كورلەر كۇزدىڭ ىزعارلى جەلىمەن ءۇن قوسىپ، جەلدى كۇنگى بوشكە كۇبىنىڭ اۋزىنداي ۋىلدەيدى. قوسىمباي مولدانىڭ «اللا اكبار!» دەگەن داۋىسى جەر استىنان شىققانداي كۇڭىرەنەدى. كوز ساجدەدە، جۇرەك اللادا. تىزە باسقانى ءتىلسىز كۇشكە، جاۋىز تاعدىرعا باس يگەندەي بولدى، ساجدەگە باس قويعانى جەر قۇشقانداي، كور قۇشقانداي بولدى.
قارتقوجا ەگىلدى، تۇلا بويى، بار تامىرى سولقىلدادى.
ەگىلمەي ءقايتسىن؟ اربا باسىندا اجەلەرى كۇڭىرەنەدى، مولا باسىندا ەركەكتەر كۇڭىرەنەدى، مولادا ارۋاقتار كۇڭىرەنەدى، دالادا مال كۇڭىرەنەدى، جالعىز قارتقوجا ەمەس، قالىڭ قازاق، سارىارقا كۇڭىرەنەدى.
— اۋمين!..— دەپ باتاعا قول كوتەرەدى.
كەڭكىلدەگەن داۋىس:
— يا ارۋاق!.. يا بابام!.، تۇقىمىڭدى شىنىمەن قۇرتقانىڭ با؟..
اق سارباس... يا عاۋسىل اعزام!.. بوز قاسقا!.. قىرشىن جاستاردى... بالەڭنەن، قازاڭنان قاعاس قىلا گور... قولداي گور!..
— اۋمين!
— يلاھي اۋمين!..
— قوش امان بول!
ءۇشىنشى ءبولىم
مايدان
اياۋلى وقۋشىلار! قارتقوجانىڭ تارتقان بەينەتىن وقىپ، جاندارىڭىز جابىققان شىعار. سوندىقتان سىزدەردى قارتقوجامەن بىرگە قالاعا اپارىپ، جىگىت العان (پريەم بولعان) جەردە قالانىڭ ساۋداگەرلەرىنە، باي، بولىستارعا اۋناتىپ جەگىزىپ، دوقتىرلاردىڭ پارا العانىن كورسەتىپ، قارتقوجامەن بىرگە جالاڭاشتاپ مونشاعا اپارىپ اۋىرتىپ، توعىز تازبەن بىرگە قاماپ، دۇڭگەندەردەن تاياق جەگىزىپ، اۋرە قىلماي-اق، تۋرا مايدانعا الىپ بارعالى وتىرمىز.
ورمان توڭىرەك ور. «وكوپ» دەگەنى ور ەكەن. تاڭ اتسا، جىگىتتەر تاماقتانىپ ور قازۋعا كەتەدى. تۇستە ءبىر تىنىعادى. كۇرس-كۇرس زەڭبىرەك داۋىسى ەستىلىپ جاتادى. دۇرىلدەپ اپتامابەل ءوتىپ جاتادى. قاق توبەدەن دىرىلداپ ايىرپىلان كەلىپ قالدى. «قاش»، «جات!» دەگەن ايقاي شىقتى. جىگىتتەر تىرىم-تىراقاي جاتا قالادى.
قارتقوجاعا «پاروحود»، «پويىز»، «اپتامابەل»، «ايىرپلان»، «وكوپ»، «بومبا»، «گرانات»، «پۋلەمەت»، «سامولەت» دەگەن سوزدەر اۋىلداعى سارسەمباي، الا سىرماق، قارا كەبەجە، تور بايتال دەگەنمەن ءبىر ەسەپ بولىپ كەتتى. ءبىراق اتى تانىس بولعانمەن، قانداي تەتىكپەن جۇرگىزىپ، زىمىراپ ۇشىپ جۇرگەنىنە ميى جەتپەيدى. تەتىك الەمى قاراڭعى تۇنمەن ءبىر ەسەپ كورىندى. ماشينەمەن، موتورمەن، بۋمەن، بەنزەنمەن، سپيرتپەن جۇرەدى دەپ ەستيدى. ءبارىن جۇرگىزەتىن ماشينەنى جۇرگىزەتىن نە؟ ول «بىردەمە» بولسىن. ول «بىردەمەنى» تاعى نە جۇرگىزەدى؟ سيقىر ما؟ پەرى مە؟ جىن با؟ قۇداي ما؟ وعان اقىلى جەتپەيدى. جىن، پەرى دەيىن دەسە، اپتامابەلگە، ايىرپلانعا ءمىنىپ جۇرگەن كادىمگى ادام. كادىمگى كوزى تۇزداي، مۇرىنى بىزدەي سارى ورىس. قارتقوجا ورىستىڭ، تاتاردىڭ بىلەتىن وقىعان كىسىلەرىنەن سۇراستىردى. ولار وقۋمەن، عىلىممەن تابىلعان دەپ تۇسىندىرگەن. كەيبىرى قارتقوجاعا ۇقتىرماق بولىپ تا اۋرەلەنگەن. قارتقوجا تۇك ۇقپاعان. «وقۋمەن تابىلعان» دەگەنگە سەنگەن، قول قويعان.
قارتقوجا — ءجۇزباسى. كوبىنەسە قولى بوس. اسپانداعى تورعايداي شىرىلداپ جۇرگەن ايىرپلانعا قاراپ، قيالى اسپاندى كەزەدى. ايىرپلانعا ءمىنىپ، بۇلتپەن ارالاسىپ، كوككە شارىقتاسام، كوكتە ءجۇرىپ جەردەگى جىبىرلاعان جاندارعا كوز جىبەرسەم، ۇشىپ ءجۇرىپ، قازاق دالاسىن كەزىپ شارلاسام، اۋىلدىڭ ۇستىنە بارىپ، قارا قۇستاي قالىقتاسام، ايىرپلاندى دىرىلداتىپ، ەلدى بورىكتىرىپ، ۇيقىسىن شايداي اشسام، قازاق قورقىپ، تاساتتىق بەرسە، تاساتتىقتىڭ ەتىنەن جەپ، «الەمەت» ەمەس «ونەر» دەپ جۇرتقا تۇسىندىرسەم، وزدەرىن دە مىنگىزىپ كورسەتسەم، كوپ ايىرپلانمەن نادان ەلدى كوشىرىپ اكەلىپ، وسى تاماشالاردى ارالاتسام، قازاق تا ايىرپلاننان قورىقپايتىن بولىپ، وزدەرى ىستەپ ۇيرەنسە... تاعى، تاعى، بولمايتىن قيالدار باسىنا كەلەدى. قيالىنا ءوزى قۋانادى، جىمىڭ قاعىپ ماسايراپ وتىرادى. «ءاي، جۇرمەيمىز بە؟» دەگەندە، قيالىن ءبولىپ، جەرگە تۇسەدى.
تاعى دا جۇمىس. قارا جۇمىس. جاياۋ ءجۇرىس، شارشاۋ، ۇيىقتاۋ، ۇرىس، كەرىس، بوعاۋىز — ءبارىن باسىپ كەتەدى، قۇل تۇرمىسقا تاعى باعىنادى. ايىرپلان الىس، قايدا بارسىن؟
اۋەلى كەزدە قارتقوجا مىلتىقتىڭ داۋىسىن ەستىسە، وق ءتيىپ جارالانىپ قالدىم عوي دەپ بۇعىپ جاتا قالۋشى ەدى. جارالى كىسى بولىپ، جۋىردا باسىن كوتەرمەۋشى ەدى. قيمىلداپ كورسە، امان بولادى. سودان كەيىن مىلتىق داۋىسى شىعىسىمەن اياق-قولىن قيمىلداتىپ بايقايتىن بولدى. اۋەلدە اياعىن قيا باسسا بىلدىرمەسىنە ءتيىپ كەتىپ، جارىپ الاتىنداي، اتىلىپ كەتەتىندەي، سوقتىعىپ، ءىلىنىپ كەتەتىندەي ترامبايىنان دا، پويىزىنان دا ۇركىپ تۇرۋشى ەدى. جۇرە-جۇرە بويى ءۇيىر بوپ، ترامبايعا ءوزى ءمىنىپ كەتەتىن بولدى. ايتسە دە اتقا مىنگەن بالا ءتارىزدى، تاقىمى بەكىمەي ءجۇردى.
كەلەردە «سامار»، «ماكارجى»، «ماسكەۋ»، «پەتربور» دەگەن قالالاردىڭ اتىن ەسىتىپ، انادايدان قاراسىن كورگەنى بولماسا، كۇزەتشى سولدات قاماعان قويداي شاشاۋ شىعارماي ايداپ كەلىپ ەدى. مايدانعا كەلگەن سوڭ، كىشكەنە ەركىندەۋ بولدى. ءبىر تاتارمەن ەرىپ ريگا قالاسىن دا ارالاپ كوردى. كوشەلەرى ماسا تايعانداي تەپ-تەگىس. توبەسىنە قاراساڭ تاقيا تۇسەتىن بيىك، سۇلۋ ۇيلەر. وڭكەي جارقىراعان شىنى ماگازيندەر، ماگازين الدىندا ەڭگەزەردەي — ارىستان. قارتقوجا ءتىرى ەكەن دەپ قالادى. سويتسە، سۇگىرەت بولادى ەكەن.
ءبىر تاي قالعان نارسەسى — اندار، قۇستار باقشاسى بولدى. شارباق. شارباقتىڭ ءىشى — تاۋ، كول ورمان، كوگال. كولدىڭ ۇستىندە سىمنان توقىلعان كۇمبەز تۇر. كولدىڭ بەتى، ورمان ءىشى، تاۋدىڭ ءجۇزى قايناعان نەشە الۋان قۇس. بۇركىت، قارشىعا، قارعاعا شەيىن بار. ايۋ، جولبارىس، ارىستان، قاسقىر، تۇلكى، كيىك، بۇعى، مارال، ارقار، تاۋتەكە، سىلەۋسىن، قۇلان، بۇلان، مايمىل... نە كەرەك، دۇنيە جۇزىندەگى جان-جانۋاردىڭ ءبارىن سوندا جيناسا كەرەك. قارتقوجا ءپىلدى دە كوردى.
— ياپىرماي، بۇلاردى قالاي ۇستاپ الدى ەكەن؟! قالاي اسىراپ ساقتايدى ەكەن؟ جەردىڭ جۇزىندەگى ماقۇلىقتى ءبىر-اق كۇندە بىلەتىن بولدىق قوي! ءابزي، وسى ونەردى كىم تاپتى ەكەن؟
— نە نارسەنى؟
— اڭداردى ۇستاۋدى.
— نەمىستەر تاپقان بولار. الار كۇلتۋرني حالىق بيت.
— نەمىس ونەرلى ەكەن-اۋ!
— تۋ! نەمىس شۋلاي ەندى.
— نەمىس كۇشتى مە، ورىس كۇشتى مە؟
— ورىس نەمىستىڭ بير بارماعىنا كەلماس.
— ەندەشە نەمىسپەن نەگە سوعىسادى؟
— پاتشالار بيت. سەن نە ءيشلارسىڭ؟
— پاتشاعا نە جەتپەيدى؟
— الار كوپەسلەرنىڭ، الپاۋىتلارىنىڭ پايداسىن ءىشلي.
— ەندەشە كوپەستەر نەگە سوعىسپايدى؟
— الاي بولمي ەندى. حۇكۋمات بولعاش، ءارمياسى بولىرعا ءتيىش. كۋپەسلەر قارنىن قامپايتقاننان باشقا ءانيىنىڭ... سۋعىشا ما؟
— سولداتتار اقىنى كەپ الا ما؟ نەگە قىرىلا بەرەدى؟
— شورتىنىڭ اقىسىن السىن ما؟ نادان بيت. نادان بولماسا، قازاقلار، سارتلار شۋشىنداي حاراپ بۋلماعان بولار ەدى.
— سولاي دە...
قارتقوجا مۇنداي سوزدەردى اركىمنەن ەستيدى. مايداندا قانداي كەرەمەت، قانداي قيانات كورسە دە، سۇراستىرا كەلە، نە عىلىمنىڭ كۇشى، نە اقشانىن كۇشى بولىپ شىعادى. قارتقوجا ءوزىنىڭ جامان ويىن جۇگىرتىپ، دۇنيەنىڭ قىزىعىن كورۋگە ەكى-اق نارسە كەرەك ەكەن دەپ جورىدى: ءبىرى — اقشا، ءبىرى — عىلىم.
قاراڭعىدان جارىققا
قارتقوجا اڭعال، اڭقاۋ، سالقام بولۋشى ەدى. ءجۇز باسى بولىپ بار تاپقان اقشاسىن جولداستارى قالتاسىنان ۇرلاپ قويىپ، ءبىر رەنجىدى. «وڭباعاننىڭ ساياعى تۇزدە ءجۇرىپ تەبىسەدى» دەپ ور قازۋدا، مايداندا جۇرسە دە، جىگىتتەردىڭ اتا نامىسى، ب ا ق كۇندەستىگى ارىلماي، اراسىنان بۇلىك شىقتى. ءبىر جاعى قارتقوجانى تۇسىرەمىز دەپ، ءبىر جاعى تۇسىرمەيمىز دەپ قيان-كەسكى بولدى. جۇزدەن ءبىر كىسى ەلگە قايتۋعا جەرەبە ۇستاعاندا، قارتقوجا وسىنشا دامەلەنسە دە شىقپادى. جاقىن ارادا سۇيىندىك جىگىتتەرى جينالىپ قارتقوجاعا اعاسى تۇڭعىشبايدىڭ ولگەنىن ەستىرتتى. وسىنىڭ ءبارى قارتقوجانىڭ ەڭسەسىن كوتەرتپەي، جۇدەتىپ جۇرگەن ۇستىنە اياعىنا شاراپنەلدىڭ سىنىعى ءتيىپ، نازرەتكە جىبەرىلدى.
نازرەتتە قولىن، اياعىن كەستىرگەن، كوزىنەن ايىرىلعان، مۇرنىن جۇلدىرعاندار دا بار ەكەن. ولارعا قاراعاندا، قارتقوجانىڭ جاراسى ويىنشىق ءتارىزدى. سولارعا قاراپ، قارتقوجا شۇكىرشىلىك قىلدى. ايتسە دە سارى ۋايىم قىر سوڭىنان قالمادى.
ءوزى بولسا، جارالى. ەل قايدا، كۇن قايدا؟ قاي جاقتان كەلگەنىن بىلمەيدى. ولسە، يمان ايتاتىن دا جان جوق. اعاسى بولسا، ءولدى. ءۇيى قوي تورعاي، پاناسىز. ءبىر قۇناجىنىن ۇرلاپ قويىپتى. ۇيىنە كور-جەر الىپ قايتام با دەپ جۇرگەن اقشاسىن ۇرلاتتى. كەيىدى، نازالاندى. قۇدايعا دا ءتىلى ءتيدى. «قور عىپ نەسىنە جاراتتىڭ؟ تۇك بىلمەيمىز سوقىرمىز. باسقالاردىڭ كۇتۋشى ايەلدەرىنە شەيىن تاپ-تازا، ويىنى — ويىن، كۇلكىسى — كۇلكى. بىزدەي قاڭعىپ ولەتىن ەمەس. قايدا بارسا دا اداسپايدى. قۇتىرماي ءقايتسىن؟»
ءىشى پىسىپ جۇرگەندە ءبىر باشقۇرتپەن تانىس بولدى. تىلىنە العاشقىدا توساڭسىپ جۇرسە دە، ازدان سوڭ اڭعاراتىن بولدى. باشقۇرت تۇرمىسىن سۇرادى. ولار دا قازاق سىقىلدى جۇرت ەكەن. ارتىق وقۋلى دا، ونەرلى دە ەمەس، ءبىراق ەگىن، باقشا سالادى، بال كاسىپ قىلادى، سولداتقا بارادى، ەتى ءتىرى، ەرلەۋ كورىنەدى. سول باشقۇرتتىڭ ەرلىگىن قارتقوجا كوزىمەن كوردى.
قارتقوجا ەكەۋى تىستا وتىر ەدى. نازرەتتىڭ جانىنا كەلىپ، ءبىر قازاق دامبالىن شەشىپ، تۇزگە وتىرادى. كۇزەتشى ورىستىڭ كوزى شالىپ قالدى. جۇگىرىپ بارىپ، قازاقتى جەلكەدەن قويىپ-قويىپ جىبەردى. قازاق دامبالىنىڭ باۋىن ۇستاپ جىعىلىپ تۇرىپ، ەسى شىعىپ قالدى. ءبىر قولىمەن باسىن قورعاي بەردى. باشقۇرت جىگىت اتىپ تۇرىپ، جۇگىرىپ بارىپ، كۇزەتشىنى جاعادان الىپ، جاقتان تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. دارىگەر كەلگەندە نەداۋىر توبەلەس بولاتىن ەدى.
— نادان ەكەن دەپ ۇرۋعا بولا ما؟ وسىنداي زورلىعى قالمايدى،— دەدى كەلىپ ەنتىگىپ.
— ءبىزدىڭ تۋىسقاندىكى دە ءجون ەمەس قوي. باسقا جەر قۇرىپ قالعانداي.
— دالانىڭ قازاعى قايدان ءبىلسىن؟
قازاقتىڭ تاياق جەگەنىن كورگەنى جالعىز بۇل ەمەس-تى. بۇرىن ءبۇيتىپ ارا تۇسەتىن كىسىنى كورمەۋشى ەدى. باشقۇرتتىڭ وجەتتىگىنە ءسۇيسىنىپ قالدى.
قارتقوجا باشقۇرتپەن اڭگىمەلەسىپ ءجۇرىپ، وقىتاتىن ءبىر ورىس تاۋىپ الدى.
اندرەي دەيتىن ورىس. قازاقشاعا سۋداي. سىبىرگە ايدالىپ ءجۇرىپ جەر اۋعان قازاقتىڭ ۇرىسىمەن بىرگە قاشىپ، قازاق ىشىنە كەلىپ، ءسىڭىسىپ 5 جىل تۇرعان ەكەن. قازاقتان كورگەن جاقسىلىعىن ۇمىتپايدى ەكەن. سول ورىس قولى تيگەندە قارتقوجانى ازداپ وقىتىپ تۇردى. وقىتقانىنان بۇرىن، قارتقوجانىڭ كوزى اشىلعانداي كوپ ءسوز ايتتى. قازاقتى ماقتادى.
«قازاق قايىرىمدى، كەڭ، مەيماندوس، زەرەك، اقىلدى جۇرت. اۋىز ادەبيەتى، مۋزىكاسى باي. وقىسا، قازاق تەز تۇزەلىپ كەتەدى. وقۋ كەرەك. پاتشا جامان. قازاقتى ەل قىلمايدى. ءبىزدىڭ مۇجىق تا نادان. باسقا جۇرتتى جەك كورەدى. پاتشا تۇرعاندا، قازاقتىڭ دا، مۇجىقتىڭ دا، جۇمىسشىنىڭ دا تۇرمىسى وڭبايدى...»— دەيدى. وسىنداي سوزدەردى اندرەي كوپ ايتادى. قارتقوجا نانار-نانباسىن بىلمەدى. نانبايىن دەسە دە ءسوزى شىن: ەرىكسىز نانادى. قاراڭعى ويىنا از-ازداپ ساۋلە تۇسكەندەي بولادى. جۇمىسشىلار اراسىندا قىزمەت ىستەپ، ونى-مۇنى كورىپ، باشقۇرت، تاتار، ورىس، قازاق وقىعاندارىمەن سويلەسكەننەن بەرى، نەلەر تاماشانى، ەلدى، جەردى قالالاردى كورگەننەن بەرى، دۇنيەنىڭ شەتى باياناۋىلدان نەشە كۇندىك ەكەن دەپ ويلايتىن قارتقوجانىڭ اقىل اۋدانى ازىراق كەڭىگەندەي، جالعىز ءوز باسىنان گورى كوپتىڭ دە قامى دەگەن سوزدەرگە قۇلاق قويعانداي بولدى.
كەيدە ويلانىپ وتىرىپ، نەكولايعا ءتاڭىر جارىلقاسىن ايتاتىن بولدى. نەكولاي قازاق جىگىتتەرىن قارا جۇمىسقا الماسا، قارتقوجا جول كورەر مە ەدى، كوزى اشىلار ما ەدى! بۇ دا ءبىر ەسەپتەن تەرىس بولعان جوق دەپ ويلادى. قارتقوجاعا جاقسىلىق قىلام دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسا نەكولايدىڭ تۇسىنە كىرمەگەنىن قايدان ءبىلسىن...
سونداي كۇيدە جۇرگەندە، ءبىر كۇنى اندرەي قارتقوجاعا قۋانىشتى حابار ەستىرتتى.
— جاقسىلىق بولادى.
— نەمەنە؟
— ريەۆوليۋسيا.
— و نە سەز؟
— پاتشانى تۇسىرەدى. بوستاندىق تەڭدىك بولادى.
— پاتشانى كىم تۇسىرەدى؟
اندرەي ساياسي پارتيالاردى، ساياساتتى، جۇمىسشىلاردى ايتتى. قارتقوجا پارتيا-سارتياسىنا تۇسىنگەن جوق، تەك «پاتشانى تۇسىرەدى، بوستاندىق بولادى» دەگەنىن ۇقتى. پاتشا تۇسكەندە، كىم بيلەمەك؟ ول اراسىن دا بىلگەن جوق. ايتەۋىر جاقسىلىق حابار ەكەنىن ءبىلىپ، قارتقوجا دا ءسۇيىندى.
— ءبىزدى قايتەدى؟ قايتارا ما؟— دەدى.
— قايتارادى، پاتشا تۇسكەن سوڭ، سوعىس بولا ما؟
— بولمايدى.
قارتقوجا ونان جامان قۋاندى.
ەكى كۇن وتكەن جوق: «رەبالىتسە! پاتشانى ءتۇسىرىپتى!» دەگەن لاقاپ دۇڭك ەتە ءتۇستى. اندرەيدىڭ ايتقانى كەلدى. قارتقوجا جولداستارىمەن بىرگە قىزىل جالاۋ كوتەرىپ، دۇرمەككە كىردى دە كەتتى.
جولدا
كوكتەمنىڭ باۋىرمال، جارقىن كۇنى جەرگە نۇرىن ۇشكىرىپ، ىزعارىن الاستاپ، جۇزىنە شىراي بەرگەندە، جىگىتتەردىڭ دە بويى جادىرادى. توقىمدىعى كەپپەي جۇرگەن قۋاڭقى جانۋارداي جەرگە تىراڭداپ اۋناپ، سىلكىنىپ، ارتقى اياعىن تەبىنىپ. ارقانى ساعىنعان كەزدە، سۇيىندىك جىگىتتەرىنە دە كەزەك ءتيدى. قايتقان قازداي قيقۋلاپ، لەك-لەگىمەن پويىزعا مىنە باستادى. بەتىن ەلگە قاراي بۇردى. ايدا! نەسىن سۇرايسىڭ؟
— كە-رە-كۋ!
پويىزعا مىندىك — اۋىلعا كەلدىك! شىركىننىڭ ءجۇرىسى ءدۇلدۇل ەمەس پە؟ ويىن-كۇلكى، قىزىق، دۋمان، ولەڭ، ايقاي، ءان، باسقان سايىن تاۋ، ورمان، وزەن، كوپىر، باراقود. قالا، قالا، قالا... قالادان اياق الىپ جۇرە الساڭشى. ورىس قالاي ەسە بەرگەن؟!. قايدا سىيىپ جاتقان!.. قازاقتى قالاي باسىپ كەتپەي جۇرگەن. قازاقتى كوپ دەيدى. قايدا، قاراسىن كورە مە؟
تۇنەۋگىندەي ەمەس. مىلتىق الىپ قويشا قامامايدى، «اردا»، «كيرگيز» دەپ، جەلكەگە تۇيمەيدى، كەۋدەدەن يتەرمەيدى، ۇستاۋدان بوسانعان تۇتقىنداي، تۇسكەن جەردە انانى ءبىر، مىنانى ءبىر تاماشالاپ، كوشە قىدىرىپ، ەركىندەپ كەتەدى. اشىق اۋىزدار قالىپ تا قويادى. قالعانمەن نە كەرەك! جول بەلگىلى، پويىز دايار، بيلەت تەگىن، تاۋىپ كەلەدى. سۇراستىرىپ، جۇرەتىن جولدى دا، سوعاتىن قالالاردى دا ءبىلىپ العان. پارابوز دا قارتقوجاعا تانىمال قارا وگىز سىقىلدانىپ كەتتى. پويىزدىڭ ءتارتىبىن دە ءبىلىپ الدى. پويىز توقتاعاندا، ىشىندەگى دارەتحاناعا وتىرۋعا بولمايتىنى، قوڭىراۋ ءۇش قاعىلسا جۇرەتىنى، ەسىك اۋزىندا تۇرعىزبايتىنى، كوپىردەن وتكەندە تەرەزەدەن قاراتپايتىنى، ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا سەكىرىپ تۇسكەن كىسى ءولىپ قالاتىنى ءبارى بەلگىلى بولدى. ەندى ورىستان دا قورىقپايدى: ءتىلىنىڭ بوتەندىگى بولماسا، جۇرەگى دە، ويى دا وزىمىزدىكىندەي. اندرەي قاي قازاقتان كەم؟ ارتىق ەمەس پە؟ قارتقوجاعا سونداي اقىل ايتقان قازاق بولدى ما؟
سۇيىندىك جىگىتتەرى ون شاقتى كۇندە ومبىعا كەلىپ قالدى. دومالاڭداعان قارا تورى جىگىتتەر ساپتاماسىنىڭ قونىشتارى سالپىلداپ، تىماقتارى شولتيىپ، ايعاي-ۇيعاي يتەرمەلەسىپ، بوقشالارىن، توسەك ورنىن سۇيرەلەپ پويىزدان ءتۇسىپ جاتىر. جىگىتتەر تۇسكەن كەزدە باعزالدىڭ الدىنا جيناپ جۇرگەن بىرەۋلەردى كوردى. كيىمى ورىسشا ءبىر جاس جىگىت جۇمىسشىلاردى جيناپ الىپ، ورتاسىندا تۇرىپ شەشەندىك قۇردى.
نەكولايدىڭ قازاققا ىستەگەن زورلىعىن: جەرىن مۇجىققا اپەرگەنىن، ءتىلىن، ءدىنىن بۇزۋعا شارالار تۇتىنعانىن، قازاقتى قارا جۇمىسقا العانىن، جوعالتىپ، جۇتىپ قويماق بولعانىن، ەندى ول جاۋىزدىڭ قاراشىعى باتىپ، بوستاندىق تۋىپ، قازاق جۇرت بولۋعا بەت قويعانىن، قازاق جىگىتتەرى قايتىپ كەلە جاتقانىن كورىپ، قۋانعان سوڭ، قۇتتىقتاماق بولىپ تۇرعانىن... تاعى دا القىنعان، كوپىرگەن، لەپىرگەن كوپ ءسوز سويلەيدى.
جىگىتتەر العىس ايتىپ، قۋانىسىپ:
— ءوزىڭ قاي ەلدىكىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— سۇيىندىكپىن.
— باۋىرىمىز ەكەنسىز عوي... تۋىسقان بولدىڭ عوي...
— مەن دە سەندەردىڭ سۇيىندىك ەكەندەرىڭدى تانىپ، سويلەمەسكە ءداتىم شىدامادى.
— ەل امان با ەكەن؟
— ەل امان. شىعىن جوق. قىس جاقسى بولىپ، كۇيلى شىقتى.
— ءبىزدىڭ اۋىل امان با ەكەن؟— دەپ سۇراعاندار دا بولدى. كوڭىل جىقپايتىن جىگىت ەكەن.
— ءسىزدىڭ دە اۋىل امان، ءسىزدىڭ اۋىل دا امان... — دەپ ءبارىن كانى قىلدى.
ءسوز بىتكەن سوڭ، جىگىتتەر پىرىستەنگە قاراي باراتىن شويىن جولمەن قالانىڭ ىشىنە تارتتى.
پىرىستەن باسىندا ۋلاپ-شۋلاپ، ەكى كۇن جاتىپ، بوراقودقا ءمىندى. بوراقودتا قازاقتان دا ماتروس، كاشەگەرلەر بار. ولاردىڭ ىشىنەن دە سۇيىندىك تابىلىپ، جامپاڭداسىپ، شۋلاسىپ جاتىر.
كەشكە جاقىن بوراقود ۇستىندە گارمون داۋىسى شىققان سوڭ، قارتقوجا جوعارىعا كەتتى. ورىستىڭ جاس جىگىتتەرى گارمون تارتىپ، ءان سالىپ جاتىر ەكەن. ورىسى، قازاعى قامالاسىپ، تىڭداپ تۇر ەكەن. بۇرىنعىداي ەمەس، سىرناي-كەرنەيدىڭ، ورىستىڭ داۋىسى دا جىلى كورىندى. ەرتىستىڭ ەكى بەتى — جاسىل ورمان، جاسىل توعاي. سول جيەكتە قازاق اۋىلى، قازاق مالى كورىنەدى. جار باسىندا بوراقودتى تاماشالاعان قاتىن-قالاش، بالا-شاعالار دا تۇرادى. باسقان سايىن ەلدىڭ لەبى ەسەدى. نان، جۇمىرتقا، ءسۇت، بالىق ساتا كەلگەن جيەك قالالاردىڭ ماتۇشكەلەرى دە قازاققا ءبىر جاقىندىعى بارداي، جىلى كورىنەدى. قارتقوجانىڭ جۇرەگى لەپىرەدى. تۋعان اۋىلىنىڭ، ءۇيىنىڭ، اجەسىنىڭ كوڭىرسىگەن، قوڭىرسىعان تۋعان ءيىسى مۇرنىنا كەلگەندەي بولادى.
تۋعان جەر
تۋعان جەردىڭ كادىرىن تۋعالى تۇزگە شىقپاعان ەلدەگى ادام قايدان ءبىلسىن؟
تۋعان جەردىڭ كادىرىن الىس جەرگە ۇزاتقان، ۇزاتقانىنا الدە تالاي جىل وتكەن قىز بىلمەسە، كىم ءبىلسىن؟
تۋعان جەردىڭ قىمباتىن عىلىم ىزدەپ، شەت جايلاپ، كىتاپ قاراپ سارىلىپ، كوزىنىڭ مايىن تاۋىسقان، كوشەنىڭ شاڭىن كوپ جۇتقان شاكىرت بىلمەسە، كىم ءبىلسىن؟
تۋعان جەردىڭ ارتىعىن، جازاتايىم ءىس ەتىپ، كۇشتىلەرگە كۇش ەتىپ، ەرىكسىز ەلدەن ايىرىلعان، شەتتەن ءدامى بۇيىرعان، جاتتان سىيلاۋ كورمەگەن ەر بىلمەسە، كىم ءبىلسىن؟
تۋعان جەردىڭ اسىلىن قاراڭعى ۇيگە قامالىپ، قارا نان مەن قارا شاي جۇرەگىن كەسىپ جاتقاندا، قازى، كارتا، سارى قىمىز كوزىنەن ءبىر-بىر ۇشىپ ەسىل ەلىن ساعىنعان، ءبىر كورۋگە زار بولعان تۇتقىن بىلمەسە، كىم ءبىلسىن؟
تۋعان جەردىڭ كادىرىن الەۋمەتتىك ىسىنە باسىن بايلاپ جەگىلگەن، كەڭسەدە قاعاز كەمىرگەن، كۇيىپ-پىسىپ، كوبەن بوپ، ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن كورسەم-اۋ دەپ تەلمىرگەن، تار كوشە مەن تار ۇيدە بويى ءبىر سەرگىپ كورمەگەن ازامات بىلمەي، كىم ءبىلسىن؟
ىستىق قوي، شىركىن، تۋعان جەر! تۋعان جەرگە جەتكەنشە، ءقايتىپ ءداتىن شىدايدى؟ كىم ساعىنباس ءوز قاعىن؟ كىم سۇيمەسىن ءوز جەرىن؟ سۇيمەسە سۇيمەس زەردەسىز، شەرسىز جۇرەك، تىلەۋى بولەك جەتەسىز... تۋعالى ۇزاپ شىقپاعان، باۋىرمال اجەنىڭ باۋىرىندا ەركەلەپ وسكەن، ۇلبىرەگەن بالاپان جۇرەكتى قارتقوجا ءقايتىپ سۇيمەسىن؟ قارتقوجا تۋعان جەرىن جانىنداي سۇيەدى. تۋعان جەر ەسكە تۇسكەندە، ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ، ورتەنگەندەي كۇيەدى. ەلىنە جەتۋگە ۇشارعا قاناتى بولمايدى.
قارتقوجامەن بىرگە ءبىز دە اسىعامىز. ايالداعىمىز كەلمەيدى. ەلىن سۇيگەن وقۋشىلار، جۇرىڭدەر، تۋعان جەرگە جەتەيىك! قارتقوجانىڭ الدىنان شىعايىق!
شوگىپ جاتقان تۇيەدەي، ورتاسى كەزەتتەنىپ، دەنەسىن قوشقىل قارا تۇك باسىپ، قىرارقاسى تاراقتاي يرەك-يرەك بولىپ، شۋداسى جەلكىلدەپ تۇرعان، مىناۋ ءوزىمىزدىڭ بايان تاۋى! جارىقتىق، قانداي سالاۋاتتى! قانداي ايباتتى! مىنە، اششىنىڭ بويى! انە، بورىكول، بىلامباي، قاراسور. انا كورىنگەن مويىلدى. وي، شىركىندەردىڭ كوزى جاۋدىراپ، سامالاداي بولىپ جاراسىپ تۇرعانىن-اي!
اناۋ سارى ادىردىڭ يىعىنان ءتۇسىپ، سوزىلىپ كەلە جاتقان قالىڭ كوشتى قارا! سۇيىندىكتىڭ كوشى! الدە بۇل قاي اۋىل؟ كوشى قالىڭ، مالى شوعىر نە قىلعانمەن كوشى باي اۋىل عوي! اناۋ اششىنىڭ بويىن ورلەپ، سىپىلداتىپ بارا جاتقان قۇس سالۋشىلار-اۋ! قاز، ۇيرەكتى كوك جەندەتىڭ قىرىپ ءجۇر ەكەن! انە تاستادى. ءتۇيدى دابىلدى. جارق ەتتى. الدى بىلەم. اتتى قويدى عوي. نە دەگەن قىران! بالالاردى قارا! كوشتىڭ ارتىندا قالىپ، تاي، قۇنانمەن جارىسىپ كەلە جاتقانىن! كوك قۇنان وزدى! جوق، قۇلالى دا جەتتى، وزادى-اۋ ەندى، وزادى-اۋ! ايداسايشى، شىرىك يت! قاپ! قارسى الدىنان سيىرشىلار كيلىككەنىن كوردىڭ بە؟ جىعىلادى-اۋ ەندى. جوق، توقتادى. انە ءبىر سيىرشى كەيىن قاراي شاپتى. ارباسى قيراپ قالدى-اۋ! سيىر يت سۇيكەنبەي جۇرە مە؟ ءبارىن ءبۇلدىرىپ كەلە جاتقان انە ءبىر كۇيلەگەن قىزىل قۇناجىن ەكەن. كوپ جىلقى انا اۋىلدىڭ شابىندىسىنا تۇسكەنىن كوردىڭ بە؟ بايلاردىڭ وسىنىسى جامان-اۋ! جوق، جەر قورۋشىلار دا شاپتى.
قارتقوجا سونى ويلاپ كەلە جاتقاندا، تاۋ اراسىنا كىرىپ كەتتى. كوش ارتتا قالا بەردى...
الدەن ۋاقىتتا اۋىلدارىنىڭ ادىرى دا كورىندى. قارتقوجا بالا كۇنىندە اناۋ قويتاستان جۋا تەرۋشى ەدى. انە ءبىر قۋىستا، بۇزاۋدى تابا الماي شارشاپ وتىرىپ، ۇيىقتاپ قالۋشى ەدى. مىنە ءبىر سايدا جۇت جىلى كۇرەك ارشۋشى ەدى. اناۋ بەتكەيدە كوتەرەم الا سيىر تۋرا الماي، سوقتىعىپ ءولىپ ەدى. ءبارى دە تانىمال، ءبارى دە وتكەن كۇندەردىڭ اششى-تۇششىسىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، ويىن الدە قايدا سۇيرەپ اكەتتى. اۋىلى دا، ءۇيى دە، اجەسى دە ەسىنەن شىعىپ كەتتى. شىققان جوق-اۋ، ارالاسىپ، اراسىندا قالدى. توبە دە، تاۋ دا، وزەك تە، ولكە دە، جازىق تا، قىر دا — ءبارى دە اجەسى سياقتانىپ كەتتى. اۋىلىنىڭ قاراسى كورىنگەندە عانا قارتقوجا اجەسىن تاۋىپ الدى.
— اجەمنىڭ جۇرەگى قانداي جارىلار ەكەن! كوزىنەن جاسى اعىپ... ويباي-اۋ، اعاتايىم جوق ەكەن-اۋ!
كوزىنە مولتىلدەگەن جاس كەلدى. جاسىن تىيا الماي، اۋىلدىڭ ءبارى بۇلدىراپ كورىنىپ، ۇيىنە جەتتى.
ەسىك الدىندا توپاي ويناپ جۇرگەن كەنجەتاي قارتقوجانى كورە سالا: «اعاتايىم، اعاتايىم!» دەپ تۇرا جۇگىردى. قارتقوجانى ايمالاپ جاتىر. اربادان تۇسەر-تۇسپەستە، كەڭكىلدەپ اجەسى دە باس سالدى. تۇڭعىشبايدان ايىرىلىپ، جالعىزدىق كورىپ، سورلى بولعانىن، قۇلىنىن ساعىنعانىن ايتىپ، كەپ كورىستى، ماۋقى جۋىردا باسىلمادى. قاتىندار ايىردى. ۇيگە كىرگەن سوڭ قارالى جەڭگەسى دە زارلانىپ، سۇڭقىلداپ جىلادى.
«اعۋز» تارتىلىپ، ايات وقىلا باستاعاندا، قارتقوجا سولىعىن باسايىن دەدى.
جايلانعان سوڭ
شارۋانىڭ جايىن سۇراستىرىپ، ارۋاقتارعا قۇران شىعىپ، كوڭىلى جايلانعان سوڭ، ءبىر كۇنى اجەسىنەن اعاتايىنىڭ نەدەن ولگەنىن سۇرادى. اعاتايى اشىربەك ۇرلاعان قۇناجىنعا قاتتى اياز كۇنى سۇراۋ سالام دەپ، سۋىق ءوتىپ كەتىپ، ۇيگە كەلە ۇشىنا جىعىلىپتى. سودان كەيىن ونە بويى كۇيىپ-جانىپ، سۇزەككە شالدىعىپ، ون ءبىر كۇن دەگەندە كوزى جۇمىلىپتى.
— سودان كەيىن قۇناجىندى سۇراعان جوقسىڭدار ما؟
— وتاعاسى بىر-ەكى رەت سۇرايىقشى دەپ ايتىپ ەدىم. بارعان-بارماعانىن دا بىلمەيمىن. جەسىر قاتىننىڭ ءتىلىن كىم ەسكەرەدى؟
اعاسىنىڭ باتا وقىرىن وتكىزگەن سوڭ، قارتقوجا قۇناجىندى سۇراۋعا اتقا ءمىندى.
اۋەلى اشىربەكتىڭ وزىنە بارىپ:
— ءبىزدىڭ قۇناجىندى قايتەسىز؟— دەدى.
— قۇناجىنىڭ نە؟!
— قۇناجىن سىزگە تامان كەلىپتى عوي.
— سەن تۇگىلى، اكەڭ دە ماعان مۇنداي ءسوز ايتىپ كورگەن جوق. مەنى ۇرى قىلاتىن سەن قايدان شىقتىڭ؟ بىردەمە ۇيرەنىپ كەلدىڭ بە؟— دەپ، قايدا... اياعىنا وتىرعىزبادى. قارتقوجا سامپىلداپ، اۋىلناي ىشىندەگى «ادام» — جانىبەك قاجىعا ارىزىن ايتتى.
كىسىگە جامان ءسوز ايتپايتىن كىسى ەكەن، جاقسى ءسوزىن ايتتى. «ەل ءىشى — پارتيا. بىرەۋدەن بىرەۋ مال وندىرەتىن زامان ەمەس. اشىربەك ءبىزدىڭ ىڭعايىمىزداعى كىسى ەدى، شىداي تۇر...» دەدى.
قارسى جاعىنداعى ايمانباي اقساقالعا بارىپ مۇنىڭ شاقتى. و دا «ءبىزدىڭ ىڭعايىمىزدا جوق، قولىمىزدان كەلمەيدى» دەدى. بولىسقا بارعىسى كەلمەدى. وتكەن كۇندەگى «كەت بىلشىلداما!» دەپ قولىن ءبىر-اق سەرمەگەنى ەسىندە بار. سول بولىس ءالى دە بولىس ەكەن.
— نەكولاي تۇسكەندە، جۇرت كەنەلەدى دەگەنى قايدا؟ ناشاردىڭ قولى تەندىككە جەتپەيدى. مالىندى سۇراساڭ، پارتياعا سىندىرادى. دوسى قورعاي تۇرەگەلەدى، قاسىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. ەكى ورتادا كەدەي ولەتىن بولدى عوي! قوي، بۇلاي بولماس. ەلدى قان قاقساتقان نەكولايعا دا زاۋال بولىپ ەدى. كۇشتىلەرگە دە ءبىر زاۋال بولار. ءبىراق قاشان بولادى؟ نەكولايدى جۇمىسشىلار، سولداتتار، كەدەيشىل كىسىلەر ءتۇسىرىپتى دەپ ەدى. قازاقتىڭ بولىستارىن، بايلارىن، جاۋىزدارىن كىم تۇسىرەر؟ قازاقتىڭ كەدەيىندە ۇيىم بار ما؟ سولداتى، جۇمىسشىسى بار ما؟ قازاقتىڭ وڭكەي كەدەيىنەن سولدات جاساسا، قايتەر ەدى؟ وسى وكوپقا بارعان جىگىتتەردىڭ باسى قوسىلماس پا ەكەن؟.. ءار اتانىڭ تۇقىمى، باسى بىرىگەدى دەيسىڭ بە؟ ايتسە دە كوڭىلدەس جىگىتتەرگە ءبىر سويلەسىپ كورەتىن ەكەن؟.. تۇزدە جۇرگەندە ءبىر-بىرىمىزدى تاستاماۋشى ەدىك عوي... ەلگە كەلگەن سوڭ جولداس اقىمىزدى ۇمىتىپ كەتە قويار ما ەكەن... دەگەن ويعا تىرەلدى دە، قارتقوجا سەيكەباي اۋىلىنا بۇرىلدى.
— جاڭبىرباي ۇيدە مە؟
— ۇيدە.
تۇسە قالدى.
قايدان كەلە جاتقانىن، تۇك وندىرە الماعانىن ايتتى.
— جاڭبىرباي، ماعان كىشكەنە جولىقشى... وڭاشاعا قازەكەي قانداي قۇمار، دەلەگەيلەنە جونەلدى. توبەنىڭ تەرىسكەي بەتىنە وتىرىپ، ەكەۋى اڭگىمە قۇردى.
قارتقوجا ارعىدان قوزعاپ سويلەدى. سپەسىك تاپسىرعاننان، جاساق قۇرعاننان، وترياد شىعارىپ، جىگىتتەردى اتقىزعاننان، مالىن العاننان قۇلاتىپ، بولىستاردىڭ، ەل ادامدارىنىڭ زورلىعىن، قياناتىن قىلعا ءتىزدى. مايدانداعى كورگەن-بىلگەنىن، اندرەيدەن ەستىگەنىن نەكولايدى كىم تۇسىرگەنىن ايتا كەلىپ:
— وكوپقا بارعان جىگىتتەردىڭ باسىن قوسساق قايتەدى؟ — دەدى.
— قالاي قوساسىڭ؟
— استىرتىن سويلەسىپ المايمىز با؟..
— ال، قوستىق. بىتىرەتىنىمىز نە؟ بىلتىرعىداي جاساق بولىپ، بايلاردان ات الىپ، قوي جەيمىز دەپ ويلايسىڭ با؟
— جوق، ونداي بولمايمىز... تەك اۋىز بىرلىك قىلساق دەيمىن...
— كۇش بولماعان سوڭ، بىرلىگىڭنەن نە شىعادى؟ اركىمگە جان كەرەك. جەلىكتىرگەن بوس سوزدەن بايدىڭ ۇيىنەن ءبىر توستاعان ساۋمال ىشكەنىن ارتىق كورەدى عوي جۇرت. بىلتىر جاساقتىڭ ارتى قانداي بولدى؟ ۇمىتتىڭ با؟ اۋزى كۇيىپ قالعان كەدەيدىڭ ءومىرى باسىن قوسا الار ما ەكەنسىڭ؟ مۇنىڭ، بالا، بولمايتىن جۇمىس قوي دەيمىن. «ديالا» كىمنىڭ قولىندا بولسا، سونىڭ ايتقانى بولادى. نە بەدەلى جوق، نە پ ۇلى جوق كەدەيدىڭ بايبالامىن كىم تىڭداۋشى ەدى...
ايتۋىن ايتسا دا، قارتقوجا ءوزى ۇيالىڭقىراپ قالدى.
— سولاي ەكەنى راس،— دەپ، اتىنا ءمىندى.
كەدەيدەن بەرەكە شىقپاسىن بىلگەن سوڭ، قارتقوجا ەندى باسقا شارا ىزدەدى. ويلاعان سايىن اندرەيدىڭ سوزدەرى ەسىنە تۇسەدى.
— راس-اق، اندرەي وقۋ وقى دەپ ەدى-اۋ! وقىساي، اقىڭدى ەشكىم جەي المايدى دەپ ەدى-اۋ! وقۋعا بۇرىننان قۇمار ەدىم عوي... ەندى قالانىڭ، دالانىڭ جايىن ابدەن ءبىلىپ الدىم. مەن سياقتى وقىعان قازاق جىگىتتەرى قالا-قالادا كورىنەدى. ەندى وقۋعا كەتسەم قايتەر ەكەن؟ ۇيدە مال تاۋىپ، شارۋا ىستەپ وتىرعام جوق. كۇندى بوسقا وتكىزىپ وتىرمىز عوي. قوي مەن وقيىن! اجەممەن اقىلداسسام با، اقىلداسپايىم با؟ جالعىز ىلىكتى كىسى، وقىعانىمدى ۇناتادى دەيسىڭ بە؟ ۇيىنە جەتكەنشە ويلاعانى وسى بولدى.
بايان
«وقيمىن» دەسە اجەسى دە، جەڭگەسى دە جىبەرمەيتىن ەدى. بۇل جولى قارتقوجا ءتىس قاققاندىق قىلدى. قالاعا بارىپ كاسىپ ەتىپ، پايدا تابام دەپ ءۇي ءىشىن الداپ، بايانعا كەلدى.
بايان — جەردىڭ شۇرايى. تاۋ، تاس، ورمان، جەمىس، كول، بۇلاق، بىلقىلداق، ەگىن، شابىن — ءبارى باياندا. بايان تاۋىنىڭ كۇنگەي قويناۋىندا، وقار-شوقار تاستىڭ ىشىندە، سولىندا تاۋ، وڭىندا سابىندىكول. قازاق-ورىس قالاسى تۇرادى. ەكى جۇزگە تارتا ءۇيى بار. قازاق-ورىستىڭ ستانسياسى شىعىس جاعىندا. كىرە بەرىس قارا جولدىڭ اۋزىندا، ءدوڭ باسىندا كىشكەنە اعاش مەشىت، قالانىڭ كول جاق شەتىندە تاپالتاق اق شىركەۋ كورىنەدى. شىركەۋدىڭ قاسىندا قازاق-ورىستىڭ ۇشكولى بولادى.
ەكى ءجۇز ۇيدەي قازاق-ورىستان باسقا، باياننىڭ جاتاعى دا بار.
جاتاق ءۇي ءبىر قۇندى حالىق. ءوزى دە از بولعان سوڭ، ۇمىت قالا جازداپتى.
باياننىڭ جەرى، سۋى، اعاشى، كوگى قازاق-ورىستىكى. ءبىر كەزدە قازاق-ورىستىڭ قالا سالعان جەرى بايان اۋلىنىڭ قىستاۋى بولسا دا، بۇل كەزدە بايان قازاق-ورىسقا اتا مۇرا ءتارىزدى...
قازاق-ورىس قازاق بولىپ كەتكەن، ورىستىڭ ءتىلىن دە ۇمىتىپ قالعان، قۋلىق-سۇمدىققا قازاقتىڭ ار جاعىنا ءوتىپ العان. قازاق-ورىس شەتىنەن پاراقور، جالقاۋ، ۇرى-قاراسى دا، بۇزاقىسى دا كوپ. ءبىراق ءبارى دە باي. ءۇي باسى — قازاق مالايى. ەگىندى قازاق سالادى، پىشەندى قازاق شابادى. وتىندى قازاق تاسىپ، جارادى. ۇيلەردى دە قازاق سالادى. قازاق-ورىستىڭ ءومىرى اراق ءىشىپ، ماس بولۋمەن، تالتىرەكتەپ كوشەدە ولەڭ ايتۋمەن، تاس تۇبىندە قىلجيىپ جاتۋمەن وتەدى. ول از. ماڭايداعى ون بولىس ەلدىڭ ۇلىعىنىڭ ورەدنەگى، ءتىلماشى، پرىستەبى، ايبەكەتى، ابەزشىگى — قازاق-ورىس. ون بولىس ەلدىڭ يگى جاقسىلارى قازاق-ورىستىڭ تامىرى، تانىسى، ايلاسى ون بولىس ەلدى بيلەيتىن ەكى ءجۇز ۇيگە تولمايتىن قازاق-ورىس. قالانىڭ كەدەي جاتاعى قازاق-ورىستىڭ ەتىكشىسى، ۇستاسى، ءۇيشىسى، بالتاشىسى، تاس قالاۋشىسى، جالشىسى، مالايى، قازاقتىڭ ەڭ پىسىعى: نە الىپساتار، نە ۇرى، ايتەۋىر ءبىر بۇزاقى بولادى. قازاق-ورىس پەن قازاق انشەيىندە «بالەنشەكە»، «تۇگەنشەكە» دەسىپ جۇرسە دە، جەرىنە، سۋىنا، بالىعىنا، اعاشىنا قازاقتىڭ تۇمسىق سۇققانىن كورسە، «ەكە-مەكە» دالادا قالادى. قازاقتىڭ شاڭىراعىنا قوبىز تارتىلادى. ايتتا، تويدا كۇرەسكە ءتۇسىپ، قازاقتان جىعىلىپ قالسا، «بەتكە-سەتكەلەر» جاتىپ توبەلەس سالادى.
بوقىراۋدىڭ باسىندا باياندا ۇلى جارمەڭكە بولادى. ومبى، قىزىلجار، اقمولا، اتباسار، جەتىسۋ، سەمەي ساۋداگەرلەرىنە دەيىن جينالادى. قازاق-ورىستىڭ ۋريادنيگى، پالەسەيى، اتاۋىز، شايباسار داقود جيناۋشىسى ءبىر كەنەلەدى. پاتەر جالداپ، بۋىلدىق ساتىپ، بارلىق قازاق-ورىس ءبىر شالا بايىپ قالادى. ون بولىس ەل باس قوسىپ، شەرەزبىشتايتى سيەز قۇراتىن، ات شابىس قىلاتىن ناشالنىگى، سۋدياسى، دارىگەر تۇراتىن قارا شايىراعى — بايان.
بايان ماڭىنداعى ىرگەلى ەل — سۇيىندىك. قانجىعالى، قوزعان، قاقسال سىقىلدى بىر-ەكى بولىس كىرمە ەلدەر دە بار. سۇيىندىكتەن تولەباي، سوبالاي، جاڭا باتىر، ەدىگە، شوي، شورمان، بوشتاي سىقىلدى التى الاشقا اتى شىققان بيلەر دە تۋعان. توعجان، ساقاۋ، كوتەش، جاياۋ مۇسا، جامشىرباي، مۇستاپا، ءماشھۇر ءجۇسىپ، سۇلتانماحمۇت سىندى اقىندار، انشىلەر، سەرىلەر دە، تۋعان، كەشەگى پاتشاعا بىلىكتى دۋان باسى شورماننىڭ مۇساسى دا، پاي قازىسى سەركەباي دا سۇيىندىكتەن شىققان، قۇسايىن، ءتانتى سىقىلدى ازۋى التى قارىس كوكجال بولىستار دا سۇيىندىكتە بولعان. قوزعاندا قابىلعا؛ ايدابولدا شوڭ مەن بوشتايعا؛ قارجاستا شورمانعا؛ كۇلىكتە الدەبەك، قۋانعا؛ قانجىعالىدا ىشىكبايعا قۇت قونعان، ءبىر كەزدە الدىنا 12 مىڭ قوي، 5 قوس جىلقى بىتكەن. وسى سىقىلدى ەلدىڭ ورتاسىنداعى ۇكىمەتى دە، قوجاسى دا، ۇيتقىسى دا باياننىڭ تۇبىندەگى ءبىر شوكىم قازاق-ورىس ەدى. سول قازاق-ورىستىڭ قالاسىنا عىلىم ىزدەپ، ءبىزدىڭ قارتقوجا دا كەلدى.
كۇن جاز. ەگىن ناۋقانى وتكەن. وقۋ جوق. ساندالىپ ءجۇرىپ قارتقوجا ءبىر تاناۋ پاشكاعا مالايلىققا تۇردى. پاشكا — جۇزگە تارتا جىلقىسى بار، ءۇي سالدىرىپ جاتقان باي ورىس. قارتقوجا قورا تازالايدى، ات سۋارادى، سۋ اكەلەدى، وتىن جارادى. تاقتاي دا تىلىسەدى. كوزى ۇيقىعا بارعانشا دامىل كورمەيدى. التى ايدا الاتىنى — ءبىر قوي، ءبىر تايىنشا. Ac ۇيدە وتىرىپ يتكە قۇيعان استاي قويعان تاماعىن جەيدى. باسقا دۇنيەمەن ارتىق قاتىناسى بولمايدى.
ءبىر كۇنى ات سۋارىپ كەلە جاتسا، كەڭسە الدىندا ەلدىڭ كىسىلەرى جينالىپ جاتىر ەكەن. قارتقوجا بىلە كەتەيىن دەپ، اتىن بايلاپ، قاستارىنا كەلدى. وڭكەي «قاسقا مەن جايساڭ» جينالعان ەكەن. جۇرت القا قوتان وتىرعان سوڭ ورىسشا كيىمى بار باقا تاماق جىگىت توپقا ءسوز سويلەدى.
سەمەيدەگى قازاق ازاماتتارى قازاق كاميتەتىن اشقاندىعىن، ءوزى سول كوميتەتتىڭ «شلەنى» ەكەنىن، كاميتەتتىڭ دارەجەسى بۇرىنعى جاندارالدىكىنەن كەم ەمەستىگىن، ەندى قازاق جۇمىسىن قازاق باسقاراتىندىعىن، بۇرىنعى كىرەستيانسكي ناشالنىكتىڭ ورنىنا اۋداندىق كاميتەت سايلاعالى كەلگەنىن... سويلەدى.
«كاميتەتكە سايلايتىن كىسىلەرىڭىزدى كورسەت!» دەگەندە، وتىرعان جۇرت كوكجالدارىن اتاي باستادى. دامەلى ادامداردىڭ ءبارى دە جازىلدى. بولىس تا، باي دا، مولدا دا، اقساقال دا، مىرزا دا اتالدى. تىم كوبەيىپ بارا جاتقان سوڭ، سويلەۋشى جازۋدى توقتاتتى. بولىس باسى ءبىر كىسىدەن كورسەتۋىن سۇرادى.
— ولاي بولسا، اقىلداسىپ كورسەتەلىك،— دەپ، «جاقسىلار» وڭاشاعا كەتتى.
سايلاۋ كورەتىن جىگىت كەشىگىپ قالعان سازايىن ءبىر تاناۋدان «توقماش» جەپ، ات قوراعا بارىپ كوزىن ۋقالادى.
ساۋات اشىلا بەردى
ءبىر تاناۋدىڭ ەگىن ءشوبى بىتكەن سوڭ، ۇيىنە بارىپ، ءشوپ جيناستىرىپ بەرىپ، بايانعا قايتا كەلسە، باياندا بوقشاسىن قولتىقتاعان قازاق بالالارى دا ءجۇر ەكەن. ولاردى كورگەن سوڭ قارتقوجانىڭ دا زىعىرى قاينادى. وقىعان كىسىنىڭ ارمانى جوقتاي كورىندى. كوشەدە بىر-ەكى شاكىرتتەن: «مەنى وقۋعا الار ما ەكەن؟» دەپ سۇراپ ەدى.
«ورىن ءبىتىپ قالدى، جاسىڭ دا ۇلكەن ەكەن» دەدى. ايتسە دە سويلەسەيىن دەپ، وشەتىلگە باردى. ورىن بولمادى.
قىستايعى بار تاپقان ولجاسى — ءبىر قازاق وشەتىلىمەن تانىس بولىپ، اندا-ساندا سودان كىتاپ، ەلەي، گازەت الىپ وقىپ تۇراتىن بولدى.
جۇمىستان قالت ەتكەندە قونىشىنداعى گازەتىن سۋىرىپ الىپ، قادالا قالادى. قازاق ءوز الدىنا اپتونوميا الۋ كەرەك، وقۋ انا تىلىندە بولۋ كەرەك، زەمستۋو اشۋ، اسكەر جاساۋ كەرەك... دەيدى. ەل ىشىندە نە بولىپ جاتقانىن جازادى. ايتەۋىر كوپ ءسوز جازادى...
قارتقوجا بارىنە دە يمانداي ۇييدى. ايات پەن قادىستەن كەم كورمەيدى. ءبىراق كەيبىر سوزدەرىن ۇقپايدى. ۇقپاعانىن وشەتىلدەن بارىپ سۇراپ الادى.
گازەت قارتقوجانىڭ كوزىن اشتى. گازەت وعان جابىققاندا — جۇبانىش، ەرىككەندە ەرمەك، وڭاشادا جولداس ءتارىزدى بولدى...
قىس ورتاسى اۋعاندا، اۋىلىنان ءبىر جىگىت كەلدى.
Ac ۇيدە وتىرىپ، ءبىرتالاي ءسوز قوزعادى:
اعاسىنىڭ جىلى بىتكەنىن، اعا ولسە جەڭگە مۇرا ەكەنىن، جەڭگەسىنىڭ توركىنى كەلىپ كەتكەنىن، اجەسىنىڭ كارىلىگىن، جالعىزدىعىن، شارۋانىڭ كەمدىگىن، اعاسىنان جەتىم بالالار قالعانىن، جەڭگەسى كەتسە، ءۇي ۇيلىكتەن قالاتىنىن... سويلەدى. قارتقوجا ءسوزدىڭ ءتۇرىن كوردى. وي ءتۇستى. جارىلىپ جاۋاپ بەرە المادى، «جاز شىعا بارامىز، كورەرمىز...» دەپ قايىردى.
بۇ ءبىر تۇيتكىل بولدى.
اجەسىنەن سوڭعى ۇلكەن كورىپ، سىيلايتىن، سىپايى سويلەسەتىن جەڭگەسىن، وزىنەن جاسى ۇلكەن اپاسىنداي جەڭگەسىن، اعاسىنىڭ قوينىندا جاتقان جەڭگەسىن قارتقوجا قالاي قاتىن قىلىپ الادى؟ ۇيات قوي. اعاسىنىڭ ارۋاعىنان ۇيات قوي! اعاسى ءتىرى بولسا، قارتقوجا قيانات ەتەر مە ەدى؟ ولگەندى سىيلامايتىن زاڭدى كىم شىعاردى. ادامشىلىققا لايىق پا دەپ ءبىر ويلادى. «جوق، ونىڭ بالالىق، شەشەندى، جەتىمدەردى اياماعاندىق. امەڭگەر بولعان جالعىز سەن بە؟ جەڭگەڭدى الماساڭ كەمپىر قالاي جان ساقتايدى؟ اعاڭنان قالعان تۇياقتار قايدا قالادى؟ ولاردى كىم كۇتەدى؟ قانىڭ، باۋىرىڭ ەمەس پە؟ ءوزىڭ «وقيمىن» دەيسىڭ. سەن وقىعاندا، ۇيدەگى شارۋاڭدى كىم ۇقساتىپ وتىرادى؟ ول شارۋاقور ەمەس پە؟..» دەپ تاعى بىرەۋ ايتىپ تۇرعانداي بولادى. وسىنداي ويلارمەن قىس بويى قارتقوجانىڭ باسى قاتادى. ۇيىنە بارعىسى كەلمەيدى. بارسا قاقپانعا تۇسەتىندەي. ءبىرجولا قول-اياعى كەسىلگەندەي كورەدى. ءتۇن قاسارعانمەن، كۇن ەركىنە قويار ما؟ قىز قاسارعانمەن، كۇيەۋ ەركىنە قويار ما؟ ءومىر قاسارعانمەن، ءولىم ەركىنە قويار ما؟ كونبەيىن دەسە دە، قارتقوجانى تۇرمىس ەرىكسىز كوندىردى. بولمايىن دەسە دە ادەت-عۇرىپ بولدىردى، المايىن دەسە دە جەڭگەسىن زورلاپ الدىردى، نوقتاعا باسىن كىرگىزدى.
قارتقوجا بالا ەدى. جانى دا، ءتانى دە ايەلدەن تازا ەدى. كورمەگەنىن كوردى. ايەلمەن «وبالعا» باتتى. جول كورگەن، جىرىندى ادام جىرىندىلىعىن كورسەتتى. قاينىم ەكەن دەگەن جوق، كۇن اسقان سوڭ-اق قارتقوجانى باۋراي باستادى. «وڭ جاقتا كۇيەۋ مۇڭدىق، بايلاۋلى بۇزاۋ مۇڭدىق» — جەڭگەسىنىڭ قوينىندا قارتقوجا مۇڭدىق. ەركىندەۋگە يمەنەدى، جەڭگەسىنىڭ قوينىنا جاتسا، كوڭىلىنە اعاسى ەلەستەيدى. جەڭگەسىن «قاتىنىم» دەپ ايتۋعا باتىلى بارمايدى، كوپكە دەيىن «جەڭگەي» دەپ جۇرەدى.
قارتقوجا ۇيدە وتىرعىسى كەلمەيدى. جوقتى سىلتاۋراتىپ، ەل كەزىپ كەتەدى. ۇيگە كەلسە، «جەڭگەسى» ۇرسادى.
— قايدا تەنتىرەپ كەتتىڭ؟ جۇرە تۇسسەڭ ەتتى؟.. ءۇيدىڭ ساعان نە كەرەگى بار؟..— دەپ، بۇرق-سارق ەتەدى.
قاتتى ايتا المادى، ايتۋعا باتا المايدى. بەتى اشىلعان ساقا قاتىن مەن نارەستە جاندى، ۇيالشاق قارتقوجا قالاي ۇرىسار؟
كۇزگە سالىم قارتقوجا استىق ىزدەپ بايانعا باردى. تانىس وشەتىلىنە جولىقتى.
— جاقسى كەلدىڭ!
— نەمەنە؟
— سەمەيدە مۇعالىمدەر كۋرسى اشىلعالى جاتىر. راسقوت — قازىنادان. حات تانيتىن جىگىتتەر الىنا بەرەدى دەپتى. بىزگە دە كىسى جىبەر دەپ، قاعاز كەلىپ وتىر.
— وي، الاقاي-اي!
قالاي، قاشان بارۋ كەرەك ەكەنىن سۇراپ الدى. كەرەكۋدەگى كوميتەتكە وشەتىلمەن ەرىپ بارىپ، مۇنداعى كوميتەتتەن قاعاز الدى. قارتقوجادا ەس قالعان جوق. كەلگەن جۇمىسىن تەز بىتىرە سالا تىماقتى شەكەگە سالىپ، ارسالاڭداپ اۋىلعا تارتتى.
كۋرس
بەتىنەن ماي شىققان، اقجارقىن مەس ءمۇعالىم، وبلىستىق كوميتەتكە «رەسمي» تۇردە قاتىناس قاعاز جازىپ، سۇزەگەن بۇقا ءتارىزدى، مۇرتى تۇكسيگەن جۇقا قاباق ءمۇعالىم ءتۇيىلىپ گازەت وقىپ وتىرعاندا، قۋتىڭداعان قۋناقى زيالى جىگىت جايتاڭداپ كىرىپ كەلدى.
پارتپەلدى ۇستەلگە قويا سالىپ، ەكى ءمۇعالىمنىڭ قولىن ۇستار-ۇستاماستا:
— جۇمىس قالاي؟— دەدى.
مەملەكەت تەتىگى ءوز قولىندا وتىرعان كىسىشە، مەس ءمۇعالىم جىميىپ:
— دۇرسەكتەتىپ جاتىرمىز،— دەدى.
قۋناقى جىگىت:
—بۇ نە قاعاز؟— دەپ قاباعىن ءتۇيىپ، قاراي قالدى دا، مەس ءمۇعالىمدى ارقاعا قاعىپ، ساقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— نەسى بار؟ نەسى بار؟— دەپ مەس ءمۇعالىم قىزاراڭداپ ساسىپ قالدى. ويتكەنى مەس ءمۇعالىم ورىسشا وقىعاندار كوپ بىلەدى دەپ قول قوياتىن — ءبىر، دارەجەسى وزىنەن ءبىر ەلى جوعارى كىسىنىڭ سوزىنە باعا بەرەتىن — ەكى.
— «رەسمي سىركاتىبىن» نە؟ ويباي-اۋ، مىناۋىڭ ماسقاراشىلىق قوي!— دەپ قۋناقى جىگىت ىشەك-باۋىرى قاتىپ، كۇلىپ جاتقاندا، مەس ءمۇعالىم ۇيالىپ، پىسىناعان كەزدە، سۇزەگەن بۇقاداي ءمۇعالىم:
— تۇرىكتەر «سۇركاتىپ» دەپ جۇرگىزەدى. ءپان تىلدەرىن تۇرىكتەن الۋعا بولمايدى،— دەپ مۇرتىن تۇكسيتتى.
داۋ ۇلعايدى. قازاق پەن تۇرىك، ەبروپا مەن اراب مادەنيەتى سالىستىرىلدى. ەكى ءمۇعالىم ءبىر جاق، وشەتىل ءبىر جاق بولىپ، قازاقتى مادەنيەتكە جەتكىزۋدىڭ توتە جولىن تابا الماي جاتقاندا، ۇستىندە قوي ءجۇنى تاقتالى شەكپەنى، اياعىندا سولداتتىڭ بۇرانتابان ەتىگى، باسىندا سۇتكە تۇسكەن تىشقاننىڭ تىماعى بار قوڭقاق مۇرىن قوشقىل جىگىت يت قۋىپ كەلگەندەي جالتاقتاپ:
— اسسالاۋماليكۇم!— دەپ كىرىپ كەلدى.
قاشاعانعا ءشوپ جۇتقىزباي، باس سالاتىن وڭتايلى بەدەۋدەي وشەتىل:
— نە كەرەك، قاراعىم؟— دەپ ىلە تۇرا كەلدى.
— كورىسكە وقۋعا كەلىپ ەدىم.
— قاي ۋەزدىكىسىڭ؟
— كەرەكۋدىكىمىن.
— كومەنديروۆكاڭ بار ما؟
— ورىسشاعا جەتىك ەمەس ەدىم، اعاي...
— داكۋمەنت قاعازىڭ بار ما؟ كىم جىبەردى؟
— قاعازىم بار،— دەپ، ومىراۋ قالتاسىنداعى ىسقاياق قارا شولاق كىنەشكەسىن اقتارىپ، قولى دىرىلدەپ ءبىر قاعازدى ۇستاتا بەردى. العان تىشقانىنا ءتۇيىلىپ قاراعان بوكتەرگىشە، وشەتىل قاعازعا وقشيا قارادى.
— قارتقوجا جۇمانوۆ!
قارتقوجا باسىن شۇلعىدى، قاعازدان شاتاق تابا ما دەپ، قىپىلداپ بارادى.
— پاۋالوداردىڭ ورنى تولدى عوي. «نورمادان» ارتىق الۋعا بولار ما ەكەن...— دەدى مەس ءمۇعالىم.
— اعاتايلار... بىردەمە قىلىڭىزدار... ناشار، جەتىم ەدىم... وقۋعا ىنتىق ەدىم...— دەپ قارتقوجا جالىنا باستادى. وشەتىل مەس مۇعالىمگە قاراپ:
— زايساننىڭ ەسەبىنە كىرگىزەرمىز،— دەدى.
— وي، ءتاڭىر جارىلعاسىن! بالا-شاعاڭنىڭ...— دەپ قارتقوجا العىستى ساۋلاتىپ كەلە جاتقاندا، وشەتىل مىرس ەتىپ:
— جارايدى، قاراعىم! باتانىڭ قاجەتى جوق. ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كەلە عوي،— دەدى.
وشەتىل قىراعى جىگىت ەكەن، قارتقوجانى ءبىر كورگەننەن-اق — ىشىندەگىسىن بىلە قويعانداي بولدى.
ەرتەڭىندە كوپ شاكىرتتىڭ قاتارىندا قارتقوجا دا پارتاعا وتىردى. بەت اجارى — ب ا ق، ورىنى — ۇجماق بولدى؟ جۇرەگى نەعىپ جارىلىپ كەتپەدى دەسەيشى!
70-كە تارتا شاكىرت جينالىپتى. ۇلكەن بولمە. پارتالاردىڭ الدىنداعى ۇستەل باسىندا مۇعالىمدەر. پارتپەل قولتىقتاعان ەكى-ۇش ورىسشا كيىنگەن كىسى كەلدى. كەشەگى وشەتىل تۇرەگەلىپ وقۋ باستالاتىندىعىن، وبلىستىق كاميتەتتەن كەلگەن ازاماتتارعا قۇتتىقتاۋ ءسوز بەرىلەتىندىگىن ءبىلدىردى.
مۇرنىندا قىسپا كوزاينەگى بار، جەلكىلدەگەن سۇلۋ شاشى قارسى قايىرىلعان، تۇيعىنداي جۇتىنعان جاس جىگىت تۇرەگەلدى. اعىپ تۇرعان ءسوز ەكەن: نەشە ءتۇرلى جالىندى، جىگەرلى، ءۇمىتتى سوزدەردى سوعىپ ەدى كەپ، ادامنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتتى. ءسوز بۇلبۇلدىڭ كۇيىندەي دەنەنى بالقىتتى، قارتقوجا: «ادام ەمەس، جەبرەيىل مە؟» — دەپ ويلادى. قاراپ وتىرىپ ماس بولدى. جۇيەسى بوساپ، كوزىنە جاس كەلدى. ءسوزىن بىتىرگەندە، شاپالاق شارتىلداپ كەتتى. كەيىنگى شەشەندەردىڭ ءسوزىن قارتقوجا ۇققان جوق، تەك جاقسى ءسوز ايتپاقشى ەكەنىن قولدارىنىڭ سەرمەسىنەن سەزدى.
سو كۇنى-اق وقۋ باستالدى. ەرتەڭىندە شاكىرتتەردىڭ پاتەرىنە، تاماعىنا اقشا ۇلەستىرىلدى. كەرەكۋ شاكىرتتەرىمەن بىرگە قازاقتىڭ ءبىر توقال ۇيىنە قارتقوجا دا مەكەندەپ، قاتارلى شاكىرت بولدى.
كۇنىنە بەس ساباق بولادى. وقىتۋ قازاقشا. قازاق ءتىلى، ەسەپ، جاعراپيا، جاراتىلىس، تاربيە عىلىمى، دەنە تاربيەسى، ان-كۇي — بىرىنەن-بىرى قىزىق.
قارتقوجا جولداستارىمەن ەرىپ، قازاق مەكەمەلەرىن دە، ازاماتتارىن دا كوردى. بازاردى دا ارالادى. بازار تولعان قازاق. مەكەمە الدى قازاق. ساۋدا، قىزمەت، وقۋ، قىمىز، قايىق. كۇن ىستىق. جۇرت قىزىل تاناۋ. ءومىر قىزۋ. قارتقوجانىڭ جۇرەگى دە قىزۋ.
قازاق ازاماتتارى زەمستۋو اشتى دەپ ەسىتكەن. زەمستۋونىڭ نە ەكەنىن قارتقوجا بىلمەيتىن. بايلار، ساۋداگەرلەر زەمستۋودان كەزدەمە، قانت، شاي الىپ بازارعا ساتىپ جاتىر دەگەندى ەستىگەن. زەمستۋو ماڭىنداعىلار كيىمدى، اتتى، اربالى، سالتاناتتى كورىندى. ابەن دەيتىن ءبىر وجەت شاكىرت بار ەدى، زەمستۋودان كەزدەمە سۇرايىق دەپ، قارتقوجانى ەرتىپ اپاردى. ەسىك الدىندا قاباعان توبەتتەي ءبىر كۇزەتشى تۇر، ارسىلداپ كىرگىزبەيدى. جامان تىماقتار كەزەك كۇتىپ وتىر. قالانىڭ، قىردىڭ مىرزالارى، ساۋداگەرلەرى كەزەكسىز كىرىپ جاتىر. ابەن شىداي المادى. كۇزەتشىمەن جاعالاسىپ، ومىراۋلاپ كىردى. قارتقوجا بىرگە كىردى. ۇستەل باسىنداعى قازاق ەكەن. بايدارمەن جايتاڭداپ سويلەسىپ، قاعازدارىنا قول قويىپ، رازى قىپ جاتىر. ءبىر قاعا بەرىستە ابەن دە ارىزىن ۇسىندى، قاباعىن ءتۇيىپ:
— كەزدەمە جوق،— دەدى.
— Heگe جوق؟
— ىستەپەنديە بەرىپ وتىرمىز، پاتەر، تاماق تەگىن. تاعى نە كەرەك؟ استامشىلىقتى قويىندار!
— جۇرتتىڭ بارىنە بەرىلگەندە، كەدەي شاكىرتكە نەگە بەرىلمەيدى؟
— كىمگە بەرىلگەن ەكەن؟
— كۇندە كورىپ ءجۇرمىز عوي، قالانىڭ بايلارىنىڭ كوتەرىپ جۇرگەن پ ۇلى كىمدىكى؟ قىردىڭ سوعىلعاندارى جەپ جاتقانى كىمدىكى؟
— ونى تەرگەيتىن سەندەر ەمەس. ەشكىمگە پۇل بەرمەيمىز. ەلدىڭ وكىلدەرىنە بەرگەنىمىز راس...
— وكىلدى تاپقان ەكەنسىڭدەر. جارمۇقان، ماقىم قاجى، قارامان وكىل بولسا، ەلدى جارىلقايدى عوي.
— وي، ءوزىڭ مەنىمەن ايتىسقالى تۇرمىسىڭ؟ ءايدا، شىق ۇيدەن... وقىماي جاتىپ..
— شىقپايمىن، سەنىڭ مەكەمەڭ ەمەس، قازاقتىكى.
— قازاقتى مىنا تۇرىڭمەن سەن وڭدىرارسىڭ...
— سەن وڭدىرىپ وتىرسىڭ...
— ءوزىڭ قالاي دورەكىسىڭ... مىنانى شىعارشى!— دەپ ەسىك الدىنداعى توبەتىن شاقىردى.
بۇل زەمستۋو ەمەس، حامستۆو،— دەدى شىعىپ بارا جاتىپ ابەن.
قارتقوجا قورقىپ تۇرعان. ارتىندا تۇرىپ ابەڭدى ەتەگىنەن تارتقان، توقتاتا الماعان. زەمستۋونىڭ نە ەكەنىن قارتقوجا سوندا كوردى.
كۇزگە تامان قارتقوجا كۋرس ءبىتىرىپ، ءمۇعالىم بولۋعا ەلگە شىققالى جاتقان كەزدە، «بالشابەكتەر» كەلىپ، ميتينگ جاساپ جاتىر، زەمستۋوعا قارسى كورىنەدى، قازاق ازاماتتارى قوسىلىپ جاتىر دەگەن حاباردى ەستىدى. «بالشابەكتىڭ» كىم ەكەنىن قارتقوجا بىلگەن جوق.
قاراشولاق
ەرتىستىڭ سول قاباعىندا قاراشولاق اۋىلى بار. قاراشولاقتىڭ الپىسقا تارتا ءۇيى بار. قاراشولاقتىڭ حالقى قازاق بولماسا، اجەپتاۋىر قالاسىماق بولار ەدى. قاراشولاققا قالانىڭ اۋىلى الىسىراق ەدى. نە ءبىر كوشە جوق، نە ءۇي سياقتى ءۇي جوق. بوقتىقتان، كۇلدەن، كوننەن، كوز جىلتىراعان، جالپيعان، ۇيمە-جۇيمە بىردەمە. ءبىر كەزدەگى اۋقاتتى ۇيلەردىڭ قورا-مۇلكى قيقايىپ-سيقايىپ قالىپتى.
وتىرعان جەرىنىڭ ءشوبى ارعى بەتتەگى قازاق-ورىس قالاسىنىكى. سولاردان جالداپ شابادى. قاراشولاقتىڭ كەدەيلەرى وتىن، ءشوپ ساتادى. تاۋىرلەۋى الىپساتارلىق قىلادى. ەتى ءتىرى اسەمباي دەيتىن بەتكە شىعارى قازاق وقىعاندارىمەن تانىسىپ، زەمستۋودان پۇل الىپ، ەندى اۋىلىن اعارتۋدى نيەت قىلادى ەكەن. ءمۇعالىم سۇراعان سوڭ، ازاماتتار قارتقوجانى بەرگەن ەكەن.
قاراشولاق بالا وقىتۋدى جاڭا ويلادى دەپ ۇقپاڭىزدار. ءبىر كەزدە قاراشولاق وزىنشە مادەنيەت وشاعى بولعان. ءتورت بولمەلى اعاش ءۇي سالىنىپ، اۋىلناي ۇشكول اشىلعان. بەرگى زاماندا ۇشكول ءۇي تاعدىردىڭ كەرمەسىنە كەزدەسىپ، اعاشى، تاقتايى قاراشولاقتىڭ پەشتەرىن قىدىرىپ، بۇل كەزدە توپىراعى كۇلتوبەدەن بۇيىرعان.
ءمۇعالىم كەلگەن سوڭ، قاراشولاق ازاماتتارى جينالىپ كەڭەس قۇردى. ماسەلە: مەكتەپ ءۇيى، ءمۇعالىمنىڭ جاتار ورنى. ماسەلە تىم قيىن ءتيدى. قاراشولاق ازاماتتارىنىڭ اششى تەرى شىقتى. بىرەۋگە بىرەۋ سىلتەدى. شەشەندەردىڭ شەكە تامىرى بىلەۋدەي بولىپ، جىققان سيىر كوزدەنىپ، سوزگە قوناق بەرىسپەدى. قوزىداي جامىراپ، قويداي شۋلادى. ايتكەنمەن ازاماتتاردىڭ سىلەسىن قاتىرىپ، قاجىرلى توپ باسىلار ماسەلەنى شەشتى. الپىسباي دەيتىن كىرمە شالدىڭ ءۇيىن قازىنا پايداسىنا الۋعا قاۋلى تۋعىزدى. جاتار ورىن ماسەلەسى جەڭىل شەشىلدى. ءمۇعالىم مەكتەپتە جاتىپ، تاماقتى بالاسى بار ۇيدەن كەزەك ءىشسىن دەگەن سوزگە بايلاستى. ناشار كىسىلەر ءبىر ۇيدە جاتقانى ءتاۋىر بولار ەدى دەپ الدىلەرىنە اۋدارۋعا ساياسات قىلىپ كورىپ ەدى، الدىلەر ۇيلەرىمىزدە جاس ايەل بار دەگەن دالەلدەردى كەلتىرىپ، جەڭىپ كەتتى.
قاۋلى ءبىتىپ، توپ تاراعان سوڭ، قارتقوجا مەكتەپ جۇرتىن زەرتتەۋگە كىرىستى. ءۇيى دە الپىسبايدىڭ تاپ ءوزى سياقتى جىلتىراعان ەكى كوزى بار تالپاقاي جەر ءۇي ەكەن. توبەسى سيرەك شىرشىمەن جابىلعان، سالداۋىنا قارتقوجانىڭ توبەسى ءتيىپ تۇرادى ەكەن. قاعاز كور-جەرىن قىستىرا سالۋعا قولدى سوزىپ اۋرەلەنەتىن ەمەس، قولايلى. قازاندىقتىڭ ءتۇتىنى، بۋىمەن از-ماز قارا بارقىن تارتىپ، قابىرعالارى قاقىرىق، تۇكىرىكپەن بىرەگەي سالتاقتانعانى بولماسا، ەدەننىڭ وقابى دا سالت كىسى جۇرۋگە ىلعال ەتەتىن ەمەس، بىلاي عانا تۇرۋعا جارارلىق ءۇي كورىنەدى. ءبىر قولايسىز جەرى — ورىندىق، ۇستەل سكاميە دەگەن زاتتاردان ىرىم بولمادى. توسەنىش تابىلمادى. ۇلىق تۇسەتىن ۇيلەر جالعىز جارىم «تاقتارىن» شىعارىپ بەرە المادى. كوپتىڭ كومەگى ارقاسىندا قارتقوجاعا ءبىر ءتورت سيراق تابىلدى. بالالار ۇيلەرىنەن جايالىعىن الا كەلۋدى ۇيعارىستى. قالانىڭ مەكتەبىن، ءۇي سايمانىن كورىپ كەلگەن قارتقوجاعا ءۇي ابزەلى قوراشتاۋ كورىنسە دە، جوققا جۇيرىك جەتە مە، باياعى وزدەرى وقىعان ءماجيت قوجاشىلاپ وقىتۋعا تۋرا كەلدى.
كۋرستىڭ ءبىر ۇناعان سايمانى قارا تاقتاي ەدى. قارتقوجا قارا تاقتايسىز وقىتسا، ەسكى مولدادان ايىرماسى بولمايتىنىن جاقسى بىلەدى. قارا تاقتايسىز ءمۇعالىم — تەبەنسىز كەمپىر عوي. سوندىقتان قارا تاقتاي ماسەلەسىن قىرىنان قويدى.
— ۇشكىلدىڭ قارا تاقتايى بولۋشى ەدى... سونى مەن قاي ۇيدەن كوردىم؟— دەپ ويشىلار ويعا جۇگىرتتى.
— كازيبەنىڭ اپاسى ۇلكەن قازانىنا قاقپاق قىلدىرىپ العان...— دەدى ءبىر بالا.
— باسە، سول ۇيدە كوردىم!..
كازيبەنىڭ اپاسىنان ۇلكەن قازاننىڭ قاقپاعىن قازىناعا الۋعا تۋرا كەلدى.
قارا تاقتايدىڭ شەجىرەسىن بىلگەن كىسى بولماسا، بۇل كەزدە توسىن كىسى «مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن!» دەسە دە، قارا تاقتايلىعىنا قانباستاي ءتۇرى بار ەدى. دوڭگەلەنگەن، شەتتەرى كۇيىپ، مۇجىلعان، قارعاشا قاعىلىپ، بەت اۋزى جىرىلىپ، سىرى كۇيەگە اينالعان ەدى. قاراشولاق ازاماتتارى «قارا تاقتاي وسى» دەپ، ازاردا-بەزەر بوپ تۇرعان سوڭ، اسىلدىڭ جۇرناعىن بۇرىنعى دارەجەسىنە قايتا مىنگىزدى. استىڭعى بەتى بەرى قاراپ، الپىسبايدىڭ قۇبىلاسىنان ورىن الدى.
بوردىڭ ورنىنا ىزبەس الدىرىپ، تاقتايعا جازىپ كورىپ ەدى، سوقا سالعانداي جىرتىپ كەتتى. ءبىر ويشى جىگىت تۇرىپ:
— ايتەۋىر سىزىق ءتۇسىرۋ كەرەك بولسا، بارماقتى تۇكىرىكتەپ جازا بەرسە قايتەدى...— دەدى.
ءبىراق ول ءماسليحات جۇزەگە اسپادى. قارتقوجا ءمۇعالىم: «قالجىڭدى قويا تۇرساڭىز ەكەن»— دەپ ءتۇسىن سۋىتتى.
قالاعا باراتىن كىسىگە بور تاپسىردى. مەكتەپتىڭ جايىن بايانداپ، قارتقوجا زەمستۋوعا رەسمي قاعاز جازدى. بوردىڭ كەلۋىنە قاراماي قارتقوجا ساباق باستادى.
كۋرستا كورگەنى عوي: ساباق باستاردا قاراشولاق ازاماتتارىنان وكىل شاقىرىپ، اۋەلى ءوزى شەشەندىك قۇرىپ، ارتىنان وكىلدەرگە قۇتتىقتاۋ ءسوز بەردى.
— مۇعالىمدىكى دۇرىس ءسوز، بوسقا كيىم جىرتقانشا، ەندى وقىڭدار. مىناۋ دا وزدەرىندەي قازاقتىڭ بالاسى عوي...— دەگەن سياقتى ناسيحاتىن ءبىتىرىپ، وكىلدەر مىنبەدەن ءتۇستى.
حات تانيتىندارىن ءبىرىڭعاي، نىرايلارىن ءبىرىڭعاي وتىرعىزىپ، ەكى كلاسقا قولايلاپ الدى. «بايانشىدان» حابارى بار، شۋ دەگەننەن «شاقشادان»، «تۇتقادان»، «قۇس تۇمسىقتان»، «شاينەكتەن» باستادى. ساۋاتتىلارعا كىتاپ جوق بولعان سەبەپتى «سارىارقا» گازەتىنىڭ ءبىر نومىرىنەن باستاۋعا تۋرا كەلدى.
قوس جۇرە تۇزەلمەك قوي. جاتا جاستانا قارا تاقتاي دا ىستەتىلدى، بور دا تابىلدى. ءبىراق وتىرىس-تۇرىستا وزگەرىس بولمادى. نە قىلعانمەن يت مالتۋعا سالىپ ءجۇرىپ، وتىز شاقتى بالانى تىنباي وقىتىپ، تۇرپىلەپ ساۋاتىن اشتى.
«قوي كەزەگى» كەلگەن ءۇي بالاسىن جۇگىرتىپ، ءمۇعالىمدى تاماققا شاقىردى. العاشقى كەزدە ايەلدەر ءمۇعالىمدى كۇتىمى قيىن «جۇتقىش» كورسە دە، نە بەرسە، سوعان قاناعات ەتەتىن قويشىنىڭ وگىزىندەي قوڭىر جىگىت بولعان سوڭ، قارتقوجادان جيرەنبەيتىن بولدى.
قاراشولاقتىڭ ارىزى قارتقوجانىڭ قولىنان شىعادى. شەلپەككە قۇران وقىپ، مولدالىق تا ىستەپ قويادى. ەرلى-بايلى كىسىنىڭ اراسىنا ءبۇتىنشى دە بولىپ قويادى. مۇنداي بەساسپاپ ءمۇعالىم كىمگە جاقپاسىن. قاراشولاق اۋىلى قارتقوجاعا قوجاداي قول بەرەتىن بولدى. ازدى-كوپتى تابىسىنا قۇبا توبەل كيىم الىپ، كوبىن ءۇي ىشىنە كەرەك-جاراق الىپ قايتۋعا ساقتادى. جاز شىعا قارتقوجا ەلىنە قايتۋعا رۇقسات سۇرادى. «كارى شەشەمدى كورەمىن» دەگەن سوڭ ارەڭ بوساتتى. ايتپەسە تاعى دا ۇستاماق ەدى. قارتقوجانىڭ شولاق وقۋى ءبىتىپ قالىپ، وزىنەن-وزى ۇيالىپ جۇرگەنىن قاراشولاق قايدان ءبىلسىن...
تابان جالتىراتتى
قارتقوجانىڭ قىستايعى گازەتتەن كورگەنى، ەستىگەن-بىلگەنى راسقا شىقتى.
الاش قالاسىنا كەلىپ، ەسكى پاتەرىنە توقتاپ، مارت، اپرەل ايىنىڭ قىزمەت اقىسىن سۇرايىن دەپ زەمستۋوعا باردى. بارسا زەمستۋونىڭ الدىندا بۇرىنعىداي ات، توپتانعان كىسى كورىنبەيدى. بۇلار قايدا كەتكەن دەپ تاڭدانىپ، ىشىنە كىردى. قازاقتار جوق. كەڭسەنىڭ قاعازىن ماڭگى تىقىرلاتىپ كەلە جاتقان حاتشى ورىس، ماشينە باسۋشى ايەلدەر بار ەكەن. ولاردا دا جۇمىس جوق، ەكەۋ-ەكەۋ، سىبىر-سىبىر. قارتقوجا جۇگىرىپ، «الاشوردا» مەكەمەسىنە باردى. وندا دا كىسى جوق. كوشەدە ءبىر شاكىرتكە جولىقتى. قازاق ازاماتتارى قايدا كەتكەنىن سۇرادى. «ار جاقتا سيەز بولىپ جاتىر. مەن سوندا بارعالى تۇرمىن» دەدى.
سيەز «بوستاندىق ۇيىندە» ەكەن. ەسىك اشىق، كىرىپ-شىعىپ جاتقان كىسى. ەل قازاقتارى. بۇلار دا كىرىپ كەتتى. سيەز اشىلىپ، شەشەندەر سويلەپ جاتىر ەكەن. سوزدەرى قىزۋ. قازاق كاميتەتىنىڭ بايانداماسىن ىستەمەك بولىپ، وعان توتەن ءسوز كيلىگىپ، ازاماتتاردىڭ كوبى ءبىر جاق، بىرەۋ ءبىر جاق بولىپ، داۋلاسۋدا ەكەن. ەڭگەزەردەي قارا كىسى ءسوز سۇراپ، وسىنشا تىلەندى. سيەزدىڭ جارىم-جارتىسى بەرۋدى، كوپشىلىگى بەرمەۋدى ماقۇلداپ، «الاشوردا» ازاماتتارى تەرىسىنە سىيماي باقىرىپ، اياعىندا قارا كىسىگە ءسوز بەرىلمەدى. قارا كىسى قارا بۇلتتاي ءتۇيىلىپ، سيەزدەن شىعىپ كەتتى.
ون شاقتى مينۋت وتەر وتپەستەن بالشابەكتىڭ كەمەسەرى — قاسىندا ءۇش-تورت سولداتى بار سيەزگە كەلدى. قازاق ازاماتتارى ءۇرپيىسىپ قالدى. «بۇل سيەز بايلاردىڭ سيەزى، وبلىستىڭ اتىنان سويلەسۋگە وكىلدەردىڭ پراۋوسى جوق. سوندىقتان سوۆدەپ اتىنان سيەزدى تاراتتىق دەپ جاريالايمىز!» دەدى. «الاشوردانىڭ» ازاماتتارى سيەزدىڭ بولۋىن جاقتاپ سويلەپ كورىپ ەدى، بالشەبەكتەر بىلەتىن بىلەي سويلەدى، مىلتىعىن كەزەي سويلەدى. سيەزشىلەر بەرەكەسى كەتىپ، تاراي باستادى.
قارتقوجا الاشقا قايتتى.
كۋرستە قازاق ءتىلى مەن ان-كۇيدەن ساباق بەرەتىن قاسەن دەيتىن ورىسشا وقىعان جاس جىگىت بولاتىن. كۋرستە جۇرگەندە «جانار» ۇيىمىنىڭ جينالىسىندا سول جىگىتتى كوپ كورىپ، ارتىنان ۇيىنە بارىپ تانىس بوپ كەتكەن. بۇرىنعى وقىعان ازاماتتاردىڭ مىنەزىن جاراتپايتىن، قارتقوجا سىقىلدى شاكىرتتەر قاسەندى جاعالايتىن. قاسەن ولارمەن سىرلاساتىن. كەشكە تامان اڭگىمەلەسۋگە قارتقوجا سونى تاپتى.
قاسەن جيىلىستان جاڭا كەلىپ وتىر ەكەن، ءتۇسى بۇزىلعان، قىسىلعان ادام ءتارىزدى. قارتقوجا:
— قالاي بولدى؟ نە بوپ جاتىر؟— دەدى.
— جۇمىس جامانعا اينالدى. بولشيەۆيكتەر كۇشەيدى. سەزدى قۋدى. ار جاقتاعى «اسەرلەردىڭ» باستىعىن دا جاۋىپ جاتىر. «الاشورداعا» قۋعىن تاياندى. ءبىراق سەن ەشكىمگە اۋزىڭنان شىعارۋشى بولما، ءبىز سوعىسايىق دەپ جاتىرمىز.
— قالاي؟ كىممەن؟
— «الاشوردا قازاق-ورىسپەن بىرىگىپ وتىر. بۇگىن ءتۇنى ار جاققا شىعىپ، جاستار سوعىسامىز دەپ ءسوز بايلادىق... قايتەيىك، قازاق ءۇشىن ولسەك، ارمانىمىز جوق. جولداسىمىز قازي دا ءولىپ قالدى... دەپ قاعازدارىن جيناپ، شامادانىنا تىعىپ، كەتۋگە اينالدى.
— جاستاردان قانشا كىسى باراسىزدار؟
— وتىز-قىرىق بولار.
قارتقوجا قاسەندى جاقسى كورەتىن. ءتۇرىن كورگەن سوڭ، اياپ كەتتى. جىلامسىراپ، قولىن ۇستاپ:
— جولدارىڭ بولسىن!— دەپ شىعىپ كەتتى.
ەلىنەن كەلگەن دەلەگاتتارعا — وكىلدەرگە جولىعايىن دەپ، پاتەرىن ىزدەدى. بايان جاعىنان كەلگەن ءۇش-تورت دەلەگات ءبىر ۇيدە ەكەن. كەلىپ ەسىگىن يتەردى. جابىق. جۇگىرىپ تەرەزەسىنە كەلدى. تەرەزەدەن قاراسا، پودبالعا ءتۇسىپ جاتقان ءبىر بوكسەنى كوردى. ۇيدەن: «قازاق، قازاق»— دەگەن داۋىس شىققاندا، بوكسە باسىن سۋىرىپ الدى. قارتقوجانىڭ ءوز بولىسى. بالشەبەكتەر بايلاردى، بولىستاردى ۇستايدى دەگەن لاقاپپەن بودبالعا تىعىلىپ جاتىر ەكەن. قارتقوجانى كورگەن سوڭ، كۇرسىنىپ دەمىن الدى. قارتقوجامەن جامپاڭداپ، امانداسىپ: «بودبالعا تۇسكەنىمدى اۋزىڭنان شىعارا كورمە!»— دەپ تاپسىردى.
كوشەدە نەشە ءتۇرلى الىپ قاشتى حابارلار ءجۇر. «اتىس بولعالى جاتىر»، «الاشوردا كىسىلەرىن ىزدەپ جاتىر»، «پالەندى، تۇگەندى جاۋىپ قويىپتى» دەسەدى. الاش قالاسى الاساپىران، بايلار قاشىپ كەتىپ جاتىر. ەس جوق، ەنتىككەن، جانتالاس...
ەرتەڭىندە ىڭىردە قارتقوجا شەتتەگى پاتەرىنە كەلە جاتسا، باسى مەن كەۋدەسى قازاق، اياعى ورىس ءبىر جىگىت، قازاقتىڭ ارتىنا مىنگەسىپ، اياعى سالاقتاپ، شاعىلعا قاراي قاشىپ بارادى ەكەن. نۇسقارىنان تاني كەتتى. تۇنەۋگى ابەنگە ۇرىسىپ قۋىپ شىعاتىن جىگىت ەكەن.
قازاق ازاماتتارى تۇندە كەتىپتى دەگەن حابار تاڭەرتەڭ دۇڭك ەتە ءتۇستى. قارتقوجا تۇرا سالا قاسەندى ىزدەدى، پاتەرىندە جوق. قاسەننىڭ ءبىر جولداسى جولىقتى. قاسەن شەتكى قازاق ۇيلەرىنىڭ بىرىندە ەكەن، تاۋىپ الدى.
— نە بوپ قالدى؟
— ءبىزدى وقتىڭ استىنا جىبەرىپ، ازاماتتار قاشىپ كەتىپتى. ءبىز 20 شاقتى جاستار قولىمىزعا نايزا الىپ، قازاق-ورىستىڭ كەڭسەسىندە جاتتىق. اتىس بولسا تەككە ولەتىن ەدىك، ايتەۋىر بولمادى. «الاشوردا» كىسىلەرىنەن تۇياقتان باسقا كىسى قالعان جوق. ۇسەي باتىرمەن ەكەۋى مىلتىق قويماسىن بۇزىپ الامىز دەپ كۇزەتشىسىن ءولتىرىپ، وزدەرى قولعا ءتۇسىپ قالا جازداپتى.
— ەندى ءوزىڭىز قايتەسىز؟
— ءبىز دە قىرعا قاشقالى وتىرمىز.
— مەن دەلەگاتتارمەن قايتقالى تۇرمىن،— دەپ قوش ايتىسىپ، تابان جالتىراتتى.
قۇلاق ەستىگەندى كوز كوردى
ءۇش اي ءوزى وقىپ، ءبىر قىس بالا وقىتىپ تاپقان ءبىلىمىن، تاجىريبەسىن قارتقوجا ىشىنە ساقتامادى، ەلگە كەلگەن سوڭ ءوزىنىڭ ءىنىسىن، جيەنىن، جاقىندارىنىڭ بالاسىن وقىتۋعا كىرىستى. جولىققان جاستاردى وقۋعا بارۋعا ۇندەدى.
بىر-ەكى اي وتكەن سوڭ، سەمەي جاقتان ءتۇرلى حابار كەلە باستادى. «بالشەبەكتەر» قاشىپ كەتىپتى، قازاق ازاماتتارى قىردان قايتا كەلىپ، قىزمەتكە كىرىسىپتى. سەمەي بۇرىنعى قالپىنا ءتۇسىپتى...
مىنا حاباردى ەسىتكەن سوڭ، قارتقوجا كۇز ءىنىسىن، جيەنىن الىپ، سەمەيگە وقۋعا بارۋعا نيەت قىلدى.
قىستىڭ قامىن ەرتە باستان ىستەپ، ءشوبىن ءۇيىپ، ازىعىن جيناپ، ءۇيىن جەزدەسىنە تاپسىرىپ، سوعىمىنا سوياتىن مالىن ىڭعايلاعان سوڭ، اجەسىنە وقۋعا ءجۇرۋ تۋرالى تاعى سويلەستى. اجەسى ۋايىم-قايعىلى سويلەسە دە، ارتىق قارسى بولعان جوق. قارتقوجانىڭ وقۋعا بارام دەگەنىن اۋىز ۇيدە جۇرگەن قاتىنى ەسىتىپ تۇرعان ەكەن.
— نەمەنە تاعى؟ بارمايسىڭ وقۋعا!— دەدى باس تەرىسى اۋزىنا ءتۇسىپ.
ءبىر جۇماعا شەيىن تەرىس قاراپ جاتىپ، قىران جاپقانداي قىلىپ بالالارىن جىلاتىپ، وتتى ورتەپ جاعىپ، ءسۇتتى سۋالتىپ، قىر كورسەتىپ ءجۇردى. قارتقوجا جاقاۋراتىپ بايقاسا:
— كەتەتىن بولساڭ، ءبىر جولا قاراشىعىڭدى باتىر. سەنىڭ قۋ مولاڭدى كۇزەتىپ، سالپىلداپ، بوعىڭدى سىپىراتىن مالايىڭ جوق!— دەپ اششى كەتەتىن بولدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە قارتقوجانىڭ اجەسى اۋىرىپ قالىپ، قارتقوجانىڭ جۇيكەسى قۇرىدى. وقۋدان كۇدەر ءۇزدى. اجەسى باسىن كوتەرىپ، ءتاۋىر بولعان سوڭ، قارتقوجا شارۋاسى بولىپ بايانعا كەلدى.
بايانداعى باياعى تانىس وشەتىلىن تاۋىپ الىپ، گازەت، حابار سۇرادى. قارتقوجا ەلدە شارۋاعا اينالىپ جۇرگەندە، ساياسات دۇنيەسىندە ءبىرتالاي وزگەرىستەر بولىپ قالىپتى. سەمەي تاعى دا تارشىلىققا ءتۇسىپتى. ومبىدا كولچاك ۇكىمەتى ورناپتى. قازاق-ورىستار كۇشەيىپ، بۇرىنعى انىنە باسىپتى. سەمەيدە «الاشوردا» اسكەرى جاسالىپتى. اننەنكوۆ دەگەن اتامان كەپ اسكەرمەن سەمەيگە كەلىپ ورناپ، قازاق ازاماتتارىنىڭ ەكەۋىن جاۋىپ قويىپتى. قارقارالىدا بەس جىگىت جابىلىپتى. سەمەي توڭىرەگى تىنىشسىز. ەل شابۋ، كىسى ءولتىرۋ، تالان-تاراج كوبەيىپتى. «الاشوردا» اسكەرىن كولچاك بيلەپ، جەتىسۋ جاقتاعى مايدانعا جىبەرىپتى. ءاليحان قازاققا اپتونوميا الام دەپ، كولچاكقا كەتىپتى. رەسەيدى بالشابەكتەر الىپ، سىبىرگە قاراي كەلە جاتىر دەيدى. تورعاي، ورال، بوكەي جاعىنان حابار جوق. ولار دا بالشەبەكتىڭ ورتاسىندا قالسا كەرەك.
وسى سىقىلدى حاباردى ەسىتكەن سوڭ، قارتقوجا سەمەيگە بارماعانىنا ارتىق وكىنگەن جوق. «زامان الدە نە بولادى» دەگەن ويعا قالدى.
قارتقوجا و جىلى قىس بويى ۇيىندە بولدى. ەلدە پالەندەي وزگەرىس بولا قويعان جوق. كەرەكۋدەن ەلگە ات الاتىن كاميسيە شىعىپتى، پالەننىڭ اتىن الىپ كەتىپتى، پالەننىڭ ءۇيىن شاۋىپ كەتىپتى، ايەلىن باسىپ كەتىپتى، ءولتىرىپ كەتىپتى دەگەن سىقىلدى الىپ قاشتى لاقاپتار ءجۇرىپ جاتادى. بىرەۋلەر بالشابەكتى كەلتىرىپ قويادى، بىرەۋلەر ورالدان اسىرا قۋعىزىپ قويادى؛ بىرەۋلەر قازاققا اپتونوميا اپەرىپ كەلەدى؛ بىرەۋلەر ءاليحاندى اباقتىعا جاپقىزىپ كەلەدى، ەندى بىرەۋلەر سەمەيدى بالشابەكتەرگە بەرىپ كەلەدى، ايتەۋىر دۇرلىككەن حابار كوپ كەلىپ جاتادى.
جازدىڭ ورتاسىندا-اق بالشابەكتەردىڭ دانقى ەلگە تىم جايىلىپ كەتتى. قورعاندى الدى. قىزىلجاردى الدى، ومبىعا كەلدى... دەگەن ءتىليپوندار وڭدى-تەرىستى قازاق دالاسىنا سوعىلدى. سول قوپىلداقتىڭ اياعى سۇراپىلعا اكەپ سوقتى. جۇرت الاساپىران بولدى. نە بوپ قالدى؟ دۋتوۆتىڭ، بەلوۆتىڭ اسكەرى كەلىپ قالدى. اقتار قاشىپ كەلەدى... دەپ گۋلەستى.
قارتقوجا اپاسىنىڭ اۋلىنا بارعان. ەندى ۇيىنە قايتقالى وتىرعاندا: «ال، كەلىپ قالدى!» دەپ ءبىر جىگىت شاۋىپ كەلدى.
— كىم؟ نەمەنە؟
— جەر قايىسقان اقتاردىڭ قالىڭ اسكەرى جولداعى ەلدى قيراتىپ كەلە جاتىر... ات، تاماق، جاساۋ، ايەل — ءبارىن سىپىرىپ كەلەدى، قارسى كەلگەندى اتىپ كەلەدى...
ايەلدەر ويبايدى سالىپ، جىلاپ جىبەردى. ءشوپتىڭ، قيدىڭ، جۇكتىڭ اراسىنا تىعىلىستى. بوشكەنىڭ، ابدىرەنىڭ ىشىنە كىرگەندەر دە، قۇدىققا ءتۇسىپ كەتكەندەر دە بولدى. اۋىل قۇيىن سوققانداي الەم تاپىرىق. قارتقوجانىڭ ەسى شىعىپ كەتتى. بىرەسە ۇيگە، بىرەسە اتىنا جۇگىرىپ، قامشىسىن تابا الماي ساسقالاقتادى. جان دارمەن كۇيى اتىنا مىنە سالا جونەلدى.
اۋىلدان ءبىر-eكى شاقىرىم شىعا بەرگەندە، قاق وكپە تۇستان 5— 6 سولدات cay ەتىپ ايقاسا كەتتى. مىلتىعىن كەزەپ، قارتقوجاعا تاپ بەردى. «اللا» دەپ اتىنان ۇشىپ ءتۇستى. كەلە قارتقوجاعا:
— ءايدا! اۋىل قايدا؟ ات بار ما؟ قايدا قاشىپ باراسىڭ؟— دەپ ەجىرەڭدەي باستادى. تۇستەرىنە جان شىدايتىن ەمەس.
قارتقوجا بىردەڭە دەپ بىلدىراقتاعان بولىپ ەدى، كەرەك تە قىلعان جوق. الدىنا سالىپ، ايداپ ءجۇردى. اپاسىنىڭ اۋىلى ەمەس، باسقا ءبىر اۋىلعا الىپ كەلدى.
بۇل اۋىلدى دا اسكەر قاماپ جاتىر ەكەن. ايعاي-ۇيعاي جۇگىرىس. ات، اربا، قازىق، جەلكە، مىلتىقتىڭ ءدۇمى، ىڭقىل، ويباي. قۇشاقتا — كيىز-كىلەم، جاساۋ — قولداردا. ساقينا، شاشباۋ، ورىسشالاۋ، كۇلكى... انا ءۇي جاقتان مىلتىق تارس ەتتى. قارتقوجا قالباڭ-قۇلباڭ، قامىت، دوعا، «قورادان قارا»، شوشاق ۇيدە ءۇش سولدات، ورتاسىندا، جابۋ ۇستىندە جاس قاتىن... زارەسى ۇشتى.
قارتقوجانى لاۋشى قىلىپ، الىپ ءجۇردى. مۇندا كەلگەن اسكەردىڭ سىلەمى ەكەن، كوبى الدا، ارتىنا كوز جەتكىسىز. وڭكەي جۇكتى اربا، زەڭبىرەك، پۋلەمەت، ازىق، جاساۋ، قارۋ ارتىپ، ءتىزىلىپ، سالت اتتىلارى شابۋىلداپ، جەر قايىستىرىپ كەتىپ بارادى ەكەن. قارتقوجانى كوپ اسكەرگە قوسا تاستاپ، 15 شاقتى سالدات تاعى دا شاۋىپ كەتتى. ۇرەي ۇشتى. يىعىندا شەنى، سىمباتتى اپەسەر سولقىلداق اربادا قازاقتىڭ سۇلۋ قىزىن قۇشاقتاپ قوس بوز اتپەن قارتقوجانىڭ قاسىنان وتە شىقتى. قارتقوجاعا تۇسكەن قىزدىڭ كوزى جىپىلىقتاپ كەتتى.
قارا كۇشكە قۇربان بولعان سورلى! زامانىڭ الدە نە بولادى؟
ەكىنشى اۋىلعا جەتكەندە، قارتقوجانى بوساتتى. قۇلاق ەستىگەندى كوز كوردى...
بەت تۇزەلدى
اقتىڭ اسكەرى باسقان جەرگە شەگىرتكە جايلاعانداي، ءبۇيى تيگەندەي بولدى. شاۋىپ كەتكەن، باسىپ كەتكەن، اتىپ كەتكەن كەزدەن شولاسىز. جەلتاۋ ماڭىندا ءبىر اۋىلدى قالپىمەن قىرىپ كەتىپتى. جارىلقاپتاۋ ىشىنە بوسىپ كەتكەن ءبىر قورا قاتىن، قىزداردىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپتى. قارجاستا پالەنشە بايدىڭ دالاعا تىققان جاساۋ-مۇلكىن ورتەپ كەتىپتى.
اقتاردىڭ زورلىعىنا جۇرت تۇياق سەرپە المادى. ءبىراق دارمەن سىقىلدى وجەت ەرلەر كەگىن الدى. شاشاۋ شىققان سولداتتاردىڭ، باستىقتارىن باس سالىپ، قىرىپ تاستاپ وتىردى. 15 شاقتى جىگىت ىرىكتەلىپ الىپ، كۇنى-تۇنى اتتان تۇسپەگەن. ونىڭ ءبىر جەردە جەتىسىن، ءبىر جەردە ءتورتىن باۋىزداپ، اتىپ، قۇدىققا تاستاعاندارى بولعان. توبىقتىدا ءبىر قازاق جيىرما شاقتىسىن قوناق قىلىپ، ءبىر ۇيگە جاتقىزىپ، پەشتى شالاسىمەن جاپقىزىپ، ءيىس تيگىزىپ قاتىرعان. قاراكەسەكتە ءبىر ەر قازاق جىگىتتەردەن اتىرەت جاساپ، شەتكە شىققاندارىن ءولتىرىپ، قارۋىن الىپ وتىرعان. سوڭعى كەزدە وتكەن ءۇش جۇزدەي اقتىڭ اسكەرىن تاۋ ىشىندە قاماپ، اتىسىپ قىرىپ سالعان. اقتار ءوتىپ سايابىرلاعان كەزدە، قارتقوجا ەل اۋزىنان وسىنداي سوزدەردى ەسىتىپ ءجۇردى.
قازاقتىڭ باسىنا زوبالاڭ تۋعان كەزدە، «سەمەي نە بولىپ قالدى؟ ازاماتتار نە كۇيگە ۇشىرادى» دەگەن سۇراۋ قارتقوجانىڭ ويىنان كەتپەي ءجۇردى. مىنا سىقىلدى كوكپەڭبەك قالىڭ اسكەردى قۋعان قىزىلدارعا قارسى تۇرارلىق كۇش بولار دەپ بىلگەن جوق. ويلاعانىنداي-اق، سەمەيدى قىزىلدار الىپتى، «الاشوردا» قاشىپتى دەگەن حابار ساپ ەتە ءتۇستى. كەشىكپەي ومبىدان شىققان قىزىلداردىڭ اسكەرى كەرەكۋگە دە كەلدى دەپ ەستىلدى.
سول جىلى سۇلتانماحمۇت دەگەن جاس اقىن سەمەيدەن اۋىرىپ، ەلىنە كەلگەن. قارتقوجا ماحمۇتتى بىلەتىن. ول اق جۇرەك، كەدەيشىل، جالىندى جاس اقىن بولاتىن. ەلدەگى بايلاردىڭ، جۋان اتانىڭ ناشارعا ىستەگەن قياناتىن، زورلىعىن گازەتكە جازىپ، كۇشتىلەرمەن ۇستاسىپ جۇرەتىن. سۇلتانماحمۇت جۋانداردان قورىقپايتىن، بەتىن-جۇزىڭ بار دەمەي، كوڭىلدەگىسىن ايتىپ سالاتىن. سەمەيدەگى جاستار سۇلتانماحمۇتتى قولدايتىن، ۇلكەندەرى ادامگەرشىلىگىن، تۋراشىلدىعىن، تازالىعىن، اقىندىعىن باعالاپ، سىيلايتىن. سۇلتانماحمۇت ەلگە كەلگەننەن بەرى كوڭىلىن سۇراپ، كورىپ، اڭگىمەلەسىپ قايتۋعا قارتقوجا قۇمار بولسا دا، ەل جانىمەن قايعى بولىپ، كۇن تۋعان سوڭ، قارتقوجانىڭ دا مۇرشاسى كەلمەگەن. سەمەي جاقتىڭ حابارىن انىق ءبىلىپ تۇرعان كىسى سۇلتانماحمۇت. گازەت الىپ تۇرادى، جولداستارى حات جازىپ تۇرادى. قارتقوجا اي-جاي بولعان سوڭ، ادەيى ىزدەپ تورايعىر اۋىلىنا كەلدى.
ماحمۇت ۇيدە ەكەن. قارتقوجانىڭ كەلگەنىنە قۋانىپ قالدى. ءبىراق جۇدەۋ ەكەن، جوتەلى ءجيى ۇستاپ، كوپ سويلەسە زورلانىپ قالادى ەكەن. قارتقوجانىڭ قولىن ۇستاسىمەن:
— ە، قارت-ەكەم! كۇنىڭ تۋدى، بالشابەك تابارىشتاردى كوردىك، — دەدى كۇلىپ.
— قايدان كوردىڭىز؟
— كەرەكۋگە بارىپ كەلىپ وتىرمىن.
— قاشان، جانىم؟
— كەشە، كەشكە كەلدىم.
— سالت باردىڭىز با؟
— سالت. ءبىراق سۋىق ءوتىپ، مەڭدەپ قالدىم. وقا ەمەس، جولداستاردى ءبىر كورۋ پارىز ەدى،— دەپ جوتەلى ۇستادى.
— نەمەنە؟ قالاي كورىنەدى؟
— جاقسى. اسا وقىمىستىسى الدىمەن كەلە قويا ما؟ جەڭىل قولداۋ بىرىنە جولىعىپ، ەكى ساعات سويلەستىم... — دەپ تاعى جوتەلىپ قالدى.
جوتەلى باسىلعان سوڭ، تاسىمالداپ تاعى سويلەدى: — بۇلاردىڭ تۇتىنعان جولى، يدەياسى جاقسى عوي، كەدەيگە پايدالى. تۇبىندە قازاق ەل بولاتىن بولسا، بالشابەكتەردىڭ ارقاسىندا بولادى. ءتىرى بولساق، كورەرسىڭ. مەن كورمەيمىن عوي...
— نەگە؟ ولاي دەمەڭىز؟
— قىزىق زامان عوي! نە كەرەك... اتتەڭ 10—15 جىل ءومىرىم بولار ما ەدى!..
ماحمۇتتىڭ كوڭىلى بۇزىلايىن دەدى. قارتقوجا باسقا سوزگە جۇباتقىسى كەلدى.
— سەمەي نە بوپ جاتىر ەكەن؟
— «الاشوردا» قاشىپتى. جاستار جۇمىسقا كىرىسىپتى. ءبىرسىپىراسى كامۋنەس بولىپتى. گازەت شىعارىپتى. كورگەن جوقسىڭ با؟
— جوق.
جاستىعىنىڭ استىنان ءبىر شۋماق گازەتتەردى الىپ جاتىر.
— جاستار بايعۇس تا بىردەڭەگە جارار بىلەم: گازەتتەرى جامان ەمەس. ەل جۇمىسى يەسىز قالماعانى جاقسى بولدى...— دەپ گازەتتى قارتقوجاعا ۇسىندى. كوپ سويلەي المادى، جوتەلى تاعى قىستى.
قارتقوجا «قازاق ءتىلى» گازەتىنىڭ بىر-ەكى ءنومىرىن قاراپ، كوڭىلى داۋالاپ، ماحمۇتپەن قوش ايتىستى.
جاز شىققان سوڭ قارتقوجانىڭ ۇيدە وتىرعىسى كەلمەدى. ەسىل-دەرتى سەمەي بولدى دا ءجۇردى. ءبىراق سەمەيگە جەتۋگە قاراجات كەرەك. ۇيدە ساتارلىق مال جوق. كۇن كورگىشكە سالماق سالعىسى كەلمەيدى. سونىمەن تاعى دا جۇمىس ىزدەپ كورەيىن دەپ قارتقوجا بايانعا كەلدى.
باياندا جارتىمدى جۇمىس تابىلمادى. جەر قازۋ، وتىن جاعۋ، قورانىڭ بوقتىعىن تازالاۋ سىقىلدى كۇندەمە جۇمىسپەن ءجۇرىپ جاتتى.
«باي باستاس، باتىر قۇلاقتاس» بولماي تۇرا ما، قارتقوجا ءبىر تاناۋدا مالاي بوپ تۇرعاندا، قىرىلداۋىق يۆاننىڭ مالايى دوعامەن باستاس بولاتىن. قازەكەڭ سوزگە قانداي جانى قۇمار، دوعانىڭ ەستىمەيتىن حابارى بولمايتىن. سول دوعا قورا كۇرەپ جاتقان قارتقوجاعا كەلىپ:
— سەمەيدەن ءبىر قازاق كەمەسەر كەلىپ، مىرزالاردى ءبۇرىستىرىپ جاتىر دەيدى، ءبىلدىڭ بە؟— دەدى.
— جوق، بىلگەم جوق. كىم دەگەن ەكەن؟
— قاسەن دەگەن جىگىت دەيدى.
— ويباي مەنىڭ قاسەنىم عوي!
— ءاي، قويشى!
قارتقوجا جۇمىسىن شالا-بۇلا بىتىرە سالا، سالىپ كەلدى. قاسەن ون شاقتى دوكەيلەردى ءيىرىپ الىپ، مۇڭكىر-ناڭكىردەي تەرگەپ جاتىر ەكەن. ىشىندە قارتقوجانىڭ بولىسى دا وتىر. قارتقوجانى كورە سالا، قاسەن ۇشىپ تۇرىپ، قولىن ۇستاپ امانداسىپ، اۋزىنان ءسۇيدى، ءوز قاسىنا وتىرعىزدى. مىرزالار اڭ-تاڭ. نە كەرەك، قارتقوجا سو جەردە ءبىر جەتىلدى. جۋانداردى تەرگەپ-تەرگەپ، ەرتەڭ كەرەكۋگە جۇرەسىڭدەر دەپ، قولدارىنان قاعاز الىپ بوساتتى. قاسەن ءبىر ۋەزدىڭ سايلاۋىن وتكىزۋگە كەلگەن ەكەن. سايلاۋدان بۇرىن جۋانداردى ىعىستىرىپ الماق ەكەن.
جاڭاردى
شىلدەنىڭ شەكە قىزار، مي قاينار كۇنى. دىلگرامنىڭ تاقتايداي قارا جولىمەن قوس ات جەڭىل تىراشبەنكەنى بىجىلداتىپ كەلەدى. تىراشبەنكەدە قاسەن مەن قارتقوجا، كەۋدەنى اشىپ تاستاپ، قولدى سەرمەپ، اڭگىمە سوعىپ كەلەدى.
— ...سول اتىس بوپ جاتقاندا، ىشىندە جۇردىڭدەر مە؟
— جۇردىك. ولىمگە باستى بايلاعان سوڭ... اقتار الاش قالاسىن باسىپ اعىل-تەگىل بوپ كەتىپ جاتىر. ار جاقتان كۇرس-كۇرس مىلتىق اتىلادى. وق جاۋىپ تۇرعاندا، ءازىم مەن توقتاردى ار جاققا جىبەردىك. ولار قىزىلداردىڭ باسشىلارىنا سويلەسىپ، توڭكەرىس كوميتەتىنە كىردى. ءبىز اقتان قالعان قارۋ-سايمانداردى «وپراۋاعا» جيناپ، جانتالاسىپ ءجۇرمىز. بىرەۋدى بىرەۋ ءبىلىپ بولمايدى. و جەردەن دە، بۇ جەردەن دە اسكەر شىعا كەلەدى. كەشەدە جۇرگىزبەيدى، اتىپ تاستايدى. تالاي جەردە اجالدان قالدىق...
— نىعمەتوللا مەن عالىمجان سوندا ما ولتىرىلگەنى؟
— جوق، ول ارتىنان عوي.
— قىزىلدار ءولتىردى مە؟ كىم ءولتىردى؟
— جوق، ويباي! قىزىلدار نە قىلسىن؟ اباقتىدان بوسانىپ كەتكەن وڭكەي بۇزىلعاندار عوي. شىعا سالا بالشابەكپىز دەپ قولدارىنا مىلتىق الىپ، تالايدى قىردى عوي. بۇرىن تالاي كىسى ولتىرگەن، قانىپەزەر ۇرىلار اباقتىدا جاتاتىن عوي. اقىپ، سوقىر ماقان، جولدى دەگەندەر، باتقوللا، قالاۋ دەيتىن نوعايلار... سولار عوي بۇلدىرگەن.
— مۇعالىمدەردە ولاردىڭ جۇمىسى نە؟
— ونىڭ ءمانىسى بار، شىراعىم! ولار كۇللى وقىعاندارعا ءوش. وقىعاندار ولارعا جاۋىزدىق ىستەتپەيدى، ۇستاتىپ جاپقىزادى. ولارعا لاي سۋدان بالىق اۋلاۋ كەرەك. جاڭا مۇعالىمدەرگە جانى ءوش. الاشتىڭ ءابدىراحمان دەگەن يمامى بولاتىن. ول جاڭا وقۋعا قارسى. جاڭا وقۋ داۋىرلەسە، مولدالار اياقسيتىنى بەلگىلى عوي. ەل نادان بولماسا، ولار كۇن كورە المايدى. سول سوعىلعان يمام دا بالشابەك بولىپ، ۇرى-قارىلارمەن قوسىلىپ، مۇعالىمدەردى ولتىرتكەن سو عوي.
— ولار ەندى نە بولدى؟
— ولار بۇ كۇندە ۇستالدى. ءبىراق كوپ الىستىق. ەلگە كوپ زيان سالدى. اقتار قارۋ-جاراق جيناماق بولىپ، ەلگە اترەت الىپ شىعىپ: ەل شاۋىپ، كىسى اتىپ، كوپ قىرعىن قىلدى. اياعىندا ىستىگى باسىنان اسىپ، قىلمىسى موينىنا اۋعان سوڭ، اباقتىعا جابىلدى. الدى جابىلعان سوڭ، وزگەلەرى قاشىپ كەتتى. پارتيادان شىعارىلدى، كۇن-جىن بولدى.
— ءابدىراحمان مولدا شە؟
— ول ءالى امان ءجۇر. ءالىمنىڭ زالىمى جامان عوي. ءاي، ءبىر قۋ ەكەن، بويىن كورسەتپەي-اق قويدى. ماتەريال جوق. قايتەرسىڭ؟ ماردەن ءمۇعالىمدى دە ءولتىرىپ تاستاي جازدادى عوي.
— نە عىپ؟
— قارنى جۋان مەس قوي، تۇرىنە قاراپ: «بورجويسىڭ» دەپ، الىپ كەتىپ، ەرتىسكە اپارىپ، اتپاقشى بولعان جەرىنەن: «باي ەمەسپىن، بايلارعا قارسىمىن» دەپ جالىنعان. «قارسى بولساڭ، بايلاردىڭ ءۇيىن، مۇلكىن كورسەت!» دەگەن سوڭ، ءتۇنى بويى الاش قالاسىن قىدىرتىپ، بايلاردىڭ ءۇيىن كورسەتكەن. ايتەۋىر امان قالدى... ءۇش كۇنگە شەيىن ءوڭى كىرمەي ءجۇردى: ەسى شىعىپ كەتىپتى. اتپاقشى بولىپ، مىلتىقتى كەزەنگەن جەردە بارىپ ارەڭ بوساتقان عوي.
— الاشتىڭ بايلارى قايدا؟
— بايدىڭ ءبارى قاشىپ كەتكەن. ۇيلەرى قازىناعا ءتۇستى. جالعىز-اق جانىبەك دەگەن ساراڭ باي قاشپاي قالدى. سول ءيتتىڭ نە عىپ امان قالعانىن بىلمەيمىز. قايىرشى بوپ كيىنگەن بە، جۇمىرتقا، ناسىباي ساتقان با، ايتەۋىر قىلماعانى جوق بولسا كەرەك. تالاي تاياقتى دا جەسە كەرەك، تالاي پارا دا بەرسە كەرەك... وندايلاردىڭ جانى بەرىك كەلەدى عوي...
— ايتپاقشى، الەكەي قايدا؟
— قاشىپ كەتكەن.
— وسى كۇنى قايدا ءجۇر؟
— توبىقتىدا بولسا كەرەك... ءۇي ءىشىن توبىقتىدا جاتقان جەرىنەن ۇستاپ، قالاعا الىپ كەلدى... قىساتاي دەگەندى ەستۋىڭ بار ما ەدى؟
— بار. الگى باي قىساتاي عوي.
— ءوز ەلىنىڭ پارتياسىن تاراتىپتى. قازاق كوميتەتىمەن قاس بولاتىن. انا جىلى ول بالشابەك بولىپ، «الاشوردا» كىسىلەرىن ۇستاۋعا اترەت شىعارعان عوي. ارتىنان بالشابەكتەر سەمەيدەن قاشقان سوڭ، ونى «الاشوردا» ۇستاماق بولىپ، قىساتايدى «بالشابەك» دەپ گازەتكە جازعان. «الاشوردا» قىزىق قوي، 500 قاراسى بار قىساتاي «بالشابەك» بولۋشى ما ەدى؟ قىردىڭ پارتياسىن ساياساتقا قاتىستىرعانى ۇلكەن ۇيات قوي.
— يا، سونىمەن؟
— سول قىساتاي ەر ەكەن ءوزى. الەكەڭنىڭ ءۇي ءىشىن ۇستاپ سەمەيگە اپارا جاتقاندا، توبىقتىدا ءبىر باستاسى قىساتايعا كىسى شاپقىزىپتى. «توبىقتىعا كەلگەن ءبىر قوناق ەدى، بۇتاعا قورعالاعان تورعاي دا امان قالادى. ءوز باسىنىڭ وكپەسىنە ەل ارۋاعىن ساتپاسىن، ەرلىگى بار ەدى، مىناداردى امان الىپ قالسىن!» دەپتى. سول قىساتاي ارازدىعىن تاستاي بەرىپ، الەكەينىڭ قاتىن-بالاسىمەن ەرە كەلىپ، امان ساقتاپ قالدى.
وسى سارىندى اڭگىمەمەن قارتقوجا كەرەكۋگە كەلدى. كەرەكۋدىڭ سايلاۋىن وتكىزبەك بولىپ، قاسەن قالىپ قويدى دا، قارتقوجانى سەمەيگە جونەلتتى. قاسەن ۇيىنە حات بەرگەن. قارتقوجا سول حات بويىنشا قاسەننىڭ ۇيىندە تۇرىپ جاتتى. مەكەمەلەرىن ارالادى.
ءبىرلى-جارىم بولماسا «الاشوردا» ازاماتتارى كورىنبەيدى. ءىس باسىنداعى سەميناريا، گيمنازيا شاكىرتتەرى، وشەتىل، مۇعالىمدەر. قازاق ءبولىمىنىڭ الدى قاپتاعان ارىزشى قازاق. باسقا مەكەمەدە قازاق قىزمەتكەرى كەم. جاستار قازاقتىڭ ارىزىن ورىنداپ، جيىلىسقا، مەكەمەگە جۇگىرىپ، گازەت شىعارىپ، سايلاۋ باسقارىپ: قىزمەت قىلىپ جاتقان كورىنەدى. قارتقوجا وقۋ بولىمىنە بارىپ، ۇشكەلگە كىرەم دەپ سۇرانىپ ەدى، باستىعى ورىس ەكەن، ارىزىن ارتىق تىڭدامادى. قازاق بولىمىنەن قاعاز الىپ، قايتا ىزدەنىپ جۇرگەندە، كەرەكۋدەن قاسەن دە كەلىپ قالدى.
قاسەننىڭ ءبىر تانىس وشەتىلى بار ەكەن، ءبىر ورىس ۇشكولىنە ءتۇسىردى. وندا وقيتىن ورىستىڭ ۇساق بالالارى ەكەن. قارتقوجانى «وگىز»، «تۇيە» دەپ مازاقتاپ، سوڭىنان قالمادى. وقىتۋشىلار ءجوندى قىزمەت اقى الا الماي، ساباققا دا سالاق كەلەدى ەكەن، وقۋى جارتىمسىز بولدى.
وكتابىر اياعىندا كوپتەن كۇتكەن قازاقتىڭ ينستيتۋتى اشىلدى. قارتقوجا سوعان كوشتى. تاتاردىڭ ءۇش بولمەلى مەكتەپ ءۇيى تيگەن ەكەن. وقىتۋشىلارىنىڭ كوبى رەسەيدەن قاشىپ كەلگەن تاتار ەكەن. ونىڭ وقۋى دا ءماز بولمادى. قىستاي وتىن الا الماي، مەكتەپ ازىناپ تۇردى. وقۋ اسپابىنا تاعى جارىمادى. شاكىرتتەر قازاق بولىمىنە تالاي مۇڭىن شاقتى، وقۋ بولىمىنە دە باردى. ەش نارسە شىقپادى. گۋبەرنيالىق قوميتەتتىڭ باستىعى برەنسكيي دەيتىن ورىس ارىز قىلا بارعان شاكىرتتەردى: «نۋ! كيرۋالنىكي» دەپ قولىن سىلتەپ قۋىپ شىقتى. نە ءسوز ەكەنىن قارتقوجا بىلگەن جوق.
جاڭا قالا جاتاعىندا، جامان ۇيدە، جالاڭباس لامپىنىڭ جارىعىمەن قارتقوجا كىتاپ قاراپ وتىرعانى. ورىن جايسىز، تاماق ناشار، مەكتەپ سۋىق. قارتقوجا ءبىر ايداي سۇزەك بولىپ، ارەڭ تۇردى.
قازاق ازاماتتارى كوڭىلسىز. ءسىبىر ريەۆكومىنان يۆانوۆ دەيتىن گۋبەرنيالىق كوميتەتكە باستىق بولۋعا جىبەرىلىپتى. گۋبەرنيالىق كوميتەتكە قازاقتان ءبىر-اق مۇشە سايلانىپتى. وقىعان ازاماتتاردىڭ اركىمى قىزمەتتەن تورىعىپ، جاز شىعا ەلگە بارۋ قامىن ىستەپ ءجۇر ەكەن. «قازاقستانعا قاراپ، كوزىمىز اشىلماسا، ورىستار بوي بەرەتىن ەمەس، قازاققا زورلىق ىستەپ وتىر... — دەپ قاسەن دە بۇرىنعى قىزۋ بەتىنەن قايتىپ قالعانىن ءبىلدىردى.
— ۋەزدەردە بەيباستىقتىق... مەليتسەنىڭ لاڭى، پارا دەگەندەر ەسەپسىز... دارمەن دەگەندى ءبىلۋشى مەڭ؟
— بىلەم. ءبىزدىڭ جاقتىكى عوي. و نە قىپتى؟
— قارقارالىدا بارناقىپ دەيتىن سونى اتقىزىپ تاستاپتى.
— راس پا؟
— راس.
— ول ۇرلىعىن قويىپ، تۇزەلىپ كەتىپ ەدى عوي.
— تۇزەلسە، سول بارناقىپتىڭ قازاققا قىلماعانى جوق. زورلىق، پارا، ايەل باسۋ، كىسى ءولتىرۋ — ءبارىن ىستەگەن. ۇستىنەن ارىز قىلۋعا ءبىر قازاق باتا الماي قويعان. سونىڭ ۇستىنەن دارمەن ارىز جازىپ، تولىق ماتەريالىن مۇندا جىبەرگەن عوي. قازەكەڭ جىبىرلاماي تۇرا ما، بىرەۋ دارمەندى كورسەتە قويسا كەرەك.
— سونسوڭ؟
— سونسوڭ دارمەندى شاقىرتىپ الىپ، تەرگەپ-تەرگەپ، تۇندە اباقتىعا جىبەرگەن بولادى دا، جولدا اتقىزىپ تاستاعان. قارتقوجا تاڭدايىن قاعىپ، باسىن شايقادى.
ەلدە
قارتقوجا ەلگە قايتقان.
وقۋ بولىمىنەن العان مانداتىمەن كەرەكۋدەن «تراموتقا» باردى. لاۋ مىنۋشىلەر «تراموتتىڭ» اۋزىندا ءتىزىلىپ، كەزەك كۇتىپ تۇر ەكەن. قارتقوجا دا كەلىپ تۇردى. ءۇش ساعاتتاي تۇرىپ، كەزەككە جازىلدى. ءۇش كۇننەن كەيىن «ابباتيلسكيي» ات ارەڭ ءتيىپ، قىزىل شىرپى قالاسىنا بەت الدى. ات قىردان كەلگەن قالاشىنىكى ەكەن. «جاقىن جەردەن قايىرا كور!» دەپ شىققاننان جالىندى. جيەكتەگى ءبىر اۋىلعا ءتۇسىپ، قارتقوجا لاۋ سۇراپ جۇرگەندە، لاۋشى قارتقوجانىڭ نارسەسىن ءتۇسىرىپ، زىم-زيا بولدى.
قالاعا جاقىن ەل بەزەر بولعان ەكەن، لاۋ بەرمەدى. قارتقوجا مانداتتى قالتاعا تىعىپ، قورجىنىن ارقالاپ، ءوز «ابباتىلىسىمەن» اياڭداۋعا تۋرا كەلدى. قاي اۋىلعا كەلسە دە، اتتارىن ميليسيا، اگەنت، ينسترۋكتور ءمىنىپ كەتەدى. نە جاڭا اپارىپ تاستاپ كەلىپ تۇرادى. ءبىر جاقسى جەرى — قىزىل شىرپىدان بايانعا قاراي قايتىپ بارا جاتقان «تراموتتىڭ» كولىگى كەزدەستى. قارتقوجا سولارعا ىلەسىپ كەتتى. بايان مەن ەكى ارا اعىل-تەگىل ءجۇرىپ جاتقان اتقا، تۇيەگە سالعان كولىك. تارتقاندارى: تۇز، استىق. بۇل نە؟ «تراموتتىڭ» كولىگى. جولدا ءولىپ جاتقان، جىعىلىپ جاتقان ات، تۇيە، قيراپ جاتقان اربالار دا كورىنەدى. كەيبىر كولىكتەر ولگەنشە ارىق، سالت اربانى زورعا تارتىپ بارادى. باياننىڭ «تراموتى» دا اربا، شاناعا كەڭىردەگىنەن كەلىپ جاتىر ەكەن. وندا دا قاپتاعان قىردىڭ قازاعى كورىندى. «تراموتتىڭ» قانداي مەكەمە ەكەنىن قارتقوجا سوندا كوردى. «اماندىعىن بىلە كەتەيىن» دەپ قارتقوجا ءبىر تاناۋدىكىنە كەلدى. قازاق-ورىستار شىعىندادى دەپ قارتقوجا قىستى كۇنى ەسىتكەن. ءبىراق تاناۋدىڭ ءوزى جوق، قاتىن، بالاسى بار ەكەن. اماندىقتان كەيىن قارتقوجا:
— باي قايدا؟— دەپ سۇرادى.
— باي كەتكەن،— دەدى قاتىنى.
— قايدا كەتتى؟
— سۋبالىش كومۋنيستەر قازاق-ورىستى قۇرتتى عوي. ون توعىز قازاق-ورىستى اتىپ تاستادى. ون بەس كىسىنى اباقتىعا جىبەردى...
— ولاردى نەگە ءۇيتىپ ءجۇر؟
— پاۆلوداردى اقتار الدى دەگەن حابار كەلگەن عوي. وسكە دەگەن بۇرىنعى اتامانى بار عوي...
— ءيا.
— سول قازاق-ورىستاردى شاقىرىپ، جاسىرىن سوبرانيە قىلعان. قازاق-ورىستار دا بۇزىلدى عوي. ءبىر پەتكە كۋرتۋكوۆ دەگەن انتۇرعان كوممۋنيستەرگە ايتىپ قويعان...
— اقتار العانى بەكەر بولدى عوي؟
— بەكەر، بەكەر... قۇداي ساقتاسىن!.. جامان بولدى. اس ىشە المادىق...
— قيىن بولعان ەكەن،— دەپ قارتقوجا ەسىركەگەن بولدى. ويتكەنى ءبىر شاي ءىشىپ كەتكىسى كەلىپ ەدى.
— جالعىز-اق گيمادىپ امان قىلدى.
— ول قازاق-ورىسقا تىلەۋلەس ەدى عوي. ونىڭ بارلىق ماگازيندەرىن، ىسكلاتىن، ءۇيىن دە الىپ قويدى.
— و نە عىپ امان قالدى؟ ۇستالعاننىڭ ىشىندە بار ما ەدى؟
— بار. و دا ۇستالعان. ونى الىپ قالعان قىزى عوي. جارين دەگەن كوميسسارمەن قىزى تامىر بولعان. قىزىنىڭ پايداسى ءتيدى.
قازاق-ورىستار راسىندا قالجىراپ قالعان ەكەن. شوشاڭ ەتكەن ءبىر ادام كورىنبەدى. قايتا قازاق جاتاقتارىنان كەيبىرەۋلەر پارتياعا جازىلىپ، جيىلىسقا باراتىن كورىنەدى. بۇرىنعىداي ەمەس، جاتاققا تەڭدىك ءتيىپتى. باياننىڭ جەر-سۋىنا، اعاشىنا، بالىعىنا ولار دا ورتاقتاساتىن بولىپتى.
قارتقوجا ۇيىنە بارىپ، ون بەس شاقتى كۇندەي بولعان سوڭ، كۇزگى وقۋعا قاراجات تابۋعا كارىباي قاجىنىڭ بالالارىن وقىتۋعا تۇردى. وقىعانداردىڭ قىزمەتىنە كىرىپ، «ۇلىق» بولىپ جۇرگەنىن كورىپ قاجى بالالارىن جەتىلتىپ، مالىن قورعايتىن بەل قىلعىسى كەلەدى ەكەن. ول كەزدە سەمەيدەن وقىپ جۇرگەن قازاق جىگىتتەرى ەلگە كەلىپ، سەلتيىپ جۇرەتىن.
ءبىر كۇنى قارتقوجانىڭ سەمەيدەگى جولداسى باباتاي كەلدى. قارتقوجا: «نە ءبىتىرىپ جۇرسىڭدەر؟» دەپ سۇرادى.
— جاستار ياششەيكەسىن اشىپ جاتىرمىز.
— قايىرلى بولسىن! ماقساتتارىڭ نەمەنە؟
— نە بولۋشى ەدى؟ بايلارمەن، جۋاندارمەن الىسۋ، بولىستىق كوميتەتكە وزىمىزدەن كىسى سايلاۋ. وتكەن سايلاۋدا قاقاباي قاجى جيەنىن سايلاپ الىپ، كاپەراسيانى جەپ قويعان جوق پا؟
— ونى قايتپەكسىڭدەر؟
— گازەتكە جازىپ جىبەردىك.
— ونىڭ ورنىنا كىمدى قويماقسىڭدار؟
— جاستاردىڭ ءبىرىن قويامىز.
— وقۋدى قايتەسىڭدەر؟
— بولعان كىسى وقۋدى قويا تۇرادى دا. كەدەيدى قورعاي الماساق، وڭكەي عانا كەدەي بالاسى نەسىنە وقىپ ءجۇرمىز؟
— بۇلارىڭ جاقسى ماقسات ەكەن! — دەپ قارتقوجا قۋانىپ قالدى.
— ءوزىڭ ۇيىمعا كىرمەيسىڭ بە؟
— بالا وقىتىپ قاراجات تاۋىپ العالى جاتىرمىن، ايتپەسە...
— ءتايىرى قاراجات تابىلماي ما؟ «بولىستى» وزىمىزدەن شىعارىپ الساق، بايلاردان جيناتىپ المايمىز با؟
قارتقوجا «كەدەيدى قورعايمىز» دەگەنگە قۋانسا دا، سوڭعى سوزىنە جارىمادى. سوندىقتان: «جۇمىستارىڭدى ىستەي بەرىڭدەر، كورەرمىز» دەپ جاۋاپ قايىردى.
باباتاي لاۋ ءمىنىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
بىر-ەكى جۇمانىڭ ىشىندە: «جاستار توپتانىپ، ەل ارالاپ، سويىس قىلدىرىپ ءجۇر...» دەگەن وسەكتەر تاراي باستادى. قارتقوجا جاستاردىڭ ۇيىمىنا ەلدىڭ ارىزىن ايتپاق بولىپ جۇرگەندە، ەل ابىگەرلىككە اينالىپ، جۇمىس قاباتتاپ كەتتى.
ءۇي ارتىنداعى قوستا قارتقوجا بالا وقىتىپ جاتىر ەدى، ءبىر كۇنى كارىباي قاجى:
— بەرى شىعىپ كەتشى! — دەدى.
شىقتى، قولىنا ءبىر گازەتتى ۇستاتا بەردى. قاجىنىڭ ءوڭى بۇزىلىپ كەتىپتى.
— مىنە جەرىن، مىنە جەرىن وقى!
وقىپ جىبەرسە، «بايلاردىڭ مالىن الادى» دەپتى: «رازبەرستكە» ەكەن. «مال تىقپاساڭ، تىعىلعان مال قازىناعا تۇسەدى» دەپتى.
بايدىڭ كوزى شاراسىنان شىقتى. قاجى وندا شاپتى، مۇندا شاپتى. اقىل سۇرادى. مالىن قويارعا جەر تابا المادى. جالعىز قاجى ەمەس، باي بىتكەن مالىن تىعىپ، كوڭىل جەتەر كەدەيلەرگە تاراتا باستادى.
ءبىر جۇما ءوتتى مە، جوق پا؟ مال جيۋشى اترەت تە شىعىپ قالدى. اۋىلناي، شابارمان، مەليتسە ەل ءىشىن قاپتاپ كەتتى. ءبىر اۋىلنايدىڭ مالىن ءبىر-اق جەرگە جينايدى دەگەن حابار شىقتى. مالدى لەك-لەگىمەن توعىتىپ، ايداي باستادى. قارتقوجا دا باردى.
بارسا، ۇلكەن جارمەڭكە ەكەن. قارا قۇرىم كىسى، قاپتاعان مال، شابۋىل شارتىل. شابارمان مەن مەليتسە مالدى ايداپ، ۇلكەن ءبىر اشىق ارانعا قاماپ جاتىر. اراننىڭ اۋزىندا بەلىندە التى اتارى، قولىندا دىراۋ قامشىسى، بەنتوپكەسى بار، ءتۇسى سۋىق ورىس تۇر. ارانعا كىرگەن مالدى ساناپ، تاڭبالاپ شىعارىپ جاتىر. «مىناۋ مەنىكى ەدى، وسىمەن پالەن قارام كىردى...» دەپ ۇمتىلعان بىر-ەكەۋى قاقباستان قامشى جەپ، شىر اينالدى. يساحان دەگەن ءبىر قازاق كۇزەتشى بايقاماي تۇرعاندا ارانعا كىرىپ بارا جاتقان وگىزىن تۇمسىققا قاعىپ قالدى. ورىس كورە سالا ۇمتىلدى. يساحان تۇرا قاشتى. قويمادى. مىلتىقتىڭ دۇمىمەن جەلكەدەن ءتۇيىپ-تۇيىپ جىبەرىپ ەدى، يساحان سىلەيدى دە قالدى. سۋ ىبىراي دەگەن ءبىر سيىرىن قاقپالاپ، اكەتىپ بارا جاتقانىن كورىپ، ونى قوشقار تۇمسىق قارا تورى ورىس قۋىپ ءجۇرىپ سويىپ ەدى. ىبىراي جان ۇشىرىپ ۇيدەگى ايەلدەردىڭ استىنا تىعىلدى. سوندا دا قويماي سۋىرىپ الىپ سويدى. «مال ادامنىڭ باۋىر ەتى عوي»، تالايلار ويبايدى سالىپ، جۇگىرىپ، اراندادى: سىباعاسىن الدى. قازاق تاياقتى دا كەرەك قىلمايتىن ەدى، سەرپىلدىرگەن مىلتىقتىڭ داۋىسى بولدى. قارتقوجا ءوز اۋىلىنىڭ كىسىلەرىن ىزدەپ ءجۇر ەدى، قورا جاقتان مىلتىق تارس ەتتى. توپتانعان جۇرت جالت بەرىپ، تۇرا قاشتى.
— نەمەنە؟ نە، نە؟
— اۋباكىردى اتىپ تاستادى!
جۇرت تىم-تىراقاي، مالدان قاشا باستادى.
— مەنىڭ بار مالىم كەتتى...
— مەنىكى دە كەتتى.
— ءبىز ايتەۋىر امان قالدىق،.. — دەپ زارلانعاندار، تاۋبە قىلعاندار تولىپ جاتىر. بىرەۋ ءۇشىن بىرەۋ كۇيگەن. كورىنگەن مالدى ايداپ كەلە بەرگەن، كورىنبەگەندەر قالا بەرگەن. ۇلىقتاردىڭ تۇسكەن اۋىلى امان-ساۋ قالىپتى. قۋلار پايدا قىلىپتى، كەدەيلەر كۇيىپتى، قارتقوجا شاپقىلاپ ءوز-اۋىلىنىڭ كىسىلەرىن تاۋىپ الدى. ايتەۋىر ءوزى ءۇيى امان ەكەن. دەمىن سوندا ءبىر الدى.
نوسەر وتكەن سوڭ
جيىرما شاقتى شاكىرت ورتالارىنان ات جالداپ، التى اربامەن سەمەيگە ەلدەتىپ، توتەسىمەن تارتتى. تۇسكەن جەرىنە وتريادتاي-اق قورقىنىشتى. لاۋدان ىعىر بولعان ەل اربالىلاردىڭ قاراسى كورىنگەننەن-اق جىلقىسىن ىننەن-ىنگە تىعادى. لاۋ مىنبەيتىن شاكىرتتەر ەكەنىن بىلگەن سوڭ عانا جۇرەگى ورنىنا تۇسەدى.
بايان توڭىرەگىندەگى ايدابول، قارجاس، قوزعان، كۇلىكتىڭ مالى دوڭگەلەنىپ قالىپتى. ەڭ باي دەگەن اۋىلدان ورگەن سيىر 60-70-تەن اسپايدى. قوتان بولارلىق قوي قاداۋ-قاداۋ ۇشىرايدى. كوبىنەسە جازىقتىڭ قويانىنداي بىتىراپ، ۇركەردەي شوشايعان ساندىرامالار. تۇندىككە (اتاعوزى بويى) قۇلاپ، ورماندى قاراكەسەك ىشىنە كىرگەن سوڭ عانا قارا مال قوڭىرلانىپ كورىنە باستادى. ايعىرجالدىڭ نايمانىنا كىرگەندە مال تاعى سەلدىرەدى. كەيبىر اۋىلدىڭ قىستاۋلارى يەسىز قوراداي، ماڭايى جىم-جىلاس بولىپ قۋارىپ سورايىپ تۇرادى. توڭىرەككە مويىن سوزىپ، دوڭەسكە شىققاندا ادىردىڭ سالاسىندا، ايتپەسە تاتىردىڭ قۇلاعىندا، قۇدىق جاقتاعى ويپاڭدا ايعىر ءۇيىر جىلقى، تازدىڭ شاشىنداي قىدىرىندى سيىر كوزگە تۇسەدى. مالسىز اۋىل — ساقال-مۇرتسىز اۋىزداي، جىلمىرايىپ جاراسپايدى ەكەن. جەرىندە نە شابىندىق، نە ەگىندىك، نە بيىك تاۋ، نە ءبىر كول، وزەن جوق، كەر بەتەگەلى كەدىر-بۇدىر جالتاڭ، سورتاڭ، شولەيت، قۇبا جول، دۋاداق وتىرماسا، ادام قونىس قىلار جەر ەمەس.
«مىنا جەرگە نە عىپ مال ءبىتسىن؟ مال نە عىپ تۇرسىن. بۇل ەل قالاي كۇن كورىپ جۇرگەن» دەگەن وي كەلەدى. ءبىراق بۇل ەلدىڭ ءبىر كەزدە باي بولعانى انىق، مالدى مىڭداپ ايداعانى انىق. مال كەتكەن سوڭ، ەلىنەن ءسان كەتىپ، جەرگە كىنا قوياسىڭ. ايتپەسە قازاق جەرىنىڭ كوبى-اق وسىنداي ەمەس پە؟ قازاق ەسەپشىلەرى: «باياعىدا قىس جىلى بولۋشى ەدى، جۇرت جەر ءۇيدى بىلمەۋشى ەدى. مال قار ۇستىنە جاتىپ شىعۋشى ەدى. ەندى ونداعىداي ەمەس، قىس قاتايىپ بارادى» دەيدى. الدە سولاردىڭ ءسوزى شىن بولار ما ەكەن؟ الدە قوراعا سالعاننان بەرى مال شاجا بولىپ، ازىپ كەتتى مە؟ الدە قازاق ۇزىن ءورىس كەڭ جايلاۋدان، كوك شالعىننان، قالىڭ تاۋلاردان ايرىلعان سوڭ، تۇيەگە قوم، اتقا ۇيەك، قويعا شايىر، سيىرعا ليكە بىتپەي مالدان شۇراي كەتىپ، مايەكتەنە الماي، ءوڭى جۇقارعاننان قىسقا شىدامسىز بولدى ما؟ الدە پارتيا، سايلاۋ شابىس مالعا شىر بىتىرمەي، بەرەكەسىن الىپ، تاۋسىلۋعا سەبەپ بولدى ما؟ الدە مالعا سۇيەنىپ كۇنەلتەتىن قازاقتىڭ داۋرەنى كەتكەلى تۇر ما؟
وسىنىڭ ءبارىن ويلاندى دا، قارتقوجا كەلەشەككە كوز جىبەرىپ ۇڭىلەدى. كەلەشەكتەن ءۇمىت، ساۋلە، شارا كۇتەدى. مىناۋ قۋارعان دالا ەندى باياعىداي قالپىنا كەلىپ،تولىقسىر ما؟ قايتقان داۋلەت قايتا تاعىنا قونار ما؟ توگىلگەن شارا قايتا كەمەرىنە كەلىپ تولار ما؟ جوق، قونبايدى، تولمايدى.ەندەشە باسقا شارا تابۋ كەرەك. ول قانداي شارا؟ قانداي كۇش؟قارتقوجانىڭ كوزى جەتپەيدى. الدە وتىرىقشى بولىپ، ەگىن سالىپ كاسىبىنە اينالۋ ما؟ سوندا قازاقتىڭ كوزى اشىلار ما؟ ءبىراق قارتقوجا وتىرىقشى بولعان قاراشولاق اۋىلىن كوردى؛ «بەلاعاش»، «قايىندىق» بولىستارىنداعى قازاق قالاشىقتارىن كوردى. قالا ما ولار؟ بوقتىڭ، ساسىقتىڭ اراسىنان كوزى جىلتىراپ، ەڭسەسىن سۇيرەتكەن «ءتىرى مولا» عوي. ءارى مالدان ايرىلىپ، ءارى ەگىننىڭ ءتىلىن بىلە الماي، ءارى سايمانعا، كولىككە جارىماي، يتشىلەپ، دەرتكە-دەرمەنگە شالدىعىپ، ازىپ-توزىپ بارا جاتقان جوق پا؟ سوندىقتان كازىر وتىرىقشى بولعاننان قازاق وڭالىپ كەتەدى دەپ كىم كەپىل بولىپ، اۋزى بارىپ ايتا الار؟ وتىرىقشى بولۋعا قازاققا جەر جەتە مە؟ اناۋ ون بولىس سۇيىندىك، مىناۋ جولداعى قاراكەسەك، نايمان ەلدەرى سىيىپ ورنىعارلىق قىردا قانداي جەر بار؟ قالا بولۋ تۇگىلى، 30—40 ۇيگە جازى-قىسى قونىس بولعانداي ۇلتاندى شابىندىسى، شيماندى ەگىندىگى بار قانداي جەر بار؟ وتىرسا، ەرتىس بويىنداعى وزەن، ولكە، تاۋ، بۇلاق، سىزالى، قۇيقالى جەر ساعالاعان ەلدەر وتىرار. مىناۋ قۋ جونداعى نايمان قالاي وتىرادى؟ قايدا ورنىعادى؟.. ءبىراق مىناۋ جولداعى ەلدەر قىرقىلعان قۇستاي، ارقانداۋلى اتتاي قولى-اياعى كەسىلىپ، ەرىكسىز كەشە الماي وتىر. قىستاۋىنان ۇزاي الماي وتىر. مۇنىڭ اتى وتىرىقشى ەمەي نەمەنە؟ بۇل سورلىلار وسى تاۋ، تاسقا، سور تاقىرعا وتىرىپ قالعاندا، نە كۇن كورەدى؟ بۇلاردىڭ جەرى ەگىنگە جارامايدى، ەگىن سالۋدى بىلمەيدى. جاقسى جەرىن جۇرت بەرمەيدى. ءبىراز جىلدا بۇلار قالاي كۇنەلتەر ەكەن؟..
قارتقوجا اربادا قيسايىپ جاتىپ، وسىنداي ويدا كەلە جاتقاندا، قاسىنداعى ءبىر جولداسى:
— ءاي، باسىڭدى كوتەر! مىناۋ اۋىلدان ات شالدىرمايمىز با؟— دەيدى.
— شالدىرساق، شالدىرايىق،— دەپ قارتقوجا باسىن كوتەرىپ الدى.
تۇسكەن اۋىلدا كەيبىر جولداستارى قوناقاسى، لاۋ سۇراپ، ۇلىقتىق كورسەتكىسى كەلەدى.
— قازاقتىڭ قوناقاسىسى قالىپ پا ەدى؟ نە دەگەن اۋىلسىڭدار دەپ سوگىپ جاتادى.
قارتقوجا ۇناتپايدى.
— قويساڭدارشى! نەسىن بەرسىن! ورىنسىز قىسقاندارىڭ وبال ەمەس پە؟ ءوز ءۇيىمىزدىڭ كىمگە قوناقاسى بەرگەندەي جايى بار؟ جولداستار، ءبىز كىم ءۇشىن وقىپ ءجۇرمىز، ءوزىمىزدى دە ۇمىتىپ كەتپەيىك...دەيدى. باسالقى ايتادى. «اتالى سوزگە ارسىز تالاسادى». جولداستارى ويلانادى: بەيپىل تىلدەن توقتالادى.
سەمەيگە تايانعاندا قالىڭ-قالىڭ مال ۇشىراي باستادى: وڭكەي قارا مال. تابىنشىلاردان: «بۇل كىمنىڭ مالى؟» دەپ سۇرايدى. «قازىنانىكى» دەيدى. مالدارى مال سياعى جوق: ارىق، قوتىر، جامان-جاۋتىك.
— مالدارىڭ تۇرا المايتىن ارىق. كۇز بولسا مىناۋ، ەندى قاشان وڭالادى؟— دەپ سۇرايدى.
— قازىناعا وسى دا جارار،— دەيدى باقتاشىلار.
— قازىنا وسىنشا ەڭبەكپەن جينالعاندا، اسكەرگە تاماق بولسىن دەپ جاتىر. ارىق مال نە تاماق بولادى؟
— سەمىز ەتتى ورىس ءوزى دە جەي المايدى.
باقتاشىلاردىڭ ءسوزىن ويىن كورەدى. قارتقوجا تانىمال ەل كىسىلەرىنەن سۇراعاندا ايتاتىنى:
— قازىناعا تۇياعى بارسا بولعانى دا. ەلدىڭ قۋلارىنان مالعا باسشى سايلاعان سوڭ، مال قويۋشى ما ەدى؟ سەمىز مال، ءىرى قارانىڭ ءبارى ايىرباسپەن بىتكەن شىعار. جۇرت جامان-جاۋتىگىن سالىپ، الىپ قالىپ جاتىر. قازىناعا بارعانشا، ەلدە قالعانى ءتاۋىر دە...
— قازىنا ءبىلىپ قويسا، وڭدىرا ما؟
— قايدان ءبىلسىن. تاڭبانى وزىنىكىندەي قىلىپ جاساتىپ الادى. ءبىر جاقسى جەرى — قازىنا مالدىڭ ۇلى، كىشىسىن ەسەپتەمەيدى ەكەن. تۇياعىن ەسەپتەيدى ەكەن. ولگەن مالدىڭ تەرىسىن كورسەتسە بۇرتوكول قىلسا بولادى ەكەن. ەلدەن تەرى قوياتىن ەمەس. بىلتىرعى تەرىلەر دە جاراپ كەتىپ جاتىر. بۇرتوكولگە ءمورىن ساتىپ، اۋىلنايلارعا دا تەرىس بولعان جوق...— دەسەدى.
مالدىڭ الۋىن بىلسە دە، ءىس قىلۋىن بىلمەگەن ەكەن. مال كىم كورىنگەننىڭ قولىندا كەتىپتى. نە ەلگە، نە قازىناعا پايدا كەلتىرە الماي، ەسىل مالدىڭ بەي-بەرەكەت بولعانىنا قارتقوجانىڭ جانى اۋىرادى. امال نە؟
قالىن ويعا باتا-باتا قارتقوجالار قالاعا كەلدى. سەمەي بۇرىنعىداي ەمەس، تۇرلەنىپ قالىپتى. قازاقستانعا قاراپتى. ساۋدا اشىلىپتى. جۇرت ساۋدانى اشقان قازاقستان دەپ ويلايدى. مەكەمەلەردىڭ ماڭدايىنداعى جازۋى قازاقشا بولىپ قالىپتى. گۋبەرنيالىق كوميتەتتىڭ باستىعى قازاق بولىپتى. قازاق قىزمەتشىلەرى كوبەيىپتى. وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى قاسەن ەكەن. قارتقوجا قۋانىپ كەتتى. ءىنىسىن بۇيرىق جازىپ، جەتىمحاناعا العىزدى. ءوزى ينستيتۋتقا ءتۇستى. قازاق مەكتەپتەرى كوبەيگەن ەكەن، جاڭا قالاداعى مەكتەپكە قارتقوجا ءبىر مەزگىل بالا وقىتپاق بولدى.
سەمەيدەگى قازاق جۇمىسىن كورگەن سوڭ، قىزمەتكە، وقۋعا كىرىپ، ءىنىسىن ورنالاستىرىپ، كوڭىلى جايلانعان سوڭ، جولداعى ۋايىم-قايعىنىڭ ءبارى ۇمىتىلىپ كەتتى.
جۇمىس
وقۋ بۇرىنعىدان گورى قۇناقتى. ساباق قازاقشا. كىتاپ جوق. وقىتۋشىلار سويلەپ-سويلەپ كەتەدى. قارتقوجانىڭ جادىندا بۇلدىر ءبىر نارسەلەر قالادى. ازدان سوڭ بۇلدىر كۇڭگىرتتەنە بەرەدى. كۇنىنە ءۇش ساعاتتاي بالا وقىتادى. كەشكە مۇرتتاي ۇشادى. ايتسە دە قارتقوجا جابىقپايدى. ول جۇمىس قىلىپ جۇرگەن قازاق جىگىتتەرىن كورەدى. گۋبەرنيالىق كوميتەتكە بارسا، قازاق. سوتتىڭ الدى — قاپتاعان قازاق، وقۋ ءبولىمى سەڭدەي سوعىلىسقان مۇعالىمدەر، شاكىرتتەر. جەر بولىمىندە — قازاق. بۇرىن قازاقتىڭ تۇمسىعى باتپايتىن ازىق-تۇلىك مەكەمەسىنە دە قازاقتان كىسى كىرىپتى. كاسىپشىلەر كەڭەسىندە ساياسي بولىمدە دە قازاق قىزمەتشىلەرى. مۇنىڭ ءبارى قارتقوجاعا اسقار بەلدەي، اشتان ءولتىرىپ، كوشتەن قالدىرمايتىنداي كورىنەدى.
جاس جىگىتتەردىڭ ءبارى كەڭەس، پارتيا، وقۋ، گازەت جاعىن جاعالاپ ءجۇر. Tic قاققاندار، كەڭەس وكىمەتىنە ارى-سارىلەر شارۋا مەكەمەلەرىن ساعالاپ ءجۇر. ۋايىم-قايعىنى توگىپ جۇرسە دە سوڭعىلاردىڭ تۇرمىسى جاقسى. كەيبىرەۋلەرى ساۋداعا اينالعان، كەيبىرى ءۇي ساتىپ العان. انا جىلى سۋديا بولىپ، پارتيالى ەلگە «بولىس» (ريەۆكوم) بولىپ جۇرەتىن بورانباي، جاناحمەت، عابدوللا سىقىلدى قالانىڭ ءمۇعالىم، وقىعانسىماقتارى ساۋدا اشىلعان سوڭ قىزمەتتەن شىعىپ، تالكوشكەنىڭ ساۋداگەرى بولىپ الىپتى. قالا مايىنان شىققان وقىعانداردىڭ ءبارى — ءوز باسىنىڭ قامىنا سالىنىپتى. سەمەي قازاقتارى قاتىن-قالاشىنا شەيىن ساۋداگەر بولىپ، تالكوشكە بىقىرلاپ جۇرگەنى.
وقىعان كەيبىر ازاماتتىڭ ساۋداگەر بولىپ كەتكەنىنە قارتقوجا ىشىنەن نارازى بولىپ ءجۇردى. ءبىراق سونداي ءبىر جىگىتتىڭ ءسوزىن ەستىگەن سوڭ، «مۇنىكى دە شىن شىعار، كىم بىلەدى؟» دەگەندەي تاعى دا وي ءتۇستى. و جىگىت:
— قازاق ساۋداگەر بولماسا، ۇتىلادى. تۇرمىس — كۇنكورىس تارتىسى. شارۋا جۇزىندە تارتىسقا جاراماعان ەل — ەل بولمايدى. ەلدى ىشەك قۇرتتاي جايلاپ، تەسپەي سورىپ، جوعالتاتىن نارسە — كاپيتال، ساۋدا-ساتتىق. قازاق ساۋدا-ساتتىققا كىرىسە الماي، قاعىلىپ قالسا، ۇتىلعانى، جەڭىلگەنى دەپ ويلاۋ كەرەك. سەمەيدىڭ ايەلدەرىنە شەيىن ساۋدا قىلعانىنا مەن قۋانىپ ءجۇرمىن. نەگە؟ بۇل — قازاقتىڭ تۇرمىس جاعدايىنا قۇبىلا بىلەتىندىگىن كورسەتەدى. زامان ىڭعايىنا، شارۋا تارتىسىنا يىلىكپەگەن ەل جاساي المايدى، جۇتىلىپ كەتەدى،— دەپ ەدى.
قارتقوجا سەنبەيىن دەسە، ونىڭ كەلتىرگەن دالەلدەرىن كۇشتى كوردى. ول قازاق قولدى نارسە مەن قالانىڭ نارسەسىنىڭ ارزان، قىمباتتىعىن سالىستىردى. قازاق بايلىعى جات ساۋداگەرلەرىنىڭ قولىنا اۋىسىپ بارا جاتقانىن ۇقتىردى.
جولدا قازاقتىڭ كەدەيلەنۋ سەبەبىن تابا الماي كەلگەن قارتقوجاعا مىنا سوزدەر ءتۇيىندى شەشكەندەي ماعلۇمات بولدى.
«ساباقتان كەيىن ماعان كەلىپ كەتشى» — دەگەن سوڭ، ءبىر كۇنى قارتقوجا قاسەندىكىنە باردى. بۇرىن دا بارىپ جۇرەتىن. قاسەندىكىندە تولەگەن وتىر ەكەن. ول سوندا قىزمەت قىلاتىن. قىزمەت تۋرالى اڭگىمە قۇرىپ وتىر ەكەن.
— جوقشى مەكەمەڭ قالاي؟ — دەدى قاسەن.
— ءاي، ءبىر سوعىلعان مەكەمە ەكەن. اگەنتتەرى وڭكەي قالانىڭ سوعىلعاندارى. ماتەريالى قولىما ءتۇسىپ، بۇگىن ەكەۋىن جاپتىم.
— وسىندا توبىقتىنىڭ ءبىر قازاعى كەلسە، استىنداعى اتىنا قاعاز سۇراپ، اپارىپ دۇرە سوعىپتى. مەن ساعان ايتايىن دەپ ەدىم. سول قازاقتان 25 ميلليون الىپ بوساتىپتى.
— ويباي، وندايى تولىپ جاتىر. بازارداعى قازاقتاردى پۇلىمەن ۇستاپ، تالايىن پارا الىپ شىعارىپ وتىرعانىن ءبىلىپ وتىرمىز. بۇگىن تەكسەرۋگە كىرىستىم. «بەزابرازيە»، كىم، نە ءۇشىن جابىلعان، قاشان بوساتىلعان — تۇك جازىلمايدى ەكەن. قالاداعى تالاۋشىلاردىڭ ىشىندە دە سولاردىڭ اگەنتى بولادى ەكەن. ونىڭ ىزىنە دە ءتۇسىپ وتىرمىز،— دەدى تولەگەن.
تولەگەن كەتكەن سوڭ، قاسەن شاقىرعان جۇمىسىن ايتتى.
— وسىندا قازاقتىڭ مۇقتاج شاكىرتتەرى تىم كوپ كورىنەدى ارىز بەرىپ، مەكەمەنىڭ ەسىگىن بوساتپايدى. كەشە قازاق وقىعاندارى سويلەسىپ، ينستيتۋتتاعىلاردىڭ ناعىز مۇقتاجدارىن ءبىلىپ بەرۋگە ماعان تاپسىرىپ ەدى. مەن دە ولاردىڭ تۇرمىسىنا قانىق ەمەسپىن. سونى سەنەن سۇراپ بىلەيىن دەپ ەدىم،— دەدى.
— مۇقتاجدارى بار ەكەنى دە راس. ءبىراق ول ارىز بەرىپ جۇرگەندەردىڭ كوبى مۇقتاجدارعا قوسىلمايدى. تەك بىردەمە العانىن كورسە، ءبارى شۇبىرادى. كوبىنىكى استامشىلىق، — دەدى قارتقوجا.
— ونىڭ راس. قازاق سۇرامشاق، جىلاۋىق جۇرت قوي. قاراپ وتىرىپ جىلانا بەرەدى. ناعىز مۇقتاجدارى قانشا بولادى ەكەن؟ قارتقوجا ساناپ 8-9-عا اپاردى.
— بۇلارعا نە جاردەم بەرمەكسىڭدەر؟
— ۇكىمەتتىڭ بەرەتىن جاردەمى جوق. ءوزىمىز باسشى بولىپ، ويىن قويعىزىپ اقشا جيىپ بەرەيىك دەپ ەدىك.
ءبىر جۇمادان كەيىن ار جاقتاعى قازاق گرۋپپاسى «لۋناشار» كلۋبىندا ويىن قويدى. جۇرت كوپ كەلدى. احمەت، سماعۇل، ابدىراسىلدەر قانداي تاماشا وينايدى، ورىس ارتەستەرىنەن كەم ەمەس. جۇرتتىڭ ايىزىن قاندىردى. اقشا ءتاۋىر جينالدى. مۇقتاجدار قارىق بولىپ قالدى.
ارتىنان ەستىدى: تولەگەن «گۋبروزىسك» مەكەمەسىن تەكسەرىپ جۇمىستارىنان قىلمىس تاۋىپ، باستىعىن 5 اگەنتىمەن «ارەسگوۋايت» ەتىپتى. نە دەگەن وجەت دەسەيشى، جالعىز ءوزى بارىپ: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتىنان سەندەردى جابامىن» دەپ اقىرعاندا ەسى شىعىپ كەتىپ، الدىنا تۇسە بەرىپتى.
سوت مىقتى بولعان سوڭ، ەل ۇرىلارى دا تىيىلدى. ءبىر بولىس ەلدەن 60 ۇرى جاپقان سوتتار بولدى. پارا العان، «تورەلىك» قىلعان كەيبىر سۋديالار جازاعا تارتىلدى. گازەتكە باسىلعان حابارلاردى سوتتار قولدانىپ تەكسەرىپ وتىردى. ءبارى دە كوڭىلدى. قارتقوجا ۇزبەي گازەت وقيدى.
گازەتتە كوبىنەسە اشارشىلىق جازىلادى. كۇللى قازاقتىڭ ۇشتەن ەكى بولىگى اشتىقتان قىرىلىپ جاتىر دەگەن حابار كوڭىلىن بۇزادى. ويتكەنى ول اشارشىلىق جايىن اڭگىمە قىلعان ازاماتتاردىڭ ۋايىمىن كوپ ەستيدى. جاز شىعا ازاماتتار جاردەم جيناۋعا ەلگە شىققاندا، قاسەنمەن بىرگە قارتقوجا دە ەلىنە قايتتى. تانىمال بايلارعا تۇسكەندە قاسەن:
— سابەت قالاي؟ تۇرعانىن جاقسى كورەسىڭدەر مە؟ قۇلاعانىن جاقسى كورەسىڭدەر مە؟— دەپ سۇرايدى.
— ويباي، قاراعىم، قۇلاماسىن! و نە دەگەنىڭ؟
— بۇرىن جەك كورەتىندەرىڭ قايدا؟
— بۇ قۇلاعاندا، جاقسى بولا ما؟ تاعى سوعىس بولادى. ونسوڭ مالدان نە قالادى دەيسىڭ؟
— سەندەر قالاي كورەسىڭدەر؟ — دەيدى كەدەيگە.
— ءبىز نەگە تەرىس كورەيىك؟ لاۋدى، شىعىندى بايعا سالىپ جاتىر. كىسىدەگى اقىمىزدى الىپ، تەڭدىك كوردىك. «سوقىردىڭ تىلەگەنى ەكى كوزى ەمەس پە؟ نەكەن-ساياق جولسىزدىق بولماي تۇرا ما؟ اندا-ساندا مەليتسەنىڭ، اۋىلنايدىڭ كىشكەنە زورلىعى بولادى. نە دەگەنمەن بۇرىنعى جوق قوي،— دەيدى.
«بۇرىنعى جوق قوي» دەپ قارتقوجا دا جىميادى.
ماڭگى اڭساۋ
بىلىمگە وسىنشا شولدەپ، قولىنا تۇسكەن قازاق ءباسپاسوزىن ءبىر نۇكتەسىن قالدىرماي ارىلتىپ شىقسا دا، كەز كەلگەن وقىعانعا جابىسىپ، بىلىمگە سۇراۋ سالسا دا، قازاقشا وقۋ قارتقوجانىڭ سۋسىنىن قاندىرمايدى. اداسىپ ءجۇرىپ، تۇمسىعى تىعىرىققا تىرەلگەن ادامداي، بەتتەگەن جولىنان تايقىپ، قايتا بەردى. ورىستىڭ تىرەلىپ تۇرعان كىتاپحاناسىن، كىتاپ دۇكەندەرىن كورگەندە، بايلاردىڭ تاباعىنا تەلمىرگەن ەسىكتەگى مالايداي ەكى كوزى تەلمىرىپ، ارام استاي كورىنىپ، اۋىز تيە المادى. ورىسشا بىلسەم ەكەن دەپ تالپىنادى. وڭاي كىتاپتارىن وقىپ كورەدى، ۇقپاعان سوزدەرىن تەرىپ، جازىپ الادى، سۇراستىرادى، لۇعاتتان قارايدى، سويلەيىن دەپ تىراشتانادى، بولا قويمايدى. ۇيرەنبەگەن قۇلاق قاعىپ الا المايدى، قاتىپ كەتكەن ءتىل بۇرالۋعا كونبەيدى. قارتقوجا تىرىستىعى بولماسا، جادى اسا تۇتقىر، زەيىنى جۇلما، ورتاشا ەدى. سەنگەنى: تالابى مەن جىگەرى بولۋشى ەدى.
ورىسشا بىلمەسەم، كىسىگە دە، وزىمە دە پايدا تيگىزە المايمىن. ورىسشا وقىماسام، ادام بولىپ جۇرمەيمىن، نە دە بولسا ورىسشا وقۋدىڭ سوڭىندا ولەيىن دەپ، قارتقوجا وزىنە-وزى سەرت قىلدى. قارتقوجا ءبىرتوعا، ءبىر بەت جىگىت — سەرتىنەن قايتىپ كورگەن ەمەس.
ءۇي شارۋاسىن جايلاپ، قىستىڭ جابدىعىن قامداپ بەرگەن سوڭ، جالعىز وگىزى مەن جالعىز اتىن قازاق ارباسىنا جەگىپ، ءىنىسىن قاسىنا ەرتىپ، ومبىشىلارمەن قوسىلىپ، ومبىعا ساپار شەكتى، جول الىس — ات ارىق. ءجۇرىسى شابان، ميتىڭ ايان. كولىكتەرىن شالدىرىپ الىپ، كۇنى-تۇنى قىبىرلاتا بەرەدى.
ولەڭتى وزەنىنەن اسقاندا، جولدان قوسىلعاندار مەن بارلىعى ون شاقتى اربالى كەرۋەن بولدى. ىشتەرىندە وقۋ ىزدەپ بارا جاتقان شاكىرت تە، سۇيەك شاتىس قۋعان ەركەك تە، توركىن ىزدەگەن قاتىن دا، جۇمىس، كاسىپ ىزدەگەن پايداشى دا، ارزان پۇل الىپ قايتىپ، ەلگە ساتىپ، مال تاپپاق بولعان ساۋداگەر دە بار. ءبارىن ايداپ بارا جاتقان — كۇن كورىس قامى.
ومبى — جەردىڭ ءتۇبى. جەتكىزەر ەمەس. كولىكتەن تەر شىققان سايىن، ءبىر ەلى كەميدى. قارتقوجانىڭ اتى مەزگىلى تايانعان ايەلدەي، كەشەدەن بەرى اياعى قويۋلاپ كەلەدى. شۋ-شۋ دەگەن تۇگىلى، قامشى سالعاندى ەلەمەيدى. «بۇ جانۋارعا نە بولدى؟!» دەپ قارتقوجا كوزىن ۋقالايدى. قۇيرىعىن كوتەرىپ، بوربايىن بايقايدى. كوزى تەرلەي بەرەدى، بوربايى قالاقتاي بولىپتى. سول مەڭدەگەننەن اتى باس كوتەرە المادى. تورى شولاقتىڭ ارباسىن قاسىندا كەلە جاتقان وگىزگە جەكتى. تورى شولاق وگىزگە ات قوسشى بولدى. جولداستارى اتتى اينالدىرىپ كوردى: «كەتۋى كەتىپ قالعان ەكەن، بولماس» دەدى. ايتقانىنداي 4-5 شاقىرىم جۇرگەن سوڭ، ات سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. ۇزاق جولدا جولداستان قالىپ، ولىمتىكتى كۇزەتىپ وتىرسىڭ با — باۋىزداپ تەرىسىن الدى. «نار جولدا جۇك قالمايدى» دەسىپ، جولداستارى قارتقوجانىڭ جۇگىن سيىستىرىپ، تاراتىپ الدى. ارباسىن تاستاتتى. اتتىڭ ولگەنى قاتتى باتتى. قىرسىقتىڭ باسى بولماسا نە قىلسىن دەگەن وي كەلدى.
قاتىنىن دا رەنجىتىپ كەتىپ ەدى. اجەسى دە ىشىنەن رازى بولماي قالىپ ەدى. الدە سولاردىڭ سىلەسىنە قالدىم با دەپ ويلايدى. ايتسە دە سىر بىلدىرگىسى كەلمەيدى. قارتقوجانىڭ كەيىستىك كورگەنى جالعىز بۇل ما؟ كونبىستىكپەن شىدادى.
جولداستارى: «ارباعا وتىر!» دەسە دە، سىپايىلىق قۇرىپ مىنبەيدى، جاياۋ جۇرەدى. ءىنىسىن مىنگىزگەنىنە العىس ايتادى.
ومبىعا تايانعان سايىن كۇن سۇرقاي تارتا باستادى. تۇندە بوزقىراۋ تۇرىپ قالادى. ۇرى قاتتى: كەرۋەنشىلەر كەزەكتەسىپ كولىك كۇزەتەدى. ءىنىسىن كيىزگە وراپ جاتقىزىپ، قارتقوجا ۇيىقتامايدى. قاسىندا 11—12 جاسار قىزى بار ءبىر قاتىن دا بىرگە كەلە جاتقان. قارتقوجا بايقاپ جۇرەتىن. الگى كىشكەنە قىزدى تۇسكەن جەردە تەزەككە، سۋعا ايدايتىن، ءجوندى تاماق تا بەرمەيتىن. ءتۇن بولسا، كولىك كۇزەتتىرىپ قوياتىن. بايعۇستىڭ ءجوندى كيىمى دە جوق. شاشى بىلتە-بىلتە، ءتۇرى جۇدەۋ، ارىق. قارتقوجا الگى قىزدى ىشىنەن اياپ كەلە جاتاتىن. قاتىنعا ايتايىن دەسە دە، باتا المايتىن.
ءبىر كۇنى كۇزەتتە وتىرىپ، قارتقوجا بالانىڭ جانىنا باردى.
— قاراعىم، نەگە ۇيىقتامايسىڭ؟ مەن كورىپ وتىرايىن، جاتا عوي!— دەدى.
— ۇرادى عوي،— دەدى قىز اقىرىن.
— نەگە ۇرادى؟ ءوز شەشەڭ ەمەس پە ەدى؟
— جوق. وگەي.
— اكەڭ بار ما؟
— جوق.
— تۋىسقانىڭ بار ما؟
— جوق.
— سەنى قايدا اكەلە جاتىر؟
— ومبىعا.
— ومبىدا كىمىڭ بار؟
— ەشكىمىم جوق. قايتەتىنىن بىلمەيمىن. بىرەۋگە ساتىپ كەتەتىن شىعار.
— جاسىڭ نەشەدە؟
— ون تورتتە.
ومبىعا جاقىنداعاندا قارتقوجا قاتىنمەن سويلەستى. قاتىن توركىنىنە كەلەدى ەكەن. قىزدى وسى جاققا بىرەۋگە تاستاپ كەتپەك ەكەن. الۋشى تابىلسا، مالعا، ايتپەسە تەك بولسا دا، كوزىن وتكىزبەك ەكەن. قارتقوجا:
— جەڭەشە، تىم ناشار كورىنەدى عوي. مال بەرىپ ەشكىم الا قويماس. ماعان بەرىڭىز...— دەپ جابىستى.
قاتىن اۋەلدە كونبەسە دە، ارتىنان ەركەگىمەن اقىلداسىپ، قىزدى قارتقوجاعا بەردى. قارتقوجا تورى شولاعى تىرىلگەندەي قۋاندى، جولداستارى مازاقتاپ كۇلدى.
— اتىڭ ءبىر جەردە، ارباڭ ءبىر جەردە قالدى. ءوزىڭ جاياۋ كەلە جاتىرسىن. بۇ قىزدى قايتپەكسىڭ؟ ءاي، قوجاناسىر!— دەستى.
— كۇلمەڭدەر! ناداندىقپەن كۇلەسىڭدەر. ءبىر كەزدە بۇل قانداي ادام بولارىنا كوزدەرىڭ جەتە مە؟ قۇداي وسىندايدان جەتكىزەدى. نەسى بار؟ بۇ دا وزىمىزدەي كىسى. بۇ قارىنداسىمدى، امان بولسا، ادام قىلامىن،— دەپ قارتقوجا باسىنان سيپادى.
ومبىعا كەلگەن سوڭ، جولداستارىمەن بىرگە شەتىرەك ءبىر قازاق ۇيىنە ءتۇستى. ەرتەڭىندە قارىنداسى مەن ءىنىسىن سوندا قويىپ، وگىزىن ساتۋعا بازارعا كەتتى.
اۋەلدە كۇيلى بولعانمەن، جول ءجۇرىپ ازىپ، قانى قاشقان وگىز ارتىق قۇندى بولمادى. اسا ارزان دا ەمەس، بۋدىراعان ءبىر قويىن اقشا بولدى.
اقشاسىن قويىنعا سالىپ، بازاردى ارالاپ، ەڭپەڭدەپ كەلە جاتىر ەدى، قولىندا ءىرى اقشاسى بار ءبىر قازاق:
— مىنە بىرەۋدى ۋاتىپ بەرە قويشى، مىنە ءبىر كىسىدەگى الىمساعىم كەتەيىن دەپ تۇر،— دەپ زىر قاعىپ، اركىمگە ءبىر جالىنىپ ءجۇر ەكەن. قارتقوجا اياپ كەتتى.
— اعاي، قانشا كەرەك ەدى؟— دەدى.
— قىرىق بەس ميلليون ەدى! ە، قاراعىم! جاقسى بولدى عوي!.. وي، تىلەۋىڭدى بەرسىن!..
ءىرى اقشا قارتقوجاعا تەرىس بولعان جوق. جامان بىلعارى كۇماجنىگىنە سىيىپ كەتتى. «نە دەگەنمەن ىدىس قوي، قوينىما سالىپ جۇرگەننەن گورى، قوينىمنان ءتۇسىرىپ الام با، كىم بىلەدى؟» دەپ ويلادى. كۇماجنىكتىڭ ءبىر باسىندا دوكۋمەنت قاعازدارى بار. ءبارى ءبىر جەردەن تابىلۋعا وندى بولدى. سول قۋانىشتىڭ ۇستىندە قارىنداسىن جۋىندىرۋعا ءبىر سابىن الا كەتەيىن دەپ، تالكوشكەننىڭ ورتاسىنا تامان كىردى. قارا قۇرىم كىسى. ءيىن تىرەسىپ جۇرگىزبەيدى.
ءبىر سابىنعا سويلەسىپ، كەلىسە المادى. تاعى ءبىر سابىنعا كەلىسىپ، اقشاسىن تولەيىن دەپ جان قالتاسىنا قولىن سالىپ ەدى. ماسقارا! كۇماجنىك تۇگىلى، سىمبىلباي دا جوق. الاس ۇردى. قالتاسىن ولاي اقتاردى، بۇلاي اقتاردى. قويىن، قونىشىن سيپالادى. تۇك جوق. كوزىنەن جاس شىعىپ كەتتى.
نە قىلارىن بىلمەدى. دەل-سال بولىپ، پاتەرىنە قايتتى.
زارىققاندا
قارتقوجا اقشادان، داكۋمەنت قاعازدان جۇرداي بولدى، ومبىدا تانىمال جوق. جولداستار جايىنا كەتتى. اقشاسىز كىسىنى كىم ۇستاسىن، تۇسكەن ءۇي شىعارىپ جىبەردى. ءىنىسى مەن قارىنداسىن سوڭىنا ەرتىپ، باعاجىن ارقالاپ، قارتقوجا كوشەگە شىقتى.
ومبىنىڭ كوشەسىنىڭ ۇشى-قيىرى جوق. تاۋسىلار ەمەس. اياڭداپ كەلەدى. باقايشاعى مايىسادى. تەر پۇشپاعىنان اعادى. ارىعى جەتكەن قارىنداسى جاياۋعا جارامادى. سارىجىلىك ءىنىسى عانا شىداپ كەلەدى. قارتقوجا قورجىندى ىنىسىنە ارقالاتتى. كيىزگە تىككەن مايى مەن توسەك ورنىن ءوزى ارقالادى، ونىڭ ۇستىنە قارىنداسىن مىنگىزدى. قارتقوجا جۇك ارتقان كوك ەسەكتەي بولدى. بەتى — قالانىڭ ورتاسى. قايدا بارارىن ءوزى دە بىلمەيدى.
— تورت-بەس كوشە جۇرگەن سوڭ، ءىنىسى دە شارشادى. ءبىر شارباقتىڭ تۇبىنە وتىرىپ دەم الدى. جۇرە بەرۋگە بالالار جارايتىن ەمەس. قارتقوجا ويلاندى. بۇلاي وتىرۋعا بولا ما؟ بىردەڭە ەتۋ كەرەك. بىرەۋگە بارۋ كەرەك. نە ىستەيدى؟ كىمگە بارادى؟ ويىن تۇمان باستى، تۇمان ىشىندە اداستى. كوپ اداسىپ ساندالعاندا، كوزىنە ءبىر نارسە ەلەستەگەندەي بولدى. ول كىم؟ ول — قازاق. قازاقتىڭ وقىعان ازاماتى. ول قارتقوجاعا جاردەم ەتۋ كەرەك. ومبىدا كىم بار؟ كىمدى بىلەدى؟ ءبىر اتبەكەت قازاق بار ەدى؟ ءازىمقان... ءالىمقان... جوق، ول ەمەس. ءسالىمقان... و دا ەمەس، ايتەۋىر ءبىر «قانى» بار ەدى... ە، جايدارقان!.. جايدارقان!
قارتقوجا جوعى تابىلعانداي، ۇشىپ تۇرەگەلدى. بالالارعا باعاجىن كۇزەتتىرىپ قويىپ، ۇكىدەي ۇشىپ جونەلدى. ەنتىگىپ، ارسالاڭداپ كەلەدى. كولدەنەڭ كىسىنى قۇر وتكىزبەيدى. جايدارقاننىڭ پاتەرىن سۇرايدى. كوشەدەن كوشە قويمادى. ابدەن ءولدىم-تالدىم دەگەندە تاپتى-اۋ!
ءۇش بولمەلى ساۋلەتتى ءۇي ەكەن. قىزمەتشى ايەل «جايدارقان تاماقتان كەيىن تىنىعىپ جاتىر» دەپ كىرگىزبەدى. ەكى ساعاتتاي كۇتكەنى ەكى جىلداي بولعان شىعار، تىقىرشىپ شىداي المادى. الدەن ۋاقىتتا ەسىكتى تاعى قاقتى. «تۇرىپ جاتىر» دەدى. قارتقوجا ءبىر كۇدىردەن اسقانداي بولىپ قالدى. ءبىراق «قاننىڭ» جۋىنىپ، كيىنىپ، تارانعانى ءبىر اي بولدى.
قارتقوجا كىردى. تىقشىڭداعان جالپاقاي قازاق. اق جاعاسى، ترويكەسى بولماسا، ناعىز قىردىڭ بايشىكەش قازاعى، قارتقوجانىڭ «قانى»، باۋىرى. دامەلەنىپ قالدى.
— ساعان نە كەرەك؟ — دەدى جايدارقان قورازداي قوقيلانىپ.
— وقۋعا كەلگەن قىردىڭ جىگىتى ەدىم. اقشامنان، داكۇمەنتىمنەن ايىرىلىپ، سورلى بولىپ قالدىم... ماعان ءبىر جاردەم ەت... دوكۋمەنت...
— سەنى كىم بىلەدى؟
— ادام بىلمەيدى.
— ەندەشە، مەن قايدان بىلەيىن؟ كىم بىلەدى؟ ۇرى شىعارسىڭ...
قارتقوجا جىلامسىرادى، جالىندى، قارعاندى، ءسوزىن قۇلاققا ىلمەدى. قارتقوجا كۇيىندى، اشىندى، ىزالاندى: جايدارقاندى ۇيالتىپ، ۇكىم-ۇكىم ءسوز سويلەدى. تىڭدامادى، كۇشكە كەتتى.
— شىق ۇيدەن!— دەپ اقىردى.
قارتقوجا اۋزىنا نە ءتۇسىپ، نە قويعانىن بىلگەن جوق. ۇرسىپ-ۇرسىپ، ەسىگىن ءبىر قويىپ شىعىپ كەتتى. «سەنگەن قويىم سەن بولساڭ، كۇيسەگەنىڭدى...» دەگەنىن عانا بىلەدى.
بالالاردى ارەڭ تاپتى. ول eكى ارادا كۇن دە باتتى. قارىنداسى ۇيىقتاپ قالىپتى. ءىنىسى الاقتاپ، جىلامسىراپ وتىر ەكەن. «بۇل ارادان كەت!» دەپ مەليتسە كەلىپ كەتتى،— دەدى. تاعى دا كەلدى. «كەت!» دەدى. «قايدا بارۋعا بولادى؟» دەپ سۇرادى. مەليتسە: «كوشەدە تۇنەۋگە بولمايدى» دەدى. جولاۋشىلار قاراڭعى كوشىرمەن بىرگە تاعى سۇيرەتىلدى. سۇيرەتىلىپ، شىركەۋدىڭ شارباعىنا جەتتى. ول جەردەن قۋا قويعان جوق. تۇنەمەكشى بولدى. بالالار قارنى اشىپ، شولدەگەن ەكەن. قارتقوجا قورجىننان ىرىمشىك الىپ، قۇمانمەن سۋ تاۋىپ اكەلىپ، تاماقتاندىردى. ءوزى دە ءبىر قۇمانداي سۋ ءىشتى. قانى كەۋىپ قالعان ەكەن.
اۋقاتتانىپ ءالى كىرگەن سوڭ، قارتقوجا تاعى ويلاندى. جان-جاعىنداعى ەڭگەزەردەي ۇيلەرگە قاراندى. جالعىز ءۇيلى كۇزەتشى جاتاققا كەلسەڭ ەڭ بولماسا ءبىر بۇرىشىن بەرەر ەدى. مىڭداعان ءۇيى، ميلليونداعان جانى بار قالا تىم بولماسا ەسىگىنەن قاراتپادى-اۋ. مۇنى ءبىلىمنىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ ورنى دەيدى-اۋ! ادامگەرشىلىگى قايدا؟ ءبىلىمدى ەل تاس باۋىر بولا ما ەكەن؟ مىنا تۇرعاندار ءۇي مە؟ جىرتقىش، جالماۋىز عوي. اي، كەڭپەيىل قازاعىم-اي! ءقادىرىن وسىندايدا بىلىنەدى ەكەن عوي. اندرەي قازاقتى بىلگەن ەكەن عوي!..
تاڭ اتقانشا ءىنىسى مەن ەكەۋى باگاجىن كەزەك كۇزەتتى. تاڭ اتتى. قارتقوجا تاعى ساندالدى. ەڭ بولماسا ناندىق اقشا تابايىن دەپ جۇمىس ىزدەدى. جۇمىس تابىلمادى. مالايلىققا ءبىر ورىس الايىن دەپ ەدى، داكۋمەنتى جوق بولعان سوڭ، المادى. بارماعان ۇشكولى جوق. داكۇمەنتسىز ەشقايدا وتپەيدى. كوشەدە تاعى ءبىر وقىعان قازاققا جولىقتى. ومبىلىق ەكەن. الاي-بۇلاي ەتىپ، سوزىنە قۇلاق قويمادى.
— اننا نيكولايەۆنا! موە پوچتەنيە!— دەپ اناداي كورىنگەن ءبىر ايەلگە جۇگىرىپ كەتتى.
توسەنىش كيىزىن ساتىپ، ەكى-ۇش كۇندەي قورەك قىلدى. وتىرۋعا بولمايدى. قىدىرا بەرەدى. جەتىمحانانى، ۇشكولدى، مەكەمەنى ارىلتتى. ءبارى ورىس.
ءبىر كۇنى ابدەن كەيىستىك كورىپ جىلاپ جاتىپ، تاڭ الدىندا كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن. تۇسىندە اجەسى كەلىپ، ايالاپ، ماڭدايىن يىسكەپ، «قاراعىم، رەنجىمەشى! كەشەگى بارعان جەرىنە تاعى دا بارىپ كورشى!» دەدى. ويانا قالسا – شىركەۋدىڭ شارباعى ەكەن. تامىلجىپ، راۋانداپ تاڭ كەلەدى ەكەن. اجەسىنىڭ ءسوزى قۇلاعىندا تۇر. جەتى تيىن ايتىپ، كەشەگى جەرىنە تاعى باردى. ول — گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتى ەدى. الدىندا جۇمىسشى پاكۋلتەتتىڭ ءبىر مولداسىنا جولىعىپ، ول گۋبەرنيالىق كوميتەتكە ارىز جازىپ بەرىپ ەدى. كوميتەت باستىعىن كەشە جولىقتىرا الماي كەتكەن. باستىقتىڭ بوساعاسىن قۇشاقتاپ، ءبىر ساعات كۇتتى. قاراڭعى ويلار باسىپ، قالعىعان كىسى تارىزدەنىپ تۇر ەدى: ءوڭى جىلى، ۇزىن بويلى، سارى ساقالدى ورىس پارتپەلىن قولتىقتاپ كەلدى دە، قارتقوجاعا تاڭدانا قاراپ، كابينەتىنە كىردى. قارتقوجا سەلك ەتىپ، ويانعانداي بولدى، قاعازىن قولىنا الا ارتىنان ەرە كىردى. باستىق «بەرى كەل» دەگەندەي، الاقانىڭ جايىپ ۇستاتا بەردى.
قازاقشا بىلەدى ەكەن. جاي-جاپسارىن، ۋەزىن، بولىسىن سۇرادى. «قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارىنان كىمدى بىلەسىن؟» دەپ سۇرادى. قارتقوجا ءوزى بىلەتىن ازاماتتاردى ساۋلاتىپ ايتىپ جاتىر. ءسوزىن تىڭداپ بولدى دا، ارىزىنا ۇيعارۋ (رەزوليۋسيا) قوندىردى.
— سەكرەتار قاعاز جازىپ بەرەدى. سونى الىپ وقۋ بولىمىنە باراسىڭ! — دەدى.
قۋانىپ كەتتى. «قاعاز بەرەدى» دەگەن ءسوز «سۇيگەن جارىڭ كەلەدى» دەگەننەن كەم بولعان جوق. جۇگىرىپ وقۋ بولىمىنە باردى. ونداعىلار قاعاز جازىپ، جۇمىسشى پاكۋلتەتىنە جىبەردى. كوزىنىڭ جاسى تىيىلدى. قارتقوجا پاكۋلتەتكە ءتۇستى. قارىنداسى مەن ءىنىسىن جەتىمحاناعا كىرگىزدى.
جاقسىلىق قىلعانى كەرەكۋلىك پوليدۋب دەگەن ورىس ەكەن. قازاقپەن، قازاق وقىعاندارىمەن تانىس ەكەن.
كىم
قوس قابات تاس بولات ءۇيدىڭ ۇستىڭگى بولمەسىندە ەلەكتر نۇرىنا شومىلىپ، قارا شولاق بەشپەتىن جامىلىپ، ارحيمەد، توريلەل، پيفاگور، نيۋتون، بوگدانوۆ، كاۋتسكيي، ۋيپپەرلەرمەن اينالىسىپ، تەرەڭ ويعا بويلاپ وتىرعان قوشقىل جىگىت كىم؟
ءۇش قابات اق ءۇيدىڭ اۋزىندا دومالاڭداعان، شولاق كويلەكتى قارا تورى قىز بالا: «اعاتاي-اۋ، مەن پيونەر بولدىم!» دەپ جۇگىرىپ كەلىپ، موينىنان قۇشاقتاي العاندا: «راس پا، جانىم؟» دەپ جىميىپ تۇرعان جىگىت كىم؟
«ساباعىڭدى جاقسى وقى! ۇقپاعان جەرىڭدى كەلىپ سۇراپ الىپ تۇر!» دەپ، ون ەكى جاسار بالاعا اقىل ايتىپ، شىعارىپ سالىپ تۇرعان اجارلى جىگىت كىم؟
كۇشتىدەن زورلىق كورىپ، نە جەرى، نە جەسىرى كەتىپ، ارىزىن قايدا بەرەرىن بىلمەي قاڭعىپ جۇرگەن قازاققا اقىل ايتىپ، ءجون سىلتەپ تۇرعان قايىرىمدى جىگىت كىم.؟
بازاردا اقشاسىن الدىرىپ، زارلاپ كەلە جاتقان قازاقتى ەسىركەپ، قالتاسىنداعى بارلىق تيىنىن ۇستاتا بەرىپ تۇرعان مەيىرىمدى جىگىت كىم؟
اكەسى زورلاپ مالعا ساتقانىنا كونبەي، قالاداعى ءبىر تانىس قازاقتىكىنە قاشىپ كەلىپ، مۇنىڭ كىمگە شاعارىن بىلمەي، باسىنا كۇن تۋىپ وتىرعان گۇلسىمگە اعالىق مىندەتىن اتقارىپ، پاتەرىنە كەلىپ وقىتىپ تۇراتىن، شىعارىپ سالىپ: «قاشان كەلەسىز؟» دەگەندە، «بۇرسىگۇنى!» دەپ جىمىڭداپ بارا جاتقان قارا جىگىت كىم؟
بالا وقىتىپ تاپقان تەبەن-تەڭگەسىنە قىرىق شاقتى كەزدەي نارسە الىپ، ەلگە باراتىن قالاشىدان اجەسىنە سالەمدەمەگە جىبەرىپ وتىرعان باۋىرمال جىگىت كىم؟
جازدىگۇنى گۇلسىمنىڭ اۋىلىندا 30 شاقتى ۇلكەندەردى وقىتىپ، حات تانىتىپ، گۇلسىم مەن ەكەۋى ءبىرىن-بىرى ءسۇيىپ، كۇزگە تامان قالاعا الىپ قاشىپ كەلگەن ەر جىگىت كىم؟
سۋىق حابار ەسىتىپ، ىزدەپ كەلگەن جەڭگە العان قاتىنىنىڭ الدىنان شىعىپ، بەتىنەن سۇيەم دەپ ۇمتىلعاندا: «جاڭا العان قاتىنىڭدى سۇيە بەر!» دەپ قولىن يتەرىپ تاستاعاندا، نە ايتارىن بىلمەي، قيپاقتاپ، ۇيالىپ تۇرعان جىگىت كىم؟
جەڭگەسىنە ەرىك بەرىپ، سۇيگەن كۇيەۋىنە ءتيىپ، باقىتتى ءومىر ءسۇرۋىن تىلەپ، ەلىنە قايتارىپ، كوڭىلى ءبىر دەمدەگەن سوڭ، جاڭا جارى گۇلسىمدى ۇشكولدىڭ جاتاقحاناسىنا ورنالاستىرىپ، جولداستارىنا: «سەندەر مۇيىزدەپ كەتپەڭدەر!» دەپ، ويىن-شىنىن بىردەي سوعىپ وتىرعان كىم؟
شاكىرتتەردىڭ جينالىسىندا ۇيىمنىڭ ءىسى تۋرالى بايانداما قىلىپ، كەمشىلىكتى تۋرا ايتىپ، ءوز مىندەتىن دۇرىس اتقارىپ، سەنىم الىپ تۇرعان جىگىت كىم؟
قارتقوجا، قارتقوجا، قارتقوجا...
قارتقوجا وزگەردى. بۇرىنعى سوقىر نانىمنان، دىنشىلدىكتەن، ءىسىم اعزامنان تازاردى. ەلدى نادان قىپ جۇرگەن، قۇلقىننىڭ ق ۇلى، ءوزى نادان قوجا-مولدالار ەكەنىن ءبىلدى. بۇرىنعى جابىعۋ، ۋايىم-قايعىنىڭ ءبىرى جوق. قارتقوجا تالاپتى، جىگەرلى، جالىندى جىگىت بولدى. بۇرىن جۋاننان قالاي تەندىك الۋدىڭ ءجونىن بىلە الماي جۇرگەن قارتقوجا ەندى تاپ تارتىسى نە ەكەنىن ءبىلدى. تاپ تارتىسىنا ماركستىڭ كوزىمەن قاراپ، قازاقتىڭ شارۋا جايىن، ونەركاسىبىن ءوندىرۋ قاتىناسىن زەرتتەيتىن بولدى. قارتقوجانىڭ جالعىز-اق ارىلا الماي جۇرگەن نانىمى — «تاعدىر». تالاي جانى كۇيىپ زارىققاندا، اندرەي، قاسەن، پوليدۋب سىقىلدى ادامدار ۇشىراپ، كوز جاسىن يگەنى، اجەسى ايان بەرگەنى، توڭكەرىس بولاردا، جەڭگەسىن الاردا، اقشاسىنان ايرىلاردا ءتۇس كورگەنى دە ءالى شەشۋسىز. ءالى دە پاننەن تىرەك تاۋىپ، تۇسىنە المايدى. توسىننان، قيقۋدان كەزدەسكەن تالاي ۋاقيعانى قارتقوجا «تاعدىرعا جوريدى، قارتقوجا «تاعدىردىڭ» نە ەكەنىن ۇقسام دەپ ىزدەۋدە.
«ىزدەسەي، تاباسىڭ» دەگەن ناقىلدى ويىنا ساقتايدى.
قارتقوجا قازاعىن، ەلىن سۇيەدى. بايىن، جاۋىزىن ەمەس، بۇقاراسىن، كەدەيىن، جالشىسىن، جەرىن، سۋىن سۇيەدى. قازاق پەن ورىس توبەلەسىپ جاتسا، ورىستىكى زورلىق دەپ ۇققىسى كەلەدى. ءبىراق ورىستان كورگەن جاقسىلىعىن ۇمىتپايدى، ورىستى دا باۋىر تۇتقىسى كەلەدى. اندرەي، پوليدۋبتەرگە قازاقتىڭ نەشە جايدارقاندارىن قۇربان قىلعىسى كەلەدى. قازاق تا، ورىس تا اندرەيدىڭ، مەنىڭ كورگەنىمدى كورسە، كوزى اشىلسا، مەنىڭ جۇرەگىمدەي باۋىرمال جۇرەكتەر بولسا، زورلىق، قيانات، تەڭسىزدىك جوعالار ەدى-اۋ دەپ، ءبىر مەزەت ويلايدى. ءبىراق ول مۇمكىن بە؟ بارلىق ادام بالاسىنىڭ مىنەز-قۇلقىن، جۇرەگىن ءبىر قالىپقا سوعىپ شىعارۋعا بولا ما؟ ادام بالاسىنىڭ تابيعاتى بىردەي بولۋىن كوكسەۋى يدەاليزم — ساناشىلدىق جولى عوي. بۇل تولستويدىڭ پىكىرى عوي. جاۋىز اشىربەكتەردى قالاي ەزگى قىلۋعا بولادى؟ ادامدى تۇرمىس، كۇن كورىس تالقىسى بيلەپ، باسىن قوسار، بىرىكتىرەر. قول بوستىق جاتىپ ىشەر جالقاۋلىق ەمەس، ەڭبەك، بەينەت تۇزەتەر.
ماركس بۇعان نە ايتادى ەكەن؟ جالپى ادامگەرشىلىك، جالپى ادىلدىك بولۋ مۇمكىن بە ەكەن؟ بۇعان جاۋاپ قاراۋ كەرەك دەپ ويلايدى دا، تاعى كىتاپ قارايدى.
ەڭبەكتى ەلگە قىل
ومبىدا ەكى جىل وقىدى. قاتىن الدى. ءىنىسى، قارىنداسى قامسىز. وقۋعا، قىزمەتكە بەرىلدى. تۇرمىس تۇزەلدى. ايتسە دە قارتقوجانىڭ بىردەمەسى جەتپەي تۇرعانداي بولادى، كوڭىلى بىردەمەنى ىزدەيدى دە تۇرادى. ول ىزدەگەنى قالادا ەمەس، دالادا ءتارىزدى كورىنەدى.
ءبىر كەزدە جەر-سۋىنان ايرىلىپ، كورشى مۇجىقتان تاياق جەپ جاتقان ەل — اشارشىلىققا، جۇتقا، توتەندەگەن اپاتقا ۇشىراپ، باسىنان قيىن-قىستاۋ كۇندەردى وتكىزىپ، مالىنان، داۋلەتىنەن ايرىلعان ەل: قازاق-ورىستىڭ، بولىستىڭ، ءتىلماشتىڭ، قوجا-مولدانىڭ جەمى، اتىپ جەيتىن اڭى بولىپ، قاناۋدان كوزى تۇنجىراپ جاتقان ەل؛ پارتيانىڭ، بارىمتانىڭ، ۇرلىقتىڭ، كۇندىكتىڭ ويناعى بولىپ، تۇنشىعىپ جاتقان ەل — بۇل كۇندە نە كۇيگە ءتۇستى ەكەن؟ اسىرەسە ءوز ەلى، ءوز اۋىلى قانداي بولدى ەكەن؟ سولاردى كورسەم، كومەگىمدى بەرسەم، سوندا مەنىڭ جەتىلگەندىگىم، جەتىلگەندىگىمنىڭ پايداسىن كورگەنىم. ايتپەسە مەن نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن وقىپ ءجۇرمىن؟ ءوز باسىمنىڭ قامىمەن كەتسەم، مەنىڭ وقىعانىمنان ەلگە نە پايدا؟ باس قامىمەن ەلدە تالاي جاۋىزدار دا ءجۇر. ولاردان مەنىڭ ايىرمام نە بولۋ كەرەك؟ ءوزى ءۇشىن سۇرگەن ومىردە ماعىنا، قىزىق بار ما؟ ادام ايۋان بولىپ كەتپەي مە دەگەن سۇراۋلار كەلەدى. جاقسى تۇرمىستان جالىعادى.
توبىلعى گۇلدەنىپ، تورعاي جاسارىپ، ورمان ىڭ-جىن بوپ، مال-جان تىراڭداپ، كوككە، اققا تويىپ قارىق بولعان كەزدە قارتقوجا گۇلسىمىن قاسىنا الىپ، باراقوتقا ءمىندى. قارتقوجامەن بىرگە جيىرما شاقتى قازاق جىگىتتەرى دە دەمالىسقا ەلگە قايتتى. ءزاشوت (ەمتيحان) بەرىلگەن. بيلەت تەگىن. جول ازىق بار. كوڭىل شات.
باروقوتقا 20-شى جىلدان سوڭ قارتقوجانىڭ مىنگەنى وسى ەدى.
تۇزەلىپ قالىپتى. بۇرىنعى تارتىپسىزدىك، باسسىزدىق، قىمباتشىلىق جوق. باروقوت جاڭارعان. كايۋتالارعا ەلەكتىر ورناعان. ورىن تازا. ءبارى كوڭىلدى.
ەرتىستى ورلەگەن سايىن جەر كەزگە جىلى ۇشىرايدى. توقتاعان جەرگە قىمىز، ءسۇت ساتقان قازاقتار دا كەلدى. قارتقوجا سويلەسەدى، تۇرمىس جايىن سۇرايدى. ەرتىس قالاسى جاقىن. وندا قازاقتىڭ سوتى، تەرگەۋشىسى تۇرادى. ولار قارتقوجاعا تانىس. بيىك جارعا كەلىپ، باروقوت توقتادى. تراپ كوپىر تاستالدى. جيەكتە قىزىلدى-جاسىلدى ۇيمە-جۇيمە ايەلدەر. تار كوپىرمەن ارلى-بەرلى جۇگىرىسكەن كىسى. انەكي، جايبىرلىق كيگەن، قالپاقتى قازاق جىگىتتەرى دە كەلدى. قارتقوجا جولداستارىمەن جيەككە شىقتى. شۇرقىراسا كەتتى.
— قالاي، امان با؟ جاقسى تۇراسىڭدار ما؟
— جاقسىمىز.
— كەڭسە قالاي؟ قازاقشا ما؟
— ەكى جىل بولدى، قازاقشا جۇرگىزەمىز.
— بۇرىنعى بەيباستاقتىق جوق پا؟ مەليتسە قۇرىق اكەتپەي پە؟
— جوق. زاڭعا باعىناتىن بولىپ كەلەدى. كەيدە جالعىز-جارىم اۋا جايىلاتىندار بولادى. قازاق-ورىسقا باعىنىپ، ۇلىققا جاعىنىپ جامان ۇيرەنىپ قالعان ەل عوي. قىزمەتشىنى ەلدىڭ ءوزى بۇزادى. ايتكەنمەن ەندى تارتىپكە ۇيرەتىپ كەلەمىز...
— كەرەكۋدىڭ بۇزىلعاندارى قالاي؟ تىيىلدى ما؟
— ولاردىڭ بەرەكەسى كەتكەن. جابىلدى، ايدالدى، وسى كۇنى تىنىش بولسا كەرەك.
— ەل قالاي؟ كۇيلى مە؟
— شارۋا كۇيلى. جۇت بولعان جوق.. جالعىز-اق، نالوگ كەزىندە قىسىلدى. مال سۋ تەگىن بولدى عوي...
كوپ سويلەسۋگە بولمادى: «قوناققا ءجۇر» دەپ ەدى، قالا المادى، ءبىر شەلەك قىمىز اپەردى. ۋىز قىمىز. جاز شىققالى قىمىز كورگەندەرى سول ەدى، شاكىرتتەر قىرىلىسىپ قالا جازدادى. بەرى كەلگەن سوڭ، ەرتىستىڭ سول قاباعىندا اتتىلى-جاياۋلى توپتاسقان قازاقتاردى، ارقان تارتقان ورىستى كوردى. «بۇ نە؟» دەپ سۇراسا، ەرتىس بويىنداعى قازاقتارعا جەر ولشەپ بەرىپ جاتىر ەكەن. بۇرىن ارەندا تولەيتىن، پاتەر وتىرعان قازاقتار قىزىل تاناۋ بولىپ، جەر يەمدەنىپ:
«قالا بولامىز، مەكتەپ اشامىز، كاپەراسيا جۇرگىزەمىز» دەسەدى، قارتقوجا «ىسكە ءسات!» دەيدى. كوڭىلى وسەدى.
مەسجان قالاسىندا پارتپەل قولتىقتاعان ءبىر سارى جىگىت جيەككە كەلدى. ءتۇسى تانىس سىقىلدى. شىرامىتادى، ءبىراق كيىم وزگە. ول قارتقوجانى تاني كەتتى. ايقايلاپ امانداستى.
— قولىڭداعى نە؟— دەدى قارتقوجا.
— «ديالا...»
— كىم بولىپ ەدىڭ؟
— بوليسپولكوم.
كەرەكۋدە جۇك كوتەرىپ، جۇمىس قىلىپ جۇرەتىن قاليمولدا.
— جۋانداردى ۇيرەتتىڭ بە؟ سايلاۋدا تالاسپاي ما؟
— ىنىنە سۋ قۇيىلعان،— دەپ قولىن سەرمەدى.
— ءوزىڭ حات تانىدىڭ با؟
— گازەت وقۋعا جارادىق.
— ءبىزدىڭ ەلدەن حابار ءبىلدىڭ بە؟
— ءبىلدىم، امان.
— يسپولكومى كىم ەكەن؟
— «ەكىباس» جۇمىسكەرى.
كەرەكۋ قىزمەتشىلەرى ناشارلاۋ ەكەن. ورىسشا بىلمەيتىن جۇمىسشىلارعا، جاستارعا ورىستار ىرىق بەرمەيدى ەكەن. قارتقوجا كەرەكۋ جايىن «قازاقستان» گازەتىنە جازىپ جىبەردى. قارتقوجا ەلگە كەلگەندە كاپەراتسيە سايلاۋى بولىپ جاتىر ەكەن. بۇرىنعى كاپەراتسيەنى بايلار بيلەپ، ىشىپ-جەپ قويىپ، بۇل جولى ۋەزدەن كىسى كەلىپ، ەلدەگى جاستار، ۇيالار، مۇعالىمدەر، سوتتار قاتىسىپ، كاپەراتسيەگە كەدەيشىل، تازا كىسى سايلاماق بولىپ جاتىر ەكەن. جينالىسقا قارتقوجا دا باردى. توپ الدىندا جىگەرلى ءسوز سويلەدى:
— ءسوز ەمەس، ءىس كەرەك. جوعالسىن باس قامى! قۇرىسىڭ ناداندىق! جاساسىن جۇرتشىلىق! جاساسىن ەلگە ەڭبەك قىلعان ەرلەر!— دەپ ءسوزىن ءبىتىردى.
سارت-سۇرت شاپالاق بايان تاۋىن جاڭعىرىقتىردى.
You Might Also Like
-
كەز-كەلگەن ادام تەڭىزدە شومىلعاندى ۇناتاتىن شىعار، اسىرەسە، اۋا-رايى جايلى، ال سۋى جىلى بولسا. كوبىنەسە قىستىڭ ىزعارلى كۇندەرى سۋعا ءتۇسۋدى ارماندايمىز. ال جەر شارىندا ۇنەمى جىلى تەمپەراتۋرانى ساقتا...
