كولەڭكەڭمەن قورعاي ءجۇر
جىر باسى
تىڭ جەرلەردى يگەرۋدىڭ
20 جىلدىعىنا
بۇلىڭعىر كۇندە تىنباي سەبەلەگەن اق جاۋىن. جەر قارا، دۇنيە بوزعىلتىم. بالداعىن تاس ەدەنگە تاقىلداتىپ اتىمتاي پەررونعا تاعى شىقتى. جەل تۇرىپ، سۋىق جاڭبىر ەندى بەتىنەن قارسىلاي شاپالاقتادى. موينىنا سورعالاعان جاڭبىر سۋىن ەلەمەي، ول پوەزد كەلەتىن باتىس جاققا تەسىلە قارادى. كەلەتىن مەزگىلىنەن كەشىككەنىنە ءۇش ساعاتتان اسىپ بارادى. سەمافورعا دەيىن ەشتەڭە كورىنبەدى. اتىمتاي اقىرىن كۇرسىندى دە ۆوكزالعا قايتا كىردى. ايەلى ءبيبىعايشا پوەزدىڭ جوعىن ەرىنىڭ تومسارعان قاتىڭقى رەڭىنەن بايقادى دا، تەرىس بۇرىلىپ كەتتى. جانىندا تۇرعان اناسىنا تاڭدانا، ۇركە قاراعان بالدىرعان بوبەگى حاسەندى كوتەرىپ الىپ، باۋىرىنا قىسا، قايتا-قايتا بەتىنەن، ماڭدايىنان، تاماعىنان قۇشىرلانا سۇيە باستادى. ەرىنە قاراعاندا ايەلدىڭ بەتىندە قانشالىق قايعى كورىنسە، بالاسىن سۇيگەندە ونىڭ جۇزىنەن سونشالىق شاتتىق اڭعارىلادى. قايعىسى، قۋانىشى ارالاس ۇلان-اسىر شاتتىق! اتىمتاي ايەلىنىڭ مۇنداي ءتۇرىن كورۋگە شىداي الماي، دالاعا قايتا شىعىپ كەتتى. ايەلىن، بالاسىن وسى شۋلى وبلىستىق قالادان تەز-اق الىپ كەتۋگە بار، اتتەڭ، پوەزد كەلمەي-اق قويدى.
روتا كومانديرى اتىمتاي باتىس-تەرىسكەي مايدانىندا ءتورت جىل ءومىرىن وتكىزدى. جەڭىس كۇنىنەن ءبىر جەتى عانا بۇرىن اياعىنان قاتتى جاراقاتتانىپ، اۋرۋحاناعا تۇسكەن. سودان سەنتيابر ايىندا عانا جازىلىپ شىقتى. كەۋدەسى وردەن مەن مەدالعا تولعان جارالى ەر سوعىستان بۇرىن ءوزىنىڭ كەن بۇرعىشىسى بولىپ جۇمىس ىستەگەن رۋدنيگىنە بارماي، وسى وبلىستىق قالاعا بىردەن تارتقان. وعان سەبەپ: ءوزى اسكەرگە كەتىسىمەن تۋعان بوبەگىن الىپ ايەلى وسى قالاعا كوشكەن-تىن. اتىمتايدىڭ بۇل ساپارى — سول ايەلى مەن بالاسىن ىزدەپ كەلگەن بەتى.
مايداندا ول ءتورت جىل ءومىرىن وتكىزدى. راس، ەكى بەتى ارشاداي اپپاق، ويماق اۋىز، بوتا كوز ءبيبىعايشا العاشقى كەزدە ۇزبەي حات جازىپ تۇردى. حاتىندا ول تۇرمىستىڭ اۋىرلىعىن، بۇلارعا دەگەن جازمىشتىڭ قيىن-قىسپاقتى ەكەنىن ايتىپ، كەيدە رەنجيتىن دە. ءبىراق مۇنداي حات قانشا جابىرقاڭقى بولعانمەن دە، ايتەۋىر ەل-جۇرتتان، سۇيگەن جاردان كەلگەن لەبىز عوي، اتىمتاي ءبىر قۋانىپ قالاتىن. «تەگەۋرىندى جازمىش سالعان تۇرمىس قانشا اۋىر بولعانمەن دە، بارلىق جۇرتقا بىردەي كەلگەن ۇلى وپات قوي، وقاسى جوق شىدار، كوندىگەر» دەيتىن ول ىشىنەن. اتتەڭ نە كەرەك، وسى حاتتاردى تىلگە تيەك ەتىپ جۇرگەنىندە سوڭعى ەكى جىل بويى ودان ەش حابار-وشار كەلمەي قويدى. ەندى ول ءبيبىعايشا ورنىنا حاتتى اعايىن-تۋىس، دوس-جاراندار جازۋدى شىعاردى. ولار ءبيبىعايشانىڭ ەسەپشى بوپ وبلىستىق ءبىر كەڭسەدە قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىن حابارلادى. جانە: «ەندى ايەلىڭ مەن بالاڭ جايىندا قام جەمە، جاۋىنگەر ءۇي-ىشى دەپ كەڭسە باستىعىنىڭ ءوزى قامقورلىق ەتۋدە»، — دەپ ءبىر سۇرقيا سىردىڭ دا شەتىن اشا جازدى. كەيبىرەۋلەر الشىنبەك ايدىنعالييەۆ دەپ بۇل قامقورشى كىسىنىڭ ءاتى-جونىن دە اتادى.
اتىمتاي مۇنداي حاتتاردى قوبالجي وقىدى. جۇرەگى ءبىر سۇمدىق سەزگەندەي: «مەنىڭ ۇي-ىشىمە سول ءبىر ۇلكەن دارەجەدەگى ادامنىڭ قامقورلىق ىستەمەگەنى ءجون-اق بولار ەدى!» دەدى ول كۇيىنە ىشىنەن. ول ەندى مۇنداي حاتتارعا نە .ايتارىن بىلمەي، ۋقالاپ-ۋقالاپ لاقتىرىپ تاستايتىن بولدى. سودان كەيىن بارىپ قىنجىلا، قالىڭ ويعا شومىپ ۇزاق وتىرۋدى شىعاردى. ءبىراق اتىمتاي مۇنداي كۇيگە شىداي المايتىن، ءىشىن جالاپ بارا جاتقان كۇيىكتى تەزىرەك ۇمىتقىسى كەپ، اۆتوماتىن قىسا ۇستاپ شابۋىلعا قايتا شىعاتىن! ايتسە دە، جۇرەكتەگى جارا بار قيالىن — سوناۋ ايەلى مەن بالاسى قالعان تۋعان جەرىنە ءالسىن-السىن قايتا سامعاتاتىن، ال نەمىس باسقىنشىلارىنا دەگەن كەك جاۋ شەبىنە قارسى قايتادان العا شاقىراتىن. وسىلاي مايدانداعى اقىرعى ەكى جىلى ءوتتى. ارپالىستا ءجۇرىپ، ءبيبىعايشانى ۇمىتۋعا تىرىستى، ءبىراق ۇمىتا المادى. جۇرەككە قان بوپ ۇيىعان كەسەل وڭاي تارامادى. ءوزى مايدانعا كەتكەننەن ون كۇن وتكەن سوڭ دۇنيەگە تۇڭعىشى — حاسەن كەلگەن. بالانىڭ اتىن ءوزى قويعان. سول نارەستە كوزى كورمەسە دە، كوڭىلىن بولە بەردى...
مىنە، ەندى بالداعىن سۇيرەتىپ ءبيبىعايشانى ىزدەپ تاپتى. ۇيگە كىرىپ كەلە جاتقان اقساق اتىمتايدى كورگەندە شوشىپ كەتكەن ءبيبىعايشا داۋسىنىڭ قالاي قاتتى شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى. ءبىر جاققا بارماق بوپ ۇستىنە جاڭا قارا پانبارقىت كويلەگىن كيىپ، جاڭا عانا جۋعان ۇزىن قولاڭ شاشىن تاراپ وتىرعان. كول شەتىنە شىعىپ سىلانعان اققۋ ءتارىزدى، سۇلۋ كوركىندە ءبىر وراسان شاتتىق ساۋلەسى تۇرعان-دى... اققۇبا بەتىنىڭ ۇشى بالبىراپ، ۇلكەن بوتا كوزدەرى جاۋدىراي، سىمباتتى دەنەسى سيقىرلانا قوزعالادى. اتىمتايعا ايەلى بۇرىنعىسىنان دا سۇلۋ كورىندى. «ازىراق تولىعايىن دەگەن بە، قالاي» دەدى ول ىشىنەن، ءسويتتى دە، سۇقتانا قاراعان كوزىن اۋدارىپ جىبەردى.
ول رۇقسات سۇراماستان ەسىككە تاياۋ تۇرعان ورىندىققا وتىردى دا، ەشبىر اشۋ-اجۋاسىز، پاراساتتى ۇنمەن:
— امان-ەسەنسىڭ بە، ءبيبىعايشا؟—دەدى،— مىنە، مەن دە كەلدىم. اۋىر جاراقاتتانىپ، ازەر ايىقتىم. ءبىر اياعىم عانا شالا-جانسار. بۇنىڭ وقاسى جوق، كوپ ەر-ازاماتتار سول جاقتا ماڭگى قالدى عوي.
— ءيا،— دەدى ءبيبىعايشا، ەرىنىڭ بەتىنە قاراي الماي، كوزىن جەرگە قاداپ.
— ماعان ەشتەڭە ايتپاي-اق قوي. سەنى قانداي جاقسى كورەتىنىم وزىڭە ايان. ءبىر كەزدە سەن دە جاقسى كورگەنسىڭ. اڭگىمە ءقازىر سەزىم جايىندا ەمەس. مەن بالاممەن ەكەۋىڭدى الىپ كەتكەلى كەلدىم... ءوزى قايدا؟
— بالالار باقشاسىنان ءقازىر كەلەدى.
— ءا... ءا... سولاي ەكەن عوي. ءسويتىپ، مەن سەندەردى الىپ كەتكەلى كەلدىم. ەگەر ەرەمىن دەسەڭ ەرتەڭ ءوزىمىزدىڭ رۋدنيككە ءجۇرىپ كەتەمىز. ال ەرگىڭ كەلمەسە، ۇلىمدى وزىمە بەر...
اتىمتايدىڭ ءوزىن جان-تانىمەن سۇيەتىنىن ءبيبىعايشا جاقسى بىلەتىن. ونىڭ بۇل سوزدەردى قالاي قينالا ايتىپ تۇرعانىن ءتۇسىنىپ وتىر. ەرىنىڭ ىزگىلىگى مەن سابىرلىلىعىنا تاڭ قالدى. كەنەت بويىن ءبىر عاجايىپ سەزىمنىڭ ىستىق تولقىنى بالقىتا جونەلدى. بۇرىنعىسىنداي اتىمتايدىڭ موينىنا اسىلىپ، قۇشاعىنا كىرگىسى دە كەلىپ كەتتى. ءبىراق اپ-ساتتە قايتا تومسارا قالدى. قاراڭعىدان پايدا بولعانداي، كەنەت كوز الدىنا بوتەن ادامنىڭ بەينەسى ەلەستەي جونەلدى. ايەل بويىن تەز جيناپ الدى، داۋسى ءسال قىرىلداي:
— جارايدى، اتىمتاي. جاۋابىن ەرتەڭ الاسىڭ، — دەدى.
— جاقسى.
سول ساتتە ەسىك اشىلدى. ۇيگە قارا دومالاق بالا جۇگىرە كىردى.
— اپا! اپا!—بالدىرعان شاتتانا ايقايلاپ كەلەدى، ءبىراق ۇيدە تۇرعان جات ادامدى كورىپ كىلت توقتادى، نە ىستەرىن بىلمەي ساسىپ قالدى.
— نەگە شوشىدىڭ، حاسەنجان؟ بار، بارا عوي، بۇل — سەنىڭ اكەڭ...
مەنىڭ اكەم؟— بالا تاڭ قالعانداي جات ادامعا ابايلاپ قارادى. اكەسىنىڭ كەۋدەسىندەگى تولىپ جاتقان وردەندەر مەن مەدالداردى كورىپ، ءبىر مەزەت كوزىنە قۋانىش ساۋلەسى جارق ەتتى. ەندى ول جاتىرقاماي، ۇلكەن ادامداي اسپاي-ساسپاي كەلىپ، اكەسىنە قولىن بەردى:
— اسسالاۋماعالايكۇم!
— ۋاعالايكۋماسسالام.
اتىمتاي بالانى كوتەرىپ الدى. ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيىپ باۋىرىنا قىستى. ءبيبىعايشانى تاعى ءبىر ىستىق سەزىم بيلەي جونەلدى. كوزىنە كەلىپ قالعان جاستى جاسىرعالى تەرىس بۇرىلىپ كەتتى.
ايتكەنمەن، بالا ءبىرجولاتا بەرىلىپ كەتە قويمادى. ءالى دە جاتىرقانا، اكەسىنىڭ قۇشاعىنان بوسانايىن دەگەندەي قيمىل ىستەدى. اتىمتاي بالانى جەرگە ءتۇسىردى. ءبىراق حاسەن قاشا جونەلگەن جوق. وسى ءبىر تۇسىنىكسىز ادامنىڭ شىنىندا كىم ەكەنىن بىلگىسى كەلگەندەي، بەتىنە بەيكۇنا قاراي بەردى.
— سەنىڭ بالداعىڭ بار، ال الشىنبەك اعادا ول جوق، — دەدى، اتىمتايدى سەن اقساقسىڭ دەپ مۇقاتقىسى كەلگەندەي.
اتىمتاي ول كىسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلەتىن. بەتىنەن قانى قاشىپ، سۇرلانا قالدى.
— ونىڭ بويى سەنەن بيىك،— دەدى بالا ءسوزىن جالعاپ. — جانە كيگەنى ەسكى شينەل ەمەس، جاڭا قارا شۇعا پالتو. ءبىراق، — دەدى بالا كەنەت شاتتانا داۋىستاپ، — سەنىڭ كەۋدەڭدەگى وردەندەر ەكى ەسە، ءتىپتى ءۇش ەسە كوپ. مۇنداي وردەندەر ەشكىمدە دە جوق! سەن ناعىز باتىرسىڭ عوي يا؟
اتىمدايدىڭ ءون بويى دىرىلدەپ كەتتى. «مەنىڭ اكەم باتىر» دەپ بالانىڭ پاك كوڭىلىمەن شاتتانىپ تۇرعانىن ۇقتى. ءبىراق، الشىنبەكتى «اعا» دەگەنى جۇرەگىن ورتەپ اكەتىپ بارادى. جانىنا وسىنشاما قاتتى باتقان اۋىر سوزگە بۇدان ءارى شىداي الماي، اتىمتاي:
— جارايدى،— دەدى ول ءبيبىعايشاعا،— ەرتەڭ مەن وسى ۋاقىتتا كەلەمىن. اقىرعى جاۋابىڭدى سوندا ايتارسىڭ. ماسەلەنى قالاي شەشسەڭ دە، بالا مەندە بولادى.
سويدەدى دە، ەشكىممەن قوشتاسپاي، بالداعىمەن تاقتاي ەدەندى تارسىلداتىپ، ۇيدەن شىعىپ كەتتى. كەلەسى كۇنى ءبيبىعايشا ەرىمەن بىرگە جۇرۋگە بار ەكەنىن ايتتى. اتىمتايدى دا ەندى ءبىر وراسان قۋانىش بيلەي جونەلگەندەي. ءبيبىعايشانى قۇشاقتاپ، باۋىرىنا قىسىپ سۇيمەكشى دە بولدى. ايتسە دە، قۇشاقتاعان دا جوق، سۇيگەن دە جوق. ايەلىنە دەگەن كوپتەن بەرى جۇرەك تۇبىندە جاتقان ءبىر وگەي سەزىم ونداي وقىس قيمىلعا جىبەرمەدى.
اتىمتايدىڭ قانداي جاعدايدا تۇرعانىن سەزگەن ءبيبىعايشا ءسال ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەدى. ءبىراق بۇل كۇلىمسىرەۋىنەن اتىمتاي ونىڭ كەۋدەسىندەگى ۇشى-قيىرى جوق قايعىنى اڭعاردى.
قاسىرەت قاندى شەڭگەلىن اياماي سالىپ، جۇرەگىن تاعى تىرناي جونەلدى.
مىنە، ەندى ءقازىر ولار پوەزد كۇتىپ ۆوكزالدا وتىر. ايەلى مەن بالاسى وزىمەن بىرگە جۇرگەلى تۇرسا دا، الگى ءجان-تانىن بيلەپ العان قاسىرەت تارار ەمەس. پەررونعا شىعىپ كەلگەندە، وزىنە عاجايىپ قايعىلى كوزىمەن قاراعان ءبيبىعايشانىڭ بالاسىنا بۇرىلىپ، ونى قۇشىرلانا سۇيگەنىن كورگەن سايىن كوڭىلىن باسقان قارا تۇنەك بۇرىنعىسىنان دا قويۋلانا تۇسكەنىن سەزىندى. قۇشاعىنا سۇپ-سۋىق جىلان كىرىپ كەلە جاتقانداي ءون بويى تىتىركەنىپ، قاتتى قوبالجي باستادى.
وسى قالادان ايەلى مەن بالاسىن تەزىرەك اكەتكىسى كەلىپ اتىمتاي ءولىپ بارادى! شىداي الار ەمەس. ويتكەنى كوپ كەشىكپەي ءبىر جاماندىق بولۋىن سەزگەندەي، جۇرەگى قۇرعىر تىپىرشىپ، جانىن قويارعا جەر تاپقىزباي، الاسۇرۋدا...
اقىرى، ىسقىرا-گۇرسىلدەي، كۇتكەن پوەزد دا كەلدى. ۇشەۋى ەندى ۆاگوندارعا قاراي ءجۇردى. ءبيبىعايشا حاسەندى كوتەرىپ العان. اتىمتايدىڭ ءبىر قولتىعىندا — بالداعى، بوس قولىندا — ۇلكەن شامادان. ءبيبىعايشا حاسەندى باۋىرىنا قىسىپ ازەر ءجۇرىپ كەلەدى. كوزىنەن اعىل-تەگىل اققان جاس. اتىمتاي كەيىن بۇرىلىپ قاراماسا دا، ايەلىنىڭ جىلاپ كەلە جاتقانىن ءبىلدى. «ودان وسىلاي جىلاپ ايرىلعاندا، ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا قانداي باقىت بولماق؟» دەپ ويلادى اتىمتاي ىشىنەن. ءبىر مەزەت ول توقتاي قالىپ، ءبيبىعايشاعا «وسىندا قال!» دەپ بۇيىرماقشى دا بولدى. ءبىراق ءدال وسى ساتتە قوڭىراۋ ەكىنشى رەت سوعىلىپ، بۇلار ۆاگونعا كىردى.
اتىمتاي شاماداندى تومەنگى سورەنىڭ بىرەۋىنە قويىپ، شينەلىن شەشىپ، تەرەزە جانىنداعى ىلمەشەككە ءىلدى. حاسەندى باۋىرىنا قىسىپ كوزىنەن ىستىق جاسى پارلاعان ءبيبىعايشا كۋپەگە كىرمەي، بوساعادا تۇر. اياعىن اتتاسا، جار قاباقتان قۇلايتىنداي.
— مىنا جەرگە وتىر،— دەدى اتىمتاي داۋسى كەنەت قارلىعا شىعىپ،— بۇل ارا ءبىزدىڭ ورنىمىز.
— ءقازىر!..— ءبيبىعايشا بالاسىنىڭ بەتىنەن كەزەك-كەزەك ەڭىرەي ءسۇيدى دە، اتىمتايعا بەردى،— ۇستاي تۇر. بىزگە بىردەڭە اكەلەدى-اۋ دەيمىن. ءقازىر قايتا ورال...— ءبيبىعايشا ءسوزىن بىتىرمەستەن، حاسەنگە بۇرىلىپ قاراماستان، سىرتقا قاراي جۇگىرە جونەلدى.
اتىمتاي حاسەندى قولىنا الىپ، تىزەسىنە وتىرعىزدى. بالا كەشەگىدەي ەمەس، اكەسىن ءتىپتى جاتىرقاعان جوق. قىزىققانداي، ءوزىنىڭ كىشكەنتاي الاقانىمەن ونىڭ كەۋدەسىندەگى وردەندەردى سيپاپ، ويناي باستادى.
اتىمتايدىڭ كوڭىلى ورنىقپادى. سول قوبالجىعان قالپىندا تەرەزەدەن كوزىن الماي پەررونعا قاراپ وتىر. كەنەت ول ءسال قوزعالا ءتۇستى. ۆاگونعا تاياۋ ۆوكزال بۇرىشىنا كەپ قارا «ەمكا» ماشيناسى توقتاي قالدى. ىشىندە ماشينا ايداۋشىدان بوتەن جان جوق. ءبيبىعايشا اسىعا بارىپ ماشينانىڭ ىشىنە كىردى. ازدان كەيىن بەتىن سۇرتە باستادى. ءسىرا، جىلاپ وتىرعان ءتارىزدى. ەسىگى ءالى جابىلعان جوق. پوەزدىڭ جۇرۋىنە ءۇشىنشى مارتەبە قوڭىراۋ سوعىلدى. دەمىن الماي، ءبيبىعايشانى ماشينادان قاشان شىعار ەكەن دەپ اتىمتاي كۇتىپ وتىر. ءبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي جۇرەگى القىنا سوعىپ، ۋداي اشىپ اكەتىپ بارادى. كەنەت پوەزد قوزعالا باستادى. ال ماشينا سول ەسىگى اشىق قالپىندا. ءبيبىعايشا قايتا شىعار ەمەس. ءبىر ءسات بۇرىلىپ قارادى دا، پوەزدىڭ تەزدەتە جۇرە باستاعانىن كورىپ، قوشتاسقانداي اق ورامالىن بىر-ەكى بۇلعادى دا، بار كۇشىمەن ەسىكتى تارس جاپتى. سول ساتتە ماشينا دا قالاعا قاراي سىرعي جونەلدى.
پوەزدىڭ ءجۇرىسى جىلدامداعان سايىن كوز الدىنداعى اعاش، باعانالاردىڭ جەرگە سۇلاپ قۇلاي باستاعانىن جەرگە سۇلاپ قۇلاي باستاعانىن قىزىق كورىپ كوزىن الماي وتىرعان حاسەن ءبىر كەزدە قاسىندا جوعىن اڭعارىپ قالدى.
— اپا، اپا ول شەشەسىن شاقىرىپ، باقىرىپ قويا بەردى.
— قۇلىنىم، ەندى اپاڭ دا، اكەڭ دە جالعىز ءوزىم بولامىن، — دەدى باۋىرىنا قىسا ءتۇسىپ اتىمتاي. ءوزى دە كەنەت جىلاپ جىبەرە جازدادى.
ءبيبىعايشاعا بالاسىنان ايىرىلۋ قيىن ەكەنىن، سول سەبەپتەن دە ول وسىنداي جولمەنەن، ءوزىنىڭ انالىق ماحابباتىن پەن كەسكەندەي ءبىرجولاتا كەتكەنىن بۇ دا ءتۇسىندى. ال پوەزد بولسا، ءبيبىعايشادان بالاسىن ادەيى الىپ قاشقانداي دوڭگەلەكتەرىن ۇستى-ۇستىنە بەزەك قاققىزىپ جۇيتكي ءتۇستى.
ءبىرىنشى تاراۋ
1
كوك ەسىل جارالعانداي كوز جاسىنان،
ەجەلدەن ەل-جۇرتىنا قىمبات بولعان.
كوك مايسا وشپەسە دە جاعاسىنان
كوڭىلى ەل-جۇرتىنىڭ شەرگە تولعان.
سوناۋ ءبىر ءومىر وگەي اناداي تۇكسيگەن زاماندا حالىق ءوزىنىڭ ەسىلى جايىندا وسىلاي جىرلاعان. ءيا، جاعاسىن كوك بالاۋسا، جاسىل شالعىن كومكەرگەن بۇل — ارقانىڭ ارداقتى وزەنى. ول الىستان قاراعاندا، قيىر شەتىنە كوز جەتپەس كەڭ دالادا، الدەكىم ۇمىتىپ تاستاپ كەتكەن كوگىلدىر بەلبەۋگە ۇقساپ، جىپ-جىڭىشكە بوپ يىلە، كوسىلىپ جاتىر.
حالىق تاعدىرى قانداي اۋىر بولعانمەن، تابيعات ءار ۋاقىتتا دا ادام بالاسىن قۋانىشقا شاقىرعان.
اسىرەسە، ەسىل ءوڭىرى كوكتەمدە قانداي تاماشا! جال-جال بوپ كەڭ دالانى باسىپ جاتقان قالىڭ قار كەتىسىمەن-اق تاسىعان سۋى قايتار-قايتپاستان، قارا قوشقىل جەر بەتىندە كوك وركەن دۋ ەتە قالادى. كوكتەم كۇنى قىزا باستاعاننان-اق جاعاسىندا قاۋلاپ كوك بالاۋسا، بوز، بەتەگە وسسە، سۋى كوز جاسىنداي ءمولدىر كولدەرى مەن وزەندەرىنىڭ، بەتىندە قاز، ۇيرەك سىڭسي قونىپ، جاسىل الەمدى تاڭعاجايىپ سانگە بولەيدى. بۇكىل جەر شارىنىڭ بار قۇسى وسى اراعا ۇشىپ كەلگەندەي، كۇندىز-تۇنى قۇس بازارىنىڭ شۋىنان قۇلاق تۇنادى. ال جاسىل دالانى قىزىلدى-جاسىلدى قىزعالداقتار، سارعالداقتار بولەپ، كوزدىڭ جاۋىن الادى.
جوق، ەسىل كوكتەمى — تاماشا كوكتەم!
ال، بۇگىنگى ەسىل بويىنىڭ سۋرەتى ءبىر باسقا. كوز جەتەر جەردىڭ ءبارىن قوپارىپ، جىرتىپ تاستاعان. كەل، وزەن بەتتەرىن قاپتاعان جەم قۇسى. اتار تاڭ، باتار كۇن دەمەي، كۇندىز-تۇنى موتوردىڭ ارىندى گۇرىلى كۇللى ايماقتى جاڭعىرىقتىرادى.
جوق، ءقازىر ەسىل دە بوتەن، ونىڭ كوكتەمى دە بوتەن!
اسىرەسە بيىلعى كوكتەم وزگەشە.
بيىل كوكتەم ەرتە كەلدى. كۇن دە ەرتە قىزدىرا باستاعان. اپرەل بىتپەي جەردىڭ دەنى جىرتىلىپ بولعان. ەندى كەي ەگىس دالاسىندا كوك ەگىننىڭ باسى قىلتيىپ كورىنە باستاعان جول بويلارىندا جۋسان مەن قازوتى پايدا بولىپ، وزەن جاعاسىنداعى قايىڭ مەن تالداردىڭ بۇتاقتارى بۇرلەنىپ، جەر بەتى كوگىلدىر تارتۋعا اينالعان.
سول-اق ەكەن، كوپ كەشىكپەي ەگىس پەن شابىندىق قاۋلاي كوتەرىلە جونەلگەن.
بۇل جاعداي ەگىن جايلارىنىڭ كوبى جازدى كۇنگى اڭىزاق وتىندە تۇرعان «التىن اراي» تىڭ سوۆحوزىنىڭ ءبىر جاعىنان قۋانتسا، ەكىنشى جاعىنان قورقىتا تۇسكەن.
ەرتە كەلگەن، اسىرەسە، جازىق دالاداعى ەگىسكە ءقاۋىپتى.
وسى سوۆحوزعا جاتاتىن اقسەڭگىر دەگەن جەردە ەگىستىڭ ەڭ اقىرعى گەكتارلارى جىرتىلىپ جاتقان. سوڭىنا قاتارلاسا سوقا تىركەگەن الپامساداي زور ق-700 تراكتورى ۇشى قيىرى جوق دالانى جوسىلتا جىرتىپ ءجۇر. سوقا وتكەن جەردىڭ توپىراعى بۇيرا تولقىن قۇساپ توڭكەرىلىپ ءتۇسىپ جاتىر.
سىمباتتى، دەنەلى جاز شىقپاي كۇنگە كۇيىپ ۇلگىرگەن، ءۇندىس ءتارىزدى قارا تورى، ادەمى جاس جىگىت تراكتوردىڭ الدىندا استىنداعى قارا كوك بەستىسىن شىر كوبەلەك اينالدىرا ءجۇر. بۇل — سوۆحوزدىڭ جاڭا اگرونومى حاسەن اتىمتاي ۇلى ەدى. ول قىنجىلعان داۋىسپەن:
— قاراكە-اۋ، بۇنىڭىز نە؟ دەدى تراكتور گۇرىلىن جەڭگىسى كەلگەندەي داۋىستاپ — سىزگە بۇل ارانى جاڭا ادىسپەن جىرت جەر قىرتىسىن قوپارىپ جاتىرسىز!
شۇڭىرەك قاپساعاي دەنەلى قاراباي سەلسوق جاۋاپ قايتارادى.
— ماعان ءبارىبىر! — ول تراكتورىن جۇرگىزە ءتۇستى.
— قاراكە... سوڭعى رەت ايتامىن.
— بىلاي كەت! قارابايدىڭ شۇڭىرەك كوزىندە كەنەت ءبىر اشۋلى ۇشقىن پايدا بولدى.— سەندەردىڭ جەر قىرتىسىن ايىرماي جىرتۋ ادىستەرىڭمەن دىم تاباتىن ءتۇرىم جوق. ول ەندى تراكتورىن تىكەلەي حاسەنگە قارسى جۇرگىزدى، كەت، جان كەرەك بولسا!..
سولاي دەڭىز!—حاسەن اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الىپ، قامشىمەن تارتىپ جىبەردى.— وندا سىزبەن ۋگريۋموۆ جولداستىڭ ءوزى سويلەسسىن!—بيلەپ تۇرعان ۇشقىر قارا كوك ۇستىمەن باۋىرلاي ۇشقان قۇستاي، پوسەلكەگە قاراي كوسىلىپ سالا بەردى. قاراباي اگرونومنىڭ سوڭىنان اشۋلانا ءبىر قارادى دا، توقتاپ قالعان جۇمىسىن قايتا باستاپ كەتتى. بولات ءتىستى سوقالار قاق ايىرعان قارا توپىراقتى جەر قىرتىسى توڭكەرىلىپ تۇسە بەردى.
مەحانيزاتورلار جاڭا عانا كەشكى استارىن ءىشىپ بولعان. تۇسكى تاماقتان بەرى تراكتور ۇستىنەن تۇسپەگەن جىگىتتەر اي تۋعانشا دەم الۋدى ۇيعارعان. ءقازىر بىرەۋى شالقاسىنان ءتۇسىپ، پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر. ەكىنشىسى الدەنەنى ويلاپ شىلىم تارتىپ وتىر. كوپ كەشىكپەي بۇلار تراكتورلارىنا قايتا مىنەدى. ءتۇن تىنىشتىعىن ۇركىتىپ، ءولى دە ءۇش-تورت ساعات جەر جىرتادى. سودان كەيىن بارىن جاتادى. ال تاڭ ساز بەرىپ كەلە جاتقاندا قايتادان تۇرادى. قايتادان الەم بەتىن موتور گۇرىلىنە بولەيدى.
ءبىر توپ جاس مەحانيزاتورلار، تراكتور جۇرگىزۋشىلەردىڭ كومەكشىلەرى، سوقا تىركەۋشىلەر لاۋلاپ جانعان توبىلعى وتىن قورشاي، قوسىلىپ ءان سالىپ وتىر. تراكتور بريگادير! — موسقال جاستاعى، ءتورتباق كەلگەن پورفيريي ميحايلوۆيچ گۋبانوۆ جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىنان تاماقتانىپ، وت باسىنا جىگىتتەردىڭ قاسىنا كەلدى. انالار سىعىلىسا قاستارىنان ورىن بەردى. گۋبانوۆ وتقا ەكى قولىن قاقتاپ ءسال وتىردى دا، قالتاسىنان كىشكەنتاي دورباسىن الىپ، شىلىم ورادى. جاس مەحانيزاتوردىڭ بىرەۋى باس جاعى قىزىل شوقتانعان توبىلعىنى الىپ، ونىڭ شىلىمىن تۇتاتتى. گۋبانوۆ جانى جاي تابا، تەمەكىنى ءبىر سوردى دا، جەرگە سوزىلا جاتتى.
— قالاي، جىگىتتەر، شارشاعان جوقسىڭدار ما؟— دەدى، ءسال ەسىنەپ الىپ. ول جۇلدىزدار جاڭا تۋا باستاعان ماقپال قارا اسپانعا قيالدانا كوز جىبەردى.
— اركىم ءار جاعدايدا،— دەدى ءبارىنىڭ اتىنان جاۋاپ بەرىپ، اق سارى بەلورۋس جىگىتى.— مىنە، رامازان شارشاعاننان قيمىلداي الار ەمەس. ال، ميكولا ەنەسىنىڭ پىسىرگەن قۇيماعىن جەۋگە پوسەلكەگە بارىپ قايتپاقشى.
— نورماسىن قالاي ورىنداپ ەدى؟
— ءبىر جارىم ەسە.
— وندا... بارىپ قايتۋىڭا بولادى.
— ۋاي، وتىرىك ايتپاساڭ ءىشىڭ جارىلىپ كەتە مە؟— دەدى ميكولا، باسىنداعى قاپ-قارا شاشى بەرىكتەي، ۇيىسقان، ەڭگەزەردەي ۋكراين جىگىتى اناعان رەنجي قاراپ، — ەشكىم دە ءقازىر ەنەسىنە قۇيماق جەگەلى بارعالى تۇرعان جوق! ءقازىر قۇيماق جەيتىن مەزگىل مە؟ جەر دىمقىل كەزىندە ەگىستى ءبىتىرۋ كەرەك! ءبىتىرۋ كەرەك!
— ج\ءون ايتاسىڭ،— دەدى پورفيريي ميحايلوۆيچ،— ەنەنىڭ ۇيىنە باراتىن مەزگىل بولار ءالى. ءقازىر قيمىلداپ قالعان دۇرىس. كوكتەمنىڭ ءبىر كۇنى —جازدىڭ ون كۇنىنە تاتيدى.
— بۇل ارانىڭ جەرىن ايتساڭدارشى، جەرىن!—دەدى شاشى سابان تۇستەس ساپ-سارى ەستون جىگىتى يۋحان.— قولىڭا الساڭ، مايعا بىلعاعان قامىر ءتارىزدى، جۇپ-جۇمساق ەزىلىپ تۇرادى جانە ۇشان-تەڭىز شەتى كورىنبەيدى. ءبىر بۇيىرىنەن تراكتوردى قوي دا جىرتا بەر. وسى سوۆحوز جەرىنىڭ جارتىسىن ءبىزدىڭ ءبىر دەريەۆنياعا بەرسە، قانداي ءونىم الار ەدى! وسىنشاما بايتاق دالاعا قازاق حالقىنىڭ قالاي كۇشى جەتىپ كەلگەن؟ گۋبانوۆ ەزۋ تارتتى.
— كۇشى جەتكەن عوي. بۇرىن ولار كوبىنە مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعان. مالعا قانشا جايىلىم كەرەك ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ مەن بۇل اراعا ەلۋ ءتورتىنشى جىلى كەلدىم. ول كەزدە وسى جەردىڭ ءبارى تىڭ جاتقان. بىردە-بىر سوقا جۇرمەگەن كەزى. ءشوبى بەلۋاردان كەلەتىن. ال، اناۋ سايدا قازاق اۋلى تۇراتىن. مالىنا سان جەتپەيتىن. اسىرەسە، جىلقىسى كوپ ەدى. اناۋ كولدەن كۇنىنە تاڭەرتەڭ قۇرىعاندا بەس ءجۇز قۇلىن سۋارىلاتىن شىعار... ءبارى ءبىر تۇستەن ماقپال قارا.
ياپىرم-اي... تاماشا بولعان ەكەن-اۋ!—ەستون جىگىتى الدەنەگە وكىنگەندەي اقىرىن كۇرسىندى.— قايدا ءقازىر ول اۋىل؟ كوپ جىلقى؟ ءبىز ۇركىتىپ الدىق پا؟
گۋبانوۆ ويلانا جاۋاپ بەردى.
ۇركىتىپ الدىق دەسەك تە بولادى. اتام زاماننان تىنىش جاتقان قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنا كەنەت ون مىڭداعان تراكتور كەلدى. ول وڭاي ما؟ ونىڭ گۇرىلىنە بەسىكتە جاتقان بالاداي. ۇيقىلى-وياۋ ماۋجىراعان قازاق اۋىلى تۇگىل جەر سىلكىنگەندەي بولعان جوق پا؟
— وسىنىڭ ءبارىن قازاق ءالى قالاي قابىلدادى؟
— ادام قاشان بولسا ءوز باقىتىن قۋانا قابىلدايدى، — دەيدى گۋبانوۆ تاعى ويلانا.— راسىن ايتساق، تىڭ كوتەرۋ — قازاق دالاسىنا كەلگەن ەكىنشى توڭكەرىس ەدى. حالىق بۇنىڭ قانداي جاقسىلىعى بارىن بىردەن ءتۇسىندى. سويتسە دە.
— يا، سويتسە دە؟
— ...بىرەن-ساران «ەندى ءبىز قۇرىدىق» دەگەندەر دە تابىلدى. ەجەلدەن باۋىرىنا باسقان اتا-مەكەن، قونىسىنا قانشاما حالىقتىڭ بىردەن كەلۋى كىمنىڭ بولسا دا كوڭىلىن قوبالجىتۋى مۇمكىن عوي. ونىڭ ۇستىنە، قانشاما ماشينا، قۇرىلىس زاتتارى. ارينە، مۇنداي جاعدايدا كەيبىر ساناسى تومەن ادامداردىڭ سارى ۋايىمىن تۇسىنۋگە بولادى.
— ءبىز بولاشاعىمىزدى ساناسى تومەن ادامداردىڭ سارى ۋايىمىنا قۇرمايمىز عوي. ولار تۇسىنبەگەنمەن، ءبىز تۇسىنەمىز عوي، وسى ىستەلىپ جاتقاننىڭ ءبارى سوۆەت حالقىنىڭ باقىتى ءۇشىن ەمەس پە؟..
باقىت بىتكەننىڭ ءبارى بىردەن قابىل بولا بەرمەيدى. وعان ۋاقىت كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق قاسيەتىمەن دە ساناسقان دۇرىس. مىسالعا قازاقتاردى الايىق. ولار ءالىمساقتان بەرى وسى ارادا تۇرادى ەكەن. ءتىپتى، ۇلى روسسيا تۇرعان سوناۋ دنەپردىڭ تاراۋى روس وزەنىنە ءبىزدىڭ كەلۋىمىزدەن دە بۇرىن بۇلار وسى دالانى جايلاپ كەپتى. جانە وسى اتا مەكەن جەرىن قورعاپ بۇل قازاق ەلى قانداي جاۋلارىمەن شايقاسپاعان! قانشا قانىن توككەن!
ويتكەنى بۇل ونىڭ جەرى. اتا-باباسىنىڭ جەرى! ءالى ەسىمدە... ەسىل جاعاسىنداعى باباسىنىڭ جەكە تۇرعان مازارىن ءبىز بۋلدوزەرمەن قيراتىپ جاتقاندا، جاس بالاداي، ءاجىم باسقان كارى بەتىن ىستىق جاسىمەن ايعىز-ايعىز ەتىپ جىلاعان قازاق شالىن مەن ءوز كوزىممەن كەردىم. ول شالدىڭ ءدال وسى ارادان كوپىر سالىناتىنىندا نە شارۋاسى بار؟ سەنىڭ بۇكىل دالانى كۇل-تالقان ەتىپ قوپارىپ، جاڭا دۇنيە قۇرىپ جاتقانىڭدا قانداي جۇمىسى بار؟ ونىڭ سانا-سەزىمىنە بۇل دۇنيەگە دەگەن بالا جاستان ءوز تۇسىنىگى، ءوز ءپالساپاسى ۇيالاعان. ول سوناۋ جۇما سايىن كەلىپ قۇران وقيتىن باباسىنىڭ زيراتىنىڭ ساۋ تۇرۋىن تىلەيدى. ال ءبىز بولساق، كارى شالدىڭ سول ءبىر وزىنە دەگەن ادەمى الەمىن كوز الدىندا تالقانداپ جاتتىق. شال بىزبەن تىلەكتەس بولا الا ما؟ بول دەۋگە قاقىمىز بار ما؟..
— شالعا ول زيرات سونشالىق قىمبات ەكەن، تيمەي-اق قويۋلارىڭ كەرەك ەدى،— دەدى ەستون جىگىتى تاعى دا اقىرىن كۇرسىنىپ،— كوپىردى دە باسقا جەردەن وتكىزۋگە بولاتىن ەدى عوي.
— جوق، بولمايتىن ەدى،— گۋبانوۆ قاتۋلانا سويلەدى،— وزگە جەردەن سالىنعان كوپىر حالىققا ءۇش ەسە قىمباتقا تۇسەتىن ەدى. بۇنى شال دا ۇعىپ تۇرعان-دى. سول سەبەپتەن دە ول قارسىلاسپاي، بالاشا قۇر جىلاي بەرگەن. ماسەلە ءبىر زيرات، ءبىر كوپىر، ءبىر شالدىڭ جىلاۋى جايىندا ەمەس. ۇلى ءىس جەكە ادامعا ءتان، ءتىپتى كەيدە انا سۇتىمەن قانىنا سىڭگەن تۇسىنىكتى دە بۇزۋمەن كەلەدى. ءاربىر جاڭا دۇنيە ەسكى ءومىردى قۇرتۋدان باستالادى. ونسىز ادام بالاسىن باقىتتى ەتە المايسىڭ. قازاق جەرىنە دە تىڭ كوتەرۋ وسىلاي كەلدى. ول قازاق اۋلىنىڭ كەي ماعىنادا ەسكى ءداستۇرىن، تۇرمىسىن، ءتىپتى شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋ نەگىزىن دە بۇزدى. ولار ەجەلدەن مال باعۋدى، جىلقى، قوي ءوسىرۋدى نەگىزگى كاسىبى ەتسە، ەندى جالپىلاي ەگىن ەگۋمەن شۇعىلدانۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇرىن قازاق اۋىلدارى ورىس پوسەلكەلەرىمەن ارالاس-قۇرالاس مول جەردە وتىرسا، ەندى بۇل اراعا ميلليونداپ كوشىپ كەلگەن ۇلتتارعا قونىس بەردى. ارينە، مۇنداي جاعدايدا «ءبىزدىڭ جەرىمىز — ءبىزدىڭ باعىمىز دا، سورىمىز دا» دەيتىندەر تابىلدى.
— ارينە، بۇل تۇسىنىكتىڭ ءبارى تىڭدى العاشقى يگەرۋ كەزىندە تۋعان شىعار،— دەدى جاس مولداۆان جىگىتى،— ال سوڭىنان قالاي بولدى؟
— سوڭىنان دەيسىڭ بە؟— گۋبانوۆ ءسونىپ قالعان شىلىمىن توبىلعى شوعىمەن قايتا تۇتاتتى.— سوڭىنان تىڭ ءوزىنىڭ كۇشىن كورسەتتى. العاشقى جىلدارى-اق قازاقستان ميلليارد پۇت استىق بەردى. قازاق دالاسىندا، تەك قازاق جۇرتىنا عانا ەمەس، بارلىق سوۆەت حالقىنا دەگەن قانشا بايلىق جاتقانىن ەندى ەڭ قىڭىر دەگەن ادام دا ءتۇسىندى.
— ارينە، ادام دەگەننىڭ كوڭىلى تەك نانمەن عانا كونشىمەيدى عوي،— دەدى قايتادان ەستون جىگىتى،— كەشەگى وزدەرىنە پوەزيا سانالعان كوكوراي، جاسىل شالعىندى جەرى بۇگىن ەگىنجايعا، جىرتىلعان قارا توپىراققا اينالعانىن كورىپ، وكىنەتىندەر ءالى بار شىعار؟..
— ءقازىر وندايلار بار دەپ ويلامايمىن. التىن ءدان مۇحيتى كوكورايدان كەم پوەزيا ەمەس. دۇنيەدە ەڭ اسىل پوەزيا — ول ادام بالاسىنىڭ ەڭبەگىمەن جاسالعان سۇلۋلىق. سامال جەلمەن شايقالعان ۇشى-قيىرى جوق التىن داريانى كىم سۇلۋ ەمەس دەر؟ وسى سۇلۋلىقتى ءقازىر ءبىز ءوزىمىز جاساپ جاتىرمىز. اتتەڭ نە كەرەك، كەيدە ءوز قولىمىزبەن جاساعان سۇلۋلىقتى ءوزىمىز بۇلدىرەمىز.— گۋبانوۆ ءسال كوتەرىلىپ، شىنتاقتاپ جاتتى.— بۇنى ىستەيتىن، شىن ايتقاندا ءوزىمىز ەمەسپىز، ءبىزدىڭ جاۋلارىمىز.
قايداعى جاۋ؟—بەلورۋس جىگىت تاڭدانا سويلەدى، — ءقازىر ءبىزدىڭ قوعامىمىز تاپسىز قوعام ەمەس پە؟
— تاپسىز قوعام تاپ جاۋىمىز قۇرتىلعان. ونىڭ دۇرىس. — گۋبانوۆ بەلارۋسقا قارادى، — ءبىراق سول ءبىر كەزدەگى تاپتىق قوعام تۋدىرعان، ەسكىنىڭ قالدىعى، جەڭىل پايدا تابۋعا اۋەس تولىپ جاتقان ۋاق ۇرىلار، قىلمىس قۇمارلار بار. بۇلاردىڭ ءالى تارتىپكە تۇسپەگەن سانا-سەزىمدەرى بىزگە ءالى تالاي قيىندىق تۋدىرادى. اسىرەسە، بۇلار تىڭ كوتەرۋدىڭ العاشقى كەزىندە ءبىراز زيان كەلتىردى. مۇندايلار ءوز پايدالارى ءۇشىن ءبىر ادامدى ءبىر ادامعا قارسى قويىپ، ءبىزدىڭ ۇلكەن ىسىمىزگە سەنىمسىزدىك تۋدىرۋدى دا ويلادى. ءدال وسىنداي جاعداي وسى سوۆحوزدىڭ وزىندە دە بولدى.
— ءبىراق ولار وزدەرى قازعان ورعا وزدەرى تۇسە جازداپتى عوي، — دەدى الىستا جاتقان ءبىر جاس جىگىت.
— يا، ەگەر كاچان بولماعاندا، و جولعى ءىس ءبىزدىڭ سوۆحوزدى جاماناتقا قالدىراتىن ەدى. جۋسا كەتپەيتىن تاڭبا بىزگە مىقتاپ جابىساتىن ەدى.
— ول كاچان دەگەن كىم؟—دەدى تاعى الگى الىستاعى داۋىس.
— شوشقا فەرماسىن مەڭگەرەتىن الگى، اناۋ جۋان قارىن، - دەدى باسقا ءبىر داۋىس.
— ياپىرم-اي... ونىڭ قولىنان جاقسىلىق كەلەدى دەپ ەش ۋاقىتتا ويلاماس ەدىم!—دەدى العاشقى داۋىس كۇلىپ.
— ويلا، ويلاما،— دەدى گۋبانوۆ،— كاچان سوۆحوزدى جاماناتتان ءبىر قۇتقارعان. وقيعا بىلاي بولعان-دى...
جاقىندا عانا ۇيىمداستىرىلعان شوشقا فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى كاچان ءالى ۇيىقتاعان جوق-تى. شوتقا اقىرعى كۇندەردىڭ كىرىس-شىعىسىن قاعىپ وتىرعان. ايەلى ەگىس باسىندا بولاتىن. بالقاش كولىنىڭ تاعى دوڭىزى ءتارىزدى جۋان، كۇشتى، جۇمىر دەنەلى، قازان باس، كىشكەنتاي توراي كوزدى، قىرىق بەستەر شاماسىنداعى يگنات فرولوۆيچ كاچان شوتتاعى جۇمىسىن ءبىتىرىپ، ەسىنەپ الدى دا، ەندى تۇرا بەرەم دەگەندە، بىرەۋ ەسىك قاقتى.
ءتۇن ورتاسى اۋىپ كەتكەن كەز ەدى. مەزگىلسىز ۋاقىتتا جۇرگەن بۇل كىم ەكەن دەپ، ءۇي قوجاسى كۇدىكتەنە ەسىك الدىنا بارعان.
— بۇل كىم؟— دەدى ءسال سەسكەنە.
— ءوزىممىن،— دەدى ار جاقتاعى بەيتانىس داۋىس.
— ءوزىمىڭ كىم؟ ءاتى-جونىڭ بار ما؟—سەزىكتەنگەن يگنات فرولوۆيچ قولىنا بوساعادا سۇيەۋلى تۇرعان بالتانى الدى.
— قورىقپاڭىز. مەن — انادا، كۇزدىگۇنى بازاردا قاباندارىڭىزدىڭ ەتىن ساتىسقان جىگىتپىن عوي. ءوزىڭىز كەل دەگەنسىز...
— ءا! — كاچاننىڭ ەسىنە جىگىت بىردەن ءتۇستى. وتكەن جىلعى كۇزدە وبلىستىق قالا بازارىنا الىپ بارعان بۇقاداي ەكى شوشقاسىنىڭ ەتىن ساتۋىنا بۇل جىگىت جاردەم بەرگەن. تۇرىنە، كيىمىنە، سويلەگەن سوزىنە قاراعاندا، وقىعان ادامعا ۇقساعان. اراق ىشكىش ادامداي تەك بەت-اۋزى ىسىڭكى كورىنگەن. ىستەگەن قىزمەتىنە ريزا بولعان كاچان اقىسىنا جيىرما بەس سوم اقشا بەرىپ، ەگەر تىڭ جاققا بەت الار ويىڭ بولسا ءبىزدىڭ سوۆحوزعا كەل، سەن سەكىلدى ش بەر قولدى جانعا جۇمىس تابىلادى دەگەن. «التىن ارايدىڭ» ادرەسىن دە ايتقان. ءقازىر، مىنە، سول جىگىت كەلىپ تۇر. ءوزىنىڭ شاقىرعانى دا ەسىندە. سويتسە دە:
— ءتۇن ورتاسىندا نەعىپ ءجۇرسىڭ؟—دەدى ەسىكتى اشار-اشپاسىن بىلمەي،— كۇندىز كەلۋىڭ كەرەك ەدى. كەڭسەگە بارۋعا قاۋىپتەنسەڭ، شوشقا فەرماسى الىس ەمەس قوي.
— ماشينا جولاي توقتاپ قالدى. جاڭا عانا جەتتىم.
— وندا، جارايدى،— كاچان قولىن سەرمەي سالدى. «جالعىز ادام ماعان نە ىستەي الادى؟ مەنى بىرەۋ توناماق تۇگىل، ءوزىم بىرەۋدى توناۋعا بارمىن». كاچانعا سول ساتتە تاعى ءبىر وي كەلدى. «ەگەر جۇمىس ىستەر بولسا، شوشقا فەرماسىنا الارمىن. ماعان مۇنداي قولىنىڭ ەبى بار ادام ەتە قاجەت قوي». ول ەسىكتىڭ ىلمەشەگىن تومەن ءتۇسىرىپ جىبەردى.— كىر!
ءبىراق ۇيگە جالعىز الگى بالا جىگىت ەنگەن جوق، ساۋ ەتىپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى، بەس قولاقپانداي جىگىت كىرىپ كەلدى. ءبارىنىڭ ۇستىندە جۇمىسشى كومبينەزونى بار. اعاش شەبەرلەرى اسپاپتارىن سالاتىن ءارقايسىسىنىڭ قولىندا ءبىر ءبىر كىشكەنتاي قوبديشا. ىشتەرىندە نە بار ەكەنىن قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. بىرىنەن سوڭ ءبىرى كىرىپ كەلە جاتقان الپامساداي جىگىتتەردى كورگەندە كاچاننىڭ بويى دىرىلدەپ، زارە-قۇتى قاشا باستادى.
— قورىقپا جانە بالتاڭدى ورنىنا قوي، — دەدى قىزعىلت سارى الگى تانىس بالا جىگىت. ونىڭ داۋىسىندا ەندى ءبىر بۇيرا سويلەگەندەي اۋەن بار.— ەڭ الدىمەن، ءبىزدى تويىندىر، بار بولسا ءىشىمىزدى دە جىلىت. شارۋانى سوسىن سويلەسەرمىز. جول اۋىر بولدى، اش قاسقىرمەن تەڭبىز.— كاچاننىڭ ابىگەرى كەتىپ تۇرعانىن ەندى اڭعارىپ، كەكەتە كۇلدى.— كۇنى بۇرىن زارە-قۇتىڭ قاشپاسىن. ءبىز دە جۇمىسشى جاندارمىز، تەك ءوز تاراپىمىزدان جۇرگەندەي جايلارىمىز بار. اعاش شەبەرلەرىنىڭ بريگاداسىمىز. سوۆحوز، كولحوزبەن دە، قالا بەردى جەكە مەنشىكتى شارۋامەن دە كەلىسىپ، اعاش جۇمىسىن ىستەۋ — كاسىبىمىز. تەك اقشاسىن قولما-قول تولەسە بولعانى.
تىڭ كوتەرۋدىڭ العاشقى كەزىندە مۇنداي ءوز بەتتەرىمەن جۇمىس ىزدەگەن بريگادالار كەزدەسە بەرەتىن. كوڭىلىندە كۇدىك تۇرسا دا، كاچان سونىڭ ءبىرى شىعار دەپ ءوزىن-وزى جۇباتتى. قاتتى سەسكەنگەن جۇرەك، ايتسەدە مۇلدەم ورنىعا قويعان جوق. «ەگەر ادال ەڭبەك ىستەۋگە كەلسە، جاڭا نەگە تەك ءوزىن عانا اتادى؟ جوق، دەگەنمەن بۇل ارادا ءبىر سۇمدىق بار. ۇستەرىندە جۇمىسشى كومبينەزونى بولعانمەن، تۇرلەرى، ءجۇرىس-تۇرىستارى جۇمىسشىلارعا ۇقسامايدى. جۇمىسشى ادامعا كومبينەزوندارى جاراسىپ تۇرادى. ال مىنالارعا سيىرعا جابۋ جاپقانداي... ولپى-سولپى...»
— ەشقايدا شىقپايسىڭ!—دەدى جىگىت بۇيىرا،— ۇيىڭدە نە بار سونى دايىندا.
بۇلار قانداي اعاش شەبەرى ەكەنىنە كاچان ەندى شەك كەلتىرگەن جوق. ۇرلانا قاراپ، قايسىسىنىڭ باستىق ەكەنىن بىلگىسى كەلدى. «جوق، بۇل ەمەس، اناۋ — ءالى ۇندەمەي تۇرعان قارا سۇرى. سوعان جاعىنا ءبىلۋ كەرەك».
كاچان پەش ۇستىندەگى كاسترولدى الىپ ستولدىڭ ۇستىنە قويدى. تولا تارى بوتقاسى. شكافتان نان، جۋا، شوشقا شۇجىعىن، سۇبە مايىن الىپ، تۋراپ تارەلكەگە سالدى. كەرەۋەتىنىڭ استىنان قارا شاماداندى سۇيرەپ شىعاردى. اۋزىن اشىپ بىرنەشە شىنىنى جەرگە قويدى. كوزدىڭ جاسىنداي مولدىرەگەن اراقتى كورگەندە بالا جىگىتتىڭ قاباعى اشىلىپ، بەتى كۇلىم-كۇلىم ەتتى.
— مىنە، بۇل وزىمىزگە ۇقسايتىنىڭدى كورسەتەدى! اش قاسقىرلارىمدى سەنىڭ ۇيىڭە تەككە اكەلمەگەن ەكەم. بىقىعان باي، ءبىزدى قۇرمەتتەيتىن بىردەمە تابار دەپ ويلاپ ەدىم.
«بىقىعان باي» دەگەن سوزدەن كاچان ىشتەي ۇرپيە قالدى. ءبىراق سىر بەرمەي، قىرلى ستاكانداردى تولتىرا اراقتى قۇيىپ بولدى دا:
— وتىرىڭدار، ءقادىرلى قوناقتار!—دەپ ستول باسىنا شاقىردى. انالار وتىرىپ بولعان كەزدە، جايباراقات سويلەگەن بوپ،— بىقىعان باي دەيسىڭ بە،— دەدى كۇلىمسىرەي،— نە قىلعان بايلىق؟ قازىنانىڭ شوشقاسىن اسىراپ قانشا بايي الاسىڭ؟ باي دەپ انا قارابايدى ايت، اقشاسىن قاپ-قاپ ەتىپ ساندىعىندا ساقتايدى.— ول ستاكانىن جوعارى كوتەردى.— قانە، ازاماتتار، بىر-بىردەن قاعىپ جىبەرەلىك. سەندەردىڭ دەنساۋلىقتارىڭ ءۇشىن!— ءبارى ستاكاندارىن سوعىستىرا جۇتا باستادى. اراقتارىن ءىشىپ بولىپ، قولدارىنا ايىرشالارىن ۇستاپ، الدارىنداعى تۋرالعان تاماقتارىن كۇرسىلدەتە جەۋگە كىرىستى.
كاچان ستاكاندارعا اراقتى قايتا قۇيىپ، تاعى ورنىنان تۇرەگەلدى.
— سەنىڭ دەنساۋلىعىڭ ءۇشىن، ميكيتا!—دەدى بالا جىگىتكە قاراپ،— جاقسىلىعىڭدى ۇمىتپاسپىن. سەن سو جولى سوۆحوز شوشقالارىنىڭ ەتىن تەز ساتۋعا مىقتى جاردەم بەردىڭ. اكەلگەن اقشامدى كاسساعا تاپسىرعانىمدا، ديرەكتوردىڭ ءوزى «باعاسىنا ساتقان ەكەنسىڭ» دەپ ماعان العىس ايتتى.
— الداما، مۇجىق،— دەدى بالا جىگىت كەسە سويلەپ، — شوشقالارىمدى ءوز قولىممەن سەمىرتتىم دەگەنىڭ قايدا ماعان؟ بيىل سەن جارمەڭكەگە كەلگەندە مەن قالادا ەمەس ەدىم. بۇ جولى دا ءبىراز اقشا تاپقان شىعارسىڭ؟
اڭنىڭ سوڭىنان تۇسكەن تازىداي، بالا جىگىتتىڭ اقشا ءيسىن سەزىپ، بار جەرىنە ءدال كەلە جاتقانىن ەندى كاچان دا انىق ءتۇسىندى.
بۇنىڭ اياعى نەمەن تىناتىنىن دا ول ۇعىپ وتىر. قايتكەنمەن دە، وزىنە تونگەن قاۋىپتەن قۇتىلۋ كەرەك.
ءوزىم شوشقا فەرماسىن باسقارىپ وتىرىپ، سولاي دەمەگەندە مەن قالاي دەۋىم كەرەك ەدى؟—ول ەندى ماس ادامداي بىلدىرلاي سويلەدى.— اقشام بولسا، قۇداي ۇرسىن! مىنە، نان! مىنە، كرەست! شوشقانىڭ ەتىن ساتىپ، قانشا بايي الاسىڭ. اقشا — قارابايدا.
اڭگىمەگە ەندى قارا سۇر جىگىت كىرىستى.
— قاراباي دەگەنىڭ كىم؟—دەدى ول كاچانعا قاراپ.
— الدىڭعى قاتارداعى تراكتور جۇرگىزۋشى.— ماس ادامداي ىقىلىق اتا سويلەدى كاچان،— ءۇيى پوسەلكەنىڭ شەتىندە، جەلدىڭ وتىندە، جەكە تۇر... جاس بالالارى مەن قاتىنى عانا بار. قاباعان ءيتى دە جوق. تىڭعا كەلگەننەن اقشا جيناۋمەن ءجۇر... ەكى «ۆولگا» ماشيناسىن بىردەن ساتىپ الامىن دەيتىن كورىنەدى. ءبىرى — وزىنە، ءبىرى — قاتىنىنا. بيت تەرىسىنەن بيالاي تىگەتىن ساراڭ. ءبىر تيىن بوسقا شىعارمايدى. جۇرت كوزىنە تۇسپەسىن دەپ جيناق كاسساسىنا دا سالمايدى. قات-قات ەتىپ تەرەزە الدىندا تۇرعان ساندىعىنا تىعادى. مەندە نە بار؟.. اراق ىشەتىن ادامدا اقشا بولا ما؟ بارى بوتەلكەدەن اسپايدى... راس، ايدىڭ اياعىندا دۇكەنگە وتكىزگەندە ءبىر بايىپ قالامىن.
— ءۇيى قاي جەردە دەيسىڭ؟— قارا سۇر قانتالاعان كوزىمەن ءۇي قوجاسىنا تىكەلەي قارادى.
— پوسەلكەگە كىرە بەرىستە. ەڭ شەتكى ءۇي. جالعىز ءۇي. ول ەشكىممەن دە قاتىناسپايدى. ساندىعى تورگى بولمە تەرەزەسىنىڭ الدىندا...
— قاباعان ءيتى جوق دەدىڭ عوي؟
— ءيتى جوق. يت ۇستاۋدى شىعىن كەرەدى. يت ورنىنا مياۋلاعان مىسىعى بار...
— قاتىن مەن بالالارىنان بوتەن كىسى بار ما؟..
— ەشكىسى، قويى... ون شاقتى تاۋىق پەن اتەش...
— مۇمكىن، ۇيىنە اعايىن-تۋىستارى كەلىپ جاتقان شىعار؟
— كەشكە تامان بارىپ شىققام. ەشكىم كەلمەگەن. كەلمەيدى دە. ونداي ساراڭنىڭ ۇيىنە كىم كەلەتىن ەدى،— باسىن ستولعا قويدى دا، كاچان كەنەت قورىلداپ ۇيىقتاپ كەتتى.
قارا ءسۇر جىگىت تۇرەگەلدى. پىشاقپەن كەسكەندەي قىسقا بۇيىردى.
— كەتتىك!
— جاشىكتەرىمىزدى الا جۇرەمىز بە؟—دەپ سۇرادى جيرەن جىگىت.
— مۇمكىن «قوقىستارعا» ىزدەپ تابۋلارىنا كۋا ەتىپ تاستاپ كەتەرسىڭ؟ الىپ جۇرىڭدەر. تەك پىشاقتارىڭدى قولدارىڭا ۇستاڭدار.
— مىنانى نە ىستەيمىز؟ الدە... ەكپە تۇسىنان ءبىر سۇعىپ الايىن با؟
— كەرەگى جوق. بۇل ويانعان ۋاقىتتا ءبىز پوسەلكە ماڭايىندا بولمايمىز. حابار بەرۋگە ءوزى دە قورقادى.
شامدى ءوشىرىپ، بۇلار ۇيدەن اسىعا شىعىپ كەتتى. سول ساتتە-اق كاچان اتىپ تۇردى. اياعىن ۇشىنان باسىپ ۇيدەن شىقتى دا، پوسەلكەنىڭ ەكىنشى جاعىنا قاراي ۇرلانا جۇگىرە جونەلدى. ءوزىنىڭ ۇيىنەن ءۇشىنشى ۇيدە گۋبانوۆ بريگاداسىمەن تۇننەن بەرى ءشوپ شابۋعا دايىندالىپ جاتقانى وعان ايان ەدى. ءتۇن كوزگە تۇرتسە كورىنگىسىز قاراڭعى. تاڭنىڭ قويۋ قاراڭعىسى. كاچان اياعىن ابايلاي باسا گۋبانوۆ ۇيىنە قاراي كەلە جاتىر.
ول قارابايدىڭ بالالارى ءۇشىن ەمەس، ءوز باسى جايىندا قاۋىپتەنگەن. «بىرەۋ-مىرەۋ بانديتتەردىڭ مەنىڭ ۇيىمە كىرگەنىن الدەقالاي كورىپ قالعان بولسا، قاندى وقيعادان كەيىن ءبارىبىر مەنى تابادى. پروكۋرور كىمنىڭ ايىپتى ەكەنىن قولما-قول اشادى. وندا بۇل دۇنيەمەن قوشتاسا بەر».
وسىلاي ويلاعان كاچان گۋبانوۆتىڭ ۇيىنە جەتتى. ءبىراق ول بانديتتەر قارابايدىڭ ءىسىن ءبىتىردى-اۋ دەگەن كەزدە عانا كەلدى. گۋبانوۆتار بۇل كەلگەن كەزدە جاڭا عانا تراكتورلارىن جۇرگىزگەلى جاتىر ەدى.
— مەنىڭ ۇيىمە ءبىر بەيتانىس ادامدار كەلىپ كەتتى،—دەدى ول،— قانىشەر ۇرىلار ءتارىزدى. قارابايدىڭ ۇيىنە قاراي بارا جاتىر. قورقىتىپ اراق ءىشتى. ەندى بىردەمە ىستەپ جۇرمەسە جارار ەدى قارابايعا.
— كىم وزدەرى؟
— بىلمەيمىن. تەك تۇستەرى سۋىق... قولدارىندا پىشاقتارى بار. بىرەۋىندە قىسقا مىلتىق تا بار ءتارىزدى. ءسىرا، قارابايعا وشىككەن قانىشەرلەر عوي دەيمىن.
— قاشان كەتتى؟
— جاڭا عانا.
بۇدان ارتىق گۋبانوۆ ەشتەڭە سۇراعان جوق. قولدارىنا تۇسكەن قارۋ-سايمانداردى الدى دا، بريگاداسى بوپ قاراباي ءۇيى جاعىنا قاراي جۇگىرە جونەلدى.
بۇلار كەلىپ قارابايدىڭ ءۇيىن قورشاعاندا، ءۇي ماڭى تىپ-تىنىش ەدى. سەزىكتى ەشتەڭە كورىنبەدى. ەسىك، تەرەزەنىڭ ءبارى جابىق. گۋبانوۆ جولداستارىمەن اقىلداسىپ، قارابايدى وياتپاق بوپ، ەندى تەرەزەگە تاياي بەرگەندە، كەلە جاتقان ادامداردىڭ سىبدىرىن ەستىدى. گۋبانوۆتار تىعىلا قالدى. ءتۇن ءالى تاستاي قاراڭعى. كەلە جاتقان بانديتتەر ەكەن. كوپ كەشىككەندىكتەن، ولار اداسىپ كەتىپ، قارابايدىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىنا جاڭا جەتكەن. ەنتىگە شىققان ۇندەرىنە قاراعاندا، بۇلار دا اسىعۋدا ءتارىزدى. سىبدىر تاياپ قالعاندا گۋبانوۆ قولىنداعى شالعىسىن باسىنا كوتەرە:
— كىم بۇل؟ جان كەرەك بولسا قيمىلداما!—دەدى قاتتى داۋىستاپ.
سول ساتتە اق ۇشى كەسىلگەن قىسقا مىلتىقتىڭ داۋسى شاڭق ەتتى. گۋبانوۆتىڭ ءدال قۇلاق تۇبىنەن زۋ ەتىپ، ءۇي قابىرعاسىنا بارىپ ءتيدى. مەحانيزاتورلار شالعىلارىن، ايىرلارىن سەرمەي العا ۇمتىلدى. انالار قاشا جونەلدى. تاستاي قاراڭعى تۇندە كىمدى ۇستاي الادى، قۋعىنشىلار ءسال جۇگىرە ءتۇستى دە، مىلتىقتان سەسكەنىپ، كەيىن قايتتى.
— جىگىتتەر، قۋىپ اۋرە بولماڭدار، زاقىم ەتىپ جۇرەر، ءبارىبىر ەش جاققا قاشىپ قۇتىلا المايدى، تاڭ دا جاقىن دەدى گۋبانوۆ.
مىلتىق داۋىسىن ەستىپ پوسەلكە ادامدارى وياندى. قاراڭعى تۇندە ۇرەيلەنە شىققان داۋىستار ەستىلدى.
— كىم اتتى؟
— كۇزەتشىلەرگە مىلتىق ۇستاتپاڭدار دەپ بەكەر ايتپاعان ەكەم. كارى بيشارالار، ءوز كولەڭكەلەرىنەن وزدەرى قورقىپ، بەردانكالارىن تارسىلداتقان عوي.
— جوق، مىلتىقتى كۇزەتشىلەر ەمەس، بانديتتەر اتتى.
— قايداعى بانديتتەر؟ ءتۇن ورتاسىندا بۇل اراعا ولار قايدان كەلەدى؟
سويتكەنشە تومەنگى سايدان كەتىپ بارا جاتقان ماشينانىڭ گۇرىلى ەستىلدى.
كوپ كەشىكپەي، قۇلان يەكتەنىپ سارعايا تاڭ دا اتتى. سوندا عانا بانديتتەر پوسەلكەگە ماشينامەن كەلگەنى انىقتالدى. اشكەرەلەنىپ قالعاندارىن ءبىلىپ، سول ماشينالارىمەن زىتىپ وتىرىپتى.
بۇلاردى قۋىپ تابۋ قيىن ەدى. كىمدەر؟ قاي جاقتان كەلدى؟ قاي جاققا كەتتى؟— جان بىلمەيدى. ەرتەڭىنە كەلگەن ءبولىم ميليسيونەرى «تۇنگى قوناقتار» جايىندا راپورتىن اۋدانعا جىبەردى. اۋدان وبلىستىق ميليسيا باسقارماسىنا حابارلادى. قىسقاسى، بانديتتەردى ىزدەي باستاعانشا، ولاردىڭ بۇل ماڭدا ءىزى دە قالمادى. بۇل كەزدە بانديتتەر وزدەرىنىڭ قاندى جورىعىن كورشى وبلىستا ۇيىمداستىرىپ جاتقان-دى.
بۇل وقيعا وسىلاي بولعان-دى. ءقازىر ونى ەسىنە ءتۇسىرىپ گۋبانوۆ:
— ارينە، بانديت وعىنا كىم ماڭدايىن توسقىسى كەلەدى دەيسىڭ،— دەدى.— ءبىراق سول ءتۇنى بوتەن جول قالماعان-دى. ەگەر سول ءتۇنى قارابايدى ۇي-ىشىمەن بانديتتەر قىرىپ كەتكەن بولسا، تىڭعا قارا بوياۋ جاعىلار ەدى! ونى وپ-وڭاي جۋىپ كەتىرە الماس ەدىك! جامان پيعىلدى جاندار بىزگە بارىپ تۇرعان سۇمىراي پالەلەردى دە جابار ەدى! كەلگەندەر تىڭدا جۇرتتى قىرىپ جاتىر دەۋدەن دە تايىنباسى حاق!
— ول بانديتتەردىڭ بىزگە قانداي قاتىناسى بار؟— دەپ ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى گريشا دەگەن جاس بالا جىگىت،— قايداعى ءبىر سۇرقيا، سۇمىرايلار قىلمىس ىستەيدى، وعان مەن جاۋاپ بەرۋىم كەرەك پە؟ ءسوز ەمەس!
— سەز ەمەسىنە ءسوز ەمەس. دەمەك مىنانى ويلا... قىلمىستى حالىق بىتكەننىڭ ەڭ جامانى ىستەيدى. پالەقورلارعا سو دا جەتەدى. ءبىر كۇناكار ىستەگەن جاماندىقتى بارلىعىنا جابۋعا بار. قارا بوياۋدى قويۋلاتا تۇسۋگە شەبەر... ال مۇنداي نارسەنى قاس ادامدار كوپىرتە تۇسەدى. وسىندايدى پايدالانىپ، ءبىر حالىقتى ءبىر حالىققا ايداپ سالۋدى دا ويلايدى. ۇلت نارازىلىعىن تۋدىرۋعا دالباسالايدى. ارينە، ءبىزدىڭ زامانىمىزدا مۇندايلار ويلاعاندارىنا جەتە المايدى. ءبىراق وسىنداي پاسىق اڭگىمەلەردىڭ پايدا بولۋىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ادال ويىمىزعا نۇقسان كەلتىرەدى.
— ءسويتىپ ول بانديتتەر ۇستالدى ما؟
— ۇستالدى. ءتيىستى جازالارىن دا الدى. ءبىراق وعان دەيىن قانشاما ءىستى ءبۇلدىردى.
— ال سوندا... نەگە ولار كاچانعا كەلدى؟ وسىنى ەشكىم سۇرامادى ما؟—دەدى باعاناعى يگنات ءفرولوۆيچتى جەك كورەتىن بالا جىگىت.
— سۇراۋ كەرەك ەدى.— گۋبانوۆ الدەنەنى ويلانا جاۋاپ بەردى.— ءبىراق ول كۇندەردە مۇنداي كۇدىك ەشكىمنىڭ ويىنا دا كەلگەن جوق. ءبارىمىز دە بانديتتەردىڭ كەلگەنىن حابارلاعانىنا العىس ايتتىق. جولداسىمىزدى اجالدان قۇتقارعانعا قۋاندىق.
— قۇتقارماي-اق قويۋلارىڭ كەرەك ەدى!—دەدى باعانادان بەرى ءۇن-تۇنسىز شەتتە وتىرعان قاراباي اشۋلى داۋىسپەن.
— و نە دەگەن ءسوزىن، قاراباي؟— دەدى گۋبانوۆ تاڭىرقاي.— اقىلىڭنان اداسايىن دەگەنسىڭ بە؟..
— تابىسىمىزدىڭ كوپ كەزىندە قىڭق دەپ كورگەن جوقپىز. پورفيريي ميحايلوۆيچ، ءوزىڭ بىلەسىڭ! ال ءقازىر شە؟ جەردى قىرتىسىن ايىرماي جىرتۋدى شىعاردى بۇلار... سوقا ورنىنا پلوسكورەز — جالپاق ءتىس بىردەمە، ارام ءشوپتىڭ قۇر تامىرىن عانا كەس دەيدى... ال ول جالپاق ءتىسىنىڭ جۇمىس ىستەۋىنەن بۇزىلۋى كوپ... مۇنداي جاعدايدا قايداعى تابىس.
— ءاي، قاراباي، قاراباي!—دەدى گۋبانوۆ رەنجي.—تىنىق سۋدى لايلاۋعا جانىڭ قۇمار! جالپاق تىسپەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جالعىز سەنسىن. بە؟ سول ءۇشىن ادەيى وسى ەكسپەريمەنتالدى جەرگە ءبىزدىڭ بريگادانى سالىپ وتىرعان جوق پا؟ ونى نەگە تۇسىنبەيسىڭ، قاراباي؟ ال سەن بولساڭ، جالپاق ءتىستىڭ ورنىنا سوقاڭدى بايلاپ الىپ، جەردى تاعى توڭكەرە جىرتۋعا قايتا كىرىستىڭ! اگرونوم قوي دەسە ونىمەن كەرىسە تۇسەسىڭ! ال تابىسقا كەلسەك، بارىمىزدىكى دە بىردەي. ءتىپتى، تاريفقا، نورماعا قاراساق جاڭا ادىسپەن جەر جىرتۋ اناعۇرلىم ءتيىمدى. تەك، جالپاق ءتىستى بۇلدىرمەي جىرتا ءبىل. جەر ءارقاشان اقىلدى قولدا عانا ءونىم بەرگەن. ونى ەندى اقىلمەن پايدالانۋدىڭ كەزى جەتتى. ال سەن بولساڭ، بارلىعىن تەك ءوز قالتاڭا تۇسكەن تابىسپەن عانا ولشەگىڭ كەلەدى...
— قالاي اقىلدى بولۋ كەرەك ەكەنىن، پورفيريي ميحايلوۆيچ، ماعان ۇيرەتپەي-اق قوي. ءوزىم دە بىلەمىن!—قاراباي كەنەت قىزۋلانا قالدى،— جەردى ءقايتىپ جىرتام— ول مەنىڭ شارۋام!
مەن سەنى اقىلعا ۇيرەتىپ تۇرعام جوق، جەردى قالاي پايدالانۋدى عىلىمنىڭ ءوزى ۇيرەتەدى.— گۋبانوۆ قىزىنباي، بايسالدى ۇنمەن جاۋاپ قايتارىپ تۇر.— ەگەر جەردى جاڭا ادىسپەن جىرتىپ، كەيدە ءشوپ ءوسىرىپ تىڭايتىپ، ەگىسكە پايدالانۋدى قولدانباساق، كوپ كەشىكپەي بۇل ارادا بىزدەر ىستەيتىن جۇمىس تا قالماۋى مۇمكىن. جەر قۇنارىن اسپانعا ۇشىرىپ جاتقان قارا داۋىلدار انە-مىنە دەگەنشە ونى ىستەن شىعارادى... جەر قۇنارى قۇريدى.
— قۇريدى؟ نەگە وندا جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدان بۇل جەردىڭ قۇنارى قۇرىماي كەلدى؟ بىزدەر جوقتا قۇرىماي، بىزدەر كەلگەن سوڭ قۇريدى ما؟ وندا نەگە بۇل اراعا قاپتاي قالدىق؟ نەسىنە تىڭدى كوتەرەمىز دەپ وسىنشاما ەل بوپ شۇبىردىق؟
گۋبانوۆ ورنىنان تۇرەگەلىپ، شىلىمىنىڭ قالدىعىن وتقا لاقتىرىپ جىبەردى. جۇرتتىڭ ءبارى ول قارابايعا نە ايتار ەكەن دەپ كۇتىپ وتىر. بۇنى گۋبانوۆ تا اڭعارىپ تۇر. ارينە، ونىڭ قارابايعا ايتارى كوپ، ءبىراق وعان اناۋ تۇسىنە قويار ما ەكەن؟
وسىناۋ تۇنشىققان مىلقاۋ تىلسىم ۇزاققا سوزىلدى. تەك بىقسىپ جانعان جاس توبىلعىنىڭ شىتىرى مەن الدەقايدان ۇشىپ كەلگەن بەلگىسىز ءبىر قۇستىڭ شيقىلداعانى عانا ەستىلەدى. ءتۇن كەنەت سۋىنا تۇسكەندەي. ءبىراق ەشكىم ورنىنان قوزعالعان جوق. قارابايدىڭ ءسوزى يىقتارىنان قارا تاستاي باسىپ، تاپجىلتپاي تاستاعانداي. جوق، قارا تاستاي ەمەس، مويىندارىنا الدەكىم ءبىر باتپانداعان قارا ماي، الدە ءيىسى جامان ساسىق بالشىق قۇيىپ جىبەرگەندەي. بۇرىن وزدەرى جولداس، وزىمىزدەي جۇمىسشى، تىلەگىمىز ءبىر دەپ جۇرگەن ادامدارىنىڭ كەنەت مىنانداي بولىپ شىققانىنا تاڭ قالعانداي، نە ايتۋعا بىلمەي ابىرجىپ وتىرعان ءتارىزدى بۇلار...
— مۇنداي ءسوزدى ەستىپ تۇرىپ، تراكتورعا وتىرۋعا دا كوڭىلىڭ سوقپاس،— دەدى ميكولا قىنجىلا.
سول-اق ەكەن، وزگەلەرى دە سويلەي باستادى.
— جۇرت قاپتاپ كەتىپ، بۇعان ءومىر ءسۇرۋ قيىنعا اينالىپتى!
— جوق، ناعىز پايداقور، توپاس!— دەدى رامازان. قارابايدىڭ ءسوزى وزگەلەردەن گورى بۇعان باتقان ءتارىزدى. جانىنداعى سەرىكتەرى«قارابايدىڭ ءسوزى — رامازاننىڭ دا ءسوزى» دەپ ويلاي ما دەپ قىسىلىپ بارادى. جايشىلىقتا سابىرلى جاس تراكتور ايداۋشى ويىن ءدال تۇسىندىرەر ءسوز تابا الماي، كۇيىپ-پىسىپ اسىعا سويلەدى،— پايداقور، توپاس! بۇعان جەر ەمەس، تەك اقشا، پايدا كەرەك!
— بىلمەيمىن،— دەدى كەنەت جۇدەي سويلەپ گۋبانوۆ، قولىنداعى توبىلعى شوعىمەن رامازاننىڭ شىلىمىن تۇتاتىپ.— ءبارىمىز دە جەر باسىپ، ءبىر اسپاننىڭ استىندا ءجۇرمىز عوي... كىم جەردى سۇيسە، كۇتسە، پايدالانسا — ول سونىكى. روسسيا، ۋكراينا، قازاقستان، مولداۆان، تاعى باسقا سوۆەت وكىمەتىنىڭ جەرى وسى وتىرعان ورىس، قازاق، بەلورۋس، ۋكراين، مولداۆان، ەستون ادامدارىنا بىردەي ۇلەس. قازاقتاردى مەن جاقسى بىلەمىن! ولاردىڭ قۇشاقتارى كەڭ، جۇرەكتەرى دە ۇلكەن، ويلارى دا بيىك! ولاردىڭ الدارىنا قويعان ماقساتتارى دا ۇلكەن، ال سەنىكى — كىشكەنتاي، قارا باسىڭنىڭ قامى عانا. ءبىراق سەن ەڭبەك ءجونى» يەن ءبىزدىڭ جولداسىمىزسىڭ! قانە، جىگىتتەر،— دەدى،—جۇمىسىمىزعا بارايىق.
الىستاعى بەلەستەن ۇلكەن شارا تاباقتاي بوپ قىزارا اي دا كورىندى.
مەحانيزاتورلار ۇستەرىنەن ءبىر اۋىر جۇكتى ازەر اۋدارىپ تۇسىرگەندەي، سوزالاڭداي ورىندارىنان تۇردى. ولار ءۇن-تۇنسىز توپتارىن جازباي تراكتورلارىنا قاراي اياڭدادى.
لاۋلاپ جانىپ جاتقان توبىلعى قاسىندا جالعىز قاراباي عانا قالدى.
2
كوكجيەكتەن قىپ-قىزىل نارتتاي جايناپ كۇن كوتەرىلە بەردى.
التىن ساۋلەگە بولەنگەن «التىن اراي» سوۆحوزىنىڭ باس پوسەلكەسى جارقىراي كورىنەدى. ونىڭ شىعىس جاق شەتىندە كوگىلدىر تولقىنىن باياۋ تەربەي ەسىل وزەنى اعىپ جاتىر. توڭىرەك ماۋجىراپ تۇنىپ تۇر.
پوسەلكە كەڭ القاپقا ورنالاسقان. ءدال وسى كەزدە ول تاڭعى ۇيقىسىنان ويانباعان قايعىسىز، تىنىشتىق الديلەگەن كۇيدە. ءقازىر «التىن اراي» سوۆحوزىنىڭ ەگىن جۇمىسى نەگىزىندە بىتكەن. بۇل ءسات — تاڭسارىدەن تۇراتىن تىڭ كوتەرۋشىلەردىڭ مويىندارى جۇمىستان بوساپ، از ۋاقىت تىنىم الاتىن شاعى. كوشەدە جان كورىنبەيدى، ءتىپتى يت تە ۇرمەيدى، سيىر دا موڭىرەمەيدى. دۇنيە شىركىن جىم-جىرت.
جوق، ايتكەنمەن، جۇرت بىتكەننىڭ ءبارى ۇيىقتاپ جاتقان جوق. پوسەلكەنىڭ سىرت جاعىنداعى توبەدە كوكجيەككە كوز تىگە قاراعان ءبىر ادام تۇر. شىعىپ كەلە جاتقان كۇن ساۋلەسىندە ءبىر الىپ سەكىلدى كورىنەدى. راسىندا دا، دەنەلى كىسى. ەلۋلەردەن اسىپ كەتكەن. جەلمەن توتىققان قارا قوشقىل بەتىن ءاجىم باسقان. ايتسە دە، ءالى جاستىق وتى سەنبەگەن ءجىتى كوزىنەن ءبىر ۇلكەن ويدىڭ، قاجىماس جىگەردىڭ ساۋلەسى ۇشقىن شاشقانداي.
بۇل «التىن اراي» سوۆحوزىنىڭ پارتورگى. بۇل اراعا كەلگەنىنە بىرنەشە اي عانا بولعان.
— كوكتەم!—دەدى ول وزىنە-وزى،— ءاربىر كوكتەم ادام بالاسىن جاڭا باقىتقا، جاڭا قۋانىشقا بولەيدى. بيىل بۇل بىزگە نە اكەلەر ەكەن؟— ول جۇرەسىنەن وتىرا قاپ، ءبىر شوكىم توپىراق الدى. ديحانداردىڭ داعدىلى ادەتىنشە كۇستى ساۋساقتارىمەن ۇگىتە باستادى. ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان توپىراق ۇگىندىسى سۋسىلداپ جەرگە قۇيىلدى.— قاندايسىڭ سەن، جەر-انا!؟— دەدى ول تاعى دا داۋىستاپ. وسى كەزدە ەگىس دالاسىنىڭ شەتىنەن ءبىر سالت اتتى ادام كورىندى. ۇزىن تۇرا، اشاڭ ءجۇز، ارىق. بۇل — وسى سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى قازىباي تىلەۋقاباقوۆ ەدى. شارشاعاندىقتان ات ۇستىندە قۇر سۇلدەرى كەلەدى. ۇيقى ۇيالاعان ەكى كوزى بىردەي بىلەۋلەنىپ، قىزارىپ كەتكەن، ازەر اشىلادى. جەتكەن بەتىندە سوزىلا اتىنان ءتۇستى. ۋگريۋموۆ تۇرەگەلدى.
— فەدور يۆانوۆيچ، ءبىزدى دە قۇتتىقتاۋىڭا بولادى،— دەپ ول جارىلىپ كەتكەن قارا قايىس قولىن ۇسىندى،— شالعايداعى بولىمشەلەردە دە سوڭ ەگىلەتىن ەگىستى ءدال مەرزىمىندە اياقتاتتىق.
— قۇتتى بولسىن!— ۋگريۋموۆ كەنەت وعان رەنجي قارادى.— ساعان نە بولعان؟.. ءوزىڭ ءتىپتى ءبىتىپسىڭ عوي.
— سوڭعى بىر-ەكى كۇندە كوز ىلگەم جوق، سونىڭ سالدارى شىعار...
— تراكتوريستتەرىڭ قالاي ەكەن؟ گۋبانوۆ بريگاداسىنا سوققان شىعارسىڭ...
— تاڭ اتا ازەر جەتتىم. ەگىستى دەر كەزىندە ءبىتىرۋ وڭاي ما،— قازىباي قولىن سىلتەدى،— وقاسى جوق. ەندى ۇيقىلارى قانار.
— ارينە، سولاي عوي، و جاققا نەسىنە باردىڭ؟ الدە گۋبانوۆقا سەنبەيسىڭ بە؟..
— نەگە سەنبەيىن، سەنەمىن. ءبىراق بارماۋعا ءداتىم شىدار ما. ەگىس دالاسىنا بارماسام، جۇرت نە ويلامايدى.
كوكجيەكتەن كوتەرىلە تۇسكەن كۇن قىزۋى بۋساندىرعان كەڭ جازيرا جەردىڭ بەتىن دىمقىل تۇمان قاپتاي باستادى. كۇن نۇرىنا شومىلعان جەر-انا وزىنشە ءبىر راحاتتانىپ جاتقانداي.
— قاراشى، قانداي كەرەمەت سۇلۋلىق،— دەدى ۋگريۋموۆ كۇنشىعىستى مەڭزەي،— تاماشا!
ۋگريۋموۆ — ءبىراز جاسقا كەلىپ قالعان كىسى. بەتىندەگى اجىمگە قاراساڭ، ءتىپتى شال دەۋگە دە بولادى. ال قازىرگى ىرجيا قۋانعان بەينەسى جاس بالادان اۋسايشى.
تىلەۋقاباقوۆ كورسەتكەن جاققا قاراپ تۇر. تابيعاتتىڭ مۇنداي كورىنىسىنە جانى ابدەن ەتەنە بولىپ ۇيرەنىپ كەتكەندىكتەن بە، الدە ۇيقى كورمەي شارشاعاندىعىنان با، ونىڭ كوزىندە ەشبىر تاڭعاجايىپ ماساتتاناتىندىقتاي ەشتەڭە كورىنبەدى. ول جايباراقات، سەلسوق قانا كوز تاستاۋدا.
— ۇشى-قيىرى جوق داريا دەمىن الىپ جاتقانداي، — دەدى ۋگريۋموۆ شابىتتانا،— كوكتەمدە جەر وسىلاي بۋساناتىنىن بىلەسىن بە، قازىباي تىلەۋقاباقوۆيچ؟
— ءسىز ءوزىڭىز رومانتيك ەكەنسىز عوي، فەدور يۆانوۆيچ. وندايدى ۇمىتقالى قاشان. مەن جىرتقان جەردى، نە بىتىك شىققان ەگىندى كورگەن شاقتا عانا رومانتيك بولا الامىن.
ۋگريۋموۆ جاۋاپ قايىرعان جوق.
فەدور يۆانوۆيچ «التىن اراي» سوۆحوزىنا وسىدان ءتورت اي بۇرىن جاڭا جىلدىڭ باسىندا كەلگەن-دى. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە بولىپ، پارتيا، ۇيىمداستىرۋ جۇمىسى جايىندا سويلەسكەننەن كەيىن، سوۆحوزبەن تانىسۋدى اتف-دان باستاعان. وعان ءىشى-سىرتى اپپاق بولىپ سىلانعان سيىر قوراسى دا، الەمگە تاڭدانا قاراعان جاۋدىر كوز جاس بۇزاۋلار تۇراتىن جارىق، كەڭ، جىلى ساراي دا بىردەن ۇناعان. قاتارلاسا سالىنعان، لابوراتوريالار ءتارىزدى، مالعا جەم-شوپ سالاتىن، قۇستار تۇراتىن سۇرعىلت ۇيلەردە، الپامساداي شوشقا فەرماسى دا ويداعىداي كورىنگەن. بارلىق جەردە ءتارتىپ پەن تازالىق كوزگە تۇسەدى. ال تراكتور پاركىن، شەبەرحانالارىن، ۇستا سەحىن ارالاپ شىققاننان كەيىن ول بۇرىنعىسىنان دا كوڭىلدەنگەن. بۇنىڭ ءبارى سوۆحوزدىڭ ءىسى جونگە قويىلعان، الدىڭعى قاتارلى وزات شارۋاشىلىق ەكەنىن اڭعارتقان. پارتورگ ەندى وتكەن جىلدىڭ ءوندىرىس — اقشا جوسپارىمەن تانىسقان. بۇندا دا، رەتتەپ قالاعان كىرپىش ءتارىزدى، بارلىق ساندار ورنى-ورنىندا تۇر. جۇمسالعان ەڭبەك، وعان شىعارىلعان قاراجات، ەگىس جانە باسقا قوسىمشا جۇمىستاردىڭ مەزگىلدەرى، ءاربىر ءداندى داقىلدىڭ تەحنولوگيالىق كارتاسى — ءبارى قاعازعا تۇسىرىلگەن. بۇل ساندار، گرافيكتەر ءار بريگاداعا، زۆەنوعا، جەكە سوۆحوز جۇمىسشىسىنا جەتكىزىلگەن.
دەگەنمەن، سوۆحوزدىڭ جالپى جاعدايىنا فەدور ءيۆانوۆيچتىڭ كوڭىلى تولمادى. ويتكەنى بۇل ۇلكەن شارۋاشىلىق ءوزىنىڭ باس مىندەتى — بيداي وسىرۋدە بالەندەي تابىسقا جەتە الماپتى. ول ول ما، ءتىپتى جىل سايىن ءاربىر گەكتاردان الىناتىن ءونىمى تومەندەي تۇسكەن. بۇنىڭ ءار ءتۇرلى سەبەپتەرى بار ەدى. ەڭ باستى كەدەرگى — بۇل ارانىن تابيعي جاعدايى. سوۆحوز وتىز مىڭ گەكتاردان استام تىڭ كوتەرگەنىمەن، ەگىنجايدىڭ دەنى جەلدىڭ وتىندەگى اشىق دالادا جاتقان-دى. سارىارقانىڭ جاز بويى اڭىراي سوققان قاتال جەلى جەر بەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىن وزىمەن بىرگە اسپانعا كوتەرىپ، ونىڭ ورنىنا الدەقايداعى قۇم، قۇمداۋىق جەر جىنىستارىن اكەپ، جەر قۇنارىن ابدەن ازايتۋعا اينالعان. بۇنىمەن قاتار، جاڭبىرى سايابىر جىلدارى ەگىستى ەرتە ەگۋ، جەر جاڭارتقىش زاتتاردى پايدالانباۋ، جەر قىرتىسىن اۋدارا جىرتۋ ءتاسىلى ەگىس ءونىمىن تومەندەتىپ جىبەرگەن. كەي جىلدارى وسىنداي جەر ەروزياسىنا ىلىككەن ەگىنجايلار ءتىپتى ءونىم دە بەرمەي قوياتىن. اپرەل ايىنىن اياعى مەن مايدىڭ العاشقى ون كۇنىندە ەككەن بيداي يۋل ايىنىڭ اڭىزاعىنا ۇرىنىپ، قارامىق باسىپ كەتەتىن. ەگەر جەر قۇنارىن ساقتايتىن ادىستەردى قولدانىپ، ەگىستى دەر كەزىندە وتكىزسە، ەگىن ءونىمىنىڭ مول بولاتىنىنا ەشكىم دۇرىستاپ كوڭىل قويماعان-سىندى...
بۇل جاعدايلار ۋگريۋموۆتى قاتتى قىنجىلتتى. جەر قۇنارىن جوعالتۋ قانشالىق جەڭىل بولسا، ال ونى قايتادان وڭدەۋ ۇلكەن قيىندىققا تۇسەتىنىن ول وتە جاقسى بىلەتىن. سوندىقتان ۋگريۋموۆ باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ جۇمىسىمەن تانىسىپ بولىسىمەن، بىردەن جەر ماسەلەسىنە كىرىستى. سوۆحوزدىڭ باس اگرونومى حاسەن اتىمتايەۆتى قاسىنا ەرتىپ الىپ، بار ەگىستىك دالانى ارالاپ شىقتى. قاي جەرگە قار قانشا تۇسكەنىن، قاي جەرگە پار قانشا، زياب قانشا جىرتىلعانىن ءوز كوزىمەن كوردى. سودان كەيىن قازىباي، حاسەن ۇشەۋى بىرنەشە كۇن كابينەتتەن شىقپاي قويدى. ولار جاس اگرونومنىڭ ءوز قولىمەن جاساعان جەر قىرتىسى كارتاسىمەن، قويىن داپتەرىندەگى ءتۇرلى ويلارىمەن تانىستى. كارتا بويىنشا ءداندى داقىلداردىڭ ونىمىنە نەگىز بولىپ سانالاتىن — ازوت، كاليي، فوسفور — حيميالىق زاتتاردىڭ قاي ەگىستىككە قانشا كەرەك ەكەنى ابدەن تەكسەرىلدى. سودان كەيىن بۇلار جەر قۇنارىن ساقتاۋ شابۋىلىن اقسەڭگىردەن باستاماقشى بولدى. ويتكەنى، اقسەڭگىردە وزگە جەردەن گورى قار كوپ تۇسكەن ەكەن. ونىمەن قاتار بۇل ارادا باسقا ەگىستىككە قاراعاندا توپىراق بەتىنىڭ سورلانۋى وزگە جەردەن اناعۇرلىم تومەن بولىپ شىقتى. بيىل وسى القاپ جاڭا اگروتەحنيكالىق تاسىلمەن ۇلكەن تاجىريبە دالاسىنا اينالۋعا ءتيىستى. بۇل ءادىستىڭ نەگىزى ارام ءشوپتىڭ تامىرى قىرقىلىپ، ەگىن ساباعىنىڭ ءتۇبىرى امان ساقتالۋعا قۇرىلعان-دى. ادەيى ارناپ جاسالعان جالپاق ءتىس سوقامەن تەرەڭدىگىن جيىرما سانتيمەتردەن ەتىپ، جەر قىرتىسى اۋدارىلماي جىرتىلادى. بۇنداي جاعدايدا ەگىستىك بۇلىنبەيدى، ەگىن تۇبىرلەرى جەر قىرتىسىن ۇرگەن جەلدەن قوزعالتپاي ساقتاپ، ءداندى داقىلداردىڭ ءونىمدى وسۋىنە جاعداي تۋعىزادى. بۇل — ۇلكەن ءىستىڭ باسى. ارينە، قيىندىقسىز بولمايدى. ءبىراق ۋگريۋموۆ قيىندىقتان قورقاتىن ادام ەمەس. ءومىردىڭ قارا سۋداي تۇنعان تىنىشتىعىنان گورى اساۋ تولقىندى اعىسىنا جانى قۇمار. ونىڭ ءقازىر اينالاعا قوبالجي قاراپ تۇرعان كەيپىنەن وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەن مازاسىز كۇي اڭدالعانداي...
ال قازىباي تىلەۋقاباقوۆ بولسا، و دا سان وتكەلدەن وتكەن، سان قيىندىقتى جەڭگەن ادام. بۇل دا ءقازىر قالىڭ ويدا. كەنەت ونىڭ ەسىنە سوناۋ ەلۋ ءتورتىنشى جىلدىڭ بوران-شاشىندى ءبىر كۇنى ءتۇسىپ كەتتى. كۇن ىزعىرىق جەلدى، وتە سۋىق بولاتىن. سول فيەۆرالدىڭ ايازدى كۇنى العاشقى تىڭ كوتەرۋشىلەردىڭ ءبىرى بولىپ، وتان سوعىسىنىڭ سولداتى، وتىز بەس جاسار كوممۋنيست، سوعىس الدىندا عانا اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكۋمىن بىتىرگەن قازىباي تىلەۋقاباقوۆ سارىارقانىڭ قار باسقان وسى الىپ دالاسىنا كەلگەن.
ەلسىز دالانى جاڭعىرىقتىرعان اۋىر «چتز» تراكتورلارىنىڭ گۇرىلى باسىلماستان، ۇلكەن-ۇلكەن شانالارعا ورناتىلعان اعاش ۇيشىكتەردەن ءبىر توپ قىز بەن جىگىت سەكىرىپ تۇسە قالعان. ءبارىنىڭ دە ۇستەرىندە قىسقا تون، اياقتارىندا كيگىز بايپاق، قۇلاقشىننىڭ قۇلاعىن ءتۇرىپ العان. ىسقىرعان ۇسكىرىككە قاراماستان، ولار قاتىپ قالعان قارا جەردى قاردان ارشۋعا كىرىسكەن-دى. سونىڭ ءبىرى وسى قازىباي ەدى. ءبىر ساعاتتان كەيىن قاردان ارشىلعان الاڭدا العاشقى قازىق قاعىلعان. ول ءبىرىنشى قازىقتى وسى «التىن اراي» سوۆحوزىنىڭ بولاشاق ديرەكتورى قازىباي تىلەۋقاباقوۆ قاققان. مىنە، سول العاشقى شاتىرلار قۇرىلعان جەردە ءقازىر «دوستىق»، «كوممۋنيستىك»، «بەيبىتشىلىك سەكىلدى كوشە اتتارى بار «التىن اراي» پوسەلكاسى تۇر... ارينە، ونىڭ قۋانۋعا دا، ماقتانۋعا دا قاقىسى مول! ول سول ءبىر تىڭ يگەرۋشىلەردەن ەرلىك، جىگەر تىلەگەن قاھارلى كۇندەردە جان ءتانىن اياعان جوق. اۋرۋ-سىرقاۋلىعىنا قاراماي، كۇرەستىڭ الدىڭعى شەبىندە بولدى. ءوزىن دە ايامادى، جۇرتتى دا ايامادى.
ال «التىن اراي» سەكىلدى ۇلكەن شارۋاشىلىقتىڭ باستىعى تىلەۋقاباقوۆ سوۆحوز جۇمىسىن جاڭا كوزقاراسپەن باسقارۋعا كۇشى جەتە مە، سونى قاتتى ويلامادى. تولىپ جاتقان حيميكاتتار، پرەپاراتتار، كۋلتيۆاسيالار، بۇرشاق، جۇگەرى، تاعى سول سەكىلدى جاڭا داقىلداردى ەگۋ سەكىلدى جاڭا ىستەرگە ءبىلىمى، قاجىرى جەتە مە، جەتپەي مە، سونى ەسەپكە المادى. جەتپەيتىن بولسا، نە ىستەۋ كەرەك، بۇعان دا جاۋاپ ىزدەمەدى.
قازىباي سول باياعى قازىباي قالپىندا قالدى. ال جەر انا تولىپ جاتقان جاڭا تىلەكتەردى تۋدىردى. بۇرىن جۇمىستى تەك اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، ايقايلاپ شاپقان ىسىمەن الىپ جۇرگەن تىلەۋقاباقوۆ ەندى شىن ساسايىن دەدى. ساسۋمەن بىرگە ابىگەرلەنۋ كەلدى. ەندى ونىڭ ەكى ۇرتى سۋالىپ، كوزى شۇڭىرەيىپ، جۇدەي باستادى. بۇنىڭ ارتى اپارىپ قازىبايدى باياعى ەتى ۇيرەنگەن جۇمىس ادىسىنە قايتا ورالتتى.
«التىن اراي» وتكەن جىلى اجەپتاۋىر ءونىم بەرگەنمەن، تىڭدى العاشقى كوتەرگەن جىلداعىداي ەمەس، تومەندەي ءتۇستى. قازىبايدىڭ ەندى كوڭىلىندە قوبالجۋ تۋدى. ول بۇرىنعىداي ەمەس، ءالسىن-السىن ەگىنجايعا شىعاتىن بولدى، «نەگە قۇنارىڭ قاشتى؟» دەگەندەي قارا توپىراقتى ۋاتىپ، ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان سۋسىلداتىپ جەرگە توكتى. اقىرى ول «التىن اراي» جەرىنە جاماندىقتىڭ تاياپ قالعانىن ءتۇسىندى. ديرەكتور وسىنداي جاعدايدا جۇرگەنىندە سوۆحوزعا الماتى اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىن بيىل عانا بىتىرگەن جاڭا اگرونوم كەلدى. ۋىلجىعان جاس. ءۇش اي وتكەن جوق، ورتالىق جاڭا پارتورگ جىبەردى. بۇرىنعى اۋرۋ جانە جاسى كەلىپ قالعان پارتورگ قاجىمۇراتوۆتى سوۆحوز بوپ پەنسياعا شىعارىپ سالدى. ۋگريۋموۆ پەن حاسەن اكە مەن بالاداي، تەز-اق ءتىل تابىسىپ كەتتى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قازىباي بۇعان قۋانبادى. ىشتەي جيىرىلا ءتۇستى. ءسويتىپ جۇرگەندە ەگىس باستالدى. سودان ءبىر ايدان بەرى ۋگريۋموۆپەن كەزدەسىپ تۇرعانى وسى.
ولار تارى دا ءسال تۇردى. پارتورگ پەن ديرەكتور بىرىنە-بىرى ماڭىزى جوق بىردەمەلەردى ايتتى دا، تاعى سويلەۋگە ءسوز تابا الماعانداي توقتاپ قالدى. جايشىلىقتا كەزدەسسە-اق بولعانى ءسوز دە، تاقىرىپ تا تابىلاتىن. ال بۇل جولى ولاي بولمادى. فەدور يۆانوۆيچ كەنەت ءوزىن تىلەۋقاباقوۆتىڭ الدىندا ايىپتى ساناعانداي قىسىلا ءتۇستى. تىلەۋقاباقوۆ ات ۇستىنەن مىزعىماي ەكى كۇننەن بەرى ۇيقى كورمەي شارشاپ جۇرگەنىندە، ءوزىنىڭ جاس بالاداي تابيعات سۋرەتىنە ماسايراي قالعانىن ول ەندى ەرسى كوردى. جانە قازىبايدىڭ قاتىڭقى قاباعىنان ونىڭ الدەنەگە رەنجىگەنىن ۋگريۋموۆ بايقاپ تۇر. مۇندايدا ول تىلەۋقاباقوۆتان ەشتەڭە سۇرامايتىن. ارتىنان ءوزى ايتار دەپ، ءسوزدى باسقاعا بۇراتىن. بۇ جولى دا سول ادەتىنە سالدى.
تاعى دا ءسال تۇرىپ، سوڭىرا باسقارمادا كەزدەسەتىن بوپ ۋادەلەسىپ، قازىباي اتىنا ءمىندى. پوسەلكەگە قاراي ءجۇرىپ بارا جاتىپ، كەنەت، سوناۋ قازىرگى مەكتەپ تۇرعان الاڭدى قاردان بىرگە ارشىعان گۋبانوۆ تاعى ەسىنە ءتۇستى...
پورفيريي ميحايلوۆيچ گۋبانوۆ تىڭعا ساراتوۆ وبلىسىنان كەلگەن-دى. «ۇلكەن ايدىندار» دەپ اتالاتىن دەريەۆنيادا ەجەلدەن كوپ بالالى گۋبانوۆتاردىڭ ءۇي-ىشى تۇراتىن. بۇل دەريەۆنيانى نەگە «ۇلكەن ايدىندار» دەپ اتاعانىن قۇداي ءوزى ءبىلسىن، ءدال جاقىن جەردە ايدىن تۇگىل شالشىماق كولشىك نە جىلي اققان وزەنسىماق تا بولمايتىن.
ءپورفيرييدىڭ اكەسى ميحايل گۋبانوۆ سوعىستىڭ ءبىرىنشى كۇنىنەن باستاپ مايدانعا كەتتى. قىرىق ءۇشىنشى جىلى ستالينگراد تۇبىندە سەرجانت گۋبانوۆ وتانى ءۇشىن ۇلكەن ەرلىكپەن قازا تاپتى دەگەن «قارا قاعاز» كەلدى. سول كۇننەن، اياعىن سىلتىپ باساتىن پوچتا تاسۋشى دۋنيا كوزىن جەردەن الماي «قارا قاعازدى» ۇسىنعان ساعاتتان باستاپ، اۋرۋ اناسى مەن كىشكەنتاي ەكى قارىنداسىنىڭ قامى ون بەس جاسار پورفيشكانىڭ موينىنا ارتىلدى.
سوعىس كەزىندەگى كولحوزدا كارى-قۇرتاڭ مەن ايەلدەرگە قاراعاندا، مۇنداي جاسوسپىرىمدەر ەر-ازاماتتاردىڭ ورنىنا جۇرەتىن. ءپورفيرييدىڭ ەڭ العاشقى مىنگەنى ءتورت دوڭعالاقتى ەسكى حاركوۆ» تراكتورى بولدى. ول سول تراكتورمەن سوعىستىڭ اياعىنا دەيىن جۇمىس ىستەدى. ودان كەيىن شىنجىر تاباندى تراكتورعا اۋىستى. كوپ كەشىكپەي كومبايندى جۇرگىزۋدى دە ۇيرەندى. ءسويتىپ پورفيريي گۋبانوۆ ماڭگى باقي مەحانيزاتورلار قاتارىندا قالدى.
گۋبانوۆ بالا جاسىنان-اق ناننىڭ نە ەكەنىن، ونىڭ قولعا قانداي قيىندىقپەن تۇسەتىنىن ءبىلىپ ءوستى. «ۇلكەن ايدىندار» قارايتىن اۋدان قۋاڭشىلىققا ءجيى ۇرىنىپ تۇراتىن كورشى اۋداندا اڭىزاق جەل سوعار بولسا، بۇل ارادا ەگىستىك بىتكەن ىستىقتان كۇيىپ، جەر بەتى قارا قوشقىلدانىپ، بىردەن قۇرعاقشىلىققا ۇرىناتىن. ال ەگەر قىس قارلى، جاز جاڭبىرلى بولسا، «ۇلكەن ايدىندار» وڭىرىندە بىتىك شىققان ەگىننەن كوز تۇناتىن. دەمەك، جەڭىل-جەلپى قۋاڭشىلىق جىلدارى دا، ەگەر قىسى قارلى كەلسە بۇل ءوڭىر اجەپتاۋىر استىق بەرەتىن. ويتكەنى، كولحوزدىڭ ەگىن دالاسى ءاربىر ءتورت ءجۇز، بەس ءجۇز مەتر وتكەننەن كەيىن اعاش شەبىمەن قورشالعان-دى. وسى اعاشتار جەلدىڭ ەكپىنىن ازايتىپ، قار دىمقىلىنىڭ جەر قۇشاعىنان تەز كەۋىپ كەتپەۋىنە سەبەپ بولاتىن. ال ەگەر قىسى قارسىز، جازى جاڭبىرسىز جىلدارى بۇل اراداعى ەگىنجاي ءورت شالعانداي تاقىرلانىپ، ەگىن جاز ورتاسى جەتپەي-اق كۇيىپ كەتەتىن. مۇنداي جىلدارى، ارينە، وكىمەت كولحوزشىلارعا استىقپەن دە، تۇقىممەن دە جاردەم بەرەتىن. ءبىراق وزىندە ەگىن شىقپاعاندىقتان «ۇلكەن ايدىنداردىڭ» سيقى كۇنى بۇرىن قاشاتىن. ءسويتىپ گۋبانوۆ «استىق، پروبلەمانىڭ» نە ەكەنىنە كىتاپتاردان، اقىلدى جازىلعان ماقالالارىنان ەمەس، ءوزى وسكەن كولحوزى تاجىريبەسىنەن مىقتى قانىق-تىن. سول سەبەپتەن دە ول تىڭعا اتتانارىندا بۇل جاقتا وپ-وڭاي جۇماق ورناي قويادى دەپ ويلاعان جوق. ەكى كىشكەنتاي ەگىز بالاسى مەن ايەلىن ەرتىپ، وسى «التىن ارايعا» جولداما العاندا وتىز جاسار پورفيريي قانداي قيىندىق بولسا دا شىدايمىن دەپ بەل بۋعان. بۇعان ەرگەن بىرنەشە كولحوزشىلار دا وسىنداي ويدا-تىن.
جوق، گۋبانوۆ تىڭنان جەڭىل تۇرمىس، نە بوس جاتقان اقشانى كۇتكەن جوق. ون قولىنان ونەر تامعان مەحانيزاتور وزىنە كەرەك پايدانى بوتەن جەردەن دە تاباتىن ەدى. ونى تىڭ، ميلليونداعان ادامدى تارتقانداي، ءوزىنىڭ جاڭالىعىمەن، الدىنا قويعان عاجايىپ مىندەتتەرىمەن تارتتى. بۇكىل سوۆەت وداعىن دۇبىرلەتكەن ۇران، بۇنى دا ۇيىندە تىنىش جاتقىزبادى. ال تىڭعا كەلگەننەن كەيىن، عاسىرلار بويى مۇلگىپ تىنىش جاتقان، ءبىر شەتى مەن ءبىر شەتىنە كوز جەتپەيتىن قازاقتىڭ ۇلاناسىر ۇلى دالاسىن كورگەندە: «راسىمەن وسىنشاما دالا يگەرۋگە كونە مە؟» دەپ تاڭ قالدى. سوڭىنان، ەڭ العاشقى سوقانى جۇرگىزگەننەن كەيىن، وسىناۋ ۇشى-قيىرى جوق بوس دالانىڭ عاجايىپ استىق بەرەتىنىنە كۇمان كەلتىرگەن جوق. كەنەت ءوزىنىڭ ءومىر بويى ىزدەگەنى، بار قۋاتىن جۇمسايتىن ارمانى وسى جەر ەكەنىن ۇقتى. بۇدان بىلاي قاراي باسقا ارمان كوكسەمەيتىنىنە قۋاندى!
ايتكەنمەن، ءومىردىڭ اتى — ءومىر. قۋانىشى مەن ساتسىزدىگى قاتار جۇرەدى. ەڭ العاشقى استىقتى ورۋ، جاڭا ەگىستەن پىسىرگەن ەڭ العاشقى تابا ناننىڭ ءدامىن كىم ۇمىتقان؟ ال تىڭنىڭ العاشقى ميلليارد پۇت تابىسى شە؟ گۋبانوۆ بۇل تابىستاردى ەسىنەن شىعارعان ەمەس، وسى تابىستى ءوز قولدارىمەن جاساعان وزىندەي تىڭ يگەرۋشىلەرمەن بىرگە جاس بالاداي شاتتانعان! ات قيىن بولعان جىلدارى شامادانىن تارس جاۋىپ تىڭنان قاشقان جوق... «قايدا بارام؟ قاي جاققا بەت بۇرام؟» دەپ ويلاعان جوق. ءوز جەرىنەن، ءوز ەلىنەن قاشىپ قايدا بارىپ كوگەرەدى؟ ال بۇل جەر ءوز جەرى، ءوز ەلىڭدىكى ەكەنىنە ول شاك كەلتىرمەگەن. وسى جەر ءۇشىن، وسى ەلدىڭ باعى ءۇشىن ءوزىنىڭ اكەسى ميحايل ستالينگراد تۇبىندە قازا تاپقان جوق پا؟ وسى جەر، وسى ەلدىڭ باعى ءۇشىن ءوزى دە ماڭداي تەرىن سورعالاتىپ كۇزى، كوكتەمى دەمەي ەڭبەك ەتپەدى مە؟
بۇل ولكەنى جات جەر ەكەن دەپ پورفيريي ەش ۋاقىتتا ويلاعان ەمەس. سول سەبەپتەن دە، قارابايدىڭ ءسوزى ونىڭ جۇرەگىنە شانشۋداي قادالدى. ارينە، قارابايعا ول ۇلتتىق، دوستىق، جەردى كىم باقسا، كۇتسە سونىكى ەكەنى جايىندا لەكسيا وقىعانداي بولدى. ءبىراق ءبىر اقىماقتىڭ سۇراعىنا مىڭ اقىلدى جاۋاپ تابا المايدى دەگەندەي، انانىڭ ميعا كىرمەيتىن ساندىراق ءسوزى ەسىنەن كەتپەي-اق قويدى.
اۋىر ويداعى گۋبانوۆ تاڭ اتا ەڭ سوڭعى بورازدانى بىتىرۋگە اينالعان كەزدە بريگاداعا تىلەۋقاباقوۆ كەلگەن.
ءاي، ءبىر تىنىشتىقتى بىلمەيتىن جان،— دەدى گۋبانوۆ انانىڭ قىلىعىنا ءسۇيسىنىپ. ءسويتتى دە، تراكتورىن توقتاتىپ، ديرەكتوردىڭ جانىنا باردى. اناۋ دا اتتان ءتۇستى. تىلەۋقاباقوۆ كوڭىلدى ەكەن. گۋبانوۆ بريگادا جۇمىنىڭ بارىسىن بايانداعاننان كەيىن بۇرىنعىسىنان دا كوڭىلدەندى.
مەن ساعان بىلاي دەر ەدىم، پورفيريي ميحايلوۆيچ دەدى قازىباي ازدان سوڭ،— مەن ورىس، نە ۋكراين سولداتىمەن جاۋ شەبىنە قارسى اتتانىسقا شىققانىمدا قاتارىمدا كەلە جاتقان ورىس پا، قازاق پا، الدە بەلورۋس پا دەپ قاراعان جوقپىن. ويتكەنى، بىزگە كەرەگى — تەك جاۋدى جەڭۋ عانا ەدى. ال ءبىرىمىزدىڭ جاۋىمىز — بارىمىزگە بىردەي ءبىر-اق جاۋ بولاتىن. ءتۇسىندىڭ بە؟ ال ءقازىر... ءبارىمىزدىڭ دە ىستەن جاتقانىمىز ءبىر-اق شارۋا: تىڭدى يگەرۋ.
بۇعان دا ءبارىمىز ءبىر ساپتا اتتانىسقا شىقتىق. مەن نە ايتقالى تۇرعانىمدى تۇسىنەسىڭ بە؟ ەگەر تۇسىنسەڭ، ءوزىڭ ايت.— تىلەۋقاباقوۆ گۋبانوۆتىڭ بەتىنە كۇدىكتەنە قارادى.— جوق، ەڭ الدىمەن ماعان مۇنداي سۇراقتى نەگە بەردىڭ، سونى ايت.
— جاي، اشەيىن. تەك سەنىڭ ويىڭدى بىلگىم كەلىپ ەدى.— سويدەدى دە اڭگىمە ءبىتتى دەگەندەي، گۋبانوۆ تەرىس بۇرىلىپ كەتكەن.
ءبىراق ءسال كەشىكپەي، ديرەكتوردىڭ كەلگەنىن ءبىلىپ، جانىنا رامازاننىڭ بارعانىن كوردى. ول قولىن ەرسىلى-قارسىلى سەرمەپ، قارابايدىڭ تراكتورى جۇرگەن جاقتى نۇسقاپ، قىزۋلانا بىردەمەنى ايتا باستادى.
گۋبانوۆ اشۋلانا قالدى.
— ساعان بىرەۋ ايت دەدى مە، رامازان،— دەدى ول كۇبىرلەي رەنجىپ،— كىم سەنەن سۇرادى؟..
قازىبايدىڭ مىنەزى وعان تانىس ەدى. اشۋ ۇستىندە، ءىستىڭ بايىبىنا جەتە كويماي، كەيدە ول ماسەلەنى كۇرت كەسەتىن، گۋبانوۆ قاتەلەسكەن جوق.
تراكتور بىتكەننىڭ توقتاۋىن كۇتىپ تۇرىپ، تىلەۋقاباقوۆ بار بريگادانى وزىنە شاقىرتتى. بۇل جولى ول جاس كەزىندەگىدەي قىزۋلىق بىلدىرگەن جوق. بۇنى گۋبانوۆ بىردەن اڭعاردى. قارابايدى شاقىرىپ قاسىنا وتىرعىزعاندا دا اشۋ كورسەتكەن جوق. ءسوزىن ادەتتەگىسىنەن كورى اسپاي-ساسپاي، سالماقتى باستادى.
— سەن مەنىڭ اعام دا، ءىنىم دە ەمەسسىڭ، قاراباي،— دەدى ول بەتى اشۋدان ءسال كۇرەڭدەنىپ،— بالام دا، كۇيەۋ بالام دا ەمەسسىڭ. ءتىپتى جاماعايىنىم دا ەمەسسىڭ. ال ءبىراق سەن ءۇشىن مەن نەگە جەرگە كىرەردەي بون ۇيالىپ تۇرمىن، قاراباي؟ مىنا ادامداردىڭ بەتىنە قاراۋعا نەگە بۇگىن مەنىڭ ءجۇزىم شىداماي تۇر؟ ويتكەنى، مەن ۇيالىپ تۇرمىن. يۋحانعا دا، ميكولاعا دا، وسى تۇرعاننىڭ بارىنە دە قاراۋعا مەندە بەت جوق. ال پورفيريي ميحايلوۆيچقا مەن قالاي قاراي الام؟ مەن سونشاما نەگە ۇيالىپ تۇرمىن، قاراباي؟ ۇيالاتىن ەشتەڭە ىستەگەن جوقپىن عوي. نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ قانداي جاۋاپ قايتارۋدى بىلمەي تۇرسىڭ با؟ وندا مەن ايتايىن ساعان، قاراباي. سەن سەكىلدىلەرگە ءبىزدىڭ سوۆحوزدا ورىن جوق. وندايلارعا مەنىڭ ايتارىم...— قازىباي تەك وسى اقىرعى ءسوزىن كەنەت قاتتى داۋىستاپ ايتتى. ونىڭ ءۇنى بۇ جولى تاماعىنا بىردەمە تىرەلگەندەي، قىرىلداپ شىقتى:— قوش بول!..
3
امال قانشا، حاسەن ءوستىپ، اكەسى مەن شەشەسىنەن تىرىدەي ايرىلىپ، جەتىم قالدى. ءبىراق وسىنىڭ ءبارىنىڭ ەسەسىنە، ول ءارى ابزال، ءارى اقىلدى ناعاشى اتاسىنىڭ قولىنا كوشتى. ول تابيعاتتىڭ دا، ادامنىڭ دا نازارىنان تىس قالعان وسىناۋ بايتاق دالانىن جۇيرىك جەلدەي ىلگەرى قاراي زىمىراپ بارا جاتقان ومىرىنە ۇڭىلە ءتۇستى. كەرەك دەسەڭىز، دالا قازدارى مەن ۇيرەكتەرىنىڭ قانداي ءشوپتىڭ قانداي قوپانىڭ اراسىنا ۇيا سالاتىنىنا دەيىن، قىر جۋا مەن وي جۋانىڭ قانداي جەردە وسەتىنىنە دەيىن جاقسى بىلەتىن... قىسقاسى، ابزال اتاسىنىڭ ەرەكشە تاربيەسىنىڭ ارقاسىندا حاسەن قارشاداي كۇنىنەن باستاپ-اق تابيعاتتىڭ سىرىن دا، ءتىلىن دە جەتىك ءتۇسىنىپ ەر جەتتى... جەتىگە جەتپەي تۇرىپ، اتاسى بەرگەن اساۋ قۇناندى ۇيرەتىپ ءمىنىپ، cap دالادا ساعىم قۋىپ، جەلدەي ەستى.
اۋىل بالالارى دا حاسەندى جانىنداي جاقسى كوردى. حاسەن دە، ولارمەن كەزدەسە قالسا-اق شۇيىركەلەسە كەتىپ، بىلەگىن ءتۇرىپ، ويىنعا قىزۋ كىرىسۋدى ادەت ەتتى.
ءبىراق حاسەن اناسىن ۇمىتا المادى. اناسى دا ونىڭ كوز الدىندا اندا-ساندا ەلەس بەرىپ، ءوزىن-وزى ۇمىتتىرمادى. سوندىقتان دا بالانىڭ قيالىندا ءقادىرلى انا كەتكەن ساپارىنان ءبىر كۇنى قايتىپ ورالاتىن سياقتى بولدى دا تۇردى. اناسىنىڭ ءتىرى ەكەنىن جاقسى بىلەتىن بالا ونىڭ، بۇعان قايتىپ ءبىر سوعاتىنىنا كۇدىكتەنبەدى.
تاعى ءبىر كەرەمەت قاسيەت: ەسكى ەرتەكتەر مەن حيكايالاردى اتاسى مەن جيەنىنە ءاردايىم اڭىراتىپ ايتىپ وتىرۋدان ءبىر تالماۋشى ەدى، بۇكىل حالىق دانالىعىن بويىنا تۇگەلدەي سىڭىرە العان قاريا ەسكى ەرتەكتەگى ءومىردى سۋرەتتەگەندە جيەنى ونى ۇيىپ تىڭدايتىن.
ءبىر كۇنى وڭداسىن قارت جيەنىنەن:
سەنىڭ بيداي تۋرالى اڭىزدى ەستىگەنىن بار ما؟ — دەپ قالدى.
— جوق!— دەدى، جۇلىپ العانداي بالا.
— تىڭداعىن. كەلە مە، ايتىپ بەرەيىن...
بالانىڭ كوزدەرى جانارىنان وت شاشىپ، جايناي ءتۇستى..،
ايتشى، اتا، تىڭدايىن...
قاريا الۋەتتى قولىمەن كۇمىستەي اپپاق ساقالىم ءبىر سيپاپ قويىپ اڭگىمەگە كىرىستى...
ادام بالاسى دون ەگۋدى عالامدى توپان سۋ باسپاستان بۇرىن بىلەتىن،— دەپ باستادى قارت حيكاياسىن،— ەگىنشىلىكپەن، اسىرەسە، قازاقتار تىم ەرتە شۇعىلدانعان كورىنەدى...
قازاق ەلى سول كەزدىڭ وزىندە وسى قازىرگى ءبىزدىڭ جەرىمىزدە تۇرادى ەكەن. جانە قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى ءداندى ءوسىرۋدى بىلەدى ەكەن. دۇنيە ءجۇزىن توپان باساردىڭ الدىندا نۇح پايعامبار ءبىر ديقان قازاقتى شاقىرىپ الادى دا، وعان تاياۋدا دۇنيەنى توپان سۋى قاپتايتىنىن ايتادى.
سوندا قازاق پايعامبارعا:
— اقىلىڭىزعا ءدان ريزامىن. قارا باستىڭ قامى قاشپاس. ايتاتىن تاعى قانداي وسيەتىڭىز بار؟—دەپ سۇرايدى.
سوندا نۇح:
توپان سۋى تولاستاعاننان كەيىن جاڭا تىرشىلىك باستالادى. ءبىراق ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن جاپىراق شىعىپ گۇلدەنىپ، بۇتاق كوكتەپ بۇرلەنىپ كەتە قويمايدى. حايۋاندار دا بولمايدى. ولاردى بىردەن-بىر مەن ءوز كەمەمدە ۇستايمىن. ال سەن مارقۇم بولىپ كەتپەس ءۇشىن قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى مىنا بيدايدىڭ ءدانىن ساقتاۋعا تىرىس... تۇبىندە يگىلىكتى وسىدان كورەسىڭدەر،— دەيدى.
قارت ايەلى مەن جالعىز بالاسىن ەرتىپ، ءبىر قاپتى تابا نانعا تولتىرىپ الادى دا، ۇلىتاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىنا كوتەرىلەدى. ول كەزدە بۇكىل جەر شارىندا ۇلىتاۋدان بيىك تاۋ ءتىپتى دە جوق بولسا كەرەك...
ءبىر كۇنى توپان باستالىپ جۇرە بەردى،— دەدى وڭداسىن قارت.— جەر بەتىندەگى مال دا، جان دا، اڭ دا — ءبارى تۇگەل سۋعا باتىپ، دۇنيە قاراڭ قالادى... تەك ۇلىتاۋدىڭ ۇستىنە شىعىپ ۇلگەرگەن شال، ونىڭ ايەلى مەن جالعىز بالاسى عانا سۋعا كەتپەيدى. قايدا ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر، ءبىر بيىك تاۋدىڭ قياسىن پانالاپ، ءوزىنىڭ الىپ كەمەسىنىڭ ۇستىندە نۇح پايعامبار ءتىرى قالىپتى. ءبىراق ول جارىقتىق جالعىز ەمەس، كەمەنىڭ ۇستىنە بۇكىل اڭ مەن حايۋاننىڭ تۇرلەرىنەن سالىپ العان كورىنەدى.
توپاننىڭ نەشە كۇنگە، نەشە ايعا، ءتىپتى، نەشە جىلعا سوزىلعانىن وسى كۇنگە دەيىن ەشكىم بىلمەيدى. ايتەۋىر اڭىزدىڭ ايتۋىنشا، ۇلىتاۋدىڭ قياسىنداعى ءۇش ادام ءۇش كۇن سايىن ناننىڭ ءبىر ءۇزىمىن عانا ءبولىپ جەپ، كوپتەگەن كۇندەردى وتكىزەدى. اقىرى نان دا بىتۋگە تايالادى...
سوڭعى تابا نان قالعان كۇنى قارت بالاسىن شاقىرىپ الادى دا:
ءبىز، شەشەڭ ەكەۋمىز، ەندى كوپكە بارماسپىز، ارانىن اشقان اجالدان قۇتىلۋ بىزگە وڭاي بولماس، ويتكەنى مىناۋ اشتىق مۇلدەم مەڭزەپ بارادى... ءبىراق ءبىز ولگەننەن سەن ولمە، سەن جاسسىڭ، ءالى كورەشەگىڭ كوپ... مىنا سوڭعى تابا ناندى سەن ال دا، از-ازداپ قانا جەپ، كوكتەمگە دەيىن جەتكىز!—دەيدى. سويتەدى دە، شال قوينىنان ءبىر كىپ-كىشكەنتاي بىلعارى دوربانى سۋىرىپ الىپ بالاسىنا ۇسىنادى.
مىناۋ دوربادا،— دەيدى ول بالاعا،— ءبىر ۋىس قانا قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى قىزىل بيداي بار... بۇل بيدايدى سەن اشتان ءولىپ بارا جاتساڭ دا جەمە!.. كوكتەم شىعىسىمەن-اق ونى جەرگە سەپ... سوندا عانا ءوزىڭ ءتىرى قالاسىڭ. جانە سەنەن تارايتىن بولاشاق ادامزاتقا ءومىر بەرەسىڭ...
كەشىكپەي-اق شال مەن كەمپىر اشتان ەلەدى. زىرلاپ كۇدەر ءوتىپ جاتادى. بالا باتەرىنىڭ جارتىسى عانا قالادى. ءبىراق ۇلىتاۋدىڭ قياسىنا جەتە الماعان قيان سۋ جاز شىعا تومەندەپ، ازايا باستايدى. سۋدان قۇتىلعان تاۋ جوتاسىنا بالا باياعى بيدايدى ەگەدى. قالعان جارتى باتەر بىتكەنشە، قاۋلاپ بيداي دا شىعىپ ۇلگەرەدى... مىنە، توپاننان سوڭعى ادامزاتتىڭ ءومىرى كارى اكەنىڭ جۇرەگىنە ساقتاپ بالاسىنا بەرگەن ءبىر ۋىس بيدايىنان باستالعان ەكەن،— دەپ قاريا ءسوزىن اياقتادى.
وسى اڭىزدى حاسەن سوڭىنان سان رەت ەسىنە ءتۇسىردى.! ەسىنە تۇسكەن سايىن اڭىز حاسەنگە حالىق دانالىعىنىڭ جاڭا ءبىر سىرىن، جاڭا ءبىر ماڭىزىن اشا ءتۇستى.
جىلدار جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. بالاسى ون جاسقا شىققاندا، اتىمتاي مينەرالدى جەر تىڭايتقىشىن جاسايتىن فوسفوريت كەنىن شىعاراتىن قاراتاۋدا جۇمىس ىستەدى. ول ءالى بويداق بولاتىن. اتاسىمەن ەكەۋى ەلدەن كوشىپ كەلىپ، قىس بويى اكەسىمەن بىرگە تۇردى. حاسەن ورىس مەكتەبىنە ءتۇستى. بالا كوپ كەشىكپەي قالا ومىرىنە كوندىگىپ كەتتى. تەك بارلىق ءومىرى كەرمە يىق cap دالادا وتكەن قاريا قالا تۇرمىسىنا شىداي الماي-اق قويدى. ءىشى پىستى. اتىمتايدىڭ ىستىق-سۋىق سۋى بار، بۋمەن جىلىتاتىن ۇلكەم ءۇش بولمەلى تاماشا كەڭ پاتەرى وعان اباقتىداي بولدى دا تۇردى. «شىركىن، مەنىڭ ءوز ءۇيىم، كەڭ سارايداي بوز ءۇيىم»،— دەگەن سياقتى، ونىڭ ءاردايىم پەش جاعىپ جىلىناتىن جامان سامان ءۇيى كوز الدىنا ەلەستەي بەردى. ءسويتىپ، ول ءتىپتى بۇل ومىرگە ەش ۇيرەنە المادى. ءۇي ىشىندەگى اجەتحاناعا بارۋ ءۇشىن دە باسىنا تىماعىن، ۇستىنە كيىمىن قىمتانىپ كيىنىپ الاتىن. ەگەر جيەنى اتاسىنىڭ وسى جاعدايىن مازاق ەتىپ كۇلە باستاسا، ول وعان:
— ءاي، حاسەنجان-اي، جەتپىس جاس از جاس ەمەس، قارتايعاندا بويعا سىڭگەن ادەتتەن قالاي ايرىلايىن،— دەپ كۇلەتىن.
وسى ۇيگە كىم كىرسە دە، قاريا قۋانىپ كەتىپ، ودان:
— ءاي، سەن ءبىزدىڭ ەلدەن ەمەسسىڭ بە؟— دەپ سۇراي باستايتىن.— قالاي، بيىل ەل جايلى ما؟ قىس قاتتى ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ بوجباندار مەن جانتاستار قالاي؟
كىرگەن كىسىمەن وسىلاي دەپ تانىساتىن دا، ەگەر ول ءوز ەلىنەن بولماسا، اڭگىمەنىڭ باعىتىن مۇلدەم باسقا جاققا بۇرىپ جىبەرەتىن:
— ءا، سەن باسقا ەكەنسىڭ عوي!.. مەن ول جاقتا بولعان ەمەسپىن، ءبىراق ەستۋىم بار، و جاقتا قويىرتپاقتى ونشا جاقسى كورمەيتىن كورىنەدى. ولارىڭ دۇرىس ەمەس، قويىرتپاق الگى بورىش دەۋشى مە ەدى، نەمەنە، ودان جاقسى. عوي.
سودان سوڭ قارت وزىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ادامعا اتىمتايدىڭ وزدەرىنە اسحانادان اكەپ بەرەتىن تام اقتارىنىڭ اتتارىن بۇرمالاي اتاپ، ءازىل-سىقاققا اينالدىرا باستايتىن. ونداعىسى ءوزىنىڭ ەلدى ساعىنعان، ىشىنە سىيماي جۇرگەن مۇڭىن باسقاعا اشىپ، شەرىن تارقاتۋى ەدى.
قارت دالانىڭ دومبىراسى مەن ءانىن، ەرتەكتەرى مەن داستاندارىن، جالپى ايتقاندا، قازاق جانىن اسەمدىكپەن الديلەيتىن قۇبىلىستارىنىڭ ءبارىن دە ەلجىرەي سۇيەتىن. جازدىڭ جىبەك جەلىن، قىستىڭ قاتتى بورانىن دا ول قامىعىپ قاتتى ساعىناتىن. ادىلەتسىزدىكتى، اقىندىق جان سەزىمدەرىنە نۇقسان كەلتىرەتىن ومىردەگى سوراقىلىقتاردى ول مەيلىنشە جەك كورەتىن.
امەريكاندىقتار ايعا بارىپ قونعان كۇنى ول تۇنەرىپ، قايعىعا ەندى. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە، قارتتىڭ نەمەرەسى حاسەن شەكسىز قۋاندى.
— اتا، ادام ايعا قوندى! بۇل كەرەمەت تاماشا ەمەس نە!—دەپ قاريانىڭ جانىنان شىقپاي قويدى...
قاريا تۇنەرگەن كۇيىندە:
— جاقسى-اق، ءبىراق...— ودان ءارى ءتىلى كۇرمەلگەندەي، ۇندەمەي قالدى.
— ءبىراعىڭ نە؟ كوسموناۆتتاردىڭ ايعا قونعانىنا ريزا ەمەسسىڭ بە؟
— جوق؛ ريزامىن. نەگە ريزا بولمايىن... ءبىراق...
— تاعى «ءبىراق»؟ اتا، سەنىڭ وسى «ءبىراعىڭا» مەن تۇسىنبەي وتىرمىن؟— دەپ نەمەرەسى اشۋلانا باستادى.
شال ءسال باسىن كوتەردى دە، نەمەرەسىنە ۇڭىلە قاراپ، بايسالدى تۇردە جاۋاپ بەردى.
— سەن ايدىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە، ءوزىڭ؟ ول تەك سۇلۋلىقتىڭ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە اسقان قاسيەتتىلىكتىڭ، پاراساتتىلىقتىڭ دا بەينەسى. اقىندار ماڭگى-باقي ايدى ءوزىنىڭ جىرىنا قوسىپ كەلە جاتىر، قارا ءتۇندى قاق جارعان اپپاق اي شاپاعى تابيعات قۇبىلىسىنداعى اسەمدىكتىڭ ەڭ ءبىر وراسان كورىنىسى. ول نازىكتىكتىڭ جانە سىزىلعان شىنايىلىقتىڭ دا بەينەسى... ايدى ارداقتامايتىن قازاق جوق. قازاق ءۇشىن اي الىستاعى ارمانعا تەڭ. ايعا قاراپ ادام دارەت المايدى، بەيباستاقتىق ىستەمەيدى. ءويتۋ، ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزشە، كەشىرىلمەيتىن كۇنا. ەندى سەن ماعان سول قاسيەتتى ايدىڭ، اقىندىق اسەمدىكپەن بەزەنگەن ايدىڭ ۇستىنە بارىپ ادامنىڭ قونعانىن ايتىپ قۋاناسىڭ... ادام — ادام ەمەس پە، ول وندا بارعاننان سوڭ اسەم بەتىن بىلىقتىرىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەمەي مە؟.. سوندا سۇلۋلىق تۇسىنىكتەن نە قالادى؟
جاس جىگىت اتاسىنىڭ اسەمدىككە تولى تۇسىنىكتەرىنىڭ تاس-تالقان بولىپ كۇيرەپ جاتقانىن ەندى ۇقتى. ول وسىلاي بەس مينۋت بۇرىن كوسموناۆتتاردىڭ ەرلىگىنە شاتتانسا، ەندى اتاسىنىڭ ايدى ويلاپ، شەرگە شومعانىن كورىپ، جۇباتۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىردى...
ادام قارماعىنا ىلىككەن ايدى ويلاپ قارت ۇزاق قامىقسا دا، ءبىرازدان سوڭ ونىڭ قيالى ءوزىنىڭ كۇندە كورىپ جۇرگەن جەر تىرشىلىگىنە اۋىستى. ول كەشە وسى ماڭداعى جارتىلاي مال شارۋاشىلىعىنا بەيىمدەلگەن سوۆحوزدىڭ تۇگەلدەي استىق سوۆحوزىنا اينالعاندىعىن ەستىگەن. ەندى سونى اڭگىمە ەتتى.
— جەر بەتىنىڭ گۇلىن دە، ءشوبىن دە جوق قىلىپ، اسەمدىگىنەن ايىرۋدىڭ قانشا قاجەتتىگى بار؟— دەدى شال تۇنەرە ءتۇسىپ.
— و نە دەگەن ءسوزىڭىز، اتا، قانداي سۇلۋلىقتى ايتىپ وتىرسىز ءسىز؟— دەدى جىگىت.— بيدايدى نەعۇرلىم كوپ سەنسە، سولعۇرلىم استىق مولشىلىعى بولماي ما؟— بۇل سوزدەر حاسەننىڭ جۇرەگىن جارىپ شىققان سوزدەر ەمەس، كەشە عانا گازەتتەن وقىپ، جاتتاپ العان سوزدەرى.— مۇنىڭ ءبارى حالىق يگىلىگى، وتان يگىلىگى ءۇشىن...
— يگىلىك، يگىلىك!..— دەپ كۇبىرلەدى قارت.— قاريالار بۇرىن «بايلىقتىڭ باسى — دەنساۋلىق، سودان كەيىن — بەس ساۋلىق...» دەپ بوسقا ايتپاسا كەرەك-تى. مال — ەل ىرىسى عاپا ەمەس، جەر ىرىسى... ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە مالى كوپ ونەردىڭ شالعىنى دا بىتىك كەلەتىن. ويتكەنى قىس بويى شىرىگەن شوپپەنەن، قالىڭ مالدىڭ جايىلىمداعى قيىمەنەن جەر قۇنارلانىپ وتىرادى. مۇنداي جاعدايدا جەر ەش ۋاقىتتا دا ەسكىرمەيدى. كەرىسىنشە، جايناي تۇسەدى، جاڭارا تۇسەدى. ال تەبىنگە دەگەن سالانى ءاردايىم وزگەرتىپ تۇرۋعا تىرىساتىن. جىلقى تۇياعى ەسكى قاۋمەن بىرگە جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان بەتەگەنى دە قىرقىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ جىگىت شاعىمىزدا ۇلكەندەر وسىنىڭ ءبارىن ۇلكەن ۇقىپتىلىقپەن، ەسەپپەن، تاسىلمەن جۇرگىزەتىن. ال سوۆحوزدى بۇتىندەي استىق سوۆحوزىنا اينالدىرىپ جىبەرسە، جەر بىتكەنگە جۇرت تەك ەگىن ەگۋگە عانا ءماجبۇر بولادى. وندايدا بيداي قارا توپىراقتىڭ بار قۇنارلى ءنارىن تۇگەلدەي سورىپ الادى. سودان جەردىڭ ازىپ-توزۋى، ەسكىرۋى باستالادى. مۇنداي جەر جىل سايىن مول جاۋىن بولىپ تۇرماسا، ءونىم بەرۋدەن مۇلدەم قالادى. قۇنارلى جەر عانا جىل سايىن ەنىم بەرەدى. ءونىم بەرۋگە ءتيىس. ءبىراق تابيعات بىزگە انا بولعانىمەن، تىم قاتال، تىم تالعامپاز انا... ول ءوز باعىتىنان ەش ۋاقىتتا بۇلتارا باسپايدى. ەگەردە جەرگە ءبىراز جىل دەمالدىرماي، تىڭايتپاي، ۇدايى بيداي سەبە بەرسەك، وندا ول ءوزىنىڭ تابيعي قاسيەتىن، بولمىستاعى كۇشىن تۇگەلدەي جوعالتادى. مىسالى اڭىزاقتا سوققان جەل، سىرعىما بوراننىڭ قۇيىنى دا جەر بەتىندەگى بوس توپىراقتى اسپانعا كوتەرىپ الىپ كەتەتىنى ءسوزسىز. ءبىزدىڭ دالادا مۇنداي جەلدەر.مەن قۇيىندار، قۇدايعا شۇكىر، تىم جەتكىلىكتى. — شال ءوزىنىڭ سوزدەرىن دالەلدەۋ ءۇشىن نەمەرەسىنىڭ باسىنداعى بورىگىن الدى دا، ونىڭ قىرىلعان باسىن بەس ساۋساعىمەن ۇزدىكسىز قاسي باستادى — ەگەردە سەنىڭ باسىڭدى ءوستىپ ماڭگى-باقي قاسي بەرسە، ساعان شاش شىعار ما ەدى، جوق پا؟ جەر دە سول وسى سەنىڭ باسىڭ سياقتى. وعان اندا-ساندا ءشوپ شىعارىپ وتىرماساڭ، ول ءوزىنىڭ بار جەرلىك قاسيەتىنەن جۇرداي بوپ ايرىلادى دا قالادى.
قاريانىڭ وسى سوزدەرىنىڭ ءبارى دە حاسەننىڭ ميىنا قاتتى ءسىڭىپ قالدى. سودان بولار، وسە كەلە ول جەرگە ەلجىرەپ، ۇلكەن ماحابباتپەنەن قارايتىن بولدى. حاسەن ەندى تاماقسىز، قورەكسىز ءومىر سۇرە المايتىن جەردى بويىندا تىرشىلىگى بار، ۇلكەن ءبىر جاندى تۇلعاعا تەڭەدى.
كەيىننەن حاسەن اتاقتى پروفەسسورلار مەن عىلىمي-زەرتتەۋشىلەر ارقىلى جەردى وڭدەۋ، تىڭايتۋ، جاڭارتۋ جانە ونىڭ قۇنارلىلىعى مەن كوپ ءونىم بەرۋ ءۇشىن نە كەرەكتىگىن ۇيرەنگەن كەزدەرىندە دە، باياعى قارت اتاسىنىڭ ايتقان ۋاعىزدارىن ەسىنەن شىعارمايتىن. جەر تۋرالى حالىق ويىنىڭ دانالىعى ونى سان مارتە قايران قالدىرعان.
قاريا ءوزىنىڭ جيەنىن تابيعاتتى، جەر بەتىندەگى بارلىق سۇلۋلىقتى — اڭدى، مالدى، قۇستى، كولدى، نۋ ورماندى قالاي ءسۇيۋ كەرەك ەكەندىگىن عانا ۇيرەتىپ قويماي، ادامدى دا سۇيە ءبىلۋ كەرەكتىگىن، جاقسى مەنەن جاماندى دا ايىرا ءبىلۋىن قاداعالايتىن-دى.
قاريا جيەنىن تاربيەلەۋدە جان اياعان جوق. بارلىق ءبىلىمىن دە، بارلىق ءوزىنىڭ دۇرىس تۇسىنىگىن دە ونىڭ ساناسىنا قۇيعىسى كەلدى. ءبىراق ول جيەنىنىڭ جۇرەگىنىڭ ەڭ تۇپكى بۇرىشىندا جاتقان ءبىر تىلسىم سىردى بىلمەيتىن. ول — جيەنىنىڭ اناسى تۋرالى قيالدارى ەدى. بالانىڭ اناسىنا دەگەن ماحابباتى بارعان سايىن ىشتەي لاۋلاپ، كۇشەيە تۇسكەن. كىشكەنتاي كۇنىندەگى اناسىمەن ەتكىزگەن ءتاتتى شاقتارى ەسىنەن ەشقاشان دا شىعا قويماعان-دى. اناسىن قانشاما كوپ ويلاسا، الشىنبەك ايدىنعالييەۆقا دەگەن ىزا مەن كەك ونىڭ كوكىرەگىن كەرنەي جونەلەتىن. ءبىراق ول الشىنبەكتىڭ بەت-بەينەسىن، ءتۇر-سيپاتىن كوز الدىنا ءدال ءوز قالپىندا دۇرىستاپ كەلتىرە دە المايتىن: ونىڭ الدىندا تەك تۇماندى ءتۇس پەن مۇنارلى ساعىم تۇراتىن دا قوياتىن. دەگەنمەن، ول ءبىر نارسەنى ەسىندە قاتتى ساقتايتىن. ول — الشىنبەكتىڭ حاسەندى سۇيىكتى اناسىنىڭ جىلى قۇشاعىنان ايىرعاندىعى. بالاعا دەگەن انا مەيىرىمى، ونىڭ وتتان دا ىستىق ماحابباتى قانداي كۇشتى بولسا، اناسىنا دەگەن بالاسىنىن، سۇيىسپەنشىلىگى ودان دا كۇشتى ەدى. حاسەن دۇنيەدە انانى سۇيۋدەن ارتىق باقىت جوق شىعار دەپ ويلاۋدان ءبىر تالماعان. حاسەن ءاردايىم الشىنبەكتەن كەك الۋدى ويلايتىن. ازىنە، اكەسىنە، قاقپانعا تۇسكەن ورمان تۇلكىسىندەي شەشەسىنە ىستەگەن قورلىعى حاسەندى الشىنبەككە ورشەلەندىرە تۇسەتىن.
الشىنبەك ايدىنعالييەۆتىڭ سەميا ىسىندە ازعىندىققا سالىنعانى ءۇشىن ۇلكەن قىزمەتتەن الداقاشان بوساتىلعانىن حاسەن بىلەتىن. ءقازىر الماتىدا اۋىل شارۋاشىلىق عىلىم سالاسىنداعى ەلەۋلى پروفەسسوردىڭ ءبىرى ەكەنىنەن دە حاباردار ەدى. ءوزى ونجىلدىقتى بىتىرىسىمەن الماتىعا بارىپ، ينستيتۋتقا ءتۇسۋدى قاتتى قيالدايتىن. وندا ول، ارينە، اناسىن كورەدى، كورەدى دە وعان وكپەسىن ايتىپ، ەگىلە ءبىر جىلاپ، ماۋقىن باسادى. سودان كەيىن الشىنبەكپەن كەزدەسۋدىڭ جولىن قاراستىرادى. مۇندا، ارينە، حاسەن الشىنبەكپەن ەرلەرشە كەزدەسۋگە ءتيىستى. سوندا الشىنبەك بۇل كەزدەسۋدى ماڭگى ەسىندە ساقتايتىن بولادى!
اقىرى حاسەن الشىنبەكپەن كەزدەستى. ءبىراق الماتىدا ەمەس، «التىن ارايدا». بۇل كەزدەسۋ الشىنبەكتىڭ ەسىندە ماڭگى قالدى. «التىن ارايدىڭ» القابى اتىمتايدىڭ اتا-مەكەن تۋعان جەرى بولاتىن. وندا ونىڭ اعا-ىنىلەرى جانە قارىنداستارى تۇراتىن. وڭداسىن قارت حاسەن ونجىلدىقتى بىتىرەر جىلى قىسقى كانيكۋلدا ونى اكەسىنىڭ تۋىستارىنا اپارىپ تانىستىرۋدى ويلاعان.
— مەن بولسام قارتايدىم، بالام، ال سەن بولساڭ جىگىت بولىپ قالدىڭ — ەندى ۇياڭنان ۇشىپ، وزىڭە باقىت ىزدەپ، قياعا قانات قاعاتىن شاعىڭ تاياۋ. سوندىقتان دا، ءوزىمنىڭ ءتىرى كەزىمدە سەنى اكەڭنىڭ تۋعان، وسكەن جەرىنە اپارىپ كەلسەم بە دەپ وتىرمىن. ءار ادام تەك ءوزىنىڭ جاقسى اكەسىنىڭ اتىمەن عانا ماقتانىپ قويماي، ونىڭ تۋعان، ەسكەن جاقسى جەرىمەن دە ماقتانۋعا ءتيىستى.
وڭداسىن، ءسويتىپ، جيەنىن قىسقى كانيكۋل كەزىندە ەسىل وڭىرىندەگى اكەسىنىڭ تۋعان جەرىنە الىپ كەلگەن.
«التىن اراي» ءبىر كەزدە ەكى قازاق كولحوزىنان قۇراستىرىلعان-دى. سول كۇننەن بەرى بۇل سوۆحوز استىقپەن قاتار، جارتىلاي مال شارۋاشىلىعىمەن دە شۇعىلدانىپ كەلگەن-دى: جايىلىپ جاتقان ءبىر تابىن جىلقىسى مەن بىرنەشە وتار قويلارى وڭىرگە كورىك بەرەتىن دە ەدى. بۇرىن بۇل ەكى قازاق كولحوزى ءوزىنىڭ ساۋىن بيەلەرى مەن ارعىماق، جورعالارىن ماقتان ەتەتىن. ول كەزدە جىلقىنى قازاقتىڭ ەسكى سالتى بويىنشا قىس بويى دالادا، تەبىندە ۇستاپ، تەك قار مەيلىنشە قالىڭ تۇسكەن كەزدە عانا قوراعا قامايتىن.
سوۆحوزدا جىلقى مول كەزى جانە كەيبىرەۋلەردىڭ قازاقتىڭ دالاسىندا ماشينا كوبەيىپ، جىلقى مالىن مەيلىنشە ازايتۋ كەرەك دەگەن ۇشقالاق پىكىرلەرىن ءالى ايگىلەمەگەن شاعى ەدى. سوندىقتان دا بۇل توڭىرەكتەگى قازاق دالاسىندا ءالى دە جىلقى باسى سول قالپىندا ساقتالعان-دى.
جيەنىمەن كەلگەن وڭداسىندى «التىن اراي» سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى، اتىمتايدىڭ جاماعايىن تۋىسى قازىباي تىلەۋقاباقوۆ قۇشاعىن ايقارا اشىپ، قارسى الدى.
قازىباي سول كۇنى-اق جاس قوناعىنا تارتۋ تارتتى. قاز مويىن قارا جورعا تايدى نوقتالاپ، حاسەننىڭ الدىنان وتكىزگەندە، قازاق توپىراعىندا تۋىپ-وسكەن البىرت ۇلاننىڭ كوكىرەگىن كەرنەگەن قۋانىشتىڭ شەگى بولمادى.
— ەندەرىڭ قانداي ەدى؟— دەپ سۇرادى قازىباي حاسەنمەن، قالتاسىنان وتكىر باكىسىن الىپ جاتىپ.
— ەن دەيسىز بە؟—دەپ ساسىپ قالعان حاسەن اتاسىنا ءبىر، ديرەكتورعا ءبىر قارادى.
جۇرت دۋ كۇلىپ جىبەردى..
— حاسەن جاس قوي،— دەدى وڭداسىن،— ول ەندى قايدان ءبىلسىن. بۇلاردىڭ ەنى — مالدىڭ سول قۇلاعىنىڭ ۇشىنان ءبىر ءتىلۋ بولاتىن.
كۇن باتا سويىلعان باعلاننىڭ ەتى دە ۇلكەن تاباقتىڭ ىشىندە بۋى بۇرقىراپ داستارقانعا قويىلدى.
اس ءىشىپ، جايلاسقاننان سوڭ جۇرت اڭگىمەگە ويىستى. قازىباي دا ءوزىنىڭ قوناقتارىنا سوۆحوزدى قۇرۋ جولىنداعى باستان كەشكەندەرىن اعىتا باستادى.
— سول ءبىر كەزدە،— دەپ باستادى اڭگىمەسىن قازىباي،— ءبىزدىڭ كىشكەنتاي ەكى كولحوزعا وتىز مىڭ گەكتار تىڭ كوتەرۋ كەرەكتىگىن حابارلاعاندا، ءبىزدىڭ قاۋىمنىڭ كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ، شاشتارى ءۇرپيىپ كەتتى. ءبىراق بۇل ساننان مەن ونشا قورقا قويعان جوقپىن. ويتكەنى، ماعان شابىت بەرگەن ادامدار بار ەدى. مەن ورتالىق كوميتەتتىڭ قابىلداۋىندا بولدىم. وندا ماعان قازاقتىڭ تىڭ جەرىن يگەرۋدىڭ ۇلكەن ماڭىزى بار ەكەنىن، مۇنىڭ ءوزى استىق ماسەلەسىن شەشۋدە بۇكىل سوۆەت حالقىنىڭ الدىندا تۇرعان اسا ءبىر كۇردەلى ءىس ەكەندىگىن تالداپ ءتۇسىندىردى. ايتىلعان سوزدەردەن مەن كوپ نارسەلەردى ۇقتىم، كەيبىر كومەسكىلەۋ جاعدايلاردىڭ بايىبىنا باردىم، الدىمىزدا تەلەگەي-تەڭىز جاۋاپكەرشىلىكتىڭ تۇرعانىنا ەندى ابدەن كوزىم جەتتى. ويلاپ باقسام، رەسپۋبليكامىز ازداعان جىلدىڭ ىشىندە عانا جيىرما ميلليون گەكتار تىڭ جەردى يگەرۋى كەرەك ەكەن! ادامدى مۇنداي وراسان ەرلىككە مەڭزەيتىن ۇلى ىستەن تىس قالۋدى، ارينە، ءبىز ۇلكەن اعاتتىق سانار ەدىك!
اراعا ءسال ۋاقىت سالىپ مەن اسىلبەك احمەتجانوۆتىڭ قابىلداۋىندا دا بولدىم. ول كەزدە ونىڭ قىرىقتان جاڭا عانا اسىپ كەلە جاتقان شاعى. ءوزى ءارى قاراپايىم، ءارى كىشىپەيىل، اق جارقىن كىسى ەكەن. مەنىمەن ىقىلاسىن اۋدارا سويلەسىپ، شارۋاشىلىعىمدى، كەم-كەتىكتىڭ ءبارىن سۇراپ ءبىلىپ الدى. سودان سوڭ ءوزىنىڭ قول استىندا ىستەيتىن اكىمدەرگە مەنىڭ بارلىق تىلەگىمدى ورىنداۋ جونىندە جەدەل نۇسقاۋ بەردى. سونىمەن بىرگە، اسەكەڭ تىڭ جەردى كوتەرۋدە قازاق حالقىنىڭ الاتىن ورنى باسقالاردان اناعۇرلىم باسىم ەكەنىن ناقىشتاپ اڭعارتتى. تەك سول ساتتە عانا مەن تىڭ جەردى يگەرۋ مەن ونەركاسىپتى وركەندەتۋ سالاسىندا حالقىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان وراسان زور مىندەتتى انىق ءتۇسىندىم. اسىلبەك احمەتجانوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەكى مىڭىنشى جىلدارى تەك ورتالىق قازاقستاننىڭ ونەركاسىبىنىڭ وزىنە عانا ءتورت ميلليارد تەكشەمەتر سۋ كەرەك كورىنەدى. ال ءبىزدىڭ پايدالانىپ وتىرعان سۋىمىز وسى ايماقتىڭ سەگىزدەن ءبىر بولشەگىنە عانا جەتەدى ەكەن. ەرتىستىڭ سۋىن قاراعاندى مەن جەزقازعانعا قاراي بۇرۋ شارالارى دا وسى تىلەكتەن تۋعانعا ۇقسايدى.
تىڭ جەردەگى سوۆحوزداردان باسقا، قازاقتىڭ بوتەن جەرلەرىندە دە ءىرى-ىرى جاڭا شارۋاشىلىقتار قۇرۋ كەرەك ەكەندىگىن مەن سول كۇنى ەستىدىم. تەك باقاناستاعى قاراوي جازىعىنىڭ وزىنە عانا كۇرىش وندىرەتىن ون شاقتى سوۆحوز اشۋ كەرەك كورىنەدى. بىرنەشە جاڭا قالالار مەن جاڭا جولداردىڭ، تولىپ جاتقان جاڭا ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ سالىناتىنىن ەستىگەندە مەن رەسپۋبليكامىزدىڭ بولاشاعىن كوز الدىما ەلەستەتىپ، قايران قالدىم. ماعان ولكەمىزدىڭ ءومىرى تۋرالى سىر شەتى، باسشىمىزدىڭ تولىپ جاتقان سانداردى ولەڭدەي اعىتىپ وتىرعانىنا تاڭ قالدىم، ريزا بولدىم. وسى اڭگىمەلەردەن كەيىن ءبىزدىڭ سوۆحوزعا جۇكتەلگەن باياعى وتىز مىڭ گەكتار جەردى يگەرۋ جونىندەگى ۇرەيىم تۇك ەمەس، ءجاي ءبىر وپ-وڭاي ءىس سياقتى بولدى دا قالدى.
ەندى ىشتەي ەزىمدى ءوزىم سوگە باستادىم: «ياپىر-اي، الدارىنا وسىنداي وراسان ءىرى مىندەتتەر قوياتىن ادامدار دا بار ەكەن عوي. ال مەنىكى نە؟ ءبىر سوۆحوزدى ۇيىمداستىرۋدان قورقىپ، زارەم كەتتى. كەشەگى ۇلى وتان سوعىسىندا كوماندير بولىپ، جاۋعا قارسى سولداتتاردى قالاي باسقارعانمىن مەن وسى؟»
ارينە، سول كۇنى مەن سوۆحوز قۇرۋ جونىندە احمەتجانوۆ جولداسقا ءسوز بەردىم. ايتپاقشى، ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي، اسىلبەك احمەتجانوۆ ءوز رەسپۋبليكاسىنىڭ جاعرافياسىن وتە جاقسى بىلەدى ەكەن، ءدال مىنە وسى جەردەن «التىن اراي» سوۆحوزىن اشۋعا كەڭەس بەرگەن سول.
— ياپىراي-ا، ءا! ول كىسىنىڭ ءتىپتى، بىلمەيتىنى جوق ەكەن عوي!—دەدى قايران قالعان وڭداسىن.
— مەنىڭ ويىمشا، اسەكەڭنىڭ ءوز ولكەسىندە بارماعان جەرى دە جوق شىعار دەيىم!—دەپ جاۋاپ بەردى ديرەكتور.
— وندا ول كىسى قانداي جەردى مال جايىلىمىنا قالدىرۋ كەرەك ەكەندىگىن دە جاقسى بىلەتىن شىعار؟
قازىباي جاۋاپ بەرۋگە ۇلگىرگەن جوق. ەسىك اشىلىپ، ۇيگە ەكى كىسى كىرىپ كەلدى. ەكەۋى دە ءىرى دەنەلى. ۇستەرىندە شولاق تون، اياقتارىندا كيگىز بايپاق، باستارىندا تۇلكى تىماق. بەلدەرىن بۋعان وقتى بەلبەۋلەرى مەن قولتىقتارىنداعى قۇنداقتالعان مىلتىقتارىن كورگەندە، بۇلاردىڭ اڭشىلار ەكەنىن ۇيدەگىلەر ايتپاي-اق اڭعاردى،
— اسسالاۋماعالايكۇم!—دەدى ولار ۇيگە كىرە.
— ۋاعالايكۇماسسالام!—دەپ جاۋاپ قاتتى ۇيدەگىلەر،— شەشىنىڭىزدەر، تورگە شىعىڭىزدار، تاماققا وتىرىڭىزدار!..
كىرگەندەر شەشىنە باستادى. ءۇي يەسى تۇرەگەلىپ، ولاردىڭ تىماقتارى مەن قىسقا توندارىن الىپ، كيىم ىلگىشكە ءىلدى. ال مىلتىقتارىن بۇرىشقا سۇيەي سالدى.
كەلگەندەردىڭ بىرەۋى بەتىندە سەكپىلى بار، ەڭگەزەردەي قارا، اۋداندىق ميليسيانىڭ باستىعى ەكەن. وتىرعانداردىڭ كوزدەرى ەكىنشى كىسىگە جەبەدەي قادالۋدا. بۇل — سۇڭعاق بويلى، كەڭ يىقتى، قارا تورى، بەت بەينەسى اجارلى كەلگەن، اراسىنا ازداپ قانا اق كىرگەن تولقىندانعان ۇزىن قارا شاشتى، قىرىقتان اسىپ بارا جاتقان ادام. ۇلكەن، ادەمى كوزدەرى ويناي ءتۇسىپ، و دا داستارقانعا تاياۋ كەلىپ وتىردى.
— ءيا، ساپارىڭىز وڭ بولسىن، الشەكە!— دەدى ءۇي يەسى ءسال ءزىلدى ۇنمەن.— وسى ءسىزدى كورمەگەلى دە كوپ بولدى-اۋ؟..
«الشەكە» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە حاسەننىڭ جۇرەگى ءدىر ەتتى. وڭداسىن قارت تا وتىرعان ورنىندا قاتتى دا قالدى. بەتى بۇلك ەتەر ەمەس.
— قىس تۇسكەن سوڭ سونارعا شىعىپ جۇرگەن بەتىمىز عوي. تراكتورلار كەلگەننەن بەرى قاسقىرلار دا ءبىزدىڭ ولكەدەن جوعالۋعا اينالدى. تەك وسى «التىن ارايدىڭ» ماڭىندا عانا ءبىر توپ ۇيالى قاسقىر جاسىرىنىپ ءجۇر دەگەن قاۋەسەت حابار ەستىدىك...
— ياپىر-اي، ءا! سوناۋ الماتىدان وسىندا قاسقىر ىزدەپ كەلگەنىڭىز قىزىق ەكەن!..— ءۇي نەسى كوڭىلسىزدەۋ ءتىل قاتتى. ونىڭ قارا كوز، دوڭگەلەك ءجۇزدى ادەمى ايەلى شاي تولتىرىلعان كەسەلەردى مەيمانداردىڭ الدىنا قويدى.— ەستىپ جاتىرمىز، ۇلكەن عالىم بولىپ كەتكەن كورىنەسىز...
— ۇلكەن بولسىن، بولماسىن، ايتەۋىر، عالىم دەگەن اتقا يە ەكەنىمىز راس...
— ءجون ەكەن...— دەدى داۋىسىن باسەڭدەتىپ قازىباي،— الماتىڭىز قالاي؟ ءۇي-ىشىڭىز تۇگەل ەسەن-ساۋ ما؟— دەپ، قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىنشا سۇراقتاردى جاۋدىرا باستادى.— ءبىزدىڭ ءبيبىعايشانىڭ ءحالى قانداي؟
حاسەن سەلك ەتە ءتۇستى دە، سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى. ونىڭ كوز الدىندا مىنا اجارلى كىسىنىڭ جارقىن ءجۇزى كەنەت بۇلدىرلانىپ كەتتى. ول حاسەنگە ەندى ناعىز ءبىر زۇلىم جەندەت سياقتى بوپ كورىندى. ءبىراق بالا بۇنى ءدال قايدا كورگەنىن ەسىنە تۇسىرە المادى! الدە تۇسىندە كوردى مە ەكەن؟
وڭداسىن قاتىپ قالعان كۇيى، «الشەكەڭە» وتكىر كوزدەرىن قاداعان قالپىنان قوزعالار ەمەس.
— مەنىڭ وسىندا كەلۋىمە دە سەبەپكەر بولعان — سول مارقۇم ءبيبىعايشا... قازالىمىز...— دەدى الشىنبەك اقىرىن عانا - تاياۋدا بالادان قايتىس بولدى.
حاسەن جۇرەگىمە بىرەۋ قانجار سۇعىپ العانداي سەزىندى. ول ايقايلاپ جىبەرە جازدادى. قولىنداعى كەسە جەرگە ءتۇسىم كەتتى. وتىرۋعا شىداي الماي، اۋىز ۇيگە اتا جونەلدى. جۇرەگى دۇرسىلدەپ، كوزىنە مولتىلدەپ جاس كەلدى. ول سۇپ-سۋىق بوساعاعا جابىسىپ قالدى. كەنەت بويىن الگى ۇيدە وتىرعان كىسىگە دەگەن اشۋ بيلەدى، ۇيگە قايتا كىرىپ، ويى ولتىرگىسى دە كەلدى. ول وسىلاي ۇزاق تۇردى. سوندا عانا بارىم وكسىپ-وكسىپ جىلاپ قويا بەردى. جىلاعان سايىن جان جاراسى ۇلعايا ءتۇستى. كەۋدەسىنىڭ ار جاعىندا ءبىر ارىستان الاسۇرىپ جاتقانداي، جانىن قويارعا جەر تاپپادى. دەگەنمەن، ءبىرازدان كەيىن جاسىن تىيدى. وزىنە-وزى قايرات بەرىپ، قايتادان ۇيگە كىردى. بوساعانى اتتاي بەرىپ الشىنبەكتىڭ سوڭعى سوزدەرىن ەستىدى.
— ءبيبىعايشا اقىرعى مينۋتىنە دەيىن حاسەندى اۋزىنان تاستاماي كەتتى.— دەدى ول اقىرىن. ءبىراق كىرىپ كەلە جاتقان حاسەن جاققا قاراي المادى.
ءسويتىپ، مەنىڭ قىزىمدى اجالدان اراشالاپ قالا الماعام ەكەنسىڭ عوي!؟—دەدى وڭداسىن سۇپ-سۋىق ۇنمەن.
قارتتىڭ بۇل سوزدەرى وتقا قۇيعان مايداي حاسەننىڭ جاراسىن تىرناي ءتۇستى. وعان قايرات بەرگەندەي بولدى. حاسەن ەندى قايتپاس شەشىمگە كەلدى: «شەشەمنىڭ دە، اكەمنىڭ دە كەگىن الۋىم كەرەك!»
— ءيا، ساقتاپ قالا المادىم.— دەدى الشىنبەك تاعى دا اقىرىن سويلەپ.
حاسەن شەشىمگە كەلسە دە، الشىنبەك سياقتى اتاقتى ادامدى قالاي قۇرتىپ جىبەرۋدىڭ امالىن ويلاپ تابا المادى. ونىڭ جاۋتاڭداعان كوزدەرى بۇرىشتاعى مىلتىققا ءتۇستى.
ءدال وسى ءبىر ساتتە سوۆحوزدىڭ ءراديسى قولىنا ءبىر پاراق قاعاز ۇستاپ، اسىپ-ساسىپ ۇيگە كىرىپ كەلدى.
— جاپ-جاڭا راسيا ارقىلى حابار الدىق: تايمىردان سيكلون كەلە جاتىر ەكەن. ەكپىنى توعىز بالل كورىنەدى. سوۆحوزترەست دەرەۋ شارا قولدانىپ، مالدى امان الىپ قالىڭدار دەگەن بۇيرىق-راديوگرامما جىبەردى.— ول راديوگراممانى ديرەكتوردىڭ قولىنا ۇستاتا بەردى.
— ياپىرم-اي، ءا!—دەدى قازىباي قولىنداعى قاعازعا تونە ءتۇسىپ.— تايمىردان كەلۋىن قاراشى تاعى. بۇل — قاراجالدىڭ بارلىق قىراتتارىنا ءقاۋىپ ءتوندى دەگەن ءسوز عوي. وراسان داۋىل وسى القاپتىڭ ويران-بوتقاسىن شىعارادى ەندى. ءبىزدىڭ بۇكىل جىلقىلارىمىز دا سو جاقتا. داۋىل ۇزاققا سوزىلسا جىلقىنىڭ بىردە-بىرى قالماي قىرىلادى، جىلقىنى، ارينە، قاراسۋعا قۋىپ تىعادى.
جيلىم، تەرەڭ تۇڭعيىق ءيىرىم، ءۇش ءجۇز جىلقىنىڭ ءبىرىن قالدىرماي جۇتا سالۋى عاجاپ ەمەس.
— قاراسۋعا دەيىن ءجۇز شاقىرىم ەمەس پە؟ — دەدى ميليسيا باستىعى.
— ءيا،— بۇرىلىپ جاۋاپ بەردى قازىباي،— ءبىراق تايمىردىڭ داۋىلى ءۇش كۇن سوقسا، نە قالادى؟ جەر ۇستىندەگى تىرشىلىك تۇگەل توقتار. توعىز باللدى جەل گۋلەگەندە ءبىر جىلقى دا وعان شىداپ تۇرا الماي ىقتاي بەرەدى. اقىرى قاراسۋعا بارىپ قۇلايدى.
— راس، قاراسۋعا دەيىن شاتقالسىز، سايسىز، كىلەڭ جازىق ءۇستىن تەك قار باسقان بۇتارسىز جالپاق دالا.
— مالشىلارعا تەز حابارلاۋ كەرەك!—دەپ قازىباي اتىپ تۇردى،— كىم بىلەدى، سيكلونعا دەيىن ولارعا جەتىپ تە قالارمىن. ەگەر جەتە قالسام، جىلقىنى ەسىلدىڭ شىتىرماندى توعايلارىنا ايداپ پانالاتۋعا بولادى عوي.— ول شاپشاڭ كيىنە باستادى دا، راديسكە:— بارلىق بريگاديرلەر مەن فەرما مەڭگەرۋشىلەرىنە سيكلون كەلە جاتىر دەپ تەز حابارلا!— دەپ بۇيىردى.
— مەن دە بارامىن!—دەپ، ميليسيا باستىعى دا كيىنە باستادى.
— وندا مەن دە بارايىن!—دەدى الشىنبەك، ورنىنان اتىپ تۇرىپ.— جىلقى ايداۋعا كىسى كەرەك بولار.
الشىنبەك، اسىلى، قايىن اتاسىمەن جەكپە-جەك قالىپ، وعان ىستەگەن قىلمىستارى جونىندە ەسەپ بەرۋدەن قاشقىسى كەلگەندەي. وڭداسىن قارتتىڭ ىزعارلى كەسكىنىنەن ول ىشتەي ۇرەيلەنە باستاعان-دى.
— اتا، مەن دە بۇلارمەن بىرگە بارامىن!— دەدى كەنەتتەن حاسەن.
قارت جيەنىنىڭ بەتىنە ۇڭىلە قارادى دا، بالانىڭ قايعىدان قاشار جول ىزدەپ تۇرعانىن ءتۇسىندى.
— بارا عوي!—دەدى شال.— قاسىرەتتى تەك قاجىرلى جەڭەدى. جۇرەگىڭدەگى جاراڭدى كورىپ تۇرمىن، قاراشىعىم. قيىن ساپار، مۇمكىن جان ازابىڭدى جەڭىلدەتەر، بارا عوي! ءبىراق جىلى كيىن. مەنىڭ تور بەدەۋىمە ءمىن. قانداي سۇراپىل سوقسا دا تور بەدەۋ سەنى دالادا قالدىرماس. ءما، مىنانى دا ال.— شال بالاعا ءبىر ۋىس قۇرت بەردى. قاريا مۇنداي جاعدايدا قۇرتتان قۇنارلى تاماق بولمايتىنىن جاقسى بىلەتىن. قۇرتقا قوسىپ قاعازعا ورالعان اسپيرين دە ۇسىندى ول جيەنىنە.
قاريا ءدارىنى جانى جەك كەرەتىن. وعان تەك ءاسپيريننىڭ ادامنان تەر شىعاراتىن قاسيەتى ەرەكشە ۇنايتىن. ويتكەنى، قازاقتىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، تەر جۇرگەن جەردە اۋرۋ جۇرمەيدى. وسىعان وراي وڭداسىن قاشان بولسا دا قالتاسىنا ءاسپيريندى تولتىرىپ سالىپ جۇرەتىن. ەگەر ءوزى سىرقاتتانا قالسا اسپيرين ءىشىپ جازىلىپ كەتەتىن. ول وسىنىم دۇرىس پا ءوزى؟»—دەپ ويلادى بالا. ءبىر ءسات ول جاۋىنىن، شىلبىرىن تاستاي سالىپ، دولى بورانىن ۇدەتىپ جاتقان دۇلەي دالاعا قاراي شابا جونەلگىسى دە كەلدى.
بالا ءوستىپ ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعاندى. جالىندى جانى كوكىرەگىندە الاسۇرىپ، تۇپكىلىكتى ءبىر شەشىمگە دە كەلە المادى. «مۇنداي جاعدايدا اتام قانداي كەڭەس بەرەر ەدى؟»
كەنەت حاسەننىڭ ەسىنە اتاسىنىڭ ەرتەدە ايتقان ءبىر ناقىل ءسوزى تۇسە قالدى. ول بىردە: «ەگەر سەن ەزىڭنىڭ جەك كورەتىن ادامىڭدى اجالدان اراشالاپ الىپ قالساڭ، — ول سەنىڭ ەرلىگىڭنىڭ سيپاتى. ەگەر ءوزىڭدى جەك كورەتىن ادامدى قورعاپ قالساڭ، ول — جانىڭنىڭ جايساڭدىعىنىڭ بەلگىسى. ال ەگەردە ءبىر-بىرىڭدى ءيتتىڭ ەتىندەي جەك كوت رەتىن قاس جاۋىڭدى اجالدان قۇتقارساڭ، ول دا سەنىڭ اسقان ابزالدىعىڭنىڭ بەلگىسى» دەگەن-دى.
اسىلى، حاسەننىڭ اتاسى كىسى ءولتىرۋدى قولدامايتىن. «كۇناھاردى تۇزەتەتىن ەڭ ۇلكەن جازا — ونىڭ ايىبىن بەتىنە باسىپ ايتۋ،— دەپ تۇسىندىرەتىن.— قاسىنا ءولىم ويلاعانىڭ، ونى مۇقاتقانىڭ ەمەس، كەرىسىنشە، تىرشىلىكتە كەزدەسەتىن بارلىق قايعى قاسىرەتتەن، ازاپ-مەحناتتان قۇتقارعانىن. تەك تىكەلەي ومىرىڭە، نە حالقىڭنىڭ بوستاندىعىنا ءقاۋىپ توندىرگەن ادامدى عانا ولىمگە قيۋعا بولادى».
حاسەن اتاسىنىڭ وسى پىكىرلەرىن ەسىنە تۇسىرگەندە، تاعى دا ءبىر شەشۋى قيىن جۇمباققا تاپ بولعانداي ەدى. ول وزىنە، نە حالقىنىڭ بوستاندىعىنا الشىنبەك ءقاۋىپ تۋدىرادى دەپ تۇجىرا المادى. ال تەك جەك كورگەنى ءۇشىن اۋرۋ جامنىڭ شىلبىرىن تاستاي سالىپ، قاشا جونەلۋدى دۇرىس كورمەدى. ءسويتىپ، حاسەن دەل-سال قالپىندا، دۇنيەدەگى ەڭ جەك كورەتىن ادامىنىڭ شىلبىرىنان ۇستاپ، اتىن جەتەكتەپ كەلە جاتتى.
...جەل دولدانىپ، بوران قۇتىرا ءتۇستى. اسپان مەن جەر قابىسىپ دۇنيە ءجۇزى استان-كەستەڭ بوپ الاسۇرىپ، مىڭداعان قاسقىر ۇلىپ جاتقان سياقتى. كوك تە، جەر دە، بۇكىل الەم بىتكەن اپپاق. جەلى جىلانداي ىسقىرعان وسى اپپاق مۇحيتتا جەڭىمپاز ادامداردىڭ قورشاۋىندا توبىن جازباي كەتىپ بارا جاتقان توپ جىلقى ءبىر كىشكەنتاي نۇكتەگە ۇقسايدى. ۇستەرىن قالىڭ قار باسقان سالت اتتىلار اپپاق الىپ باتىرلار سياقتى. كەيدە جىلقىلار تۇرا قالىپ ءشوپ ىزدەپ قاردى تەبە باستايدى. ءبىر جاقسىسى، بۇل ارانىڭ قارى ونشا قالىڭ ەمەس، سوندىقتان دا تەبىن مالى قار استىنداعى قاۋلى بەتەگەمەن قورەكتەنە الادى، ءسويتىپ، ازىن-اۋلاق تەبىندەپ تويىنىپ، جىلقى شىركىن قايتادان العا قاراي ەنتەلەي تۇسەدى. ويتپەسكە امالدارى جوق — جىندى جەل ۇدەي ءتۇسىپ، ارتىنان قۋىپ كەلەدى.
كۇنسىز، ايسىز بوراندى دالادا حاسەن مەزگىلدىڭ قاي ۋاقىت ەكەنىنەن دە اداستى. ايتسە دە، ءالسىن-السىن بارىپ الشىنبەككە ەكى اسپيرين بەرۋدى ۇمىتپادى. ەندى تورتەۋى عانا قالدى. ەكى رەت ىشۋگە عانا جەتەدى. «ودان ءارى نە ىستەۋ كەرەك؟ الدە وسى كۇيىندە بۇل پروفەسسور ول دۇنيەگە اتتانىپ كەتەر مە ەكەن؟ جوق، ولمەۋگە ءتيىس! مۇنداي ادامدار وڭاي ولە قويمايدى. وندايلار وزگەلەردى كورگە كىرگىزبەي، وزدەرى كورگە كىرمەيدى. بۇلار — جىلى ۇيادا شالقىپ ەسكەندەر. سوندىقتان دا سۋىق قارا جەردىڭ قوينىنا كىرە قويماۋ ءۇشىن قاتتى كۇرەسەدى».
...حاسەن سوڭعى ءاسپيرينىن الشىنبەككە بەرىپ جاتقاندا، ونىڭ بەتى بىرشىپ تەرلەپ تۇرعانىن بايقاپ قالدى. مۇنداي جاعدايدا اتاسى كوڭىلدەنىپ: «اۋرۋدىڭ بەتى قايتتى!»—دەيتىنى بار-تىن. اتاسىنىڭ وسى ءسوزى بالانىڭ ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى. «ەندى بۇل ولمەيتىن بولدى!»— دەدى ول وزىنە-وزى.
حاسەن دۇلەي بورانمەن ارپالىسىپ ءجۇرىپ، قىستىڭ قىسقا ءتۇنىنىڭ قالاي ءوتىپ كەتكەنىن بايقاماي قالعان. تاڭ سىبىرلەپ اتىپ كەلە جاتقان. ال بوران بىرەسە باسەڭدەپ، بىرەسە كۇشەيىپ، قىرىق قۇبىلىپ تۇرعان.
ول ارپالىستا ءجۇرىپ، قارنى اشقانىن دا ۇمىتىپ كەتكەن ەكەن. ابدەن شارشاپ-قالجىراعان كەزىندە عانا مۇلدەم اشىققانىن سەزدى. ءدال وسى ءبىر مەزەتتە اتاسىنىڭ بەرگەن قۇرتى ويىنا ساپ ەتە ءتۇستى. قالتاسىنان بىرەۋىن الدى دا، اۋزىنا سالدى. قويدىڭ مايىن الماعان سۇتىنەن جاساعان جۇمساق، ءدامدى قۇرت اۋىزعا تۇسىسىمەن-اق ەرىپ جۇرە بەردى. ەندى ول قۇرتتى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن، قۇشتارلانا جەپ باقتى. مىنە، وسى ءبىر ساتتە كورەگەن اتاسى تاعى ەسىنە ءتۇستى. قىزىنىڭ ءولىمىن ەستىپ وتىرعانىنا قاراماي، بورانعا اتتانىپ بارا جاتقان جيەنىنىڭ قامىن ويلاپ، قۇرت بەرۋىن كورسەيشى!
سول مەرزىمدە اناسى ەسىنە تاعى ءتۇسىپ كەتتى، جۇرەگى تاعى كۇيىنە جونەلدى. ول جالت بۇرىلىپ الشىنبەككە قارادى: «نەگە مەن وسىنىڭ شىلبىرىن ۇستاپ كەلەم؟» ءبىراق اتاسىنىڭ «جانىڭدا اش ادام تۇرسا، قولدا بارىڭدى ءبولىپ جە. جالعىز جەسەڭ توياسىڭ، ءبىراق ادامگەرشىلىگىڭدى جوياسىڭ. ال بولە جەسەڭ، مەرەيىڭ ۇستەم بولادى! «ولە جەگەنشە، بولە جە» دەپ اتاڭ قازاق بوسقا ايتپاعان!»—دەگەن سەزدەرىن بىرەۋ مۇنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ تۇرعانداي بولدى.
بالا «اتامنان العان ونەگەمدى تاعى ۇمىتىپ كەتكەن ەكەنمىن-اۋ» دەپ اسىعا، قالتاسىنان ءبىر ۇلكەن قۇرتتى الىپ، اۋرۋدىڭ اۋزىنا سالدى. اۋرۋ ۇرتىن بۇلتىڭداتا قۇرتتى جەي باستادى. جۇزىندە تىرشىلىكتىڭ ءبىر بەلگىسى پايدا بولعانداي. ىققالى الشىنبەكتىڭ قاسىنا سەرىكتەرى ەكى-اق رەت كەلدى. بىرىندە — قازىباي، ەكىنشىسىندە — ميليسيا باستىعى. ەكەۋى دە الشىنبەكتىڭ ەسەن-ساۋ ەكەنىنە كوزدەرى جەتىسىمەن، قايتادان ءوز ورىندارىنا باردى...
حاسەن تابىن جىلقىنىڭ سوڭىندا ەكەنىن جاقسى ءتۇسىنىپ كەلەدى. اۋىل بالاسى ءۇشىن مۇنداي ءجۇرىستىڭ ەشبىر تاڭسىقتىعى جوق. الدارىندا — ءۇش ءجۇز جىلقى. ولار ىقتاي سىعىلىسىپ، بىر-بىرىنە تىعىلا ءجىتى باسىپ كەلەدى. كەيدە توقتاي قالىپ، قار تەبە باستايدى. ارتتارىنداعى حاسەندەرگە بۇل ءتىپتى قولايلى — كۇرتىك قارمەن ەمەس، جىلقىلار سالعان تەبىن جول جۇرۋگە جەڭىل. دەگەنمەن، ەكەۋىنىڭ دە اتتارى بولدىرۋعا اينالعان.
تاڭ دا اتتى. ۇزدىكسىز ۇلۋىنان تالعان قاسقىرداي، بوراپ دا ءسال باسەڭدەي ءتۇستى. ءبىراق كوپ كەشىكپەي تاعى قۇتىرا جونەلدى.
بالانى ۇيقى دا بۋا باستادى. كوزدەرى ءبىر اشىلىپ، ءبىر جۇمىلىپ، مۇلدەم قاجيىن دەدى. ءبىر ءسات ول قالعىپ كەتىپ، اتىنان قۇلاپ كەتە جازدادى. كوزدەرىن ارەڭ اشتى. ءدال وسى كەزدە الىستان قاسقىردىڭ ۇلىعانى ەستىلدى. جالعىز قاسقىر تال ماي، ۇزاق ۇلىدى: تەگى سەرىكتەرىن «ولجاعا» شاقىرىپ تۇرعان ءتارىزدى.
بالا قۇلاقشىنىنىڭ قۇلاعىن كوتەرىپ انىقتاپ تىڭدادى. «سەن ءازىر جالعىزسىڭ،— دەدى حاسەن،— سەرىكتەرىڭدى تۇگەل جيىپ الماي، بىزگە شاپپايسىڭ!»
ۇلىپ تۇرعان جالعىز قاسقىردىڭ حاسەن ارلان ەكەنىن دە بىردەن ۇقتى. ارلان قاسقىر ءار ۋاقىتتا ءىشىن تارتا، داۋىسىن سوزىپ، باياۋ ۇليدى. كوپ كەشىكپەي-اق بۇعان ەكىنشى قاسقىر قوسىلدى. ول حابارىڭدى ەستىدىك دەگەندەي قىسقا-قىسقا قايىرىپ، اسىعا ۇلىدى. بۇل قاسقىردىڭ قانشىعى ەدى.
وسى ۇلۋلاردىڭ ءبارىن ميليسيا باستىعى دا ەسىتكەن ەدى. ول حاسەنگە تاياۋ كەلدى دە، اتتان ءتۇستى. سونان سوڭ قوساۋىز مىلتىقتى قۇنداعىنان الىپ، ەردىڭ قاسىنا ءىلدى دە، بالاعا:
— بوران باسەڭدەي باستاعانعا ۇقسايدى... ءبىراق قاسقىرلار جيىلىپ جاتىر. ەگەر ولار جاقىنداي باستاسا-اق، ماعان حابارلا!—دەپ ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
بالا دا بوراننىڭ السىزدەنىپ، كۇننىڭ ءسال جىلي باستاعانىن سەزگەن. ەندى ول جان-جاعىنا تەسىلە قارادى. الايدا، ءتورت اياقتى جىرتقىشتار ازىرشە الىستا سياقتى.
قاسقىرلار ۇلۋىن تتاتتى. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە، جەر بەتىندە گۋىلدەگەن جەل قۋعان سىرعىما بوران پايدا بولدى. «قاسقىرلار ۇلۋىن نەگە تتاتتى؟» اۋىل بالاسى بوپ دالا سىرىن كوپ بىلگەنىمەن، ءالى تىم جاس قوي ۇلۋىن توقتاتقان قاسقىرلار ءبىر جەرگە جينالاتىنىن بىلمەيتىن. ال قاسقىرلار توپتانىپ، شابۋىلعا دايىندالىپ جاتىر ەدى.
كەنەتتەن حاسەننىڭ استىنداعى اتى قوس قۇلاعىن قايشىلاي، بىردەمەدەن ۇرىككەندەي، وسقىرا تىپىرشي باستادى. وسى ءبىر ساتتە بوران دا قايتادان كۇشەيە تۇسكەندەي بولدى. وراي دا بوراي گۋلەگەن قاردان حاسەن تۇك كورە الماي قالدى. وسىدان كەيىن ازەر ءجۇرىپ كەلە جاتقان الشىنبەكتىڭ اتى كەنەت تارتىنىپ قاپ، قالت بۇرىلدى. حاسەن شىلبىرىن بوساتىپ جىبەردى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا الشىنبەك ات-ماتىمەن كورىنبەي كەتتى.
جىلقى مالى مۇندايدا ءقاۋىپتى ادامنان گورى سەزگىش كەلەدى. بوراندا قاسقىرلار ادامعا شاپپاس بۇرىن جەل جاعىنان شىعىپ الىپ، ءتورت اياقتاپ قار لاقتىرادى دەگەندى حاسەن بۇرىن سان ەستىگەن. ءسويتىپ بوراندى قاسىرلار كۇشەيتە تۇسەدى. بۇ جولى دا ولار ءدال ءسويتىپ جاتپاعانىن كىم بىلەدى؟ الشىنبەكتىڭ مىنگەنى جاس جىلقى. قاسقىرلار سەمىز مالدى يسىنەن تانىعان ءتارىزدى. حاسەن اتىنا قامشىنى باسىپ جىبەرىپ، الشىنبەكتىڭ سوڭىنان قۋا ءتۇستى.
ساسىپ ءجۇرىپ ەر باسىنداعى قوس اۋىزدى حاسەن ۇمىتىپ كەتتى. تەك الشىنبەكتى قۋىپ جەتكەندە عانا ەسىنە كەلدى. سوندا عانا ول قوساۋىزدى قولىنا الىپ، جەلگە قارسى باسىپ قالدى. مىلتىق داۋىسى گۇرس ەتتى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى اتىلعان ەكى وق بوراندى دالاعا قاراي وتىن جارق ەتكىزىپ جوق بولدى. بۇرىن مىلتىق اتىپ كورمەگەن بالانىن يىعىن قوساۋىز ءدۇمبىسى تاسپەن ۇرعانداي قاتتى اۋىرتىپ كەتتى. مىلتىق اتقان جاعىنان الدەنەلەر قارا كولەڭكەلەنىپ سوبالاڭ-سوبالاڭ ەتىپ سەكىرگەندەي بولىپ ەلەستەپ كەتتى دە، جوق بولدى. ءيا، بۇلار قاسقىرلار ەدى! ولار ءبىرجولاتا قاشىپ كەتپەگەن ءتارىزدى. قايتادان شابۋىلعا شىقپاقشى بوپ، جيىلىپ، «اقىلداسىپ» جاتقانداي... حاسەننىڭ جانىنا ميليسيا باستىعى كەلدى. يىعىنداعى بەساتارىن الىپ، قاسقىرلار تۇر-اۋ دەگەن جاققا ەكى-ۇش رەت مىلتىق اتتى. بەساتار ءۇنى گۇرس-گۇرس ەتىپ ايبىندى شىقتى. ءسىرا، قاڭقۋ وق الدەقالاي قاسقىردىڭ بىرەۋىنە تيگەن ءتارىزدى، كەنەت قوماعاي ارلانداردىڭ جارالىسىن تالاعاندا شىعاتىن ادەتتەگى ىرىلدارى، گۇرىلدەرى ەستىلدى.
سودان كەيىن ەشبىر ءۇن شىققان جوق. ءسىرا، قاسقىرلار مىلتىقتان قورقىپ كەتكەن بولۋلارى كەرەك.
كەشكە قاراي جەل مۇلدەم باسەڭسي ءتۇستى. تاڭەرتەڭ ايازدان قىپ-قىزىل بوپ شاتىناپ كۇن شىققاندا، قاراسۋ ماڭىنداعى كولحوزشىلار جىلىمى مول، قاندى كولدىڭ بيىك جاعاسىنىڭ تۇبىنە كەپ توقتاعان قالىڭ جىلقىنى كوردى.
بوراندا جيەنىنىڭ ءوزىن قالاي ۇستاعانىن ەستىپ، قارت وڭداسىن ۇزىن اق ساقالىنىڭ ۇشىن ساۋساقتارىمەن شيىرشىقتاپ ۇزاق وتىردى.
— الشىنبەك ول ءتۇندى ەندى ماڭگى-باقي ۇمىتپاس،— دەدى،— ءوزىڭ دە ۇمىتپا. ادامگەرشىلىك دەگەن وسىلاي تۋادى...
ارينە، حاسەن بۇل ءتۇندى ەش ۋاقىتتا دا ۇمىتپايدى. بىرنەشە جىل وتكەننەن كەيىن، ينستيتۋت ءبىتىرىپ، ديپلومىمەن «التىن ارايعا» اگرونوم بوپ كەلگەنىندە، بۇل ارانىڭ ادامدارى ونى وزدەرىنىڭ بالاسىنداي قۇشاقتارىن جايىپ قارسى الدى. سوناۋ بوراندى سۇراپىلدا ونىڭ ىققان جىلقىنى قۇتقارۋعا قاتىناسقانى دا كوبىنىڭ ەسىندە قالىپتى، ول كۇندى قازىباي دا ۇمىتپاعان-دى. تەك ءقازىر ۋگريۋموۆتىڭ دەمەۋىمەن وزىنە حاسەندى قارسى دەپ ويلاعان تىلەۋقاباقوۆ ىشتەي وعان رەنجۋلى ەدى.
ەكىنشى تاراۋ
1
پوسەلكە سىرتىندا ۋگريۋموۆپەن كەزدەسكەننەن كەيىن تىلەۋقاباقوۆ ۇيىنە كەپ، از ۋاقىت دەمالدى دا، قايتادان شىقتى. سوۆحوز كەڭەسىنە بارماستان بۇرىن فەرمالاردى ءبىر ارالاپ قايتۋ ەجەلگى ادەتى ەدى. كۇندەلىكتەگى مازاسىز مىندەتتەرىنە كىرىسپەي تۇرىپ، ۋ-شۋ بوپ جاتقان قۇس فەرماسىنا كىرىپ، ودان كەيىن شوشقا فەرماسىنداعى ايەلدەرمەن بىرەر ءسوز قاعىسىپ، متف-داعى ساۋىنشىلارمەن قالجىڭ-ازىلدەرى ارالاس ءسال اڭگىمە قۇرىپ ماۋقىن باسپاي، كوڭىلى كونشىمەيتىن. اسىرەسە ساۋىن سيىرلارىنىڭ قامىن كوپ ويلايتىن ويناقى، ءازىلقوي ساۋىنشىلارمەن كەزدەسۋ وعان ءبىر عانيبەت ءىس.
شوشقا فەرماسىن باسقاراتىن كاچان وعان تورايلارعا ارنالىپ جاقىندا عانا سالىنعان قوسىمشا سارايدى كورسەتىپ شىقتى.
بۇندا سىرلى بوياۋ مەن قاراعاي اعاشتىڭ ءيىسى اڭقىپ، تۇتاس شىنىلى ۇلكەن اينەكتەردەن قيعاشتاي تۇسكەن كۇن ساۋلەسى قۇيىلىپ تۇر.
— جارايسىڭ، يگنات،— دەدى كاچاندى ماقتاپ تىلەۋقاباقوۆ.— استاۋ اعاشتارىن دا تاپتىڭ با؟
— باس جۇمىس ىستەسە اعاش قايدا كەتەدى دەيسىز...— يگنات فرولوۆيچ ماي باسىپ كەتكەن كىشكەنتاي كوزدەرىن سىعىرايتا قۋلانا كۇلىمسىرەدى.
نەگە ەكەنىن قازىباي ءوزى دە بىلمەيدى، كاچاندى سۋقانى سۇيمەيتىن. ءبىراق يگنات فرولوۆيچ جۇمىسىن بىلەتىن، تاباندى ادام. ديرەكتور، امال جوق، ونىڭ بۇل قاسيەتىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر-تىن...
— ارينە، ارينە،— تىلەۋقاباقوۆ باسىن يزەدى،— ءسوز بار ما، سەنىڭ باسىڭ ىستەيدى.
— وندا دا ءسىزدىڭ جاردەمىڭىزدىڭ ارقاسىندا... ءسىزدىڭ جاردەمىڭىزسىز ەشتەڭە دە ىستەلگەن ەمەس... ەسىڭىزدە بار ما، ءبىز جۇمىستى نەدەن باستاعانىمىز؟ ءيا، وسىنىن ءبارىن بىرگە باستادىق، بايقايمىن، ەندى بىرگە بىتىرەتىن ءتارىزدىمىز عوي، قازەكە.
تىلەۋقاباقوۆ تۇسىنبەي قالعان ءتارىزدى.
— «بىرگە بىتىرەمىزىڭ» قالاي؟ و نە دەگەن ءسوزىڭىز، يگنات فرولوۆيچ؟
— ەل قۇلاعى ەلۋ، ءار ءتۇرلى ءسوز شىعىپ ءجۇر عوي. بىزگە ۋگريۋموۆتى بوسقا جىبەرىپ وتىرعان جوق دەيدى جۇرت. ال جاڭا ادامعا بۇرىنعى ىستەلگەن ءىستىڭ اناسىنىڭ، مىناسىنىڭ ۇنامايتىنى بەلگىلى... و كىسىمەن ءبىز ءار ءتۇرلى جاندارمىز، قازەكە. جۇرەگىم سەزەدى...
تىلەۋقاباقوۆتىڭ ەسىنە تاڭەرتەڭگى ۋگريۋموۆپەن كەزدەسكەنى ءتۇستى.
— ءار ءتۇرلى جاندار ەكەنىمىز راس تا بولار. سونىڭ ءوزى دۇرىس پا دەيمىن.
— ولاي دەمەڭىز، قازەكە، ولاي دەمەڭىز.— يگنات فرولوۆيچ كۇرسىنە دەمىن الدى،— ءار ءتۇرلى جاندار بولعانمەن، ىستەيتىن شارۋامىز بىرەۋ-اق قوي. مۇندايدا كىم-كىمدى جەڭەدى، ءىس اياعى ءارقاشان دا سولاي بىتەدى.
كاچاننىڭ جانى اشىعانداي بوپ كۇرسىنگەنى، وزىنە اياي قاراعانى، الدىمەن قازىبايدى قىسىلدىرا باستادى دا، كەنەت اشۋىنا ءتيدى. تىلەۋقاباقوۆتىڭ اشۋلانعانى سونشالىق ول نە دەرگە بىردەن جاۋاپ تا تابا الماي قالدى. ديرەكتورات جاعدايىن دەر كەزىندە ۇققان كاچان ءدال وسى ساتتە قازىبايعا تورايلاردىڭ جەمى جايىنداعى ءبىر قاعازدى ۇسىنا قويدى. تىلەۋقاباقوۆ قول قويىپ، قاعازدى كاچاننىڭ وزىنە قايتاردى. اڭگىمە ەندى وزىنەن-وزى ءبىتىپ قالدى.
قازىباي متف-عا تايانعاندا كۇن اجەپتاۋىر جوعارى كوتەرىلە تۇسكەن. سيىر قوراسى. ءاربىر بولشەكتە ۇشتەن-بەستەن تۇرعان دوربا جەلىندى، شاڭىراق ءمۇيىزدى كوپ سيىر.
— گلاشا، سەن شۇبار تايىنشادان ساقتانىپ ءجۇر،— دەدى فەرما باستىعى ايجان، ەلۋلەرگە تاياپ قالعان قازاق ايەلى،— مىنەزى شالكەس، ءسۇزىپ تاستاپ جۇرمەسىن...
— سۇزدىرتەرمىن!—دەدى كۇلىپ، بوكسەلى كەلگەن، كەۋدەسى تىرسيعان، اقسارى ادەمى ساۋىنشى،— ەكەۋىمىزدىڭ مىنەزىمىز ۇقساس ەكەنىن شۇبار تايىنشانىڭ ءوزى دە سەزەدى...— ىلە-شالا داۋىستاپ جىبەردى.— وي، ديرەكتور كەلە جاتىر.
— قايدا؟.. ول ەگىس باسىندا ەمەس پە ەدى؟ — ايجان بۇرىلا قارادى. ايەلدەردىڭ ءبارى ەندى شوشقا فەرماسىنان بەرى قاراي اياڭداعان قازىبايدى كوردى.— كەلىپ قالعان ەكەن عوي... ايجان ديرەكتوردى قۇرمەتتەپ سىيلايتىندىعىن بىلدىرگىسى كەلگەندەي،— ءبىر تاماشا ادام...— دەدى. نە شارشاۋدى، نە شالدىعۋدى بىلمەيدى... كەلمەي جاتىپ كوردىڭدەر مە، فەرمالاردى ارالاپ جۇرگەنىن...
ويتپەسە، كىم ءبىزدى تارتىپكە شاقىرادى!—دەدى ەكى بەتىنەن قان تامعان، دوڭگەلەك ءجۇزدى جاس ايەل كۇلىپ،— ايتسە دە... بۇل جولى...— جاس ساۋىنشى كوزىنىڭ قيىعىمەن ءۇستى-باسىن جوندەپ جاتقان گلاشانى كورسەتتى.— تاقا جاي كەلە جاتقان جوق قوي دەيمىن.
— تۇسىنىكتى،— دەدى ايەلدەر جىمىڭداي كۇلىپ.
— ەشبىر «تۇسىنىكتىلىگى» جوق.— گلاشا قىزارىپ كەتتى.— القام-سالقام بولىپ ءجۇرۋدى جاقسى كورمەيمىن.
جەتەدى، قىزدار... گلاشانىڭ ويى بىزگە بەلگىلى عوي.
قويىڭدارشى! گلاشا اشۋلانىپ تەرىس بۇرىلىپ كەتتى.
وسىدان ءۇش جىل بۇرىن تىلەۋقاباقوۆتىڭ ايەلى مارجان اۆتوموبيل اپاتىندا قايتىس بولعان. سودان بەرى ول بويداق-تىن. ەر جەتكەن ەكى بالاسىنىڭ بىرەۋى قالادا زاۆودتا جۇمىس ىستەيتىن، ەكىنشىسى الماتىدا وقۋدا-تىن. قازىبايدىڭ گلاشادا كوڭىلى بار دەگەن پوسەلكەدە تاراعان وسەك-اياڭ ءسوز بار-تىن. بۇلاردىڭ قالجىڭىنىڭ توركىنى وسىندا ەدى.
ايەلدەر ءسوزىن اياقتاعانشا، قازىباي دا كەلىپ جەتتى. ول باستىق، ەكەنىن ادەيى سەزدىرگىسى كەلگەندەي ساۋىنشىلارمەن رەسمي تۇردە عانا قول الىسىپ امانداسا باستادى. ايەلدەردىڭ قالجىڭىنان قايمىقتى ما، الدە بوتەن سەبەبى بولدى ما، تەك گلاشا عانا جاقىنداعان جوق، شەتتە تۇرىپ قالدى.
— جۇمىستارىڭ قالاي؟ — دەدى ديرەكتور گلاشا تۇرعان جاققا قاراۋعا باتا الماعانداي، ايجانعا بۇرىلىپ.
— جۇمىسىمىز جامان ەمەس،— دەدى ايجان، قازىبايدى گلاشا جاققا قاراسىن دەگەندەي ديرەكتوردىڭ ارت جاعىنا شىعىپ،— تەك ءبىزدىڭ قىزدار بيىل سيىرىمىزعا بالاۋسا، جۇگەرى، بۇرشاق قوسىلعان جەمشوپ بولار ما ەكەن دەپ جانىمدى شىعارىپ ءجۇر.
تىلەۋقاباقوۆ ايجانعا تاعى بۇرىلدى.
— نەمەنە، سيىرلارىڭ جوڭىشقا ارالاسقان كوك مايسا شوپتەن جەرىپ قالدى ما؟—دەدى ول قاباعىن شىتىپ. وسى كەزدە گلاشانىڭ كۇلىمسىرەپ تۇرعان كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتتى. شىتىناعان قاباعى جادىراپ سالا بەردى، داۋسى دا وزگەرىپ كەتتى.— بيىل ءبىراز جەردى جۇگەرى مەن بۇرشاققا ارنادىق قوي... تەك شىقسىن دەڭدەر...
— ءيا، تەك شىقسا ەكەن... ءوزىڭىز دە تۇسىنەسىز عوي، بايلاۋداعى مالعا قۇر بوز، كەكىرە سالوم...— دەپ كەلە جاتىر ەدى ايجان، قازىباي ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— سو دا ءسوز بولىپ پا! — ديرەكتور قايتادان قاباعىن شىتتى.— الدىمەن ەڭ نەگىزگى استىق ماسەلەسىن شەشىپ الماي...— ونىڭ كوزى قايتادان گلاشانىڭ كوزىمەن كەزدەستى. تاعى ءجۇزى وزگەرە باستادى. ءبىراق بۇل جولى گلاشا «سەن نە ايتىپ تۇرسىڭ؟» دەگەندەي جاقتىرماي قارادى. تىلەۋقاباقوۆ ساسىپ قالدى، نە قىلارىن بىلمەي ايجانعا دۇرسە قويا بەردى.— الدىمەن ءوزىڭ سيىرلارىڭدى كورسەتشى... دۇرىس كۇتىپ جاتىرسىڭدار ما، الدە...— ول كىلت بۇرىلىپ سيىر قوراعا قاراي اياڭدادى.— ەگەر كەمشىلىك تاپسام ماعان وكپەلەمەڭدەر...— قازىباي ساۋىنشى ايەلدەرمەن بىرگە قوراعا كىرىپ كەتتى.
قاقپا الدىندا تەك گلاشا مەن جاڭاعى قىزىل شىرايلى جاس ايەل ناستيا قالدى.
— گلاشا،— دەدى ناستيا،— مەن تۇسىنبەيمىن...— ول گلاشانى رەنجىتىپ المايىن دەگەندەي ءسال كۇمىلجىدى.— وسى عوي سەنىڭ قولىڭدى ءبىر بۇلعاعانىڭنان جانىڭا كەلمەي قالاتىن جىگىت جوق. سىرعاۋىلعا نەسىنە قىزىعاسىڭ؟
— تۇسىنبەيسىڭ، سەن ناستەنكا،— دەدى گلاشا.— سىرعاۋىل دەيسىڭ... كورمەيسىڭ بە قانداي جۇدەۋ ەكەنىن. جۇمىستان قولى بوسامايدى. ال كويلەگىن جۋىپ بەرەتىن دە ادامى جوق...— گلاشا اقىرىن كۇرسىندى.— جانە قانداي ەڭبەكقور... وتە ۇستامدى كىسى... ءبىر ايەلدىڭ ەرى بولا الادى.
— وندا سوزاتىن نەسى بار؟ كۇيەۋگە شىق تا ال.
— ساعان ءبارى وڭاي، ناستەنكا،— گلاشا ايىپتى ادامداي اقىرىن كۇرسىندى.— ەگەر جازمىش بولماسا قايتەسىڭ؟! مەيلىڭ سەن، مەيلىڭ سەنبە، ناستەنكا، مەنىڭ وعان شىعۋىم، شىقپاۋىم ماعان بايلانىستى ەمەس...
2
تىلەۋقاباقوۆ ءوزىنىڭ كابينەتىنە كىرمەستەن بۇرىن، پورتكومعا قاراي بەتتەدى.
پارتكوم تەرەزەلەرى كۇنشىعىس پەن كۇنباتىسقا بىردەي شىققان، كەڭ بولمە. «ت» ءارپى سەكىلدەنىپ ستولدار قويىلعان. ءتور جاعىنا ماركس، ەنگەلس، لەنين سۋرەتتەرى ىلىنگەن. وزگە پارتكومداردان ايىرماسى: قابىرعالارىنا جەر قىرتىستارىنىڭ دياگراممالارى، ءتۇرلى ءداندى داقىلداردىڭ سۋرەتتەرى جاپسىرىلعان. تەرەزە الدىندا، ەدەندە وتكەن جىلعى بيدايدىڭ، جۇگەرىنىڭ، بۇرشاقتىڭ، ارپالاردىڭ شۋماقتاندىرا بايلانعان ءداندى ساباقتارى جاتىر. زىلدەي ستول ۇستىنەن بارىنەن پارتورگتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن مامان ادام ەكەنى كورىنىپ تۇر. ەسىك جاقتا بۇرىشتا، قابىرعاعا قاعىپ قويعان قولجۋعىش. جانىندا، شەگەدە كىرسىز تازا سۇر كەنەپ ورامال ءىلۋلى.
تىلەۋقاباقوۆ كەشىگىپ قالعان ەكەن. ۋگريۋموۆ بۇل كەلگەنشە قارابايمەن سويلەسىپ قويعان-دى. پارتورگ گۋبانوۆتىڭ بريگاداسىنداعى بولعان اڭگىمەدەن بەيحابار ەدى. تەك حاسەن مەن قارابايدىڭ اراسىندا بولعان جانجالدى اگرونومنان ەستىپ، تراكتوريستى دەرەۋ وزىنە شاقىرعان-دى.
بۇل ەكەۋىنىڭ دە اڭگىمەسى ويداعىداي شىقپادى.
— بوگەت ىستەمە، جولىمدا تۇرما دەدىم عوي مەن وعان بار بولعانى،— دەدى قاراباي ۋگريۋموۆ وتىرعىزعان ورىندىقتان ءالسىن-السىن اتىپ تۇرىپ،— جۇمىس ىستەپ جاتقاندا قارابايدى توقتاتۋدىڭ كەرەگى جوق! قارابايعا جۇمىستى قالاي ىستەۋدى ۇيرەتۋدىڭ دە قاجەتى جوق! قاراباي ءوزى بىلەدى! قاراباي وزگەنى ءوزى ۇيرەتە الادى! ءبىر اگرونوم بىلاي دەسە، جاڭادان كەلگەنى دالوي دەيدى! سوندا قاراباي نە ىستەۋى كەرەك؟ كىمدى تىڭداۋعا ءتيىستى؟
كورشىلەرگە تۇسىنبەيتىن ادامداي بوپ، موماقانسىما، قاراباي! جەر قىرتىسىن اۋدارماي جىرتۋدىڭ نەگە كەرەك ەكەنى ساعان تۇسىندىرىلگەن.
جارايدى، سولاي-اق جىرتايىق. ال سوندا ەگىن شىقپاي قالسا نە ىستەيسىڭدەر؟
— جاڭا جولدارىن، جاڭا تاسىلدەرىن ىزدەيمىز. ءبارىبىر جاڭا جولىن تابامىز!
— حيمياعا سەنەسىڭدەر عوي! — قاراباي كەكەتە سىقىلىقتاي كۇلدى،— جەل حيميا-ميمياڭمەن بىرگە جەرىڭدى كوككە ۇشىرىپ اكەتسە قايتەسىڭدەر؟
— حيميادان بوتەن دە ءادىسىن تابامىز. ءبارىبىر جەردى بۇلىندىرمەيمىز.
— بۇلىندىرتپەيسىڭدەر عوي، ءا؟ سوندا قالاي، مىنا اگروتەحنيكا دەگەن پالەلەرىڭمەن جەردى توقپاقتاي-توقپاقتاي ءبىرجولاتا توپىراققا اينالدىرماقسىڭدار ما؟ ون بەس جىلدان بەرى جەر جىرتىپ كەلەمىن. جەر بۇرىن قانداي ەدى، ءقازىر قانداي!
— ءسىز نەمەنە، ءبىزدىڭ ىسىمىزگە سەنگىڭىز كەلمەي مە، قاراباي؟ ون بەس جىل سەنىپ كەلىپ، بۇگىن...
— سەنبەيمىن! — ۋگريۋموۆتىڭ بەتىنىڭ الدىنان قاراباي قالقانىنا مازۋت تامعان جامان كەپكەسىن سىلتەپ قالدى،— جەردى ەندى جوندەلەدى دەگەنگە سەنبەيمىن! ابدەن ءبۇلدىرىپ بولدىڭدار.
— سولاي دە... سىرىڭدى جاڭا اشتىڭ عوي، قاراباي!— ۋگريۋموۆ ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى،— مەن ءسىزدى تەك جاڭا ادىسكە عانا قارسى ەكەن دەسەم... سوندا، وسىنداي ويدا ءجۇرىپ، بىزبەن قالاي بىرگە جۇمىس ىستەمەكسىڭ!
— جۇمىس ىستەيدى دەپ كىم ايتتى؟ وزدەرىڭ ىستەڭدەر. قارابايعا باسقا جاقتان دا بىردەڭە تابىلادى...
ۋگريۋموۆ جاۋاپ بەرگەنشە، قاراباي ەسىكتى تارس جاۋىپ سىرتقا اتا جونەلدى. جەل ەكپىنى شەگەدە ءىلۋلى تۇرعان ورامالدى جۇلىپ ەدەنگە ءتۇسىردى. ۋگريۋموۆ ورامالدى ورنىنا ءىلدى دە، ويلانىپ، ءۇي ورتاسىندا تۇرىپ قالدى. ءقازىر ول قارابايدان گورى وزىنە رەنجۋلى ەدى... ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، قوزعالماي، ول وسى قالپىندا ۇزاق تۇردى. كوڭىلى ءقازىر وتە جابىڭقى...
ۋگريۋموۆ باسىنان تالاي قيىندىق وتكەن ادام. بۇل دۇنيەدە مۇراتقا جەتتىم دەمەسە دە، ءوزىن ەش ۋاقىتتا دا باقىتسىز جانمىن دەن ساناعان ەمەس. سودان دا بولۋ كەرەك، ول ءقازىر سوناۋ باسىنان وتكەن تار جول، تايعاق كەشۋلى كيىن ءومىرىن ەسىنە ءتۇسىرىپ تۇر. كەشەگى باتىراق سەلونى سوۆەتتەندىرۋ ۋاقىتىندا بەلگىلى بەلسەندى فەدور يۆانوۆيچ ۋگريۋموۆ باسىنان قانداي تارتىس، قانداي قيىندىق وتكىزبەدى؟ ازامات سوعىسىنا قاتىسۋعا جاس بولعانمەن، وسىناۋ تاپ تارتىسى شيەلەنىسكەن ايقاستاردا، بۇ دا ەسەسىن الدى. يىعىنان تيگەن جاۋ وعىن سوڭعى كەزگە دەيىن ساقتاپ كەلدى. سونان سوڭ ءاربىر مينۋتتىڭ وزىندىك تاعدىرى بولعان، سوناۋ ءبىر قارقىندى كەزەڭدەردە دنەپروگەس، ماگنيتكا سالىناتىن قارقىندى جىلداردا بۇل تيميريازيەۆ اۋىلشارۋاشىلىق اكادەمياسىن ءبىتىردى. كاپ كەشىكپەي تومەننەن جوعارىلاپ وكرۋگتىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى بولىپ سايلاندى. سودان كەيىن نە بولدى؟ ءيا، ءۇيىنىڭ توبەسى قۇلاپ جەرگە ءتۇستى. وزىمەن جەرلەس تاماشا ءبىر دارىندى جاس عالىمدى ناقاق جالادان قورعايمىن دەپ ورنىنان الىندى، پارتيادان شىعارىلدى. سوسىن... كۇن كورۋ ءۇشىن ءبىر شارۋاشىلىق ترەستىن ەكسپەديتورلىق قىزمەتىنە كىردى. «كوڭ قۇرىسسا قالپىنا تارتادى» دەپ بۇنى تابالاعاندار دا بولدى. اياعاندار دا تابىلدى. ۋگريۋموۆ اۋىر كۇرسىندى. يە، وسى كەزدە ۇلى وتان سوعىسى باستالعان جوق پا ەدى؟ كەشەگى وكرۋگتىك پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى ءوزى تىلەنىپ، سولدات دەگەن اتپەن عانا مايدانعا كەتتى. ادام تاعدىرى مىلتىق اۋزىندا شەشىلگەن وسى ءبىر ۇلى سىندا، ول ءوز پارتياسىن قايتا تاپپادى ما؟ مايداننان كوممۋنيست ۋگريۋموۆ «داڭق» وردەنىنىڭ ءۇش دارەجەسىنىڭ بىردەي يەگەرى بولىپ ورالدى. ەندى «ۋھ» دەپ دەمىن العانداي بولىپ ەدى، كوپ كەشىكپەي باسىنا قارا تۇمان قايتا قاپتادى. ءبىر كەزدەگى پارتيادان شىققانى، ساياسي سەنىمسىزدىگى ەسكە الىندى. قايتادان ءوزىنىڭ «ماماندىعى» ەكسپەديتور قىزمەتىنە ورالدى. يە، يە، ءسويتتى عوي. تەك بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ بارىپ، ەلۋگە تايانعان كەزىندە عانا باقىت قۇسى قايتا ورالمادى ما؟ ون توعىزىنشى، جيىرماسىنشى، جيىرما ءبىرىنشى پارتيا سەزدەرى ءوتتى.
ۋگريۋموۆ اۋىلشارۋاشىلىق مينيسترلىگىنە جاۋاپتى قىزمەتكە الىندى. كوپ كەشىكپەي ايەلى ۆارۆارا ميحايلوۆنا كۇرت اۋىرىپ، «تىڭ» سوۆحوزىنا اۋىسۋعا تۋرا كەلدى... ۋگريۋموۆ وي تۇبىنە سۇڭگي ءتۇستى... يە، يە، كوپ ادامنان ادىلەتسىزدىك كوردى... سان رەت جازىلماستاي بولىپ جانى جارالاندى. ەندى سول ۋگريۋموۆ وزىنە جۇرت نە ىستەسە، جۇرتقا بۋ دا سونى ىستەيتىن قاتال ادامعا اينالعالى تۇر ما؟ ۋگريۋموۆ تاعى كۇرسىندى. جوق ونداي ادام بولۋعا ءتيىستى ەمەس. بۇل جۇرتتىڭ قۋانىشى مەن مۇڭىنا ورتاق جان عوي، ولاي بولعان كۇندە جاڭاعى قارابايدى نەگە شاۋجايدان الدى؟
وعان ءتۇسىندىرۋدىڭ، كوندىرۋدىڭ ورنىنا «قالاي بىزبەن بىرگە جۇمىس ىستەيسىڭ؟» دەدى عوي. سوسىن بارىپ قاراباي ەسىكتى تارس جاۋىپ كەتكەن جوق پا؟ ءسويتتى عوي. دەمەك، شىندىق قاراباي جاعىندا ەمەس، ۋگريۋموۆ جاعىندا. ءبىراق تەرەڭ قارار بولساڭ، ونىڭ سوزىندە دە اقيقاتتىق بار. ارينە، ۇلكەن شىندىق، ۇلكەن اقيقاتتىق ەمەس. ولاردىڭ ءجونى بولەك قوي، وپ-وڭاي شەشە المايسىڭ! سول سەبەپتەن دو قارابايعا ءتۇسىندىرۋ، ۇعىندىرۋ كەرەك ەدى. ويتكەنى تىڭنىڭ بولاشاعىنا سەنگىسى كەلمەيتىندەر بۇل سوۆحوزدا جالعىز قاراباي عانا ما؟ تاعى بار سەكىلدى... ۋگريۋموۆ ءسال سەرگىپ العىسى كەپ، ۇستىندەگى كويلەگىن شەشىپ تاستاپ، قولجۋعىشتىڭ قاسىنا كەلدى، مۇزداي سۋىق سۋمەن كەۋدەسىنە دەيىن جۋىنۋعا كىرىستى. ءيىس سابىندى كوبىكتەتە بۇرقىراتىپ، اندەتە، باسىپ، موينىن اياماي ىسقىلاي باستادى... ءدال وسى كەزدە ەسىك اشىلدى. ۋگريۋموۆ كوبىكتەنگەن بەتىن بۇرىپ قارادى. ۇيگە كىرگەن سوۆحوز ديرەكتورى ەكەن.
— جاڭا سەنەن، فەدور يۆانوۆيچ، قارابايدىڭ شىعىپ بارا جاتقانىن كورىپ قالدىم. ول ساعان سوۆحوزدان كەت دەگەنىم ءۇشىن، ۇستىمنەن ارىز ايتقالى كەلدى مە؟— تىلەۋقاباقوۆ اشۋلى، ەنتىگە سويلەپ تۇر،— بارسىن! كوزىمىزگە كورىنبەسىن! وعان بۇل ارادا ىستەيتىن جۇمىس جوق.
بەت-اۋزىن، قۇلاعىنا شەيىن سابىنداعان ۋگريۋموۆتىڭ ءۇن-تۇنسىز توقتاي قالعانىنان قازىباي ونىڭ قاراباي جايىندا ەشتەڭە بىلمەيتىنىن جاڭا عانا ۇقتى. باستان-اياق بولعان وقيعانى ايتىپ بەردى.
ۋگريۋموۆ بەت-اۋزىنداعى سابىندى جۋىپ، اسپاي-ساسپاي ءسۇرتىپ بولدى دا، كويلەگىنە باسىن سۇعىپ، ەتەگىن ارىس كەۋدەسىنە قاراي تارتا باستادى.
كيىنىپ بولىپ ستولىنىڭ قاسىنا كەپ، ورنىنا وتىردى. تارتپاسىنان قارىنداشىن الىپ، سىنىپ قالمادى ما ەكەن دەگەندەي، ءسۇيىر ۇشىن ساۋساعىمەن سيپاپ ءوتتى... ول قارابايدى تاعى ەسىنە ءتۇسىردى. جوق ۋگريۋموۆتىڭ كوز الدىنا، تراكتوريستىڭ كىشكەنتاي ىزالى، شۇڭىرەك كوزدى، اشۋلى بەينەسى تۇسپەدى، ونىڭ ورنىنا قارابايدىڭ قالقانىنا مازۋت تامعان، توزىعى جەتكەن جۇمىسشى كەپكەسى كەتپەي-اق قويدى...
— قارابايدى جۇمىستان شىعارۋعا بولمايدى، قازەكە،—دەدى ول الدەن ۋاقىتتا، ءسويتتى دە قولىنداعى قارىنداشىن ستول ۇستىنە تاستاي بەردى. قارىنداشتىڭ ۇشى پارتورگتىڭ سوزىنە نۇكتە قويعانداي، ستول ۇستىنە تارس ءتيدى.
— سەن سولاي دەيسىڭ بە، پارتورگ؟
— ءيا، مەن، پارتورگ سولاي دەيمىن.
ۋگريۋموۆتىڭ ءسوزىن تىڭداپ، تىلەۋقاباقوۆ ۇزاق ءۇن-تۇنسىز تۇردى. قاراباي ەسكى تىڭ كوتەرۋشى ەكەنىن دە، ونىڭ باسىنان كورى قولى اقىلدى ەكەنىن دە، قازىباي پارتورگتان كەم بىلە مە؟ كەم بىلمەيدى... سوندا بۇگىن تاڭەرتەڭ بۇكىل بريگادا الدىندا قارابايعا ايتقان ءسوزى قايدا قالادى؟ جانىنا باتقان قارابايدىڭ قىلىعىنا شىداي الماي، ول وعان «قوش بول!» دەدى عوي. ال بۇل ءسوزدى قازاق قانداي جاعدايدا ايتاتىنى دا بەلگىلى...
بۇل سوزدەن كەيىن، قارابايدى جۇمىستان شىعارماسا بريگادا ديرەكتور تۋرالى قانداي پىكىرگە كەلەدى؟ اسىرەسە، رامازان، گريشا سەكىلدى ۇلكەندەرگە تابىنىپ كەلگەن جاستار...
— جۇمىسقا كىسى الىپ كىسى شىعارۋ ديرەكتوردىڭ شارۋاسى،— دەدى ول قاباعى قارس جابىلىپ.
— ول پارتيا ۇيىمىنىڭ دا شارۋاسى.
— قارابايسىز سوۆحوز ءومىر سۇرە الماي ما؟
— سۇرە الادى. ءبىراق سوۆحوزسىز قاراباي ءومىر سۇرە المايدى.
— ال جۇرت كوزىنە مەن قالاي قارايمىن؟
— جۇرت بۇندايعا تۇسىنە بىلەدى. و جاعىن مەن ءوز مىندەتىمە الايىن. ال جۇرت كوزىنە قالاي قاراۋ كەرەك ەكەنىن سەن ەمەس، قاراباي ويلاسىن.
قازىمباي ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى. پارتورگپەن ءالى دە بولسا ايقاسا كەتۋگە بار. ءبىراق بۇنىسى جاي، انشەيىن ايتقانىنىڭ بولماعانىنا وكپەلەگەن ءتۇرى... ءدال وسى ساتتە، اياعىندا تەمىر تاعالى ۇلكەن ەتىگى بار، ەگىن بريگاديرلەرىنىڭ ءبىرى ومەلچەنكو، ۇيگە كىردى. الاسا بويلى، كولدەنەڭى مەن ۇزىندىعى بىردەي ءتورتپاق ەسىكتەن ازەر سىيدى. جولاي قولجۋعىشتى يىعىمەن قاعا، بوس تۇرعان ءبىر ورىندىقتى قۇلاتا،ءۇي ءىشىن شۋعا تولتىرا كىردى. ۇنەمى كەڭ دالادا ءجۇرىپ، كەڭدىككە ۇيرەنگەندىكتەن بە، پارتورگتىڭ كابينەتىنە ازەر سىيىپ تۇر. داۋسى دا جۇپ-جۋان. جۇرتتى شوشىتىپ المايىن دەگەندەي اقىرىن سويلەيدى.
وي، زارە-قۇتىمىزدى قاشىرماي، ءسال داۋىسىڭدى باسەڭدەتە تۇرشى، پەتروۆيچ،— دەدى ۋگريۋموۆ سۇيسىنە كۇلىپ.
ويتۋگە بولادى...— ورىندىقتى جانشىپ جىبەرمەيىن دەگەندەي بريگادير ابايلاي، ونىڭ شەتىنە وتىردى،— بۇرىنىراق ايتساڭدار قايتەتىن ەدى، ەندى مىنە بىرەسە جۇگەرىنىڭ، بىرەسە بۇرشاقتىڭ تۇقىمى جەتپەي جاتىر...
قايداعى تۇقىم؟ تىلەۋقاباقوۆ كەنەت تاڭدانا قالپى جۇگەرى؟ بۇرشاق؟.. سەندەردىڭ بريگادالارىڭ تەك بيداي عانا ەگەتىپ ەدى عوي.
كەشىگىپ قالىپسىڭ، قازەكە، كەشىگىپ قالىپسىڭ... سوۆحوزدا نە بولىپ جاتقانىن بىلمەسەڭ سەن دە قارتايايىن دەگەن ەكەنسىڭ. كەنەت ديرەكتورىنىڭ اشۋلى تۇرىنە كوزى ءتۇسىپ كەتىپ، قالجىڭىن تىيا قويدى،— ءبىز جىرتىپ جاتقان جەرگە دە باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ شەشىمىمەن جەم-شوپ داقىلدارى ەگىلسىن دەگەن.
تىلەۋقاباقوۆ پارتورگكە كۇرت بۇرىلدى. بىردەمە ايتايىن دەپ كەلە جاتتى دا، ءوزىن-وزى ازەر ۇستاپ ومەلچەنكوعا:
پەتروۆيچ، ءبىزدى وڭاشا قالدىرا تۇرشى،— دەدى.
ويتۋگە بولادى...— ومەلچەنكو بىرەسە ديرەكتورعا، بىرەسە پارتورگكە تاڭدانا كوز تاستادى دا، تەمىر تاعالى اۋىر ەتىكتەرىنىڭ داۋىسىن شىعارماۋعا تىرىسىپ، ابايلاپ باسىپ، ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
— وسى سوۆحوزعا ديرەكتور ءسىزسىز بە، الدە مەنمىن بە؟—دەدى تىلەۋقاباقوۆ سىزدانا سىبىرلاي سويلەپ.
— ءسىزسىز،— دەدى ۋگريۋموۆ. ونىڭ داۋسى ءتاتۋ-تاتتى، ءتىپتى كەشىرىم سۇراعانداي جىلى شىقتى،— ءبىراق سوۆحوزدا ءسىز بولمادىڭىز، قازەكە، وبلىسقا كەتكەن ەدىڭىز. ۋاقىت كۇتپەيتىن ەدى. وسىندا ويعا سالدىق، كەڭەستىك... ءسىز كوللەكتيۆتىڭ پىكىرىنە قارسى بولماس دەپ شەشتىك...
— جوسپاردى كىم بەرەتىن ەدى، ءسىز بە، وبلىس پا؟
— وبلىس بەرسە قايتەيىك؟ جەرىمىزدىڭ مۇمكىنشىلىگىنە قاراي وزگەرتتىك.
— ءسىزدىڭ بۇل «وزگەرتۋىڭىز» ۇكىمەتكە قانشالىق قىمباتقا تۇسكەلى تۇرعانىن بايقادىڭىز با؟ بيدايعا دەگەن ەگىنجايدىڭ كولەمى بىردەن ءۇش مىڭ گەكتارعا كەمىدى. مولشەردەن تىس قيمىلداپ كەتكەن جوقسىز با، ۋگريۋموۆ جولداس!
— تىم مولشەردەن تىس ەمەس. كەلەسى جىلى ەگىنجايدى كەم دەگەندە بەس مىڭ گەكتارعا كەمىتۋگە تۋرا كەلەدى، — ۋگريۋموۆ ايىلىن دا جيماي، ەركىن سويلەپ تۇر،— بوساعان جەرگە ءشوپ ەگۋ كەرەك.
— سولاي دەڭىز!—تىلەۋقاباقوۆ پارتورگكە تەسىلە قارادى،— سوندا ءسىز ورتالىقتىڭ نۇسقاۋىن ەسكە العىڭىز كەلمەي مە؟ الدە ول سىزگە جاتپاي ما؟
— نەگە جاتپاسىن، ابدەن جاتادى. ءبىراق ورتالىقتىڭ نۇسقاۋى تابجىلماي، قاتىپ قالعان زات ەمەس. ونى ورىنداۋ ءۇشىن تۆورچەستۆولىق كوزقاراس كەرەك. ءار گەكتاردى ءوزىنىڭ مۇمكىنشىلىگىنە قاراي پايدالانعان ءجون،— ۋگريۋموۆ شاماسى كەلگەنشە سابىرلى ۇنمەن سويلەۋگە تىرىستى. ديرەكتورمەن ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى كەنەت كيكىلجىڭ سوزبەن باستالسا دا، پارتورگ وعان وكىنە قويماعان. اڭگىمەنىڭ وسىلاي قوزعالعانىن دا ول ءجون كەرگەن. جامان ايتپاي جاقسى جوق: تىلەۋقاباقوۆ ءقازىر رەنجۋلى، ءوز ايتقاندارى بولماي، نامىستانىپ تا قالعان ءتۇرى بار.— ءوزىڭىز دە بىلەسىز،— دەدى ۋگريۋموۆ ويىن جالعاپ،— جەل ەروزياسى كۇشتى بولسا، جەر بەتىنىڭ ەكى-ۇش سانتيمەترلى قۇنارلى قۇيقاسىن جوق ەتۋگە ءۇش-تورت جىل جەتەدى. ال وعان ءشوپ ەگىپ، قايتادان ەگىسكە جاراتقانشا، ونداعان جىل، ءتىپتى، كەيدە جۇزدەگەن جىل كەرەك بولادى. ءبىزدىڭ ەگىس دالامىزدا جەل ەروزياسى كۇشتى. سول سەبەپتەن وعان وزگەشە قاراۋىمىز كەرەك. كونگىمىز كەلە مە، كەلمەي مە، ءبارىبىر، ءداندى ەگىس كولەمىن ازايتۋعا ءماجبۇر بولامىز. بۇلىنە باستاعان جەرگە ءشوپ ەگىپ، ىستەن ءبىرجولاتا شىعارىپ تاستاماۋدى ويلاۋ كەرەك. كوڭىلىمىزدى بۇدان بىلاي قاراي، ءار گەكتاردان الاتىن ەگىن ونىمىنە اۋدارۋىمىز شارت...
— ءسىزدى قالاي ءتۇسىنۋ كەرەكتىگى، ماعان وڭايعا ءتيىپ تۇرعان جوق،— تىلەۋقاباقوۆ ورنىنان تۇرەگەلدى،— مەن پارتيا سولداتىمىن. جوعارعى ورىندارعا سەنىپ داعدىلانعانمىن. ولاردىڭ نۇسقاۋلارىن مۇلتىكسىز ورىنداپ ۇيرەنگەنمىن. ءوز بەتىممەن، ويىما نە كەلسە سونى ىستەپ ادەتتەنگەن ادام ەمەسپىن. ال ءسىز بولساڭىز... ۋگريۋموۆ جولداس، كەلمەي جاتىپ، ءبۇلدىرىپ باراسىز... قالاي اتاۋعا دا بىلمەيمىن... كوللەكتيۆكە باس يۋ مە، پارتكومگە باس يۋ مە، ايتەۋىر ءبىر جاڭا كۋلت ورناتىپ كەلەسىز...
— كوللەكتيۆكە باس يۋ، پارتكومگە باس يۋ سەكىلدى كۋلت بولسا، ونىڭ زيانى بولا قويماس. «كوپپەن كەڭەسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس» دەمەي مە قازاق؟ ءسىز ودان دا ماعان، قازەكە، مىنانى ايتىڭىزشى...— ۋگريۋموۆ كەنەت كۇلە سويلەدى، ءبىز وبلىستىق جوسپارلاۋ مەكەمەسىنە تابىنۋ كۋلتىنەن قالاي قۇتىلامىز؟ جاقىندا ولاردان تاعى ءبىر بۇيرىق الدىق: سارىبەلدىڭ وڭىرىندە ەلۋ گەكتار بيداي ەگىڭدەر دەپتى. ول اراعا بيداي ەگۋ دە ءبىر، تۇقىمدى جەلگە لاقتىرعان دا ءبىر. «سارىبەلگە» بيداي شىقپايدى.
— ءسىرا، ول بۇيرىقتى ورىنداماعان ءتارىزدىسىز عوي؟
— ورىنداعان جوقپىز، ديرەكتور جولداس، ورىنداعان جوقپىز! سويتسە دە حاسەن ەكەۋمىز اقىلداسىپ ول اراعا ەلۋ گەكتار ەمەس، ەكى گەكتار تارى ەكتىك... ەڭ الدىمەن سىناپ كورەيىك دەدىك.
— مولشەردەن تىس ەركىندەپ كەتكەن ەكەنسىز، ۋگريۋموۆ جولداس، تىم مولشەردەن تىس...
— ال مەنىڭ بار ويىم — جەر حالىقتىڭ قازىناسى ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ. بار حالىقتىڭ! ۇقتىڭىز با؟
— مەن دە سولاي دەيمىن! سوندىقتان دا سول حالىق ءۇشىن جەردىڭ بار بەرەتىمىن الۋىمىز كەرەك!
— سەنىڭ بۇل ءسوزىڭ جەر قوجاسىنىڭ ءسوزى ەمەس، تەك ونى پايدالانۋشىنىڭ ءسوزى!
— بۇگىنگى اڭگىمەدەن كەيىن مەنىڭ تۇسىنگەنىم ءبىر-اق، نارسە، دەدى تىلەۋقاباقوۆ،— ءبىر جاققا جول جۇرەتىن بولسام، ءسىزدى ەشۋاقىتتا دا ءوز ورنىما قالدىرىپ كەتۋگە بولمايدى ەكەن!
ۋگريۋموۆ «مەيلىڭىز» دەگەندەي قولىن جايدى. تىلەۋقاباقوۆ الدەنەنى ويلاپ ءبىر ءسات تۇرىپ قالدى. مۇمكىن، ونىڭ ەسىنە كاچاننىڭ «كىمدى كىم جەڭەدى!» دەگەن ءسوزى تۇسكەن بولار، ول ءسال قاباعىن شىتتى. سودان كەيىن ۋگريۋموۆكە ەش ءتىل قاتپاي ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
— تۇسىنسەم بۇيىرماسىن،— دەدى وزىنە-وزى، جالعىز قالعان ۋگريۋموۆ،— تاعى باياعى، جۇرتتىڭ ءبارىن مەزى قىلعان، كوركەم شىعارمالاردا كەزدەسەتىن ديرەكتور مەن پارتورگ اراسىنداعى كونفليكت ءتارىزدى بىردەمەلەر باستالعالى تۇر ما، قالاي! ونسىز ءومىر سۇرۋگە بولماي ما؟ دۇنيەگە كوزقاراسى وزگەشە ادامنىڭ اراسىنداعى ساياسي ساناعا قۇرىلعان كونفليكت بولسا تۇسىنىكتى. ال بىزگە نە جەتپەيدى؟..
ەكى-ۇش كۇن وتكەننەن كەيىن تىلەۋقاباقوۆتى رايكوم شاقىرىپ الىپ، ءبىر ايلىق سەمينارعا جولداما بەردى.
ءوزىنىڭ ورنىنا قازىباي ۋگريۋموۆتى قالدىردى.
ءۇشىنشى تاراۋ
1
ۋگريۋموۆ ديرەكتور بولىپ قالعاننان بەرى «ءوزىنىڭ» كابينەتىنە سيرەك كىرەتىن. ۋاقىتىنىڭ كوبىن ەگىس دالاسىندا، نە تولىپ جاتقان فەرما، شەبەرحانالاردا وتكىزەتىن. ءبىر كۇنى ول سول «ءوزىنىڭ» كابينەتىنە كەپ، قاعازدارىن قاراپ وتىرعانىندا، ءسۇت فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ايجان، ۇزىن بويلى، بەتىن ءاجىم باسقان شالمەن ۇيگە كىردى.
قاعازدارعا تەز قول قويىپ، شارۋاشىلىقتارعا بارعالى اسىعىپ وتىرعان ۋگريۋموۆ «نە ايتاسىڭ؟» دەگەندەي ايجانعا قارادى.
— ءبىز جانجالداسىپ كەلدىك،— دەدى ايجان.
— قانداي جانجال؟— ۋگريۋموۆ شالعا بۇرىلدى...
— مىنا كىسى.— ايجان قاباعىمەن زىكىريانى كورسەتتى.— «بۋدەننىي» مال سوۆحوزىنان كەلگەن قويلاردى العىسى كەلمەيدى...
— نە ىستەيمىن ول قويلارمەن!—دەدى زىكىريا اشۋىن ازەر باسىپ.— قوي دەۋگە اۋزىڭ بارمايدى، كوزدەرى باقىرايعان، قۇلاقتارى ەدىرەيگەن، ور قويان سەكىلدى بىردەمەلەر... نە كۇز، نە جازعىتۇرىم جايىلىمعا ايداۋعا جارامايدى. شال داۋىستاپ جىبەردى.— المايمىن! ايتارىم وسى!
دۇرىس ىستەيسىز، قاريا،— دەدى ۋگريۋموۆ كۇلىپ.— ءبىز ەدىلباي قويلارىن وسىرەمىز دەگەنىمىز قايدا؟
— ءسىز كەلمەستەن بۇرىن پارتبيۋرو وسىنداي قويلاردى وسىرۋگە ۇيعارعان بولاتىن،— دەدى ايجان تۇسىندىرمەكشى بولىپ، جايىلىمعا تاقا جاراماعانمەن، قورادا جەم-شوپكە بايلاۋعا قولايلى كورگەنبىز...
— بىزگە جايىلىم قويلارى كەرەك. سوندىقتان پارتبيۋرو ءوزىنىڭ شەشىمىن وزگەرتۋگە ءتيىستى. كەرەك بولسا، مەن بۇل جايىندا اۋداندىق پارتيا كوميتەتىمەن دە سويلەيىن...
— ال ازىرگە پارتبيۋرونىڭ شەشىمى وزگەرمەگەندىكتەن...— دەپ كەلە جاتقان ايجاننىڭ ءسوزىن ءبولىپ:
— مىنە، بۇل جولداستىڭ قيمىلى ىلعي وسىلاي كەلەدى دەپ زىكىريا كيىپ كەتتى.— قيت ەتسە «پارتبيۋرو، پارتبيۋرو!» دەپ شىعا كەلەدى. ناعىز الگى...— شال ءسوز تابا الماي ساسىپ قالدى.
— فورماليستيكا،— دەدى ۋگريۋموۆ كۇلىپ. شال قۋانىپ كەتتى.
— ءدال ءوزى! سول بارمالايدىڭ ءدال ءوزى!
ۋگريۋموۆ تاعى كۇلدى.
— تاپتى جولىن!— دەدى ايجان نە كۇلەرىن، نە رەنجىرىن بىلمەي. ول شالعا الا كوزىمەن قاراپ، ءالى دە اشۋىن باسا الماي ترۇ
شالدىڭ سوزىنە ۋگريۋموۆ تاعى جىميدى.
— جاقسى، «بۋدەننىي» سوۆحوزىنىڭ قويلارىن الىپ قالىڭدار،— دەدى ول، — باسقا بىرەۋ قارار. ال ەدىلباي قويى جايىندا سوڭىنان كەلىسەرمىز...
ايجان شالعا «ءا، جەڭىلدىڭ بە» دەگەندەي مىسقىلداي شەكەسىنەن قارادى. قارت جەڭىلگەنىن مويىنداعانداي بەتىن باسقا جاققا بۇردى.
بۇل شال ايجاننىڭ كۇيەۋى ەدى. اتى زىكىريا. جالعىز قىزى بيىل الماتى مال شارۋاشىلىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن. جاقىن ارادا وسى «التىن ارايعا» زووتەحنيك بوپ كەلگەن،..
زىكىريا جەتى اتاسىنان بەرى قويشى بولاتىن. ءوز اكەسى، اكەسىنىڭ اكەسى دە باي مالىنىڭ سوڭىنان ءجۇرىپ، بورانعا ءۇسىپ ءولدى. ال ءوزى ون جاسىنان باستاپ بايلاردىڭ قوزى-لاعىن باقتى. ەسەيە كەلە ەڭ الدىمەن اۋىل، ونان سوڭ كولحوز شوپانى بوپ جۇمىس ىستەدى.
جاپان تۇزدە قوي سوڭىندا جالعىز ءجۇرىپ ۇيرەنگەن. سوزگە ساراڭ، ىسكە بەرىك. بۇگىنگىدەي كوڭىلىنە ۇنامايتىن ءبىر جاعدايلار سويلەتپەسە، جايشىلىقتا قارا تاس قوزعالماسا، قوزعالمايتىن ۇستامدى ادام. ۇستىنە كيۋگە تەرى تونى، اياعىنا ءسىرى ەتىگى، جەۋىنە قۇرت، ىرىمشىگى جەتىپ تۇرسا، زىكىريا جالىقپاي قىسى-جازى قوي سوڭىدا جۇرە بەرەدى. ونىڭ ەسەسىنە ءوز ءىسىنىڭ ناعىز بارىپ تۇرعان شەبەرى بولىپ الدى. قاي ۋاقىتتا مالعا قانداي ءشوپ جاعىمدى، قانداي ءشوپ زيان، شىتىر قاي مەزگىلدە كوبەيەدى، قويدى جايىلىمدا ىستىق، كەزدە قانشا، سالقىن تۇسە باستاعاندا قانشا ۋاقىت ۇستاۋ كەرەك، بارىنە زىكىريا جەتىك. ەشكىم وسى ۋاقىتقا دەيىن زىكىريانىڭ وتارى نە ءبىر اپاتتان قىرىلىپ قالىپتى دەگەن ءسوزدى ەستىگەن ەمەس. تەك كەيبىرەۋلەر ونىڭ ادامعا ءتىس جارىپ كوپ سويلەمەيتىن ۇستامدى مىنەزىن وزدەرىنشە جورىپ، قويدان بوتەن ەشنارسەنى بىلمەيتىن ءبىر سورلى كورەتىن. ءبىراق زىكىريا ونداي ادام ەمەس. ءوز دەگەنى بولماسا بوتەننىڭ دەگەنىنە كونبەيتىن تاباندى، قيقار كىسى.
زىكىريا ءوزى ومىردە ەستە قالارلىقتاي ءۇش وزگەرىسىم بولدى دەپ سانايتىن. ءبىرى — جيىرما جەتى جاسىندا ءوزى سەكىلدى ءبىر كەدەي شال قويشىنىڭ ون جەتى جاسار قىزى ايجانعا ۇيلەنگەنى. ەكىنشىسى — سول ايجاننان ون جىل وتاسقاننان كەيىن «كوزىنىڭ قاراشىعى»، جالعىز قىزى مەرۋەرتتى كورگەنى. ءۇشىنشىسى — مەرۋەرت ەر جەتىپ زووتەحنيك بولىپ، اكە-شەشەسىنە كىندىك كەسكەن تۋعان جەرىن تاستاتىپ، وسى «التىن اراي» تىڭ سوۆحوزىنا كوشىرىپ اكەلگەنى.
زىكىرياعا العاشقى ەكى وزگەرىس سونداي قۋانىشتى بولعانىمەن، ءۇشىنشىسى تۋرالى ونى ايتۋ قيىن ەدى. ءبىراق، امال نە، تۋىپ وسكەن جەرىن قانشا قيماسا دا، ءبىر مەرۋەرت ءۇشىن بارىنە دە كوندى، تىڭعا كوشىپ كەلدى.
زىكىريانىڭ ايجانعا ۇيلەنگەن شاعى — اۋىلدا مادەنيەت كۇرەسىنىڭ لاۋلاي باستاعان كەزى ەدى. قوسشى، قىزىل وتاۋ، ساۋاتسىزدىقپەن كۇرەسۋ — بۇكىل ەسىل بويىن سىلكىندىرىپ، قازاقتىڭ جالشى-كەدەيىن تاپ مايدانىنا شاقىرعان كەزى بولاتىن. زىكىريا وسى ىستەلىپ جاتقان ءىستىڭ ءبارى ءوزى سەكىلدى السىزدەر ءۇشىن ەكەنىن ىشتەي سەزە تۇرسا دا، سول مايداننىڭ تۋلاعان تولقىنىنا قويىپ كەتپەدى. بۇعان سەبەپ، قويدان قولى بوساماسا، ەكىنشىدەن ءوزىنىڭ ەجەلدەن تۇيىق، تەز قىزا تۇسپەيتىن مىنەزى ەدى. سوندىقتان دا ايجان ساۋاتىن اشۋعا ەرەسەكتەر مەكتەبىنە تۇسكەندە بۇل باس تارتتى. ونىمەن ءبىر پارتادا وتىرۋدى ەرسى كوردى. اقىرىندا ايەلى حات تانىپ شىقتى دا، زىكىريا ءومىر بويى ساۋاتسىز قالدى. ايجان بەلسەندىلەر قاتارىنا ىلىگىپ، پارتياعا كىرگەندە، بۇل تاعى قوزعالمادى. ايەلىنىڭ سوڭىنان اڭدىپ جۇرگەندەي، تولىپ جاتقان جينالىس، ۇيىرمەلەرگە شاپقىلاۋدى وزىنە لايىق كورمەدى. اقىرىندا ايجان كوممۋنيست اتانىپ، ال ءوزى «كوممۋنيست ايەلدىڭ كۇيەۋى» دەگەن اتقا عانا يە بولىپ قالدى. ءبىراق ايجان ەكەۋى قىل وتپەس ءتاتۋ-تاتتى بولدى. بۇل تاتۋ-تاتتىلىك، اسىرەسە مەرۋەرت تۋعاننان كەيىن بۇرىنعىدان دا كۇشەيە ءتۇستى...
دەگەنمەن جىلدار وتكەن سايىن «ساۋاتتى، كوممۋنيست ايەلى مەن ساۋاتسىز، پارتيادا جوق كۇيەۋىنىڭ» اراسىندا كەيدە كولحوز، كەيدە بىرەۋلەر جايلى پىكىرلەرى ۇشتاسپاي، قايشى كەپ تە ءجۇردى. ءبىراق اقىلدى جاندار بۇل «قايشىلىقتى جويا ءبىلدى. كوپشىلىك الدىندا ايجاندىكى دۇرىس سانالىپ، ال ۇيدە ايجان شالىنىڭ دەگەنىن بۇلجىتپاي، ورىنداۋعا تىرىستى. ءبىراق ءوزى حات تانىماعان سوڭ زىكىريا ايەلىنىڭ جىلدا گازەت، جۋرنال جازدىرىپ الىپ، قويشى كۇيەۋى مەن جاس مەرۋەرت ۇيىقتاپ كەتكەن زاماتتا شامدى جاعىپ قويىپ، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن وقيتىنىنا كادىمگىدەي ىشتەي كۇيىنەتىن دە قىزىعاتىن. ال مەن دە تىڭدايىن دەۋگە نامىستاناتىن. ءسويتىپ جۇرگەندە مەرۋەرتى ەر جەتتى. ەندى شەشەسىنىڭ گازەت، جۋرنالىن اكەسىنە قىزى وقيتىن بولدى. شال ونى بار ىقىلاسىن سالىپ تىڭدايتىن. كىتاپتا سان الۋان قىزىق بارىن ءبىلىپ تاڭ قالاتىن. قيالعا شوماتىن.
اسىرەسە زىكىريا قىزىنىڭ كوركەم ادەبيەت كىتاپتارىن وقىپ بەرۋىن تىلەيتىن. ابايدىڭ تەرەڭ ماعىنالى سوزدەرى ونى تالاي تەبىرەنتكەن. ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن. زىكىرياعا وسى ءبىر ۇلى اقىن تۋرالى جازىلعان كىتاپ وتە ۇناعان. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءتىل شەبەرلىگى، سوناۋ ۇمىتىلىپ بارا جاتقان وتكەن زاماننىڭ سۋرەتتەرىن كوز الدىندا تۇرعانداي ەتىپ سۋرەتتەپ بەرۋى، كوپتى كورگەن قويشىنى تاڭ قالدىرعان. حالقىم، ەلىم دەگەن ابايدىڭ ىستەرىن، سەزدەرىن قۇمارتا جۇرەگىنە ساقتايتىن. ال ابايدىڭ سەمەيگە كەلىپ، بەس جاتاقتاعى جوقشىلىقتا وتىرعان دامەجاننىڭ ءۇيىن كورگەندە ەشبىر جاردەم بەرمەگەنىن وزىنشە سوكەت ساناعان بولاتىن. «نەگە عانا ەلىنەن بىرەر ساۋىن ايداتىپ بەرمەدى ەكەن؟» دەپ قىنجىلاتىن.
— ودان ابايدىڭ تابارى نە؟ كوپ بولسا جوقتىقتان بىر-ەكى ءۇيدى عانا قۇتقارار ەدى. ال زاتوندا، قالا بەردى بۇكىل قازاق دالاسىندا، بارلىق قازاق كەدەيلەرى اۋىر تۇرمىستا وتىرعان جوق پا ەدى؟ اباي سولاردىڭ بارلىعىنىڭ قامىن ويلاپ زار قاققان جوق پا؟—دەگەن بالاسىنىڭ جاۋابىنا زىكىريا كونبەيتىن، قارسى تۇراتىن.
— ۇلى ءىس ءوز الدىنا،— دەيتىن ول.— ۇلى ادامنىڭ ۇلىلىعى ۋاق ىستە دە كورىنىپ تۇرۋعا ءتيىستى. ءوزىڭ ماعان وقىعان جوق پا ەدىڭ... لەنين...— دەپ مەرۋەرتتىڭ وزىنە وقىعان اڭگىمەلەرىنەن لەنيننىڭ كىشكەنتاي ادامدارعا ىستەگەن جاقسىلىقتارىن، ۇساق ىستەگى ۇلكەن ادامگەرشىلىكتەرىن قايتارىپ ايتىپ بەرەتىن. مىسالعا ول ءسىبىر اڭشىلارىنىڭ لەنينگە قۇس اتىپ اكەلگەنىن ەسىنە سالاتىن.
ول ءسوزىنىڭ اياعىندا:
— كوردىڭ بە، لەنين وزىنە اكەلگەن قۇستاردى تەگىس جەتىم بالالاردى باعاتىن ۇيگە بەرگىزگەن. ەڭ بولماسا وزىنە ءبىر قاناتتى دا الىپ قالماعان. لەنين دە ۇلكەن ىستەر جايىندا ويلاپ كەلدى عوي. ءبىراق سول ۇلكەن ءىستىڭ ءوزى دە ۋاق، كىشكەنتاي ىستەردەن قۇرىلاتىنىن بىلەتىن،— دەپ قالىڭ كىتاپتاردا جازىلعان اقىلدى سوزدەرگە، ءوزىنىڭ ومىردەگى، تاجىريبەسىنەن تۋعان كىشكەنتاي ويلارىن قوسىپ، قىزىنا دەگەن وسيەتىن بىتىرەتىن.
زىكىريا قىزىن جاس كۇنىنەن وسىلاي تاربيەلەگەن. ال مەرۋەرت ينستيتۋتىن بىتىرۋگە اينالعاندا ول بۇرىنعىداي اقىل ۇيرەتۋدى قويعان. ەندى ودان ءار نارسەنى ءوزى سۇراپ، ءوزى بىلگىسى كەلەتىن.
— كوممۋنيزم ورناعاندا، قالاي، قازاق ءتىلى، ونىڭ ءانى، كۇيى بولماي ما؟—دەپ قىزىنا، كوپتەن بەرى كوكىرەگىندە جۇرگەن قۇپيا سىرىپ اشىپ سۇراق بەرەتىن.
اكەسىنىڭ مۇنداي اڭعال، تايىز سۇراقتارىنا مەرۋەرت رەنجىمەيتىن دە، كۇلمەيتىن دە. ول ساۋاتسىز قارت اكەسىنىڭ كوكىرەگىندە بۇگىنگى كۇننىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى عانا ەمەس، كەلەشەكتىڭ قامى دا جۇرەتىنىن بىلگەن.
كوممۋنيزم بارلىق ۇلتتاردىڭ مادەنيەتتەرىنىڭ ەڭ شىڭعا شىققان بيىك ساتىسىنداعى ناتيجەدەن قۇرىلادى،— دەپ مەرۋەرت تۇسىندىرە باستايتىن. اكەسى ۇعاتىن بۇلاردان جەڭىل، قاراپايىم ءسوز تابا الماعانىنا ول ىشتەي رەنجىپ تە قالاتىن. سويتسە دە شاماسى كەلگەنشە تۇسىندىرۋگە تىرىساتىن.— باسقا ۇلتتاردىڭ دا، قازاقتىڭ دا ادەت-عۇرپىنداعى، مادەنيەتىندەگى ەڭ قاسيەتتىلەرى، جاقسىلارى كوممۋنيزمگە بارادى. ال شىرىك، ەشكىمگە كەرەگى جوق داستۇرلەر، قۇنسىز ادەت-عۇرىپتار وزىنەن-وزى قۇرىپ بىتەدى...
زىكىريا ويلانا:
— وندا... زامانا، ۋاقىتتىڭ ءوزى كەرەگى مەن كەرەك ەمەسىن تاڭدايدى ەكەن عوي. ءوزى مىناۋ جاقسى، مىناۋ جامان دەپ كورسەتەدى ەكەن-اۋ،— دەپ وزىنشە انىقتاپ الاتىن دا، قايتادان:— سولاي بولۋى كەرەك قون... ءبىراق ءبىر ۇلكەن باستىق دومبىرا مەن ەت ەسكىلىكتىڭ قالدىعى دەپ ايتىپتى عوي. ول نەگە ۇيدەدى؟ بىرەۋ دومبىراعا قوسىلىپ ءان ايتقىسى، نە بەزىلدەتىپ كۇي تارتقىسى كەلەدى... ال ەتكە كەلسەك... بىرەۋ پالاۋدى، بىرەۋ تارى بوتقانى سۇيەدى. بەس ساۋساعىڭدى سالىپ جىبەرىپ اسايتىن بالبىراپ پىسكەن قازاقى ەتتىڭ قانداي ايىبى بار؟..
— ونداي ءسوزدى و كىسى قانداي ويمەن ايتقانىن بىلمەيمىن،— دەيتىن مەرۋەرت اكەسىنە جاۋاپ بەرىپ،— كوممۋنيزم كەزىندە جۇرت قالاي تۇرادى، ۇلكەن وقىمىستىلاردىڭ وزدەرىنە دە ءالى ايقىن ەمەس. ال جاڭاعى ءوزىڭىز ايتقان باستىق تا سول وقىمىستىلارداي بىلگىر كورىنگىسى كەلگەن بولۋى كەرەك. نە بولماسا،— مەرۋەرت جىميا كۇلەتىن،— و كىسىنىڭ اسقازانى اۋىراتىن شىعار. دارىگەرلەر ونداي جاعدايدا وت جەۋگە بولمايدى دەيدى عوي...
اكە-شەشەسىن ءوزى جۇمىس ىستەيتىن «التىن اراي» تىڭ سوۆحوزىنا مەرۋەرت شاقىرعانىندا زىكىريا بارار-بارماسىن بىلمەي كوپ تولقىدى.
ءقازىر، بۇرىمى جايلاۋدا تەك زىكىريانىڭ ءۇيى عانا قالعان. وزگە جۇرت كوشىپ كەتكەن. ال زىكىريا بولسا، كولحوزعا بارىپ قوسىلۋىن نە جالعىز قىزى شاقىرعان تىڭ سوۆحوزىنا كوشۋىن بىلمەي، جەر شۇقىلاپ قالا بەرگەن.
...دەمەك ءۇي دە جىعىلعان. ازدى-كوپتى مۇلكى دە، جالعىز كەر شولاعى جەگىلگەن ىردۋان ارباعا الدەقاشان تيەلگەن. اتىنىڭ باسىن قاي جاققا قاراي بۇرارىن بىلمەي، ەسكى جۇرتىندا تەك زىكىريا ءجۇر. جۇرتىندا قالعان ەسكى-قۇسقىلارىن جيناعان بوپ دالباسالاۋدا. قالىن قاباعىن تۇكسيتىپ، قىراۋ باسقان ۇزىن مۇرتىنىڭ ۇشىن قولىمەن شيىرىپ، اندا-ساندا ايەلى ايجانعا اشۋلانا قاراپ قويادى. باسىنا اق جاۋلىق، ۇستىنە قارا ماقپال كامزول كيگەن ايجان ارباعا تيەلگەن جۇكتىڭ ەن ۇستىنە ارقاڭمەن مىقتاپ شاندىلعان، قىزىل-جاسىل قاڭىلتىرمەن كومكەرىلگەم ۇلكەن ساندىقتىڭ ۇستىندە وتىر. بۇنىڭ دا تۇرىندە ۇلكەن كەيىستىك سەزىلەدى.
— كولحوزىڭنىڭ سوڭىنان ەرەم دەسەڭ ەرە بەر، مەن سەنى ۇستاپ تۇرعان جوقپىن،— دەيدى ايجان،— ال مەن جالعىز قىزىمنان ايرىلار ءحالىم جوق، سونىمەن بىرگە بولامىن.
— سورلى-اۋ، تۇسىنسەيشى،— دەيدى زىكىريا تىنا سويلەپ،—جاستاردىڭ ءوز جولى، ءوز ءومىرى بار... ال بىزدىكى ءتىپتى باسقا...
— مەنىڭ جالعىزىمنان بولەك ءومىرىم جوق.
— سوندا نەمەنە، قارتايعاندا ەكەۋمىز ەكى ايرىلۋىمىز كەرەك پە؟
— ايرىلسا نەسى بار؟ ايرىلامىز! قارتايعاندا ەكەۋمىزدىڭ جولىمىز ەكى ءبولىندى دەيمىز.
— سەن كاپىردەن ونى دا كۇتۋگە بولادى.— زىكىريا قاتتى اشۋلانسا جەرگە تۇكىرەدى. بۇ جولى دا ءسويتتى. ءسال تۇرىپ ول اڭگىمەنى قايتا باستادى. بۇل جولى باسقا تاسىلگە كوشتى،— بيشارا-اۋ، جاراتىلعالى اعايىن-تۋىستاردىڭ اراسىندا ءۇي تىگىپ، ءتۇتىن تۇتەتىپ كەلەمىز. «ءتايت، ءارى!» دەپ كورگەن جوق ەشقايسىسى. ال مەنىڭ قولىمنان بار كەلەرى قوي باعۋ. ودان بوتەن قاي ونەرىم بار؟ ەندى سەن جىلى وشاعىڭدى سەندىرىپ باسقا جۇرتقا بارىپ جاڭادان وت جاق دەيسىڭ... قارتايعاندا وسىمىز ءجون بە؟..
— مەرۋەرتجانمەن بىرگە بولام،— دەدى ايجان شالىنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرمەي، ءوزىنىڭ ءسوزىن سويلەپ،— نەمەرە سۇيگىم كەلەدى...
— سولاي دە... نەمەرە سۇيگىم كەلەدى دە... ال مەرۋەرتجان ورىسقا شىقسا قايتەسىڭ؟—«بالەم، جەڭىلدىڭ بە» دەگەندەي زىكىريا ايەلىنە ماردىمسي قارادى. ونىڭ بۇل دالەلىنە ايەلى ەش جاۋاپ قايىرا المايتىنداي كورىندى شالعا.
— ورىسقا شىقسا، ورىسقا شىقسىن. تەك جاقسى ادام بولعاي دا،— دەدى ايجان قايسارلانا،— ال جيەنىمدى ءبارىبىر ءوزىم تاربيەلەيمىن، ءوزىم قازاقشا سويلەتىپ ۇيرەتەمىن. ەن، الدىمەن «اتا»، سوسىن «اجە» دەپ.
— سەن بە سەن... جيەنىڭ تۇگىل شايتاندى دا ءوز دەگەنىڭە ۇيرەتەرسىڭ...— دەدى زىكىريا مىڭگىرلەپ. بۇ جولى «جيەن» دەگەن سوزدەن كەيىن قاباعى سول اشىلايىن دەدى. سوندا دا بەرىلگىسى كەلمەدى،— جارايدى، ورىسقا-اق شىقسىن. ال ول ورىس قۇدالارىڭ ەكەۋمىزدى قوناققا شاقىرسىن. سوسىن الدىمىزعا تورايدىڭ ەتىن قويسىن. سوندا نە ىستەيسىڭ؟..
— نە ىستەيسىنىڭ قالاي؟ جەگىڭ كەلمەيدى ەكەن، جەمە!
— ءسوز-اق! قۇدالار وكپەلەمەي مە؟ كۇيەۋ — ءجۇز جىلدىق قۇدا — مىڭ جىلدىق دەگەن.
— نەسىنە وكپەلەيدى؟.. مۇمكىن و قۇدالار بىزدەن گورى اقىلدىراق بولار؟ ءار ەلدىڭ ءوزىنىڭ ءداستۇرى، عۇرپى بار ەكەنىن ەكەۋمىزدەن ارتىق ۇعار...
ايجاندى جەڭە المايتىنىنا كوزى جەتكەن زىكىريا، تاعى جەرگە تۇكىردى.
— ياپىرم-اۋ، تۇسىنسەيشى، - دەدى ول تاعى دا نە دەۋگە بىلمەي، تۇتىگە،— مىناۋ ساقارا دالاسىز، جايلاۋسىز قالاي تۇرا الامىز؟.. انادان شىر ەتىپ تۇسكەننەن بەرى كورگەنىمىز وسى... جانە قوي باعۋدان بوتەن قولىمنان ەشتەڭە كەلمەيدى. ال سوۆحوزدا تەك ەگىن عانا دەيدى. قوي دەگەنىڭ اتىمەن جوق كورىنەدى.
— ۇيرەنەسىڭ.
— جاسىم بولسا كەلىپ قالدى، نەمەنەنى ۇيرەنەمىن؟
— شوشقا باعۋدى...
زىكىريا كىلت توقتاي قالدى.
— نە دەيسىڭ؟
زىكىريا توبىلعى ساپتى قامشىسىن بىلەپ، تاياي بەردى. ايجان ارتىق سويلەپ قالعانىن بىلسە دە، ۇرادى ەكەن دەپ قىمسىنعان جوق. شالىنىڭ ونداي ادەتى جوعى وزىنە ءمالىم. سوندىقتان دا ول ايىلىن جيماعان قالپىندا:
— قامشىنى قايتەسىڭ. انە، اياعىڭنىڭ استىندا كوسەۋ جاتىر... دەدى جايباراقات.
زىكىريا تاعى كىلت توقتادى. جەرگە قارادى. راسىندا دا كوسەۋ ءدال اياعىنىڭ استىندا جاتىر ەكەن. قولىنا الدى.
بۇل ءۇيدىڭ زاتتارىنىڭ جاتپايتىن جەرى بولسايشى!—دەدى كەنەت اشۋى تاراي مىڭگىرلەپ. ءبىراق ايەلىمەن ۇرسىسىپ تۇرعانى قايتادان ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى دە:—تۇرا تۇر، بۇل كوسەۋدىڭ دە كەزى كەلەر،— دەدى،— ەگەر ايتقانىما كونبەيتىن بولساڭ.
ءدال وسى كەزدە بەلەستەن، استىنداعى سۋداي كوك جورعانى كوسىلدىرىپ كەلە جاتقان مەرۋەرت كورىندى.
— امانسىڭدار ما، اكە، اپا؟—دەدى ول اتىنان جاس جىگىتتەرشە ىقشام ءتۇسىپ.
— ءجۇرمىز عوي ايتەۋىر...— دەدى ايجان كۇمىلجىپ.
— نە بوپ قالدى؟..
— مىنا اكەڭ، قارتايعانىمدا مەنى سەنەن ايىرماقشى،— دەدى ول كوزىنەن جاسى پارلاپ.— سوۆحوزعا بارعىسى كەلمەيدى. ەندى مەن بۇنىمەن بىرگە تۇرمايمىن.
— قويشى؟— ول ەركەلەي شەشەسىنىڭ جانىنا باردى،— كەزىڭنىڭ جاسىن ءسۇرت... ءوزىم دە سەنى ەش جاققا جىبەرمەيمىن.. كوكەمدى دە.— سويدەدى دە اكەسىنە قارادى:—جەتەدى عوي، كوكە... قاققان قازىقتاي ءومىر بويى ايدالانى كۇزەتىپ جۇرۋدەن مەزى بولعان جوقسىڭ با؟
قاققان قازىقتاي جول بولسىن! — كەنەت رەنجي قالدى زىكىريا دەگەن ءسوزىڭ؟ ايدالانى ەمەس، قوي باعىپ جۇرگەن جوقپىن با مەن وندا؟ جەتى اتاسىنان بەرى قويشىنىڭ قىزى سەن ءبۇي دەگەندە، وزگە نە دەمەيدى.
كوكە، ءسوزىمدى دۇرىس تۇسىنبەي قالدىڭ عوي.— مەرۋەرت ەركەلەي ەندى اكەسىنىڭ جانىنا باردى،— كوپ راقمەت، سىزدەر ءبىزدى، جاستاردى كوپ نارسەگە ۇيرەتتىڭدەر. سىزدەردىڭ ىستەرىڭىزدى ءبىز جالعاي تۇسۋگە ءتيىستىمىز. ءبىراق وزىمىزشە، جاڭا جولمەن. ال مال باعۋدا دا ءبىزدىڭ جاڭالىعىمىز مول. سىزدەر قىسى-جازى مالدى جايىلىمعا ايداپ ۇيرەندىڭدەر. تەك قىستىڭ سۋىق كەزىندە عانا قوراعا ۇستادىڭدار. ال ءبىز جاز ايلارىندا جەمشوپ دايىنداپ، سول مالداردى جارىق، جىلى مال قورالارىندا باقپاقشىمىز. مالدى جەلدىڭ وتىنەن، بوراننىڭ قاھارلى ىزعارىنان ساقتايمىز. بايلاۋلى مال دالادان تەنتىرەپ جايىلعان مالدان اناعۇرلىم كۇيلى، ەتتى كەلەدى. اسىرەسە قوي، ەشكى...— مەرۋەرت ءسال توقتادى دا قايتادان سويلەدى،— قارتايعاندا ايدالادا قوي سوڭىندا ءجۇرىپ قايتەسىڭ. ەگەر مال باقپاي وتىرا المايتىن بولساڭ، سوۆحوزدىڭ بايلاۋلى مال باعاتىن فەرماسىندا جۇمىس ىستە...
— سەنىڭ سيىر قوراڭدا مەنىڭ ىستەيتىن شارۋام جوق. ءناجىسىنىڭ يسىنەن-اق تۇنشىعىپ ءولىپ كەتەرمىن.— شال تاكاپپارلانا قالدى،— اكەڭ ءومىر بويى قوي باققان! بۇنى ۇمىتپا! قۇداي ماعان ۇل بەرمەگەن سوڭ...
مەرۋەرت اكەسىنىڭ بۇل قاسىرەتىنە جاستايىنان-اق قانىق-تىن. قازاق بۇرىن قىز بالانى اكە-شەشەسىنە قوناق دەپ سانايتىن. كۇيەۋگە بەردى بولعانى،— قىز جات جەردىڭ ادامى سانالىپ كەتە بارادى. ال ۇل، ول شاڭىراق يەسى، مۇراگەر... سول سەبەپتەن دە ەسكى عۇرىپ بويىنشا قىز بەن ۇل — ەكەۋى دە ءبىر انادان، ءبىر اكەدەن تۋعانمەن ۇلدىڭ جولى وزگەشە بوپ سانالاتىن. اكەسىنىڭ ءسوزى مەرۋەرتتى دە رەنجىتىپ تاستادى. ول اشۋلانباقشى دا بولدى، ءبىراق اشۋىن اقىلعا توقتاتىپ:
— بايلاۋلى مال شارۋاشىلىعىن ايتسام، ءبىزدىڭ سوۆحوزدا تەك مال ءوسىرۋدىڭ سونداي ءتۇرى عانا بولعان سوڭ ايتتىم،— دەدى مەرۋەرت اكەسىنىڭ كوڭىلىن تاپقىسى كەلگەندەي.— ال سول مالدى باعاتىندار كىلەڭ جاستار. كوبى بۇرىن مال ءوسىرىپ كورمەگەن، ءسىز بولساڭىز ايگىلى، تاجىريبەلى مالشىسىز. سول جاستارعا تاجىريبەسىن بەرسىن، ونەگەسىن ۇيرەتسىن دەگەنىم عوي.
— ۇيرەنسىن، تالىم-تاجىريبەمدى السىن، مەن ونى ايادىم با؟— زىكىريا ءسال ەزۋ تارتتى،— تەك ءوز باسىم سول بۇرىنعى ادەتىمشە قوي باعامىن!
— قايداعى قوي؟ بىزدە قوي جوق دەدىم عوي... ەگەر ءوزىڭنىڭ جەكە مەنشىكتى قويىڭدى باقپاساڭ...
— ءتىپتى بولماسا سولاردى باعام. ماعان ايتەۋىر قوي باقسام بولعانى!
بۇل ايتقانى — ونىڭ ادال سىرى ەدى. قوي باعۋ وعان ماقسات، ءومىر تىرەگى. ال تىڭ سوۆحوزىنا بارسا — زىكىريا بۇل ارمانىنان ايرىلادى. قوي باعۋدان مۇلدەم ايرىلعانى. سول سەبەپتەن دە ول بارمايمىن دەپ بايبالام سالىپ تۇر. ايتسە دە جالعىز قىزدىڭ كوڭىلىن قالدىرۋ قيىن. ونىڭ ۇستىنە «قۇداي ۇل بەرمەگەن سوڭ...» دەگەن قايداعى جوق اۋىر ءسوز اۋزىنا ءتۇسىپ كەتىپ، «كوزىنىڭ قاراشىعىن» وكپەلەتىپ العانداي جايى بار. ءوزىنىڭ ايىپتى ەكەنىن مويىنداعان زىكىريا، «سوۆحوزعا كوشسەم كوشەيىن» دەپ قولىن ءبىر-اق سىلتەدى. ۇناماسا كولحوزىما قايتىپ كەلۋىم قيىن بولماس، دەدى ول ىشىنەن.
شال «التىن ارايعا» كوشىپ كەلگەنمەن دە جاڭا قونىسقا قۋانا قويعانىن بىلدىرمەدى. ءتىپتى جارىق، كەڭ ءۇش بولمەلى جاڭا ۇيگە كىرگەندە ءتىس جارىپ بالەن دەمەدى. تەك ءوزى بۇرىن كورمەگەن جاڭا پاتەردىڭ كۇنى بويى «اناسى قالاي جاعىلادى، مىناسى قالاي جاعىلادى» دەپ ىشىندەگى تاماشا قيتۇرقىلارمەن تانىسۋدا بولدى. ال ءبىراق كوشىپ كەلگەن ءبىرىنشى كۇننەن-اق زىكىريا جۇدەي باستادى. بۇرىنعىسىنان دا بەتەر كوپ سويلەسپەيتىن بولدى.
ءبىر كۇنى زىكىريا تەرەزەنىڭ الدىنداعى ساندىقتىڭ ۇستىنە بارىپ وتىردى. تەرەزەدەن دالاعا قارادى. يۋن ايىنىڭ ورتا شەنى ەدى. بۇل كەزدە دالا قانداي تاماشا. كەنەت زىكىريانىڭ كوز الدىنا سوناۋ الىستاعى اۋىلدىڭ ءبىر تاماشا سۋرەتى ەلەستەپ كەتتى. بەلۋاردان كەلگەن جاسىل ءشوپ، قالىڭ قوي ەسىلدىڭ قويناۋىندا جۋساپ جاتىر. الىستا، كوز ۇشىندا، الدە قارا قۇس پا، الدە بۇركىت پە، كەرەگە قانات ءبىر قۇس قالىقتايدى. كەنەت داۋسىن مىڭ قۇبىلتىپ بۇلبۇل تامىلجىتا سايراي جونەلدى. وعان بوزدى قۋالاي قونعان ءبىر توپ قارا تورعايدىڭ شىرىلداي سالعان ۇندەرى قوسىلدى. زىكىريا اۋىر كۇرسىندى. وعان ومىردەگى بار قىزىق، بار قۋانىش سوناۋ كەڭ دالادا قالعانداي بوپ كەتتى. ال ءوزى بولسا، وسىنداي جازدىڭ تاماشا كۇنىندە ءتورت قابىرعانىڭ ىشىندە وتىر. كوك اسپان مەن جاسىل بەلەسكە ۇيرەنگەن قوڭىر قاز ەندى جاشىكتى تورعا قامالعان سەكىلدى. بۇدان وعان قۇتىلۋ جوق، تەك سول ساعىمداي الىس ءومىردى ساعىنىپ قىنجىلۋ، وكىنۋ عانا قالعانداي.
زىكىريا جاقسى تۇسىنەدى: وسىناۋ ادەمى، تازا، جارىق ءتورت قابىرعالى ۇيگە كىرگەنى — قوس قاناتىنىڭ كەسىلگەنى. دەنەسى راحاتتانعانمەن، كوڭىلى جابىرقانۋدا. بۇل تەك جانى سۇيگەن، ءومىر بويى ەرمەگى بولعان قويشى قىزمەتىنەن ايرىلۋى عانا ەمەس، بۇل ەڭ الدىمەن كارىلىكتىڭ جەتكەنى، ەندى كارى قويداي كۇنىڭ قالدى دەگەن ءسوز. ءبىراق زىكىريا وعان كونگىسى كەلمەيدى، ءبىر كۇن بولسا دا كەڭ دالا قۇشاعىندا جاسىل بەلەستى جاعالاتا قويىن ورگىزىپ، ءوزى ۇيرەنگەن راحات ومىردە وتكىسى كەلەدى. زىكىريا ەكى قولىن بىردەي جىلى سۋعا مالدىرعان، تىڭداعى جاڭا ومىردەن نەگە قاشادى؟ الدە ونىڭ كوڭىلى، جۇرەگى بوتەن جاقتا جاتىر ما؟
جوق. ول تىڭعا قارسى ەمەس. ول ىشتەي حالىقتىڭ، مەرۋەرتىنىڭ، ايجانىنىڭ قۋانىشتارىنا بىردەي ورتاق. قازاق دالاسىنىڭ، تىڭنىڭ گۇلدەنە ءتۇسۋىن تىلەيدى. ءبىراق كىشكەنتايىنان باۋىر باسقان ءومىرى وعان مەيلىنشە قىمبات، ىستىق، باعالى. سوناۋ قويشىلىق ەڭبەگىنەن ايرىلعانىنا قىنجىلادى.
زىكىريا سول كۇنى تۇندە جامان ۇيىقتادى. نەلەر شىم-شىتىرىق ءتۇس كوردى. ۇيرەنبەگەندىكتەن بە، تىنىسى تارىلىپ، قارا تەرگە مالىندى. تاڭ اتا دالاعا شىقتى. تاڭعى سالقىن سامال جەل اجەپتاۋىر سەرگىتىپ تاستادى.. قايتادان ۇيگە كىرگىسى كەلمەدى. كەنەت وعان وي ءتۇستى. ول اسپاي-ساسپاي باسىپ ءۇيدىڭ جانىندا اناداي جەردە تۇرعان كىشكەنتاي سارايعا قاراي بەتتەدى.
ال تاڭەرتەڭ مەرۋەرت پەن ايجان توسەكتەرىنەن تۇرىپ، دالاعا شىققاندارىندا، قورالارىنىڭ تۇكپىرىندە تىگۋلى تۇرعان وزدەرىنىڭ ەسكى كيىز ءۇيىن كەردى. مەرۋەرت كۇلىمسىرەي بارىپ ەسىگىن اشتى: كيىز ءۇيدىڭ تورىندە، ۇيپالانعان كوك ءشوپتىڭ ۇستىندە اكەسى ۇيىقتاپ جاتىر...
وسىنداي حالدە جۇرگەن زىكىريا، ءبىر كۇنى تىلەۋقاباقوۆتىڭ ورنىنا قالعان پارتورگپەن سويلەسپەكشى بولدى. سوۆحوزدا قوي ءوسىرۋدىڭ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، ونى وزىنە. جاردەمدەسۋىن سۇراسام دەدى... ءسويتىپ، قارت زىكىريا مەن پارتورگ العاشقى رەت كەزدەستى...
ۋگريۋموۆ ءوزىنىڭ كەڭسەسىندە وتىرعان. الدى تولعان قاعاز، مۇقابالى ىستەر، كىتاپتار. پارتورگ بىرەسە قاعازىنا قاراپ، بىرەسە تەلەفونمەن سويلەسىپ، نە بولماسا ۇيگە دامىلسىز كىرىپ-شىعىپ جاتقان جۇمىسشىلاردىڭ بىرەۋىنە—ەگىس دالاسىنا بارۋىن، باسقا بىرەۋىنە ماشينا جوندەۋىن تاپسىرىپ، قىزۋ ىستەن قولى بوساماي جۇمىس ىستەپ جاتقان-دى. باستىقتىڭ جۇمىسىنىڭ وسىنشاما كوپ ەكەنىن كورىپ، زىكىريا، ماعان ۋاقىتى بولمايدى ەكەن دەپ، نە ىستەرگە بىلمەي تىپىرشي باستادى. سويتسە دە، ۋگريۋموۆتىڭ الدىنداعى ورىندىقتىڭ شەتىنە بارىپ وتىردى. ايتەۋىر ماعان ءبىر قارارسىڭ دەگەندەي، پارتورگكە ءىلتيفات كورسەتىپ باسىنداعى پۇشپاق بوركىن الىپ، ءۇن-تۇنسىز قاتتى دا قالدى.
الدەن ۋاقىتتا ۋگريۋموۆ قاعازدان باسىن كوتەرىپ، قارسى الدىنداعى زىكىريادان:
— ءسويتىپ، ءسىز بۇرىن شوپان بولدىڭىز عوي؟— دەپ سۇرادى.
زىكىريا جاۋاپ بەرگەنشە، تاعى ءبىر ايەل كىرىپ، بۇلاردىڭ ءسوزىن ءبولىپ كەتتى.
— ءيا، ءسىز كولحوزدا شوپان بولىپ ىستەدىم دەدىڭىز عوي؟— دەدى ۋگريۋموۆ، ءۇي ءىشى تاعى ءبىر تىنىشتالعان كەزدە.
— ءومىر بويى قوي باعىپ كەلدىم...
— بەتپە-بەت قاسقىرمەن دە كەزدەسكەن كەزىڭىز بولعان شىعار،— دەدى فەدور يۆانوۆيچ شالدىڭ تاس مۇسىندەي كوز تويارلىق دەنە قۇرىلىسىنا سۇيسىنە قاراپ.
— ونداي دا كەزدەر بولعان.
— ەندى ەگىنشىلىككە كوشپەكسىز عوي...
— جوق، سول قويشى قالپىمدا قالماقپىن. سولاي دەپ ەدىم عوي بۇرىن دا...
— ءيا، ءيا، سولاي دەپ ەدىڭىز، ەسىمدە.— ۋگريۋموۆ الدىنداعى كالەندارعا بىردەمەنى جازدى دا، كۇلىمسىرەي زىكىرياعا قارادى.— ءسىز قوي باققىڭىز كەلەدى، ال بىزدە قوي جوق. استىق سوۆحوزىمىز عوي. سيىر مەن ازداعان شوشقا بار...
— شوشقا ءقازىر قاي جەردە بولسا دا كوپ،— زىكىريا قاباعىن شىتىپ، رەنجي سويلەدى،— ادامنىڭ قاراۋىسىز-اق بىقىپ ءوسىپ كەلەدى...
ۋگريۋموۆ شالدى جاقسىلاپ كورگىسى كەلگەندەي، ورىندىعىنا شالقايا، قارقىلداپ كۇلدى. العاشقى كەزدە شال وعان ءجاي اشەيىن قاراپايىم ادام بوپ كورىنگەن. قاراپايىمىنا — قاراپايىم-اق، ءبىراق «جۋاستان جۋان شىعادى» دەگەندەي، ار جاعىندا شاعىپ الاتىن اراسى بارداي...
— مەنىڭ قولىمنان كەلمەيتىن مىندەتتى قويىپ وتىرسىز عوي، اقساقال، — دەدى ۋگريۋموۆ.— مۇمكىن كولحوزىڭىزعا قايتىپ بارعانىڭىز ءجون بولار ما ەدى، قايتەر ەدى؟ ءبىزدىڭ سوۆحوز...
— سوۆحوزىڭنىڭ قانداي سوۆحوز ەكەنىن بىلدىك قوي،— دەدى زىكىريا،— ءبىز سەكىلدىلەرگە ورىن جوق ەكەنىن دە بىلەمىن. ءوز كولحوزىما قۋانا-قۋانا بارار ەدىم، ايەلى قۇرعىر كونەر ەمەس.—داۋسى كەنەت جۇمساي ءتۇستى. كوزىندە دە ءبىر جىلىلىق پايدا بولدى.— ونى رەنجىتكىم دە كەلمەيدى. ۇيىندەگى جالعىز بالاسىن، قازاق «كوزىمنىڭ قاراشىعى» دەيدى. قاراشىقسىز كوز كورە الا ما، ءبىز ايجان ەكەۋمىز دە سول جالعىز قىزىمىز مەرۋەرتسىز كولحوزعا بارىپ، ءومىر سۇرە الاتىن ەمەسپىز.
— سوندا ءسىز ءبىزدىڭ زووتەحنيكتىڭ اكەسى بولدىڭىز با؟
— ءيا، مەرۋەرتتىڭ...
— ەكەۋىنىڭ دە بالاماسى ءبىر. ول سىزگە مەرۋەرت بولسا، بىزگە ونىڭ ۇستىنە زووتەحنيك،— فەدور يۆانوۆيچ كۇلىمسىرەپ، قىزىڭىز بولايىن دەپ تۇر. كەي قىزدار ءتارىزدى ۇشىپ-قونىپ تۇرعان جوق، سالماقتى، ۇقىپتى.
— قىزىم ماعان تارتقان. مەرۋەرت ءۇشىن قام جەمەيمىن. ءوز جولىن ءوزى تابادى،— كەنەت ول تاعى تۇنجىراي قالدى،— مەنى قينايتىن باسقا ءىس. سوۆحوزدا نەگە ەدىلباي قويىن وسىرگىڭىز كەلمەيدى؟
«التىن اراي» كورشى سوۆحوزدان ءۇش ءجۇز سارىق قوي ساتىپ الماقشى بولعانىن شال بۇرىن ەستىگەن. ۋگريۋموۆكە كەلۋىنە دە سول سەبەپ بولعان. پارتورگكە قورادا تەك جەم-شوپ جەپ وسەتىن سارىق قويدىڭ ورنىنا قار تۇسكەنشە دالادا جايۋعا بولاتىن، الىس جايىلىمعا ايداۋعا جارايتىن، ەتتى دە، ءجۇندى دە ەدىلباي قويىن ال دەمەكشى! بۇل قويلارعا بالەندەي باپتىڭ دا كەرەگى جوق، تەك باعا بىلسەڭ بولعانى. زىكىريا، وسىنداي قويدى الساڭدار، مەن وعان قويشى بولۋعا بارمىن دەپ ۋگريۋموۆكە ۇسىنىسىن ايتا كەلگەن.
سوندا جايىلىمدى قايدان تاباسىڭ؟—دەدى ۋگريۋموۆ، شالدىڭ دەگەنىنە كونە باستاپ.— ءبىزدىڭ سوۆحوزدىڭ ماڭى تەگىس ايدالعان جەر...
شالدىڭ بۇعان دا جاۋابى دايىن ەدى. ەسىل قويناۋى شە؟ سارىبەلدىڭ ءۇستىرت جاعىن قايدا قوياسىڭ؟ شال وسىنداي جايىلىمعا جارايتىن، سوۆحوز كەيبىر سەبەپتەرمەن شوپتەرىن شاپپايتىن، ونداعان جەردى اتاعان.
زىكىريا «التىن ارايعا» كەلگەننەن بەرى بۇل ماڭنىڭ ءبارىن شارلاپ شىققان. جايىلىمعا جارايتىن جەردىڭ ءبارىن قىراعى كوزى شالىپ قالعان. ەندى تەك بار ءوتىنىشى، ازىرگە ءجۇز-جۇز ەلۋ ەدىلباي قويىن الدىنا. سالىپ بەرسە بولعانى ار جاعىندا ءبىردى ەكى ەتۋ ءوز مىندەتىم دەپ ساناعان.
جوق، شالدىڭ ۇسىنىسى اقىلدى ۇسىنىس. ۋگريۋموۆ بۇل ماسەلەنى وزگەلەرمەن كەڭەسىن، جۋىردا شەشىپ بەرمەك بوپ ۋادەسىن بەردى.
پارتورگ ۋادەسىندە تۇردى.
ءومىر بويى باققان ەدىلباي قويىنىڭ ورنىنا، ادەتى، جايىلۋى، جاتۋى بەيتانىس سارىق سەكىلدى بوتەن تۇقىمدى اكەپ جۇرمەسە جارار ەدى دەگەن شالدا جالعىز عانا كۇدىك بولاتىن. سول كۇدىگى اقيقاتقا اينالىپ، ەدىلباي قويىنىڭ ورنىنا «بۋدەننىي» سوۆحوزىنان قويان ساندى، قۇيرىقتارى ءيتتىڭ تىلىندەي سالاقتاعان سارىق قويلاردى الىپ كەلگەندە، شال تاس-تالقان بوپ اشۋلانعان. سوندا بارىپ ونى ايجان ۋگريۋموۆكە الىپ كەلگەن.
بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ، «التىن ارايعا» جۇزدەن استام ەدىلباي قويلارى دا اكەلىندى. زىكىريانىڭ ەندى قاباعى اشىلا ءتۋستى. وسى قويلاردى ءاز كۇشىممەن الدىردىم دەپ ويلاعان زىكىريا ماقتانۋىن جاسىرا الماي قويلارىن قىزىنا كورسەتكەن. بۇل قويلاردىڭ ءوزىنىڭ، زووتەحنيكتىڭ جاردەمىنسىز كەلمەگەنىن بىلە تۇرسا دا، اكەسى ءۇشىن قۋانىپ، سىرىن سىرتقا شىعارماي، تەك جىميىپ كۇلگەن دە قويعان.
2
مەرۋەرت «التىن ارايعا» كەلگەنىندە، حاسەن سوۆحوزدا جوق ەدى. ول كەزدە قاتتى سۋىقتا كۇزگى ەگىلگەن تۇقىمى ءۇسىپ كەتكەن الىستاعى ەگىنجايدا جۇرگەن. كۇن جىلىنا باستاسىمەن بۇل ارانى قايتا جىرتىپ، جاڭا تۇقىم سەبۋگە تۋرا كەلگەن.
حاسەن سوۆحوزعا ورالعان شاقتا، كوكتەم ءوز كۇشىنە ابدەن ەنىپ، جەر بەتىندە كوگال ءشوپ قاپتاي باستاعان. جەل سورىپ، كۇن كۇيدىرىپ ەكى بەتى كۇرەڭدەنىپ كەتكەن حاسەن «التىن اراي» پوسەلكەسىنە جاقىنداپ كەلە جاتتى. جەم جەيتىن ۇيرەنشىكتى قوراسىنا تايانعانىنا قاراماي، بولدىرۋعا اينالعان استىنداعى اتى اياعىن ءىلبي باسىپ ازەر ءجۇرىپ كەلەدى. وسىلاي ءىلبي باسقان كەرتوبەل پوسەلكەگە كىرە بەرگەن كەزدە، كەنەت قۋانعانداي قۇلاعىن قايشىلاپ، كىسىنەپ جىبەردى. حاسەن دە بويىن جيىپ الىپ، جان-جاعىنا قاراندى. پوسەلكەدەن قۇلىن-تايى ارالاس ءبىر ءۇيىر جىلقى شىعىپ كەلەدى ەكەن. بۇل ءبىر كەزدە وسى ارانىڭ كوركى بولعان كىلەڭ ماقپال قارانىڭ قالدىعى. جىلقىنىڭ سوڭىندا، باسىندا سىرتى قىزىل بارقىت تۇلكى بورىگى بار ۋىلجىعان بالا جىگىت. قارىنا ۇزىن قايىڭ قۇرىق ءىلىپ العان. جىگىتتىڭ وتىرىسى وزگەشە ءساندى. استىنداعى قىلاڭ باسىن شۇلعىپ تاستاپ، ءتورت اياعى شالىس تۇسكەن اياڭ جورعاسىنا سالىپ، تەڭسەلە قوزعالادى. جىلقىشى حاسەنمەن قاتارلاسا بەردى...
— ساۋ-سالەماتسىز با!.. الىستاعى ەگىستەردەن كەلە جاتىرسىز با؟
جىگىتتىڭ داۋسى بالا قازدىڭ ۇنىندەي ادەمى ەكەن. ءبىراق شارشاپ كەلە جاتقان حاسەن وعان بالەندەي ءمان بەرمەدى. امانداسىپ، الىستاعى ەگىنجايدان كەلە جاتقانىن ايتىپ ءوتىپ كەتتى. تەك جىگىتتىڭ قارا تورى شىرايلى ءجۇزىن اڭعارىپ قالدى...
ال جىگىت قاسىنان ون بەس-جيىرما قۇلاشتاي جەر ءوتىپ كەتكەندە عانا بۇرىلىپ ارتىنا قارادى. سوندا عانا ول جورعانىڭ ىرعاعىنا قاراي تەڭسەلىپ بارا جاتقان جىلقىشىنىڭ ارقاسىندا بىلەكتەي جۋان، ۇزىن قوس بۇرىمىن كوردى...
حاسەننىڭ ەسىنە ءوزى ەگىسكە جۇرەر الدىندا، سوۆحوز باستىقتارىنىڭ زووتەحنيك قىزدىڭ كەلەتىنىن كۇتىپ وتىرعانى ءتۇستى. وتكەن جىلى، ديپلومدىق جۇمىسىن وسىندا جازعان دەپ ەستىگەن. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا ءىلتيفاتتى، اقىلدى، ءتىپتى بارىپ تۇرعان سۇلۋ كورىنەدى. مال فەرماسىنان، شوشقا مەن بۇزاۋلاردىڭ اراسىنان كورى، ونى كينودا قىز جىبەك بوپ ويناۋعا لايىقتى دەگەندەر دە بولعان!..
ءداۋ دو بولسا وسى قىز — سول قىز دەپ ويلادى حاسەن ىشىنەن. ايتسە دە ءدال وسى جولى قىزدىڭ وزگەلەردەن اسىپ بارا جاتقان بالەندەي ەرەكشەلىگىن بايقاعان جوق. مۇمكىن، بەلىن اسكەري بەلبەۋمەن قىناعان، ۇستىنە كيگەن جۇمىسشى كومبينەزونى ونىڭ كوركىن كولەگەيلەپ تۇرعان بولار... تەك ەسىندە قالعانى: قىزدىڭ ات ۇستىندە مىقىنىن تايانا، ەرەكشە ءبىر ءساندى وتىرعانى. بىلاي قىز بالاعا اتقا وتىرۋ قازاق دالاسىنىڭ وزىندە تەك جىلقىلى اۋىلدىڭ جاستارىندا عانا كەزدەسەدى...
ەگىستە ءجۇرىپ حاسەننىڭ شارشاعانى سونشالىق، جاستىعىنا باسى تيىسىمەن، ءبىر تاۋلىككە تاياۋ تىرپ ەتپەي ۇيىقتادى. ويانعاننان كەيىن جۋىنىپ-تارانىپ بولعان سوڭ، ۇيىندە جينالىپ قالعان گازەت-جۋرنالداردى، وزىمەن ينستيتۋتتى بىرگە بىتىرگەن جىگىتتەردىڭ حاتتارىن وقىپ، توسەگىندە اۋناپ قۋناپ تاعى ۇزاق جاتتى. كەي جولداستارىنىڭ حاتتارىن ەكى ءۇش رەتتەن وقىدى. تەك كەشكە تامان عانا قانشادان قىرىنىڭ ۇستىنە ءوزى يتەكتەگەن قارا كوستيۋمىن كيىم، بىر-ەكى پارتيا شاحمات ويناۋ ءۇشىن، مادەنيەت سارايىنا قاراي بەتتەدى. مۇندا كەلگەننەن كەيىن، شاحمات وينايتىن تانىس جىگىتتەرىن ىزدەپ، كوركەمونەر ۇيىرمەسىنىڭ رەپەتيسياسى ءجۇرىپ جاتقان زالعا كىردى. كىرۋى-اق مۇڭ ەكەن، شاحماتتى دا، باسقانى دا ۇمىتىپ، اڭىرىپ تۇرىپ قالدى.
ساحنادا ءبىر قىز ولەڭ ايتىپ تۇر. ورتا بويلى. ءبىراق سوناۋ داليعان ۇلكەن ساحنادا حاسەنگە قىز ءبىر ءتۇرلى نازىك، قۋىرشاقتاي كىشكەنتاي، ءونبويى تىم تالدىرماش كورىندى. حاسەن بوس ورىن ىزدەپ زالدىڭ الدىڭعى جاعىنا قاراي جۇرە ءتۇستى. الدىنعى قاتاردىڭ بارىندە دە جاستار سامساپ وتىر. ءبارىنىڭ كوزى ساحنادا. قىزعا حاسەن ەندى انىقتاپ قارادى. قىز شىنىندا دا ورتا بويلى ەكەن. ءسۇيىر ۇشتى قوس انارى كويلەگىنىڭ كەۋدە تۇسىن كوتەرە ءتۇسىپ، قىپشا بەلى ءۇزىلىپ كەتەردەي قىنالىپ، ەتجەڭدىلەۋ بالتىرى وقتاۋداي ءتۇپ-تۇزۋ اياقتارىمەن سول ويىسا تۇتاسىپ، ءبىر ءتۇرلى جاراسىپ تۇر. ال كوزى، كوزى شە؟ تۇنىپ تۇرعان قارا سۋ ءتارىزدى. ءقازىر وزىنە تارتىپ اكەتسە، باتىن ءبىرجولا قۇرىپ كەتۋگە بارسىڭ! جوق بۇل تۇنىپ جاتقان قارا سۋ ەمەس، قازاق بۇڭداي كوزدى بوتاكوز دەيدى. جاس بوتانىڭ كوزىندەي ۇپ-ۇلكەن، قوس تاناداي جاۋدىراعان تازا، كۇناسىز پاك سەزىمگە تولى... ال شاشى، شاشى شە؟ كەشە العاشقى كورگەنىندە تاڭ قالدىرعان قوس بۇرىم، توبىعىنا جەتەر-جەتپەس بوپ، يىعىنان تومەن قاراي شۇباتىلىپ جاتىر. جىگىت وزىنەن-وزى ءماز بولىپ كۇلىم قاقتى. ارينە، بۇل ولەڭ ايتىپ تۇرعان جاڭا زووتەحنيك قىز. حاسەننىڭ «التىن ارايعا» كەلگەنىنە بالەندەي كوپ مەزگىل وتپەگەنىمەن دە بۇل ارانىڭ قىزدارى وعان تەپ-تەگىس تانىس. ولاردىڭ ىشىندە مۇنداي پەرىشتەسى جوق...
ساحناداعى قىز:
جۇرەكپەن كورگەندى، كوزىڭمەن كورە المايسىڭ،
جۇرەكپەن ۇققاندى، اقىلمەن ۇعا المايسىڭ.
داۋسى قارا ماقپال بارقىت ءتارىزدى، قويۋ، جۇمساق... ەديتا پەحانىڭ داۋسىنا ۇقساس ەكەن دەدى حاسەن ىشىنەن، جوق، پەحا دا مۇنداي ايتا المايدى!
ماسەلە پەحادان ارتىق پا، كەم بە وندا ەمەس، ماسەلە ءاندى مەرۋەرتتىڭ بابىنا كەلتىرىپ، جان-تانىمەن بەرىلە ايتۋىندا ەدى. ول ايتىپ تۇرعان ولەڭ بىرەۋ شىعارعان، بىرەۋ ءسوزىن جازعان ولەڭ ءتارىزدى ەمەس، مەرۋەرتتىڭ ءوزى جازعان، ءوزىنىڭ جۇرەگىنىڭ تۇبىنەن شىققان ارمان، ناز سياقتى... ول وسى ارمانىن، وسى ءانىن ۇزاق جىلدار جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە ساقتاپ كەلىپ، تەك بۇگىن عانا وزگەلەرگە اشىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. ونىڭ ۇنىندە ءبىر جالعان نوتا، نە ءبىر جۇرتتىڭ ءقوڭىلىن اۋدارايىن دەگەن ەرەكشە اسىرە قىزىل ءۇن ەستىلمەيدى. وتىرعان ادامدارعا وزدەرىنە سەنە ايتقان، قۋانىشى مەن قوبالجۋى مول، ءۇمىتى مەن ءقاۋپى ارالاس، تاس ارنانى جارىپ شىققان مۇز بۇلاقتاي قىز جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىنەن اتقان تەرەڭ سىر قوڭىرقاي ۇنگە بولەنىپ، توگىلىن جاتقانداي سەزىلەدى. جالعىز حاسەن ەمەس، جۇرتتىڭ ءبارى مەرۋەرتتىڭ ولەڭىنىڭ ءار سوزىنە، ءار دىبىسىنا دەيىن قۇمارلانا، تاپجىلماي قۇلاق قويعان. ال حاسەن بولسا مەرۋەرتتىڭ ولەڭى بىتسە، ءوزىنىڭ ءومىرى ءۇزىلىپ كەتەردەي ۇرەيلەنە، ءاننىڭ ماڭگى-باقي بىتپەۋىن تىلەپ ىنتىقتانا تىڭداۋدا ەدى.
مەرۋەرت حاسەندى كورىپ ءسال ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەدى. سوسىن ولەڭىن ءبىتىرىپ، ساحنادان ءتۇستى. جۇرتقا ءبىر قارادى دا، بارىپ حاسەنمەن قاتار وتىردى. ەكەۋى ەندى وزگەلەردىڭ اندەرىن تىڭدادى. بۇنىڭ ءبارى حاسەنگە ءتۇس كورىگى وتىرعانداي بوپ ەلەستەدى.
رەپەتيسيا بىتكەننەن كەيىن ەكەۋى دالاعا بىرگە شىقتى. كوپتەن بەرى تانىس قىز بەن جىگىتتەي، جاتىرقاپ تۇرماي، ەكەۋى بىردەن شۇيىركەلەسىپ سويلەسىپ كەتتى.
— ءسىزدىڭ دە الماتىدا وقىعانىڭىزدى ەستىدىم،— دەدى مەرۋەرت،—ەكى ينستيتۋتتىڭ دا جاتاقحاناسى ءبىر كوشەدە تۇرعانمەنەن، كەزدەسپەپپىز... قىزىق ءا؟
— ايتپاڭىز.— قىز ءسوزىن حاسەن دە قوشتادى. ءبىر قالادا بەس جىل ءجۇرىپ، ءبىر كوشەدە تۇرعان مەرۋەرتتى كورمەۋى —«كورمەس تۇيەنى دە كورمەستىڭ» كەبى ەكەنى حاسەننىڭ ويىنا ەندى كەلدى.
— جازمىش دەگەن، مىنە، وسىنداي!— دەپ مەرۋەرت كۇلدى. ءبىر كوشەدە بەس جىل ءجۇرىپ كەزدەسپەي، اقىرىندا ۇشى-قيىرى جوق تىڭدا كەزدەستىك... ءبىراق مەن سىزدەردىڭ كەي مۇعالىمدەرىڭىزدى تانيمىن.
— كىمدەردى؟
— كوبى بىزدە دە ساباق بەردى عوي. مىسالى پروفەسسور ايدىنعالييەۆ... ول بىزدە وسىمدىكتانۋ ءپانىن جۇرگىزدى. ءبىز مال شارۋاشىلىعىنىڭ مامانى بولعانىمىزبەن دە، وسىمدىكتانۋ، ءداندى استىق پاندەرىنەن دە ەمتيحان بەرەمىز عوي...
قىز ءسوزىنىڭ ار جاعى حاسەننىڭ قۇلاعىنا كىرگەن دە جوق. تاعى، الشىنبەك ايدىنعالييەۆ! تاعى الدىنان شىقتى! بۇل اتتى مەرۋەرتتەن ەستيمىن دەپ ويلاعان با حاسەن!
حاسەن اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا تۇسكەننەن كەيىن، الشىنبەكپەن بەتپە-بەت ءبىر-اق مارتە كەزدەستى. كابينەتىنە كىرگەن حاسەندى پروفەسسور قۇشاعىن جايا قارسى الدى. جۇمساق ورىندىققا وتىرعىزىپ، حال-جايىن سۇراي باستادى. قانداي جاردەم سۇراسا دا كومەكتەسۋگە بار ەكەنىن ءبىلدىردى. ال حاسەننىڭ بار سۇراعانى شەشەسىنىڭ تابىتىنىڭ قاي زيراتتا، قاي جەردە جاتقانى عانا بولدى...
ايدىنعالييەۆ مامانى بولىپ سانالاتىن ارناۋلى ءپاندى حاسەن بوتەن پروفەسسوردان تىڭدادى. ال الشىنبەكپەن كەيدە ينستيتۋت دالىزىندە، يە ۆەستيبيۋلىندە عانا كەزدەسىپ قالىپ ءجۇردى. وندا دا حاسەن باسىن ءيىپ قانا امانداسىپ، تەزىرەك كوزىنە كورىنبەي جوق بولۋعا تىرىسىپ تۇراتىن. ارينە، پروفەسسور دا حاسەنمەن كەزدەسە بەرۋگە بالەندەي قۇلىق كورسەتە قويمايتىن.
حاسەن ينستيتۋتتى بىتىرەر جىلدارى بولۋى كەرەك، ايدىنعالييەۆ تۋرالى ازداعان وسەك-اياڭ سوزدەر دە ەستىگەنى بار. مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىنىڭ ءبىر جاس قىزىنا پروفەسسور ءسوز ايتىپ جۇرگەن كورىنەدى-مىس. ءبىراق وسەكتىڭ اياعى ءارتۇرلى جورامالدارعا اينالىپ كەتكەن. بىرەۋلەرى وزىنەن ەكى ەسە ۇلكەن پروفەسسورعا قىزدىڭ قاراعىسى دا كەلمەيتىن كورىنەدى دەسە، ال باسقا بىرەۋلەرى مۇنداي ايگىلى پروفەسسورعا قانداي قىز قارسى تۇرا الادى، ءتۇر دەسەڭ ءتۇر بار، جاسى كەلىپ قارتايىپ وتىرعان جوق، ءبىر قىزعا باي بولۋعا قۋاتى دا جەتەدى دەپ لەپىرگەن. دەگەنمەن، بۇل قىز بەرىك قىز، وتقا قىزىعىپ، قاناتىن جالىنعا شالدىرىپ، ورتەنىپ ولەتىن جىندى كوبەلەك ءتارىزدى كەيبىر شوشاقاي قىزدارعا ۇقسامايدى دەۋشىلەر باسىمىراق بولدى.
ءقازىر حاسەننىڭ ويىنا وسى وسەك-اياڭ سوزدەر ءتۇسىپ تۇر. كەزىندە ول بۇل سوزدەرگە ءمان بەرمەگەن. راسىندا دا بۇنىڭ ايدىنعالييەۆتە نە شارۋاسى بار؟ ونىمەن شاتىسىپ جۇرگەن، مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىنىڭ ءبىر ءشوپ جەلكە، اقىماق قىزىنىڭ بۇعان كەرەگى قانشا؟ ال كازىر... سونداعى ءسوز بولعان قىز وسى مەرۋەرت ەكەنىن ەندى ونىڭ جۇرەگى قۇرعىرى سەزىپ قالعانداي، سونى سولاي ەكەن دەپ ۇققان سايىن قاپالانا باستادى.
— ءسىز عوي ونىڭ لەكسيالارىن تىڭدادىڭىز،— دەدى حاسەن، ءوزىن-وزى وسى سەزگە زورلاپ كوندىرىپ،— قالاي وقيدى ەكەن؟
— كىمدى ايتاسىز؟ الشىنبەك ايدىنعالييەۆتى مە؟ ونى ءبىز مۇعالىمدەردىڭ ەڭ ءتاۋىرى دەپ سانايتىنبىز. اعىپ تۇرعان شەشەن. جانە بىلمەيتىنى جوق. جالپى، ول سونداي كورنەكتى ادام... بىرگە وقىپ جۇرگەن قىز بىتكەننىڭ ءبارى وعان عاشىق بولعان
— ءسىز دە مە؟
— مەن دە!—مەرۋەرت كۇلدى،— ءبىراق، شىنىن ايتسام، ازعانتاي، بولماشى عانا...
— راس، بولماشى عانا عاشىق بولدىڭىز با؟ ءوزىڭىز سوعان سەنەسىز بە؟.. ول سونداي كورىكتى ادام عوي... ەڭ باس قاسيەتى — جاستىعى...
— ءتىلىڭىز تىكەنەكتەي عوي!— مەرۋەرت كەنەت رەنجي قالدى.— جاقىندا و كىسى «التىن ارايعا» كەلەدى،— قىزدىڭ داۋسى ءبىر ءتۇرلى سەلسوق شىقتى. حاسەن الدەقالاي ءسوز باستاپ، ءازى ءالى شەشپەگەن ماسەلەگە قايتا ورالىپ جۇرمەسە جارار ەدى دەگەندەي ءقاۋپى بار ءتارىزدى.
— ءبىزدىڭ سوۆحوزدا وعان نە كەرەك؟
— وسى ارادا، قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى بيداي وسىرەتىن تاجىريبە بولىمشەسىن ايتپاقشى دەپ ەستىگەم... ءسىز اگرونومسىز عوي. مۇنى مەنەن گورى ءوزىڭىز جاقسى بىلۋگە ءتيىستىسىز...
— قۇرمەتتى پروفەسسوردىڭ ونداي ويى بولسا، مەنىڭ بىلەتىنىم، ول ءقازىر كەشىگىپ قالدى...
— سولاي ما؟.. ءبىراق ءبارىبىر ول كەلەدى.
— باسقا تىلەگىنە كەشىگىپ قالماس ءۇشىن بە؟
مەرۋەرت حاسەننىڭ بەتىنە تەسىلە قارادى. جىگىتتىڭ سوزىنە شىن اشۋلانعىسى كەلگەندەي قاباعىن شىتتى. جىگىت تە تىم ارتىق كەتكەنىن ۇعىپ، تىنا قالدى.
حاسەن مەرۋەرتتى ۇيىنە اپارىپ ساپ، كەيىن قايتتى. ۇيىنە بارعىسى كەلمەدى. پوسەلكانىڭ ورتالىق كوشەسىمەن اياڭداپ شەتىنە شىقتى دا، ار جاعىنداعى دالاعا بەتتەدى. مەرۋەرت، الشىنبەك، ءوزى جايىندا سان ءتۇرلى ويعا شومىپ، ول ءتۇن ورتاسى اۋعانشا ايدالادا جالعىز ءجۇردى...
ال مەرۋەرت شە؟ و دا ءتۇن بويى كىرپىك ىلگەن جوق.
...الشىنبەك ايدىنعالييەۆتى مەرۋەرت العاشقى رەت سوڭعى كۋرستا وقىپ جۇرگەنىندە كوردى. جيىرما ەكى جاسقا تولعان كۇنى ەدى. لەكسياعا مەرۋەرت ەڭ جاقسى، جاعاسىن اق جىبەك تورلامامەن كومكەرگەن، قارا شەرست كويلەگىن كيىپ كەلگەن. بىرگە وقىپ جۇرگەن جولداستارى ونىڭ مۇنشاما نەگە ساندەنىپ كيىنىپ كەلگەنىن ەستىپ، دەرەۋ گۇل اكەلۋگە جۇگىرگەن. مەرۋەرتتى كافەدرانىڭ ءدال تۇبىنە، ءبىرىنشى پارتاعا وتىرعىزىپ، الدىنا شىنىعا سالعان قىزعالداقتىڭ ءبىر شوق گۇلىن قويعان. جايشىلىقتاعى قالجىڭسىز دا بولعان جوق، بانكەت ىستەمەسە دە، مەرۋەرتتەن كەشكە تامان بولمەسىنە وزدەرىن شاقىرۋدى تىلەگەن. ارينە، وندا سەنىڭ تۋعان كۇنىڭنىڭ قۇرمەتىنە توست كوتەرەتىن جاعدايلار بولسىن دەپ ءبىر داۋىستان شۋلاعان. سىرعاۋىلداي سيديعان، ۇزىنتۇرا، كلاسس ستاروستاسى جاپپار، كەشكە اسحاناعا بارماي، قاريىن بوس ۇستاپ، ءبىر قويدى جالعىز ءوزى جەپ قوياتىنىن سەزدىرگەن.
وسىلاي ءقالجىڭ-ازىل ارالاس، مەرۋەرتتى قۇتتىقتاپ، ستۋدەنتتەر ءماز بولىپ شۋلاسىپ جاتىپ، لەكسيا وقۋعا پروفەسسور ايدىنعالييەۆتىڭ اۋديتورياعا كىرگەنىن بىلمەي قالعان.
ستۋدەنتتەر ۋ-شۋىن باسىپ ورىندارىنا وتىرعانشا، قويۋ قارا شاشىنا ءسال قىراۋ كىرگەن، ءالى دە بولسا جاسى كەلىپ قالعانى ءتۇر الپەتىنەن بالەندەي بايقالا قويماعان، سىمباتتى، دەنەلى پروفەسسور كافەدرادا ءۇن-تۇنسىز كۇتىپ تۇرعان. ستۋدەنتتەردىڭ اۋديتوريانى باسىنا كوتەرگەن ۋ-شۋىنا دا، ورىندارىنا تەز وتىرا قويماعان قىلىقتارىنا دا كوڭىل بولمەگەن. ەشتەڭەنى كورمەگەن ادامداي تۋرا بەرگەن. تەك ونىڭ ويناقى كوزى مەرۋەرتتىڭ الدىندا تۇرعان شوق قىزعالداققا ءسال كىدىرگەن...
اتاقتى پروفەسسور لەكسياسىندا الدىڭا گۇل قويىپ، نەگە تارتىپسىزدىك تۋعىزىپ وتىرسىڭ دەپ ايتادى ەكەن دەپ، مەرۋەرت كەنەت قاۋىپتەنە قالعان. ءبىراق پروفەسسور ونداي قىلىق كورسەتكەن جوق. شوق قىزعالداقتارعا قاراپ تەك كۇلىمسىرەدى دە قويدى. وزىنە دە كۇلىمسىرەگەندەي بوپ كورىندى مەرۋەرتكە.
ايدىنعالييەۆ سول كۇنى ءوزىنىڭ ارناۋلى ءپانىن باستادى.
وسىمدىكتانۋ... بۇنى، تاريح، نە كوركەم ادەبيەت ءتارىزدى، قىزىقتى ءپان دەۋگە بولمايدى! ءبىراق ايدىنعالييەۆتىڭ وقۋىندا ستۋدەنتتەرگە ول ءپان تىم قىزىق كورىندى. اسىرەسە ولاردى ەلتىتىپ اكەتكەنى پروفەسسوردىڭ ءوز لەكسياسىن وقۋ مانەرى. قوڭىرقاي، قويۋ داۋسى بىرەسە، جەلسىز كۇنگى وزەندەي سۋسىلداپ اكتى. بىرەسە، شابىتتانا بۋىرقانىپ قاتتىراق شىقسا، كەنەت، ەڭ جوعارعى نۇكتەسىندە تىنا قالادى. ءار سويلەمنىڭ رەتىنە قاراي قولىن سەرمەپ، ارقيلىلىعىمەن ءسوز ماعىناسىن تەرەڭدەتە تۇسكەندەي يشارات كورسەتەدى. جەر-انانىڭ قاسيەتىن، كوركەمدىگىن، الۋان-الۋان تابيعي سىرلارىن، جۇپار اڭقىعان گۇل بايشەشەگىن، كوك وراي جاسىل شالعىندارىن ءسوز ەتكەندە تيۋچيەۆ، اباي، فەتتەردىڭ ولەڭدەرىنەن ءۇزىندى كەلتىرىپ، لەكسياسىن قۇلپىرتا ءتۇستى. اۋديتوريادا وتىرعان ستۋدەنتتەردى ءوزىنىڭ كورەرمەندەرى ساناعانداي، كەرەك كەزىندە ارتيستەرشە توقتاي قالىپ، ءسوزىن قايتادان سىبىرلاي باستاپ، ءۇي ىشىندەگىلەردى تىرپ ەتكىزبەي، ءوزىنىڭ اۋزىنا قاراتىپ الدى.
مەرۋەرتتىڭ ەكى قۇلاعى پروفەسسوردىڭ سوزىندە بولعانىمەن، ويى الدەقايدا شارىقتاۋدا ەدى. بۇل ونىڭ كوپتەن بەرگى ادەتى. قانداي قىزىقتى لەكسيانى تىڭداپ وتىرعاننىڭ وزىندە دە، ول كەنەت ءبىر ءتاتتى قيالدارعا شومىپ، الدەنەلەردى ويلاپ كەتەتىن. نە تۋرالى ويلايدى؟ وعان دالدەپ ءوزى دە جاۋاپ بەرە الماسا كەرەك-تى. جۇرەگىنە وت، سەزىمىنە قانات بەرەتىن قيالداردىڭ ءبارى دە وعان اسا قىزىقتى كورىنەتىن. بۇل قيالدار ورىندالا ما، ورىندالماي ما، وندا شارۋاسى جوق-تىن...
ايدىنعالييەۆكە ستۋدەنت بىتكەننىڭ ءبارى ونىڭ لەكسياسىن شىن ىقىلاسپەن تىڭداپ وتىرعانداي كورىندى. تەك قارسى الدىنداعى ادەمى قىزدىڭ عانا ويى باسقا جاقتا شارىقتاپ جۇرگەن تارىزدەندى. قىزدىڭ بۇل قىلىعى ونىڭ نامىسىنا تيگەندەي بولدى. سويلەپ كەلە جاتتى دا، كەنەت توقتاي قالدى. ءسال ءۇن-تۇنسىز تۇردى دا، مەرۋەرتكە قارادى.
— مەن جاڭا كىمنىڭ داستانىنا توقتادىم؟—دەدى.— ءيا، ءيا، قىزعالداقتى قىرمىزى قىز، سىزدەن سۇراپ تۇرمىن.
مەرۋەرت كەنەت ساسىپ قالدى. ءدال وسى مەزەتتە ونىڭ بەتى الدىندا تۇرعان قىزعالداقتاي، قىپ-قىزىل بوپ كەتتى. بۇل تولقۋ ونىڭ قوڭىرقاي ادەمى داۋسىنا جىگەر، وزىنە قۋات بەردى.
— ءسىز ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «جەر، ادامعا باس ي!» داستانىنان ءۇزىندى وقىدىڭىز،— دەدى پروفەسسورعا تايسالماي قاراپ. قىز پروفەسسوردىڭ ايتقان سويلەمىن بۇلجىتپاي ايتىپ بەردى،— بۇدان ءارى ءسىز ءقازىر، جەر-انانىڭ سۇلۋلىعىن بىلاي قويىپ ەندى وسىمدىكتانۋ ءپانىنىڭ نەگىزگى. سالالارىنا كوشۋىڭىز مۇمكىن.
قىز سوققىسى قاتتى تيگەنىن پروفەسسوردىڭ ءوزى دە سەزدى. ءيا، شىنىندا دا ول ءقازىر ارناۋلى ءپانىنىڭ نەگىزگى سالالارىنا كوشپەكشى ەدى. پروفەسسوردى كۇمىلجىتكەن بۇ دا ەمەس، قىز ءسوزىنىڭ استارىندا جاتقان سىقاق. قىز داۋسىنان مازاق ەتكەندەي، ول ءبىر كۇلدىرگى ساز ەستىگەندەي بولدى. ستۋدەنتتەر بىرىنە-بىرى قاراپ، جىمىڭ قاقتى. بۇلار مەرۋەرتتىڭ ينستيتۋتتىڭ تەك سۇلۋ قىزى عانا ەمەس ەكەنىن بىلەتىن. ءبىلىم جاعىنان ول ەڭ جاقسى وقيتىن جىگىتتەردەن كەم تۇسپەيتىن. مىنەزى جىبەكتەي جۇمساق، ەزى قيال قاناتتى بولعانىمەن، جاعدايعا قاراي تاستاي بەرىك، تايسالمايتىن قايسار بولا الاتىنى دا بۇلارعا ءمالىم-تىن. كوشەدە ءوتىپ بارا جاتقانىندا بۇعان بۇرىلىپ كوز سالمايتىن جىگىت جوق ەكەندىگىنە، ال ينستيتۋت كلۋبىندا بي بولعاندا بۇكىل ينستيتۋت بوپ بۇنىمەن بيلەگىسى كەلەتىنىنە قاراماي، مەرۋەرت ءاردايىم ءوزىن كىشىپەيىل ۇستايتىن، كەكىرەيىپ تاكاپپارلانۋدى بىلمەيتىن. تابيعاتتىڭ ءوزى دارىن بەرگەن ادامدارعا ءتان مۇندا دا سان قاسيەت بار-تىن، وزگەلەردى دە، ءوزىن دە سىناي قارايتىن، جەڭىل جاتقان تابىستان كورى، قيىندىقپەن، ىزدەنۋمەن كەلەتىن جەڭىستەرگە جانى قۇماردى. مەرۋەرت ولەڭ دە ايتا، سۋرەت تە سالا بىلەتىن. بۇنىڭ ونەرىن كورگەندەر، تاماشا سۋرەتشى بولعالى تۇر، تەك كوركەمدىك ۋچيليششەگە ءتۇسۋى كەرەك دەگەن. ال بۇل جۇرتتىڭ بەرگەن اقىلىنا قاراماي مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىنا ءتۇستى. قىزدىڭ بۇل تاڭداۋىن اكەسىنەن بوتەن ەشكىم ۇناتقان جوق. شۋ دەگەندە الشىنباي ايدىنعالييەۆ تە مەرۋەرتتىڭ قانداي قىز ەكەنىن بىلگەن جوق. ايەل جۇرەگىنىڭ قالاي سوعاتىنىنا جەتىكپىن دەگەن الشىنبەك، العاشقى ۋاقىتتا مەرۋەرتتى اۋىلدىڭ اڭقاۋ قىزدارىنىڭ ءبىرى دەدى. قويدان جۋاس، تۇبىتتەن جۇمساق، ومىردەن ەشتەڭە كورمەگەن، دۇنيەنىڭ ءبارىن قۋانىش ساناعان جاس قىزدى وزىنە قارسى تۇرادى دەپ ويلاعان با ول؟
نەعۇرلىم مەرۋەرت الشىنبەكتەن قاشا تۇسكەن سايىن، سوعۇرلىم پروفەسسور دەگەنىنە جەتەمىن دەپ قۇلشىنا ءتۇستى. ەجەلدەن كەلە جاتقان شىعىس ءداستۇرى بويىنشا مەرۋەرتتى ول اق بوكەن دەسە، ءوزىن ارىستان سانادى. ال ارىستان قانشا جۇيرىك بولعانىمەن، سول اق بوكەن ونىڭ تىرناعىنان جالت بۇرىلىپ، قۇتىلىپ كەتە بەردى. پروفەسسوردىڭ تەلمىرە قاراعان كوزىنە، مەرۋەرت كۇلىمسىرەپ قانا جاۋاپ بەردى دە قويدى. كۇلىمسىرەۋدەن ءارى ءبىر قادىم اسپادى.
ايدىنعالييەۆتىڭ بۇدان ءارى كۇتۋگە شىدامى جەتپەدى، ول تىكەلەي شابۋىلعا شىقتى. ەندى قولىنا قوسا جۇرەگىن دە ۇسىندى، ماعان ەرگە شىق دەدى. ال مەرۋەرت قانداي جاۋاپ قايتاردى؟ شىنىن ايتساق، نە دەرىن بىلمەي قالدى، پروفەسسوردىڭ بار سىرىن ول بۇل كەزدە ءبىلىپ العان. وتكەن ءومىرى دە، ءقازىر بويداق ەكەنىن دە، جاسى ەلۋگە كەلىپ قالسا دا بالاسىنىڭ جوعى دا، عالىمدار اراسىندا ءقادىرلى ەكەنىن دە، قىسقاسىن ايتقاندا ونىڭ جاي-جاعدايى مەرۋەرتكە تەگىس ايان بولعان.
ارينە، وعان ەرگە شىقسا — كەلەشەگىنە قام جەمەيدى، قولى جىلى سۋعا مالىنادى. مالىنعاندا قانداي! ءتورت قىز جاتاتىن ستۋدەنت جاتاقحاناسىنان، كەڭ سارايداي ءتورت بولمەلى پروفەسسوردىڭ داليعان پاتەرىنە شىعادى. بىرگە وقىعان قىزدار ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ سوۆحوزدارعا، سوناۋ تۇكپىر-تۇكپىر قازاقتىڭ اۋىلدارىنا جۇمىسقا كەتەدى، ال بۇل جاسىل توككەن الماتىدا قالادى! تەاتر، دۇكەن، ويىن-ساۋىق كۇندە تاڭەرتەڭ كۇتىپ تۇرعان قارا كوك مەنشىكتى «ۆولگا» ماشيناسى. مودا اتەلەسى، شاشتاراز — ءبارى جانىندا! جاڭا ۇلگىلى قانداي كيىم كيەم دەسەڭ دە قولىڭدا! سوڭعى ۇلگىلەرمەن تىگىلگەن ادەمى كيىمدەرگە قانداي قىز قىزىقپاعان! دالانى، باقشانى ساعىنساڭ — تاۋ ىشىندەگى سىڭسىعان الما باعىنىڭ اراسىنداعى داچاڭا بار! ال ەگەر ءوزىڭنىڭ ۇستاعان جولىڭنان، عىلىم جولىنان تايعىڭ كەلمەسە،— تايما! پروفەسسور ايدىنعالييەۆتىڭ ايەلىن كىم اسپيرانتۋراعا المايدى؟ كانديداتتىقتى دا قورعاۋى مۇمكىن. سوسىن ءبىر كۇنى بولماسا ءبىر كۇنى مەرۋەرت تۋعان اۋلىنا بارادى. اۋىل ادامدارى ءبىر كەزدە جالاڭاياق جۇگىرىپ جۇرگەن جالبىر شاشتى قىزدىڭ قانداي باقىتقا جەتكەنىن ءوز كوزدەرىمەن كورسىن!
مەرۋەرت مۇمكىن، بولاشاعىن ءدال ءبىز جاساپ وتىرعان اسىرە قىزىل بوياۋلارمەن بەزەپ، ويلاماعان دا بولار، ءبىراق ايتەۋىر بولاشاعى تۋرالى ويعا قالعانى حاق.
ءبىراق مەرۋەرتتىڭ ارمان ەتكەنى وسىنداي ءومىر مە ەدى؟ ءوزىن قانداي ومىرگە دايىنداماق بولعان ەدى؟ وسىناۋ ساراڭ سويلەمدى وقۋ كىتاپتارىنا ءۇڭىلىپ وتىرعاندا ونىڭ كوزىنە قازاقتىڭ كەڭ دالاسى كورىنبەيتىن بە ەدى؟ توقتاپ قالعان كوگىلدىر تولقىنداي، بىرىمەن-بىرى تىركەسىپ جاتقان كوگىلدىر بەلەستەر كوز الدىنا ەلەستەمەيتىن بە ەدى؟ ال جازعىتۇرىم دارياداي جايىلعان كوك ەسىلدىڭ كوگىلدىر تاسقىنىن قالاي كورمەي كەتە الادى؟
بار ارمانى، بار قيالى تۋعان جەرگە قايتىپ كەلىپ، اتا-باباسىنىڭ، قالا بەردى ءوز اكەسىنىڭ سالعان جولىن، جەتى اتادان بەرى مال باققان ءداستۇرىن وركەندەتە تۋسۋ ەمەس پە ەدى؟ ءيا، سولاي. تەك بۇل وركەندەۋدىڭ ساتىسى جوعارى بولماق. ينستيتۋتتەن العان ءبىلىمى ونىڭ الداعى ارماندارىنا جاردەم بەرمەك. ال ەندى نە بولىپ قالدى؟ جاستار جينالىستارىندا، ءتۇن ورتاسى اۋعانشا بولاتىن كەيبىر ءوزارا ايتىس، تالاستاردا، «قازاق جەرى»، «قازاق دالاسى»، «حالىق»، «حالىق الدىنداعى بورىش»، «حالىقتىڭ تىلەگىن تىلەۋ كەرەك» دەگەن سوزدەر اۋىزدارىنان تۇيدەك-تۇيدەگىمەن شىعاتىن. سونىڭ ءبارى ەندى بوس ءسوز بولعانى ما؟ حالىق الدىنداعى بورىشى قايدا؟
مەرۋەرتتىڭ ويلارى تەك وسىلارمەن عانا بىتكەن جوق. وعان ايدىنعالييەۆ دەگەن كىم؟ قىز بولىپ قىلتيا باستاعاننان-اق «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ»، «رومەو مەن دجۋلەتتالاردى» وقىپ مەنىڭ دە ماحابباتىم وسىلاردىكىندەي تازا، ۇلكەن بولسا ەكەن دەگەن جوق پا ەدى؟ سوندا قالاي، قوزىنى سۇيگەن بايانداي، نە رومەونى سۇيگەن دجۋلەتتاداي بۇ دا الشىنبەكتى سۇيە الا ما؟ ءيا، مەرۋەرت مەنىڭ دە ماحابباتىم كوكتە ۇشقان اققۋ قۇستاي بيىك، جۇلدىزدى تۇندەگى دومبىرانىڭ جۇمساق ۇنىندەي جۇرەككە جايلى نازىك، جاۋعا سالعان الداسپانداي بەرىك بولسىن دەپ تىلەگەن... جاسىراتىن نەسى بار، پروفەسسور الشىنبەكتىڭ ۇسىنىسى بۇنى ۇركىتكەن جوق. ءتىپتى جانىنا جىلى دا تيگەندەي بولدى. ول ءالى دە كورىكتى، ءبىر قىزعا ەر بولا الاتىنداي كۇيدە ەدى. بەتىندە پايدا بولعان ازداعان ءاجىم تەك ونىڭ قاجىرلى ادام ەكەنىن اڭعارتقانداي. حاسەنگە «بىرگە وقىعان قىز بىتكەننىڭ ءبارى دە الشىنبەككە عاشىق بولعان» دەگەندە مەرۋەرت جالعان ايتپاعان. ءبىراق پروفەسسور قاراعاندا، نە بىردەمە سۇراعاندا قىزارا ساسىپ قالىپ، ارتىنان دوس قىزدارىنا «ول ماعان بىلاي دەدى، كوزىن الماي تەسىلە قارادى» دەپ ماقتانۋى ءبىر ءسارى دە، وزىمەن-وزى بولعان، ونداي ويدان اۋلاق پروفەسسورعا ەرگە شىعۋ ءتىپتى باسقا ماسەلە.
ءيا، مەرۋەرت قانداي شەشىم الارىن بىلمەگەن. جۇرەگى البىرت، الىپ ۇشقان، قانداي ىستىق، ويلى قىز بولسا دا، جيىرما ەكى جاسقا كەلگەندە، ءوزىنىڭ كەلەشەگىمەن بايلانىستى ءىستى اقىلعا سالا الادى. مەرۋەرت پروفەسسورعا جاۋاپ قايتارۋعا اسىقپادى. الشىنبەك ۇسىنىس بەرگەن كەزدە بۇل ديپلومىن جازىپ جۇرگەن. ماحاببات كۇتە الاتىن، ال ديپلومدا — ونداي كەڭدىك جوق-تىن. ۋاقىتىندا ءبىتىرۋ كەرەك-تى. مەرۋەرت تاڭ اتقاننان كىتاپحاناعا كىرىپ، ول جابىلعانشا كىتاپتاردى قاراپ قولى بوسامايتىن. وسىلاي ءۇش اي وتكەن. اقىرى ديپلومىن وتە جوعارى باعامەن قورعاپ شىقتى. ەندى الشىنبەككە جاۋاپ قايىرۋعا بولاتىن ەدى، ءبىراق مەرۋەرت ءوز سەزىمىن ءوزى اجىراتا المادى. پروفەسسورعا كەسىپ «جارايدى» نە بولماسا «جارامايدى» دەي المادى. تەك وعان «ءالى دە بولسا ويلانايىن، ەلگە بارايىن، اكە-شەشەمدى كەرەيىن، قابىرعاممەن كەڭەسەيىن. ال ءسىز، اسىعىس شەشەر باسقا ويىڭىز بولماسا، كۇتە تۇرىڭىز...» دەدى.
نە ىستەۋ كەرەك؟ ايدىنعالييەۆ كەندى. تەك، استىرتىن قولقابىسىن تيگىزىپ، مەرۋەرتتى «التىن اراي» سوۆحوزىنا جىبەرتكىزدى. ويتكەنى وسى سوۆحوزدىڭ جەرىندە بيىل ءوزى جاڭا بيداي ەگەتىن تاجىريبە بولىمشەسىن اشپاقشى ەدى... ءسويتىپ، ايدىنعالييەۆتىڭ ويىنشا، بۇل ءىس تە ىڭعايلانا باستاعانداي ەدى.
ءبىراق پروفەسسور مەرۋەرتتى «التىن ارايعا» جىبەرۋگە جاردەمدەسىپ جۇرگەنىندە ول وندا حاسەنمەن كەزدەسەتىنىن بىلمەدى. تەك سوڭىنان بارىپ، بىرنەشە اي وتكەن سوڭ عانا، «شىعاسىعا يەسى باسشى» دەگەن قازاقتىڭ ەسكى ماقالى ەسىنە ءتۇستى.
3
حاسەن مەن مەرۋەرت كىشكەنتاي تەمىر جول ستانسياسىنىڭ الدىندا تۇر. جىگىت قىزبەن تانىسقانىنا ءبىر جەتىدەن اسىپ كەتسە دە، وسىناۋ قىزىل گۇلدەي قۇلپىرعان، ۇستىندە جاڭا ۇلگىمەن تىگىلگەن جۇقا نەيلون كويلەگى بار جاس سۇلۋدى جاڭا عانا كورگەندەي، تاڭدانا قارايدى. شىنىندا دا مەرۋەرت بۇگىن ەرەكشە ادەمى ەدى، قولىنا ۇستاپ تۇرعان جاڭا شىققان بايشەشەكتەر گۇل-گۇل جاينايدى، ۇستىندەگى جەڭىل نەيلونداي ۇلبىرەپ تۇر. ءدال ءقازىر كوككە ۇشىپ كەتەتىن حور قىزى ءتارىزدى...
راس، بۇل حور قىزى قولىنا شوق گۇل ۇستاپ، ۇستىنە ەڭ سوڭعى ۇلگىمەن تىگىلگەن كويلەگىن كيىپ، وسى كىشكەنتاي ستانسياعا ءوزى ءۇشىن كەلمەگەنىن بىلەتىن حاسەن، ىشتەي مەرۋەرتكە ءسال اشۋلى ەدى. جوق «ءسال اشۋلى» بولسا ءبىر ءسارى عوي، قىزدىڭ وسىنشاما ساندەنىپ كەلگەنىنەن ونىڭ وزەگى ورتەنىپ، ءىشى كۇيىپ بارا جاتقان. سوندا... مەرۋەرتتى وسىنشاما قىزعاناتىن ونىڭ قانداي قاقى بار؟ مەيلى، كۇتەتىن پروفەسسورىن كۇتە بەرسىن، بۇل ونىڭ شارۋاسى، حاسەنگە ءتىپتى التى الاسى، بەس بەرەسىسى جوق دۇنيە عوي...
بۇل تۇرىستارىنىڭ ءبىر قولايسىز جاعدايى — ەكەۋى! بىردەي: مەرۋەرت تە، حاسەن دە، سول الشىنبەك ايدىنعالييەۆتى كۇتۋگە كەلگەندەرى. پروفەسسور سوۆحوزعا «كەلە جاتىرمىن» دەپ تەلەگرامما بەرگەن. استانادان شىققان ايگىلى وقىمىستىنى تىڭ دالاسىندا قارسى الۋدى ۋگريۋموۆ حاسەنگە تاپسىرعان.
ال مەرۋەرت بولسا، حاسەننىڭ بۇل اراعا نەگە كەلگەنىنەن حاباردار، تەك ءوزىنىڭ نەگە كەلگەنىن اناۋ ءبىلىپ قالماسا ەكەن دەپ تىپىرشىپ تۇر. كىمگە بولسا دا سۇلۋ كورىنۋدى ۇمىتپاعان ايەلدىك مىنەزگە سالىنىپ، ءوزىنىڭ وسىنشاما ساندەنە قالعانىنا مەرۋەرت ەندى ىشتەي رەنجۋدە. ءبىراق ءوزىنىڭ وسى جاعدايىن جاسىرماق بوپ ول ءوزىن ەركىن ۇستاپ، قالاي بولسا سولاي سويلەۋگە تىرىسادى. قىزدىڭ مۇنداي مىنەزىن كورگەن حاسەن، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قىسىلا تۇسەدى.
— سۋرەت سالۋدى دا جاقسى كورەمىن،— دەدى قىز اڭگىمەلەرىن سوزا ءتۇسىپ، بوتا كوزدەرىن حاسەنگە جاۋدىراتا قاداپ،— ەگەر قالاعان بولسام، سۋريكوۆ ۋچيليششەسىنە تۇسەتىن ەدىم.
— بەكەر تۇسپەگەنسىز،— دەيدى حاسەن قىزدىڭ ءسوزىن قۋاتتاي.— سۋرەتشىلەر ءبىز سەكىلدى قاراپايىم جاندار ەمەس قوي...
— ال سۋرەت سالاتىن قىزدار شە؟
— ولارعا ءتىپتى داۋ جوق قوي... ەگەر سۋرەتشى قىز بولساڭىز، مەن وسى ايدالاداعى كىشكەنتاي ستانسيانىڭ الدىندا ءدال بۇگىنگىدەي تۇرار ەدىم دە، ال ءسىز مەنىڭ جانىمنان ەكسپرەسسپەن موسكۆا، درەزدەن، پاريجدىڭ بىرەۋىنە دەربەس كورمەڭىزدى اشۋعا ءوتىپ بارا جاتار ەدىڭىز...
— اح، دەربەس كورمە ەمەس قوي دۇنيەنىڭ ەڭ قىزىعى. موسكۆا، پاريجدارعا بارار بولسام، مەن ەڭ الدىمەن بالمۇزداق ساتىپ الۋعا جۇگىرەر ەدىم... سوۆحوزعا كەلگەلى بالمۇزداقتى ابدەن ساعىندىم...
— كەلمەي جاتىپ پا؟
ەكەۋى دە كۇلىپ جىبەردى.
— سۋرەتتى تەگى ءسىز قارىنداشپەن سالاسىز با، الدە بوياۋمەن بە؟
— ەكەۋىمەن دە.
— سول ەكەن عوي، وتكەن جولى ءدال قاسىڭىزدىڭ تۇيىسەر جەرىندە قاپ-قارا بوياۋ جابىسىپ تۇر ەدى. سوۆحوز قىزدارىنىڭ اراسىندا ءۇندى مادەنيەتىن تاراتىپ ءجۇر ەكەن دەپ ويلاپ ەدىم مەن ءسىزدى...
مەرۋەرت كەنەت جۇدەي كۇرسىندى.
— ءقايبىر سۋرەتشى دەيسىڭ. جاي انشەيىن ءۇي بوياۋشى ماليارمىز عوي.
— جوق، ونىڭىز وتە جاقسى.
— نەمەنە جاقسى؟ ماليار بولۋ ما؟
— سۋرەت سالا ءبىلۋ. ءقازىر نە سالىپ ءجۇرسىز؟
— ايتەۋىر...
— سوندا دا؟
— دالا. دالادا تراكتور. تراكتور ايداۋشى.
— قالاي، شىعاتىن ءتۇرى بار ما؟
— شىعار ەدى، ەگەر سالىپ جاتقانىڭ سەنى قىزىقتىرسا...
— ءسىزدى تراكتور جۇرگىزۋشىلەر قىزىقتىرماي ما؟.. بۇنىڭىز ماعان وتە ۇنايدى... ءبىزدىڭ تراكتور جۇرگىزۋشىلەرىمىزدىڭ بىردە-بىرى قىزىقتىرماۋى اقىل... ال دالا قىزىقتىرۋعا ءتيىستى عوي؟..
— قىزىقتىرماي قويعاننىڭ ءوزى سول دالا عوي...
— قالايشا؟..
— شىنىم. مەن سالعان دالانىڭ، ءبىزدىڭ سۋرەتشىلەر ايتقانداي، جانى جوق... جىرتىلعان قارا جەر. ولىكتەي جانسىز...
— جىرتىلعان قارا جەر؟.. مۇمكىن ۇستىنە بىر-ەكى تارعاقتىڭ سۋرەتىن سالارسىز. سۋرەتشىلەر وسىنداي ءبىر بولماشى قوسىمشالارمەن سۋرەتتەرىنە جان كىرگىزەدى عوي.
— بۇل اراعا تارعاقتاردىڭ قاتىناسى جوق،— قىز جىگىتتىڭ قالجىڭىنا تۇسىنبەگەندەي، جۇدەي سويلەدى،— سەبەبى باسقادا... جەر وزگەرىپ كەتكەن. قاي جاققا قاراسان. دا جىرتىلعان دالا. مەن اكەممەن ۇنەمى تالاسام، ونى كوندىرگىم كەلەدى. ال ءازىم ۇيرەنە الماي-اق قويدىم. بىرەۋ كەنەت قيالىمدى ۇرلاپ اكەتكەندەي.
— قيالىڭىزدى؟
— ءيا. مەن ۇنەمى ءبىر شەتىنەن ءبىر شەتىنە كوز جەتپەس جايقالىپ جاتقان جاسىل شالعىندى كورگىم كەلەتىن. ال سول دالادا جويىلىپ جاتقان قوتان-قوتان قوي، قۇلىن-تايى شاپقىلاعان ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، شاڭىراق ءمۇيىز، اۋكەلەرى سالبىراعان قالىڭ قارا مال... مەنىڭ سوزىمە كۇلكىڭىز كەلىپ تۇر ما؟ كۇلمەڭىز. مەن قويشىنىڭ قىزىمىن عوي، جاسىمنان مالمەن بىرگە وسكەم.
— جوق، كۇلگەلى تۇرعام جوق. تەك، جاسىل شالعىن مەن قالىڭ قويدىڭ ورنىنا، ءسىز بۇل ارادا جايقالعان التىن ءداندى كورسەڭىز جامان بولار ما ەدى؟..
— ارينە، و دا ادەمى. تالاسپايمىن. ءبىراق ادام دەگەن تۇسىنىكسىز، اققۋ قۇس ءتارىزدى عوي. بۇرىنعى اۋپىلدەكتى، قامىستى كولدەرگە قونىپ جۇرگەن اققۋلار، ءقازىر ادام قولىمەن جاراتىلعان شالقار داريالارعا قونبايتىن بولدى دەيدى مەنىڭ اكەم. بىلاي قاراعاندا قانداي ايدىن شالقار تەڭىزدەر! ال اققۋلار قونبايدى. ۇشى-قيىرى جوق بيداي دالاسىن ءبىز قانداي قۇرمەتتەسەك تە، وسى دالادا كىشكەنتايىڭنان وسكەندىكتەن بە، جۇرەگىڭنىڭ تۇبىندە «شىركىن-اي، باياعى كوكوراي شالعىن كەڭ القاپ قايدا» دە¬گەندەي ءبىر بولماشى وكىنىشتى سەزەسىڭ. الدە ولاي ەمەس پە؟
— ءبىزدىڭ بالالارىمىزدا ونداي وكىنىش بولمايدى. ولارعا بوتەن كورىنىستەر كوركەم كورىنۋى حاق. قولىمىزبەن ءبىز جاساعان كورىنىستەر...
— ءسىز، اگرونومدىق تۇرعىڭىزدان سولاي دەپ تۇرسىز، حاسەن. بيدايىڭىزدان بوتەن ەشتەڭەنى دە كەرگىڭىز كەلمەيدى. وسالدىعىڭىزدىڭ ءبىرى وسىندا.
— جوق مەنىڭ كۇشىم وسىندا عوي دەيمىن. قايتىپ ورالماس وتكەنگە وكىنۋدەن كورى، الداعى كۇنگە شىندىق كوزقاراسپەن قاراعان اناعۇرلىم كەلىسىمدى. ءسىز بۇنىمدى وسالدىق دەپ ۇعاسىز با؟
— ءسىزدىڭ ايتىپ تۇرعانىڭىز دۇرىس سەكىلدى. ارينە، دۇرىس قوي... بۇرىن ماعان، ەسكى مەن جاڭانىڭ اراسىنداعى كۇرەس، اعا بۋىن اكەلەرىمىز بەن ءبىز جاستار — ولاردىڭ بالالارى اراسىنداعى قايشىلىق سەكىلدى كورىنەتىن. ال ويلاپ كەلسەم، ءتىپتى ولاي ەمەس ەكەن. جاس بولسىن، كارى بولسىن، كۇرەس ادىمى ءار كىمنىڭ ءوز جۇرەگىنەن باستالادى ەكەن. انا سۇتىمەن كىرگەن ادەت، ءداستۇر، ۇعىم وپ-وڭاي جويىلا قويماسا كەرەك-تى...
— نە ايتقىڭ كەلىپ تۇرعانىن تۇسىنەم، مەرۋەرت. قازاق ەلى اتام زاماننان مال باققان ەل، ونىڭ ىشىندە ەن دالاسىن بۇرىنعى قالپىندا كورگىسى كەلەتىندەر دە از ەمەس. ءبىراق ولار دا ءبىر جەردە تاپجىلماي تۇرىپ قالۋعا بولمايتىنىن، ۋاقىت ءبارىن دە وزگەرتەتىنىن، سول ۋاقىتپەن بىرگە وزدەرىنىڭ دە ءبىر ورىندا تۇرا المايتىندارىن بىلەدى. ال بۇداي بولسا... جوق بيداي جايىندا قارت اتامنان ەستىگەن اڭىزىمدى باسقا ءبىر كۇنى وزىڭە ايتىپ بەرەرمىن.— حاسەن ءسال ۇندەمەي قالدى،— مەنىڭ تاماشا قارت اتام بولعان، مەرۋەرت. مەن كوپ نارسەنى سو كىسىدەن ۇيرەنگەم...
حاسەنگە مەرۋەرت ويلانا كوز تاستادى. كەڭ ماڭداي، ات جاق، قىر مۇرىن، كوز قاراسى دا ويلى، سالماقتى. العاشقى كۇندەرى تەك قىزۋ قاندى البىرت جاس كورىنگەن وسى اگرونوم ەندى مەرۋەرتكە ۇناي باستادى. سودان با، ايتەۋىر) مەرۋەرتتىڭ پروفەسسوردى قالاي كەزدەستىرگەنىن حاسەننىڭ كورمەگەنىن ۇناتتى.
پروفەسسور مەن مەرۋەرت ەكەۋىن قوسار قانداي ءبىر تىلەك، ءبىر ارمان بار؟ مەرۋەرت نەگە بۇل اراعا كەلدى؟ وسى ۋاقىتقا دەيىن وعان «بولمايدى» دەپ جاۋابىن بەرمەۋى نەدەن؟ نەسىنە سوزىپ ءجۇر؟ وتكەن اپتادا ايدىنعالييەۆتەن كورى حاسەن تۋرالى كوبىرەك ويلعان جوق پا ەدى؟ ال بۇگىن؟ سوندا حاسەننىڭ ويى قانداي؟ بۇعان، مەرۋەرتكە، قالاي قارايدى؟ ونى ءالى تەكسەرۋ كەرەك. ال ءقازىر، امال جوق، الشەكەڭدى قارسى الۋ ءجون. ءتىپتى سىپايىگەرشىلىك جولىمەن قاراساڭ دا... تەك حاسەننەن قالاي قۇتىلادى؟..
الىستان كەلە جاتقان وتاربانىڭ گۇرسىلى ەستىلدى.
— حاسەن، مەنىڭ ءبىر ءوتىنىشىم بار، — دەدى مەرۋەرت كەنەت كۇمىلجي،— ورىنداي الار ما ەكەنسىڭ؟..
— بۇيىر. قانداي ءوتىنىشىڭ بولسا دا ورىندايمىن، — حاسەن اسكەري ادامشا اياعىن سارت ەتكىزىپ، قولىن ماڭدايىنا اپاردى،— كۇن قيمىلىن توقتات دەسەڭ—-توقتاتايىن! شولمەك ىشىنە سيقىرلاپ تىققان ءداۋدى اكەل دەسەڭ — اكەلەيىن!
مەرۋەرت كۇلىپ جىبەردى.
— مەنىڭ ءوتىنىشىمنىڭ ءدال ۇستىنەن ءتۇستىڭ دەسەم دە بولادى. حاسەن، ماعان بىرنەشە شولمەكتىڭ كەرەك ەكەنى راس. ءبىراق ىشىندە سيقىرلانعان ءداۋ ەمەس، شاپشىپ اتار شامپان بولسا ەكەن. اكەم ءبىرلى-جارىم اعايىندارىڭ قوناققا شاقىرماق. ءيا، تاعى بىر-ەكى كوروبكا ماسكەۋ كونفەتىن الساڭ... بۇنى ماعان دەپ.
— ايتقانىڭىز ورىندالادى،— دەدى كۇلىپ حاسەن،—- ءبىراق قوناعىمدى قايتەم؟
— ەشتەڭەسى دە كەتپەيدى عوي، كۇتە تۇرار.
— و دا دۇرىس.
كوپ كەشىكپەي بۋىن بۇرقىراتىپ ستانسياعا ەكسپرەسس تە جەتتى، تورموزدارىن شيقىلداتا، ءجۇرىسىن ءسال ازايتىپ كىلت توقتادى. حاسەن ۆاگون-رەستورانعا قاراي جۇگىردى. مەرۋەرت تەلەگراممادا كورسەتكەن ۆاگون توقتاعان تۇسقا قاراي بەتتەدى.
مەرۋەرت ايدىنعالييەۆتى كورگەنىندە، ول ستانسيا الدىنداعى ءشوبى جاپىرىلعان كىشكەنتاي الاڭدا تۇرعان، سپورتشىلارعا ۇقساعان جىپ-جىتىك، ۇزىن بويلى، سىمباتتى. ۇستىندە قىرى سىنباعان ادەمى سۇرعىلت كوستيۋم. جانىندا، ەكى ادىمداي جەردە، تالاي ەلدىڭ اەروپورتىنىڭ قاعازدارى جاپسىرىلعان، تولىپ جاتقان قالتالى، سىرعىما تەمىرلى سارى بىلعارى شامادان. الشىنبەك شامادانىن ءتىپتى ۇمىتىپ كەتكەن. دالانىڭ جۇپارى اڭقىعان اۋاسىمەن جۇتىنا دەمىن الىپ، جولدىڭ ارعى بەتىنە قاراي قالعان. ول جەردە ءۇستىن قار باسقانداي، اپپاق گۇلدى شاشاققا بولەنگەن، مويىل اعاشىنىڭ جاس بۇتاعى كورىنەدى. الشىنبەكتىڭ ەكى كوزى سوندا. كەنەت ول «ەسەنين!» دەدى، ءسويتتى دە ەسەنيننىڭ مويىل جايىنداعى ءبىر شۋماق ولەڭىن كۇبىرلەي ايتا باستادى:
كوڭىلدەنە قۇلپىرىپ تۇر،
قىزىل مويىل جۇپار توككەن.
اپپاق گ ۇلى جاينايدى ءبىر
كۇننىڭ نۇرى ورتەپ كوكتەن.
مويىل بۇتاعىنان كوزىن الماي راحاتتانىپ تۇرعان ەگدە پروفەسسور كەنەت مەرۋەرتكە ءبىر اياۋلى ادامىنداي سۇيكىمدى كورىنىپ كەتتى. مەرۋەرت جانىنا جاقىنداي كەپ قولىن بەردى.
— سالەمەتسىز بە، الشەكە؟.. امان-ساۋ كەلۋىڭىزبەن قۇتتىقتايمىن.
الشىنبەك كىلت بۇرىلىپ، مەرۋەرتتى كوردى دە جايناپ كەتتى.
— مەرۋەرت؟.. الدىمنان شىققانىڭا راحمەت. كوڭىلىمدى ءبىر كوتەرىپ تاستادىڭ عوي.
مەرۋەرت نە دەرىن بىلمەي، قىزارىپ كەتتى.
— مەن ءتىپتى ءۇمىت ۇزە باستاپ ەدىم، ءبىر رەتتە...
پروفەسسور ءسوزىنىڭ اياعىن ايتقان جوق.
— جولىڭىز قالاي بولدى؟—مەرۋەرت ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى، — ايتەۋىر...
— جولىم جامان بولعان جوق. ءبىر ءتاۋىر سەرىكتەر كەزدەسىپ... الدە، قوبالجىپ پا ەدىڭىز... مەنىڭ ساپارىمدى ويلاپ؟..
— ارينە عوي...— دەدى قىز تىكەلەي جاۋاپ بەرمەي،— جول دەگەننىڭ ءجونى بولەك قوي... الدەقالاي،— قىز كەنەت تاقپاقتاي:
وتاربا ەندى بىلمەدى،
دومالاۋدان باسقانى.
جاس مىسىق كۇلىپ جىبەردى،
قۇيرىعىن جالاي باستادى، —
دەيتىن بالالاردىڭ ولەڭىندەگىدەي بىردەمە بولىپ قالماسىن كىم بىلەدى؟— دەدى.
ەكەۋى بىردەي كۇلىپ جىبەردى.
— قالاي ورنالاستىڭىز سوۆحوزدا؟—دەپ سۇرادى الشىنبەك، جان-جاعىنا قارانا،— كىمدەر بار ەكەن بۇل ارادا؟ تىڭ شابىتكەرلەرى مە، الدە وڭاي تابىس ىزدەگەن ۋاقىتشا تۇرعىندار ما؟..
مەرۋەرت جاۋاپ بەرىپ ۇلگىرگەنشە الشىنبەك:
— ارينە قاي جەردە بولسا دا ادام دەگەننىڭ ءبارى بىردەي عوي،— دەدى ءوز سۇراعىنا جاۋاپ قايتارىپ،— مەيلى،. تەك وتان-انا الدىنداعى بورىشتارىن ۇمىتپاسا بولعانى...
مەرۋەرت ءسال قاباعىن شىتتى. ورىندى بولسىن-بولماسىن، ول كورىنگەن جەردە وسىنداي بوس پاتريوتتىق ءسوزدى ايتۋدى ۇناتپايتىن. وتان، بورىش... — دەگەن سوزدەر وعان تىم قاسيەتتى ەدى.
مۇنداي سوزدەردى جۇرەكتە ساقتاۋ كەرەك، ەسكى ۋاقىتتا قۇدايدىڭ اتىن قالاي اتاسا، بۇلاردىڭ اتىن سونداي ءتيىستى جەرلەرىندە عانا اتاۋ كەرەك...
وسى كەزدە بۇلاردىڭ جانىنا ساتىپ العان زاتتارىن ەكى قولىمەن كەۋدەسىنە قىسا، حاسەن دە جەتتى.
— امان-ەسەنسىز بە، الشىنبەك ايدىنعالييەۆيچ...
پروفەسسور بۇنى كورىپ قۋانىپ قالعانداي بولدى.
— اۋ، حاسەنسىڭ بە؟ سەن دە وسىندا ما ەدىڭ؟
مەرۋەرت ەشتەڭەگە تۇسىنبەي حاسەنگە قارادى.
— حاسەن ماعان سىزبەن تانىس ەمەسپىن دەدى عوي؟..
پروفەسسور وكپەلەپ قالعان ادامداي، يىعىن كوتەردى.
— ءوز باسىم ولاي دەمەس ەدىم. حاسەنگە مەن ءوزىمدى جات ادام سانامايمىن...
الشىنبەك حاسەننىڭ سىمباتتى دەنە بىتىسىنە ۇرلانا كوز قيىعىن اۋداردى. قوڭىرقاي جۇزىندە، اسا ءبىر ايتا قالارلىقتاي كورىك بولماعانمەن قايراتتىڭ، جىگەردىڭ بەلگىسى بار. ءتىپتى قاتاڭدىقتى دا سەزدىرەدى. مەرۋەرتتىڭ وعان ءالسىن-السىن كوز تاستاۋىنان پروفەسسور ءبىر كۇدىك العانداي «سولاي... سولاي...» دەدى ءوزىن-وزى كۇبىرلەي... وسىنىڭ ءبارى نەدەن ەكەنىن ول ءازىر تۇسىنگەن جوق، ءبىراق جۇرەگىنە ءبىر سۋىق ىزعاردىڭ لەبىمەن قوبالجۋ كىرگەنىن ۇقتى.
ۇشەۋىنىڭ ىشىنەن تەك حاسەن عانا ءمىز باقپاي، جايباراقات تۇر.
— ۋگريۋموۆ جولداستىڭ بۇگىن قولى بوساماي قالدى،— دەدى ول،— ماشيناسىمەن ستانسياعا مەنى جىبەردى. ءسىزدى ءبىزدىڭ زووتەحنيك تە قارسى الاتىنىن مەن بىلگەم جوق.
حاسەننىڭ سوڭعى ءسوزى وزىنە ءتيىپ جاتسا دا مەرۋەرت جاۋاپ قاتپادى.
— اكەڭ قايدا؟—دەدى كەنەت پروفەسسور حاسەنگە قاراپ.— ول دا وسى «التىن ارايدا» ما؟
— جوق،— دەدى حاسەن،— ول قاراتاۋداعى فوسفوريت رۋدنيگىندە. پەنسياعا شىقپاي ماعان كەلمەيتىن شىعار: پەنسياعا شىقسا ءبىر ءسارى، جالعىز ءوزى و جاقتا نە ىستەيدى...
الشىنبەك كەنەت ەكى يىنىنەن سۋ كەتىپ، بولبىراي قالدى.
— ءيا، ءيا، ەسىمدە بار،— دەدى ول مىڭگىرلەي،— ۇمىتپاسام، ءبىز ەكەۋمىز سول ماڭدا ءبىر جەردە كەزدەسكەندەي ەدىك قوي...
پروفەسسور جالعان ايتىپ تۇرعان جوق. ول قاراتاۋ رۋدنيگىندە اتىمتايمەن كەزدەسكەن. تەك وتىرىگى باسقادا ەدى. سونداعى وزىنە اۋىر تيگەن كەزدەسۋدىڭ ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن ءالى كۇنگە كوز الدىنان كەتكەن ەمەس-تى. ال ءقازىر ۇمىتقان ادام سەكىلدەنۋى بەكەرشىلىك ەدى.
4
تيان-شان تاۋىنىڭ سولتۇستىك-باتىس ەتەگىن قاراتاۋ دەيدى جۇرت. بۇل ارادا، وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن وسى اۋدانعا گەنەرال چەرنيايەۆتىڭ وتارشىلدىق اسكەرىنىڭ العاشقى توبىمەنەن كەلگەن، بۇكىل روسسيا جاعرافيالىق قوعامىنىڭ مۇشەسى، بەلگىلى جاراتىلىس زەرتتەۋشى ن. ا. سيەۆەرسيەۆ، فوسفوردىڭ عاجايىپ كەن بايلىعىن اشقان. سودان بەرى ءار كەزەڭدە، ءار ۋاقىتتا تىنباي كەن زەرتتەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلىپ تۇرعان. توڭكەرىسكە دەيىن اندا-ساندا عانا بولسا، ودان كەيىن قاراتاۋ كەنىن انىقتاۋ، زەرتتەۋ جۇمىسى جوسپارلانىپ كەڭ تۇردە قامتىلدى، قاراتاۋ قويناۋىندا تابىلعان فوسفوردىڭ وسى ەن بايلىعى بۇل جەردى، سوۆەت وداعىنىڭ مولشەرىندە حيبين اپاتيتىنان كەيىنگى ەكىنشى ورىنعا قويدى. وتان سوعىسى كەزىندە وسى قاراتاۋدا جەر تىڭايتقىش زاتتارىنىڭ ۇلكەن كومبيناتى اشىلعان. سول كەزدە-اق بۇل كومبيناتقا نەگىزگى كەن جەتكىزۋشى شولاقتاۋ رۋدنيگى سالىنعان. انا جولى كىشكەنتاي ۇلىن اتاسىنىڭ قولىندا قالدىرىپ، جاياۋ اسكەر روتا كومانديرى، اعا لەيتەنانت اتىمتاي، جۇمىس ىستەۋگە وسى رۋدنيككە كەلگەن. ول وسىنداعى كەن زەرتتەۋشى پارتياسىنا ءوزىنىڭ سوعىستان بۇرىنعى ەسكى ماماندىعى بۋروۆوي (جەر تەسەتىن ماشينانىڭ) شەبەرى بوپ جۇمىسقا كىرگەن. بۇل پارتيا جاڭادان سالىنعان تاۋ-كەن جۇمىسشىلارىنىڭ قالاسى قاراتاۋدان وتىز كيلومەتردەي جەردە تۇراتىن جامانتاس دەيتىن جەردە زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جاتقان.
دەمەك، وسى ۋاقىتقا دەيىن اتىمتايدى ەكى جارا قيناپ كەلگەن. بىرەۋى سوعىستا العان جاراسى. گوسپيتال دارىگەرلەرى ايتقانداي، بۇل جارا تەز-اق جازىلعان. قىر، ويپاتتى قاراتاۋ جەرىندە ەندى ول بالداقسىز جۇرۋگە جاراعان. تەك وڭ اياعىنىڭ ازداعان سىلتۋى ومىرلىك بوپ قالعان. ال ەكىنشى جاراسى جازىلمادى. جازىلۋدىڭ ورنىنا قايتا-قايتا اۋزى اشىلىپ جانىن قويارعا جەر تاپقىزباي سولقىلداتتى.
— قارتايىپ وتىرعان جوقسىڭ،— دەيتىن وعان كەي جاناشىر جولداستارى،— ەركەك ەمەسسىڭ بە... ەركەكتىگىڭدى كورسەتىپ ءوزىڭدى-وزىڭ قولىڭا ال، ءوز تاعدىرىڭا قوجا بول! دۇنيەدە ايەل قۇرىپ قالىپ پا؟ جانىڭ سۇيەر ادامىڭدى تاباسىڭ. ساعان كوڭىلى اۋىپ جۇرگەن ايەلدەردىڭ ىشىندە ءبيبىعايشانىڭ كوكەسىندەيلەر بار! قايسىن قالايسىڭ؟ ال ءبيبىعايشانى ۇمىت. ول ءبىر شىرىگەن جۇمىرتقا. كۇيەۋىن، بالاسىن قيىپ تاستاپ كەتكەن ايەل ءۇشىن قاپالانباق تۇگىل، ءتىپتى ونى ەسكە ءتۇسىرۋدىڭ ءوزى كۇنا.
بۇل سوزدەردەن كەيىن اتىمتاي ءبيبىعايشانى ۇمىتقىسى دا كەلدى. ەسىنە تۇسىرمەۋگە دە تىرىستى. بىلاي ىستەۋ كەيدە ونىڭ قولىنان دا كەلىپ ءجۇردى. اسىرەسە، جولداس-جورالارىمەن اشىنا كەڭەسىپ، ازداعان شاراپ ءىشىپ وتىرعان شاقتارىندا... كەيدە ءتىپتى وزىنە ۇناعان بىرەن-ساران ايەلدەرمەن جاقىنداسۋدى دا ويلادى، ويتكەنى اتىمتايدىڭ دەر كەزى، وعان كوز تىگىپ جۇرگەن ايەلدەر از ەمەس-تىن. ءبىراق وسىنىڭ ءبارى ۇزاققا بارماي تەز بىتەتىن. تاعى دا اتىمتاي جاپادان-جالعىز قالاتىن. تاعى دا جان سەرىگى تەك قاسىرەتى عانا بولاتىن. ال ءتىپتى سارى ۋايىم باسىپ كوڭىلى شىن جەتىم بولا باستاسا، ول بىرنەشە كۇنگە بوسانىپ، حاسەنىنە كەلەتىن. دەگەنمەن ونى وسى جۇرەگىن ورتەگەن ازاپتان جۇمىسى قۇتقاراتىن. تەك جۇمىستا عانا اتىمتاي ءبارىن ۇمىتاتىن، قايعىسىن دا، قاسىرەتىن دە. سول سەبەپتەن دە ول ۋاقىتىنىڭ كوبىن بۋروۆوي ستانوگىنىڭ قاسىندا وتكىزەتىن.
ءسويتىپ ءجۇرىن جامانتاس پارتياسى ۇلعايا كەلىپ رۋدنيككە اينالدى. بۋروۆوي شەبەرى اتىمتايدى ەندى سول كەن شىعاراتىن رۋدنيكتىڭ ءبىر بولىگىنىڭ باستىعى ەتتى. وسى كۇننەن باستاپ اتىمتايدىڭ ءوزى تۋرالى ويلايتىن دا ۋاقىتى قالمادى. تولىپ جاتقان جينالىس، ءماجىلىس، فوسفور ءونىمىن وسىرە ءتۇسۋ جايىنداعى كەڭەستەر اتىمتايدىڭ بار ۋاقىتىن الىن كەتتى...
رۋدنيك باستىقتارى دا اتىمتايدى سىيلايتىن، ال ءوزىنىڭ ەسكى جولداستارى سول ەسكى جولداستىق سەزىمدەرىن وزگەرتپەگەن، جاقسى كورەتىن، ونىڭ باستىق، بولعانىنا قاراماي ءالى دە «اقساق بۇرعىشى» دەپ اتايتىن...
سول جامانتاس كەنى پايدالانۋعا بەرىلگەن جىلى، وسىندا الشىنبەك ايدىنعالييەۆ كەلگەن. بۇل كەز بۇنىڭ دا «تاسىنىڭ جوعارى ورمەلەپ» تۇرعان شاعى. وعان قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعىنا جەر تىڭايتقىشتى مولىنان پايدالانۋ جايىندا رەسپۋبليكالىق مينيسترلەر سوۆەتىنە تولىق بايانداما قاعاز ءتۇسىرۋ تاپسىرىلعان-دى.
ايدىنعالييەۆ قاراتاۋعا كەلىپ جەر تىڭايتقىشىنىڭ بولاشاق مەزگىلدە ونەتىن مولشەرىمەنەن ءقازىر قانشا بەرە الاتىن مۇمكىنشىلىگىمەن تانىستى، پىكىر قورىتتى. ال ىستەگەن قورىتىندىسى ويلاعان ويىنان اناعۇرلىم اسىپ ءتۇستى. ون-ون بەس جىل وتكەن كەزدە قاراتاۋ فوسفوريتى بۇكىل سوۆەت وداعى ەگىس دالاسىنىڭ قىرىق پروسەنتىن تىڭايتا الاتىن بولىپ شىقتى. ارينە بۇل ءۇشىن كەن ءونىمىن ويداعىداي ءوسىرۋ كەرەك. ەگەر قازاقستان ەگىس دالاسىن وتىز ميلليون گەكتارداي دەپ سانار بولساق، قاراتاۋ كومبيناتىنان ونەتىن جەر تىڭايتقىش بۇكىل قازاقستان ەگىس دالاسىنا مولىنان جەتەتىنى انىقتالدى.
الشىنبەك وسى اقپارلاردى جيناپ جۇرگەنىندە، ءوزىنىڭ بولاشاقتا قانداي ۇلى ىسكە قاتىناسى بولارىن سەزدى. بۇل «جەر تىڭايتقىشىن پايدالانۋ جونىندەگى» بايانداماسىن رەسپۋبليكانىڭ بەدەلدى ادامدارىنىڭ الدىندا جاسايدى. بايانداماعان كۇندە دە بۇنىڭ جۋان، سان ەرەجەلەرگە تولى «بايانداۋ قاعازى» سول كىسىلەردىڭ الدىنا بارىپ تۇسەدى. الشىنبەكتىڭ وسى «قاعازى» ارقىلى ۇكىمەتتىڭ قاۋلى، قارارلارى شىعادى. ارينە وسىنىڭ ءبارى تەك قاراتاۋ جەر تىڭايتقىش كومبيناتىنىڭ عانا ماڭىزىن كوتەرىپ قويمايدى، وسى ماسەلەگە ماڭىز بەرگەن پروفەسسور ايدىنعالييەۆتىڭ دە دارەجەسىن جوعارى كوتەرۋى مۇمكىن...
الدىندا قانداي جاۋاپكەرشىلىك تۇرعانىن تۇسىنگەن ايدىنعالييەۆ الماتىعا جۇرەر الدىندا، قايتادان رۋدنيكتەردى ارالاپ، قايتادان اقپارلارىن ءبىر تەكسەرىپ شىقپاق بولدى. ول بۇل ساپارىن ەڭ الىس جامانتاس رۋدنيگىنەن باستاعان. ەكى-ۇش كۇندە ونداعى شارۋاسىن ءبىتىرىپ قايتىپ كەلە جاتقان. جەڭىل «ۆيلليس» ماشيناسىنىڭ ارتقى ورىندىعىندا الشىنبەك پەن كومبيناتتىڭ باس ينجەنەرىنىڭ ورىنباسارى وتىرعان. ماشينانى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان رۋدنيك باستىقتارىنىڭ ءبىرى اتىمتاي ەدى. ول الدىڭعى شىنى ۇستىندەگى كىشكەنتاي اينادان ارتىندا وتىرعان ماردىمسىعان، وزىنە-وزىنىڭ كوڭىلى تويعان پروفەسسوردىڭ قىزىل شىرايلى بەتىن كورىپ كەلە جاتتى. الشىنبەكتىڭ بەتىنە كوزى تۇسكەن سايىن، اتىمتايدىڭ تاماعىن، قىل ارقان بۋىندىرىپ بارا جاتقانداي قىزارىپ، اشۋ-ىزا ءون-بويىن بيلەپ، ماشينانىڭ ءرۋلىن قىسا ءتۇستى. ارتىندا كىم وتىرعانىن اتىمتاي بىلەتىن.
ال الشىنبەك ماشينانى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ كىم ەكەنىنە ءمان بەرمەگەن. قازاقتا اتىمتاي دەگەن از با، ءوزى بۇرىن كورمەگەندىكتەن ءبيبىعايشانىڭ بۇرىنعى كۇيەۋىنىڭ اتى اتىمتاي ەدى-اۋ دەگەن وي ەسىنە دە كىرمەگەن...
ماشينا ويلى-قىرلى، كەدىر-بۇدىرى كوپ جولمەن زىتىپ كەلەدى. ماشينانى جۇرگىزۋدە اتىمتاي بار ونەرىن اياعان جوق. جولدىڭ جاماندىعىنان ارتىندا وتىرعان ادامداردىڭ ۇشىپ كەتە جازداپ، بىرىنە-بىرى سوقتىعىپ مازالارى كەتكەنىنەن بۇنىڭ جانى جاي تاپقانداي، ولەرىنە قاراماي ماشيناسىن ايداي تۇسەدى. جولدىڭ ەكى جاعىنان بايالىش پەن جىڭعىلدىڭ سيرەك بۇتالارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جانتايا قۇلايدى. جولدىڭ سولتۇستىك جاعى كوز جەتپەس قياعا دەيىن سوزىلعان جالپاق، سۇر دالا. وڭتۇستىگىندە كوگىلدىر تارتقان كىشى قاراتاۋدىڭ قىر، بەلەستەرى... كۇن باتۋعا اينالدى. كومبيناتقا دەيىن ۇستىندە بىردە-بىر اۋىل جوق، ەلۋ كيلومەتردەي قۇلازىعان قۋ دالا قالدى.
قازاق ءۇش كۇننەن كەيىن كورگە دە ۇيرەنەسىڭ دەيدى. سول ايتقانداي-اق، ارتتا وتىرعاندار ماشينانىڭ جامان جۇرىسىنە كوندىككەن بولۋلارى كەرەك، تىنباي الدەنەنى اڭگىمە ەتىگى كەلەدى. كومبينات باس ينجەنەرىنىڭ ورىنباسارى، جالپاق بەت، جۋان، اڭقىلداعان قاراپايىم كىسى، استانادان كەلگەن ايگىلى عالىمنىڭ بۇنى وزىنە تەڭ كورىپ، سىر اشىپ كەلە جاتقانىنا ءماز بولىپ، ءالسىن-السىن انانىڭ ءسوزىن «سولاي دەڭىز!»، «ءيا، ءيا!» دەپ قوشتاپ قويادى.
اتىمتاي بۇلاردىڭ ءسوزىن تىڭداي قالدى.
— ...سوندا بارىپ مەن وعان بالاڭدى كۇيەۋىڭە قالدىر دەدىم.— اتىمتايعا پروفەسسوردىڭ ءسوزى ەمىس-ەمىس ەستىلدى. ول ەندى دەمىن ىشىنە الا، قۇلاعىن تۇرە ءتۇستى،— قۇداي وزىڭە بەرمەگەن سوڭ، بىرەۋدىڭ بالاسى بالا بولا ما...
— ءبىراق بالانىڭ جازىعى جوق قوي...— باس ينجەنەردىڭ جۋان ورىنباسارى نە دەرگە بىلمەي ساسىپ قالعان ادامداي كىبىرتىكتەي سويلەدى،— اناسىز بالا باقىتسىز بالا عوي. ءومىر بويى باقىتسىز بولىپ قالۋى مۇمكىن ەمەس پە...
— وگەي شەشە، نە وگەي اكەنىڭ قولىندا تاربيەلەنگەن بالا، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا باقىتتى بالا بولىپ وسەدى دەيسىز بە؟.. جوق، مۇنداي جاعدايدا، ءتۇيىندى ءبىر-اق كەسۋ كەرەك!
اتىمتاي ماشيناسىن وڭ جاعىنداعى جارتاسقا سوعىپ الا جازدادى، ايتەۋىر دەر كەزىندە بۇرىپ اكەتتى.
— اقىرىنىراق جۇرۋگە بولماي ما!؟—دەدى وعان جۋان، سويدەدى دە ايدىنعالييەۆكە:
— اناسى قايتتى؟ قارسىلىق بىلدىرگەن جوق پا؟
— كىم ءوز باقىتىنا ءوزى قارسى كەلەدى...
— دەگەنمەن...
— قىمباتتىم، ءسىز ايەلدەردى جاقسى بىلمەيدى ەكەنسىز... ولار...
اتىمتاي پروفەسسور ءسوزىنىڭ ار جاعىن ەستي الماي قالدى.
جۇرەگى بار كۇشىمەن جۇمىس ىستەپ جاتقان بۇرعىشىنىڭ قول ماشيناسىنداي، القىندىرىپ، دۇرسىلدەپ اكەتىپ بارادى.
— اكەسى... بالاسى قايدا؟.. سودان كەيىن ءسىز ولاردى كەزدەستىرمەدىڭىز بە؟
— جوق،— ايدىنعالييەۆ سەلسوق جاۋاپ قايىردى.— بالانى ءبىر رەت كورگەنىم بار... ال اكەسىن جولىقتىرعام جوق.
«ءا!.. اكەسىن جولىقتىرعىڭ كەلگەن ەكەن عوي. اسىقپا، ءقازىر جولىعاسىڭ!» اتىمتاي ماشيناسىنىڭ تورموزىن اشۋلانا باستى. ماشينا ءسال سىرعىپ بارىپ كىلت توقتادى.
— ماشينادان تۇسۋلەرىڭدى سۇرايمىن. مىنا جاققا!— دەدى اتىمتاي.
اتىمتاي كورسەتكەن جاقتىڭ شەتىندە الشىنبەك وتىرعان.
— نەگە؟—دەدى ول.
— تەزىرەك... ءسويتۋ كەرەك-تى.
— جارايدى.
ەشنارسەگە تۇسىنبەگەن الشىنبەك، سوزىلا ماشينادان ءتۇستى. جۋان ورىنباسار دا تۇسۋگە ىڭعايلانا بەرگەندە، اتىمتاي ماشيناسىنىڭ گازىن باسىپ قالدى. «ۆيلليس» زىر ەتىپ اتا جونەلدى. جۋان ورىنباسار ورىندىق ۇستىنە قۇلاپ ءتۇستى. ءبىر قولىمەن ماشينانىڭ ەرنەۋىنەن ۇستاپ تۇرعان الشىنبەك تە جەرگە ەتپەتىنەن قۇلادى. وسىنىڭ ءبارى كوزدى اشىپ-جۇمعانداي ۋاقىتتا بولدى. ايدالادا قالىپ بارا جاتقانىن ەندى تۇسىنگەن الشىنبەك، تۇرا سالا توقتا! توقتا!» دەپ ماشينانىڭ سوڭىنان جۇگىردى. اتىمتاي ءبىراق وعان قاراعان جوق.
— توقتا! تتا دەيمىن!—دەدى جۋان ورىنباسار ءالى ءجوندى ەشتەڭە تۇسىنبەي،— وسىنداي دا ويىن بولا ما ەكەن؟!
اتىمتاي ونىڭ سوزىنە قۇلاق تا قويعان جوق. تىستەنىپ اپ ماشيناسىن ايداي ءتۇستى. بار جىلدامدىعىمەن اققان ماشينا، جولدىڭ شۇڭقىر-بۇدىرىنا سوعىپ، جۋان ورىنباساردى ەكى جاق ەرنەۋىنە كەزەك-كەزەك ۇردى.
— اۋ، سەنى جىن سوقتى ما؟—جۋان ورىنباسار اتىمدايدىڭ يىعىنان ۇستاي الدى.— توقتات دەپ تۇرعان جوقپىن با ساعان..
جايىڭىزعا وتىرىڭىز!—اتىمتاي تىستەنە جاۋاپ بەردى.
— توقتات! توقتاتشى قۇداي ءۇشىن! وتىنەم! جالىنام! قاراڭعى ءتۇسىپ كەلەدى. نە ىستەدى ساعان ول سونشاما؟ جالعىز ادامدى ايدالادا جالعىز قالدىرىپ كەتۋگە بولمايدى عوي؟
— وعان سول كەرەك!
— ويباي-اۋ، ءولىپ قالادى عوي!
— ولسە ءولسىن!
— بۇيتۋگە بولمايدى! بۇنىڭ كىسى ءولتىرۋ عوي!
— جانىڭ اشىسا، ءوزىڭ بىرگە قال! ماشينانى توقتاتايىن با؟
— نە؟ وسى قارا تۇندە قايدا قالام؟—جۋان ورىنباسار ەندى ءوزى ساسايىن دەدى،— قولىمنان كەلگەنىنىڭ ءبارىن ىستەدىم، قۇداي دا، پروفەسسور دا ريزا شىعار. مىنا دۇلەي كونبەسە قايتەيىن.— ول ەندى «مىنانىڭ ءتۇرى جامان ەكەن، مەنىڭ ەزىمدى دە تاستاپ كەتەر» دەگەندەي ماشينانىڭ بۇرىشىنا تىعىلا ءتۇستى. ماشينا جۇلدىزداي اعا بەردى.
الشىنبەك سول كۇنى تۇندە ومىردە كورمەگەنىن كەردى، زارە-قۇتى قالماي، ولەردەن بوپ قورىقتى.
ول اۋىلدىق جەردە وسكەن. اكەسى العاشقى كەزدە — اۋىلدىق ءمۇعالىم، سوڭىنان مەكتەپ ديرەكتورى بولعان، الشىنبەك مەكتەپتە الدىڭعى قاتارداعى وقۋشى بالالاردىڭ قاتارىندا سانالاتىن. ءبىراق ول العىرلىعىمەن، اقىلىمەن ەمەس، كىتاپقا كوپ ۇڭىلۋىمەن، جاتتاۋىمەن ساباقتى جاقسى وقىدى. اسىرەسە وقىعاندا تەز جاتتالاتىن پاندەر وعان جەڭىل ءتيدى. قاي وقيعا قاي ۋاقىتتا بولعانىن باياندايتىن تاريح، تاۋ مەن سۋدىڭ اتتارى تىزبەكتەلگەن جاعرافيا، تولىپ جاتقان وسىمدىكتەردىڭ، ادام مۇشەلەرىنىڭ اتتارى بار بوتانيكا، اناتوميا سەكىلدى ساباقتاردا الدىنا جان سالمادى. اكە بالاعا قىراعى دەگەندەي، الشىنبەكتىڭ اكەسى ۇلىنان استرونوم شىقپاعان كۇندە دە، اگرونوم شىعاتىنىنا شەك كەلتىرمەدى. بالا دا اكە ويىن دۇرىس دەدى. ءبىراق، جەرگە دەگەن بۇنىڭ ىنتاسى، اۋەستىگى ديقان مەن مالشىنىڭ بالالارىنىكىندەي، تابيعاتپەن تىكەلەي قاتىناسىپ، اتا-بابالارىنان كەلە جاتقان ءداستۇر، تاجىريبەسىنەن ەمەس، ءمۇعالىم ءۇي ىشىندە تاربيەلەنگەندىكتەن، تەگى كىتاپتان العان اسەرلەر ارقىلى تۋعان. ءبىراق الشىنبەك ايتەۋىر اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا تۇسكەن. مەكتەپتە الدىڭعى قاتاردا سانالىپ ۇيرەنگەن بالا جىگىت، جوعارى دارەجەلى وقۋ ورنىندا دا ەڭ ءتاۋىر وقۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. جولداستارىمەن تەڭ باعا الىپ، ولارمەن قاتار تۇرۋدى الشىنبەك وزىنە ءمىن كورەتىن. قايتكەن كۇندە دە ول جولداستارىنان جوعارى تۇرۋعا ءتيىستى... سول سەبەپتەن دە قولىنان كىتابى تۇسپەدى، سول سەبەپتەن دە «تىرىسقان» وقۋشىنى جاقسى كەرەتىن مۇعالىمدەرگە دە جاقىنداي ءبىلدى. الشىنبەكتىڭ ءبىر كۋرستا وقيتىن جىگىتتەردى ايتپاساق، شىن ماعىناسىنداعى جولداستارى بولمايتىن... ويتكەنى ول وزگە جىگىتتەردەي ءبىرى مەن ءبىرى اكەي-ۇكەي بوپ قاتىناسپايتىن، ءارقاشان دا جەكە جۇرەتىن...
اقىرى اسپيرانتۋرانى ءبىتىرىپ الشىنبەك تۋعان ەلىنە قايتقان. ول ءوز ماقساتىنا بەرىك، ىسكەر، جىگەرلى ەدى. وسى قاسيەتتەردىڭ ارقاسىندا باستىقتاردىڭ كوزىنە تەز ءتۇستى. ەگەر ول مىنبەگە شىعىپ بىرەۋدى اشكەرەلەر بولسا، ونىڭ لاۋلاعان جاستىق وتى، ادال نيەتى تىڭداۋشىلاردى ەرىكسىز وزىنە قاراتىپ اكەتەتىن. الشىنبەك جۇمىس ىستەپ جۇرگەن اۋداندا، سول جىلى ۋاقىتىنان بۇرىن جەر جىرتىلىپ، بيداي سەبىلىپ كۇز ەگىن دە مول شىققان. بۇل تابىستارعا الشىنبەك ءوزىنىڭ قىزىل تىلىمەن قانشا ۇلەس قوستى، ونىمەن ەشكىم شۇعىلدانعان جوق، تەك، ايتەۋىر، ءار جەردە كوزگە كورىنىپ جۇرگەن جاس اگرونومنىڭ كوپتەگەن ۇلەسى بارىنا ءتىرى جان كۇماندانباعان. جاس اگرونومنىڭ كوككە شارىقتاعان قىرانداي، قىزمەت باسىندا ءوسۋ جولى وسىدان باستالعان. جۇرت قۇلاپ جاتقان تايعاقتان بۇل وتە ءبىلدى. جۇرت بەتتەي الماعان داۋىلداردا، بۇل قۇلاپ قالماق تۇگىل العا قاراي اتتاي دا الدى. قانداي جاعدايدا بولسا دا، الشىنبەكتىڭ باعى جانا ءتۇستى. باعىنىڭ بۇلاي جانۋىن ول ءوزىن پارتيا قاي ورىنعا قويسا دا وتان ءۇشىن، حالىق ءۇشىن جانىن اياماي، ادال قىزمەت ىستەيتىن ابزال قاسيەتتەرىمنەن دەپ ۇعىندىردى. سىرت قاراعان ادامعا وسىلاي دا كورىنەتىن.
ءسويتىپ جۇرگەنىندە سوعىس باستالدى. بۇل كەزدە ول وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىق باسقارماسىنا باستىق ەتىپ بەكىتىلگەن. سالتاناتتى كابينەتكە دە، اۋىز ۇيدە وتىرعان حاتشى قىزعا دا، «بۇل كەرەك ادام، سوعىسقا الىنباسىن» دەگەن مىقتى قاعاز برونعا دا يە بولىپ ۇلگىرگەن... ول وكوپتا جاتىپ توڭعان جوق، ءۇستىن ءتۇتىن باسقان ەكى دۇنيەنىڭ تاعدىرى شەشىلىپ جاتقان قاندى ايقاستا مىندەتىمدى اتقارۋعا ءتيىستىمىن دەپ، باتىس جاققا بارامىن دەپ جۇلقىنعان جوق، ءتىپتى كولحوز دالاسىنا دا اندا-ساندا شىقتى. وندا دا قاشاۋاعا قوس-قوستاپ ات جەگىپ، قاسىنا پروكۋرور مەن ميليسيا باستىعىن ەرتىپ... ءبىراق الشىنبەك مۇندا دا كۇشىن ايامايتىن: «بارلىعى جەڭىس ءۇشىن» دەپ تايلى-تاياعىنا قاراماي بوقىراۋدىڭ قارا سۋىعىندا ماساق تەرۋگە شاقىراتىن. ول ءسوز اراسىندا «تىل دا مايدان! جەڭىس تەك مايداندا عانا ەمەس، تىلدا دا دايىندالادى دەگەن ۇرانداردى ءجيى ايتاتىن. وسىلاي، «جەڭىستى دايىندار جۇرگەن الشىنبەك ايدىنعالييەۆ بيبىعايشامەن كەزدەسكەن.
الشىنبەك ايەلدەرگە ۇناي بىلەتىن جانە ءوزى دە ولاردى تىم تەز ۇناتا كەتەتىن. ايەل جۇرەگىن وزىنە قاراتۋ وعان بالەندەي قيىنعا تۇسپەيتىن. ال ءبيبىعايشا وعان وڭايعا تۇسكەن جوق، ءتۇستى دەگەن كۇنىندە دە ول ءبيبىعايشاعا دەگەن سەزىمىنە جەڭىل قارامادى. اقىرىندا الشىنبەك ايەلى مەن ەكى بالاسىن تاستادى. بۇل وعان ءبيبىعايشاعا، سەن دە بالاڭدى تاستا دەۋگە جول بەردى. ايەل كوندى...
ءبىراق وسى كۇننەن باستاپ الەۋمەتتىك قىزمەت جاعىنان الشىنبەكتىڭ باسىنان ب ا ق قۇسى تايدى. تاستاعان ايەلى جوعارى پارتيالىق ورىندارعا ارىز بەردى. ءوز سەمياسىن، بوتەننىڭ سەمياسىن بۇزعانى ءۇشىن الشىنبەكتى باسشىلىق قىزمەتتەن بوساتتى. بوس قالدى. ىڭعايلى جۇمىستىڭ رەتى كەلمەدى. ءبىراق بۇل قيىندىق ۇزاققا سوزىلعان جوق. ينتۋيسياسى، تاجىريبەسى جانە تولىپ جاتقان جولداستارى ەندى ءومىر-باقي سۇرىنبەي جۇرەتىن جول تاۋىپ بەردى. ول جول — عىلىم دەپ اتالاتىن...
تابيعي قاسيەتتەرى، العىرلىعى، تاباندىلىعى، ءبىراز جىل اۋىل شارۋاشىلىعىندا ىستەگەنى، ءتىپتى ءبىر كەزدە اسپيرانتۋرانى بىتىرگەندىگى، بارلىعى-بارلىعى ەندى الشىنبەككە قىزمەت ىستەي ءبىلدى، بۇلاردى جانە الشىنبەك پايدالانا دا الدى! بۇدان باسقا ونىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى بار-تىن. ول قاسيەت — الشىنبەك ەڭ كەرەكتى ءىستى ۋاق، كەلەشەگى بولماشى ىستەردەن اجىراتا بىلەتىن. ءبىرتالاي جىل اۋىل شارۋاشىلىعىندا باسشىلىق جۇمىستا بولعانى، تاجىريبەسى، وعان وسى سالاداعى ەڭ قۇندى پروبلەمانى تاڭداي ءبىلۋدى جانە وسى پروبلەماعا جابىسا قالۋعا جاردەم بەردى. جابىسقاندا قانداي! وسى «پروبلەمانى» ءوزى كوتەرمەي، ال ول «پروبلەما» مۇنى كوتەرمەي، وتىز ەكى ءتىسى بىردەي تۇسپەي ايىرىلمايتىن بوپ جابىستى. سونداي پروبلەمانىڭ ءبىرى جەر تىڭايتقىش پروبلەماسى ەدى. جەر تىڭايتقىشىنىڭ نەگە كەرەك ەكەنى ەجەلدەن اپ-ايقىن بولسا دا، الشىنبەككە بۇل تاقىرىپ قاراتاۋ فوسفور بايلىعىن پايدالانۋمەن بايلانىستى تولىپ جاتقان باياندامالار، ماقالالار جازىپ، راديولاردا ارناۋلى سوزدەر سويلەۋگە مۇمكىندىك بەردى. عالىمداردىڭ كوبى سوعىس كەزىندە جانە سوعىستىڭ سوڭعى جىلدارى باسقا پروبلەمالارمەن بايلانىستى بولىپ، جەر تىڭايتقىش ماسەلەسىنە بالەندەي كوڭىل بولە قويماعاندىقتان، حالىق الدىندا بۇل پروبلەمانى كوتەرگەن الشىنبەك بوپ شىقتى. جۇرت ونى ۋاقىتپەن اياعىن تەڭ باسقان، حالىقتىڭ كەرەگىن بەرەتىن پروگرەسشىل عالىم دەپ ءتۇسىندى. عىلىم كانديداتى ايدىنعالييەۆ كوپ جىل وتپەي-اق دوكتور، سودان كەيىن پروفەسسور اتاعىن الدى... ءبىراق الشىنبەك بۇنىمەن قاناعاتتانىپ قويمادى. عىلىم قۇر عانا كافەدرا، دەكان، پروفەسسور، دوكتور دارەجەلەرى عانا ەمەس، ول — اتاق، بولاشاق، ۇرپاقتاردىڭ ەسىندە قالۋ!.. وعان جەتۋ ءۇشىن باياندامالار جۇرتتىڭ بارىنە ايقىن — جەر تىڭايتقىش سەكىلدى زاتتاردى دارىپتەۋ از. وعان ەڭ الدىمەنەن ۇلكەن عىلىمي جاڭالىق اشۋ كەرەك... عىلىمي جاڭالىق وڭاي دۇنيە مە؟ الشىنبەك ەندى بار ويىن، بار دارىنىن قازاقستاننىڭ تىڭ جەرىنە لايىق جاڭا بيداي ءتۇرىن شىعارۋعا جۇمسادى. اۋا رايى اۋىر تىڭ جەرىنىڭ قيىن تابيعي جاعدايىنا شىداي الاتىن قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى بولۋى كەرەك بۇل بيداي!.. ونداي بيداي ءوسىرۋ وڭاي ما؟.. بۇنداي ءداننىڭ نەگىزىنە ول، سوڭعى جىلدارى قۇرىپ كەتكەن، ءبىر كەزدە ارقاعا اتى شۋلى، توقىراۋىننىڭ اق بيدايىن الدى. بۇل ءداننىڭ تامىرى تەرەڭ كەتەتىن، وزگە بيدايلار قۋاڭشىلىققا شىداي الماي، ءيۋلدىڭ باس كەزىندە-اق قۋراپ قالاتىن بولسا، بۇل بيداي، تومەنگى جەر سىزىنان قورەك الىپ، شىن قۇرعاقشىلىققا ۇرىنعانشا شىداپ باعاتىن. الشىنبەك وسى ءداندى جەل ەروزياسىنان تەز بۇلىنەر توپىراعى جۇمساق قازاقستان تىڭ جەرىنىڭ سولتۇستىك اۋداندارىنا پايدالانۋ ءۇشىن ونى وڭدەۋگە كىرىستى. ول جەر تىڭايتقىشىنىڭ ارناۋلى ءتۇرى مەن اگروتەحنيكالىق قولايلى ءادىستى پايدالانا وتىرىپ وسى بيدايدى قۇرعاقشىلىق جىلدارى دا ءونىم بەرەتىن ەتپەك بولدى.
الشىنبەك ويلاعانىنىڭ ورىندالاتىنىنا سەنگەن-دى. توقىراۋىن بيدايىنىڭ جۇرتقا بۇرىننان بەلگىلى ەكەندىگى، ونى ءوز اتىنان ءوزىنىڭ تاجىريبە دالاسىنا كوشىرۋ ىڭعايسىز بولار-اۋ دەگەن قاۋىپتەردى ەسكە دە المادى. شىنىندا، ونداي ءقاۋىپ زاڭدى ما؟ ەگەر جەل ەروزياسىنا قارسى تۇرار وسىنداي بيدايدى الشىنبەك شىعارا السا، كىم ونىڭ وتكەن تاريحىن قوپارىپ جاتادى، كىم الشىنبەككە سەن بار نارسەنى وزىڭە تاقتىڭ دەپ ايىپتايدى؟ تەك شىقسىن دە بيدايدىڭ بۇل جاڭا ءتۇرى!
الشىنبەك ءبىر مەزەت ماشينا ىشىندە نە بولعانىن ەسىنە تۇسىرگىسى كەلدى. باس ينجەنەردىڭ ورىنباسارىمەن سويلەسىپ وتىردى عوي. قاپ، نەتكەن وڭباعان ادام بوپ شىقتى الگى جۋان نەمەنىڭ ءوزى! ەڭ بولماسا ماشينانى توقتاتايىن دەمەدى اۋ الگى ەسالاڭمەن تارتتى دا وتىردى... الدە ەكەۋىنىڭ مەنىمەن ويناعان ءتۇرى مە؟ كوپ كەشىكپەي قايتا ورالار؟ وي، بىلمەيمىن، ويىنعا ۇقسامايدى...
الشىنبەك ماشينا كەتكەن جاققا ايانداي ءتۇستى دە، كەنەت توقتاي قالدى. ماشينانىڭ ىشىندە الگى جۋانمەن نە سويلەسكەنى ەسىنە ءتۇستى. الشىنبەككە بۇرىن بىرەۋ ءبيبىعايشانىڭ كۇيەۋى قاراتاۋدا جۇمىس ىستەيدى دەپ ايتقانى بار، ول ءتىپتى پروفەسسوردىڭ ويىنان شىعىپ كەتىپتى. ويىنا ۇستايتىن اتىمتاي تاعدىرىنىڭ بۋعان قانشا كەرەگى بار؟ سويتكەن اتىمتاي، ءوزىنىڭ كۇناسىنىڭ جازاسى ءتارىزدى ايدالادا، قۇلازىعان قۋ دالادا بەتپە-بەت كەزدەستى؟
قاس قارايا باستادى، تاۋ جاقتان سۋىق جەل سوقتى. اسپاندى تورلاي باستاعان شىتىرمان جارىق جۇلدىزدار، بۇنىڭ السىزدىگى مەن جالعىزدىعىن ايقىنداي تۇسكەندەي كۇلىم قاقتى...
پالەوزوي ءداۋىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرىندە وسى ارادا دينوزاۆر مەن يحتيوزاۆرلاردىڭ الىپ تۇرلەرى ءومىر سۇرگەن، ال قاراتاۋ تاۋلارىنىڭ قويناۋلارىندا عاجايىپ ۇلكەن ايداھارلار مەن ءاپجىلاندار جۇرگەن دەگەن ءسوزدى الشىنبەكتىڭ الدەقالاي ءبىر وقىعانى بار-دى. ءتىپتى توڭكەرىستەن بۇرىن، سوناۋ قاراتاۋ قويناۋىنان وردالى جىلانداردىڭ وسى اراداعى بيلىكول، اقكول، قىزىلكولدەرگە سۋعا بارعاندارىن كەشە عانا اۋىل اقساقالدارىنان ەستىگەن. بۇل ادام قورقار ۋلى، قارا شۇبار، اقباس جىلاندار، قاتتى ەسىلگەن قىل ارقانداي جۇپ-جۇمىر دەنەلەرىمەن ءبىرىن-بىرى وراپ، ۇيدەي بوپ شۋماقتالىپ، اسۋ-اسۋدان ءوتىپ، سۇرعىلت توپىراقتى كوككە كوتەرە كولدەرگە قاراي قۇلايدى ەكەن...
ءتۇن قاراڭعىسى قويۋلانا ءتۇستى. قاراڭعىلىق. الشىنبەكتى ورتالارىنا الىپ، سىعىپ ولتىرگىسى كەلگەن الىپ تاۋلارداي جان-جاعىنان تاياپ بەردى. جولدان اداسىپ كەتپەيىن دەپ، اياعىن ەپتەپ باسىپ ول اقىرىن ءجۇرىپ كەلەدى. مىڭداعان جىلان بۋىنسىز، جىڭىشكە مويىندارىنان باستارىن قىلقيتىپ، الشىنبەكتى شاققالى قاراڭعىدان شىعىپ كەلە جاتقانداي. اياعىن اتتاسا بولعانى، وسى جىلانداردىڭ بىرەۋىن باسىپ كەتەردەي كورىندى وعان. ءبىراق ولار الشىنبەككە جول بەرىپ، وزدەرى ونىڭ ارتىنان، ەكى جاعىنان، قاراڭعى تۇندە سۋىق دەنەلەرى سۋسىلداپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. ول بۇنىڭ ءبارى ۇرەيلەنگەن سەزىمىنىڭ تۋدىرعان سۋرەتى ەكەنىن بىلسە دە، قورىققاندىعى سونشالىق، ايقاي سالىپ قاشا جونەلۋگە تاياۋ كەلە جاتىر.
كوپ كەشىكپەي اۋىل يتتەرىنىڭ ەل جاتارداعى ۇلۋىنا ۇقساس، سوزىلعان، ءىشىن تارتىپ ءالسىن-السىن تىنا قالعان جەكسۇرىن ءۇن ەستىلدى. بۇل قورقاۋ قاسقىرلاردىڭ قىڭسىلاعانداي، تىستەرىن شاقىلداتىپ شىعارعان داۋىستارى ەندى بىرەسە وڭ جاعىنان، بىرەسە سول جاعىنان شىقتى. عاجاپ، بۇل دىبىستار الشىنبەكتى شوشىتقان جوق، جالعىزدىعىنان قۇتقارعانداي، كوڭىلىنە دەمەۋ بولدى. ءبىراق ادامعا شابۋعا جۇرەكتەرى داۋالاماعان قورقاۋ قاسقىرلار قىڭسىلاپ، شارشاي ۇلىسىپ، ءوز بەتتەرىمەن كەتتى...
الشىنبەكتىڭ ويىنا ەندى ءبيبىعايشا ءتۇستى. «سەن مەنى دۇنيەدەگى ەڭ ۇلكەن قۋانىشىم، قىزىعىم — جالعىزىمنان ايىردىڭ! ەندى سەنىڭ دە قۋانىشىڭ، قىزىعىڭ بولمايدى، مەن ساعان بالا تاۋىپ بەرمەيمىن!» دەگەن ءبيبىعايشانىڭ ءبىراز جىل ءوتىپ اقىرى ەكىقابات بولعانىنداعى ايقايى ءدال سونداعىسىنداي ەستىلەدى. بۇعان ءبيبىعايشانىڭ بۇل ءسوزى سەمىزدىكتەن ابدەن كوكىگەن اقىماق ايەلدىڭ ساندىراعى سەكىلدى كورىنگەن. الشىنبەك وعان: «تاپقىڭ كەلمەسە— تاپپا! تەك قورقىتۋىڭدى قوي... ءبارىبىر سەن مەنىڭ قۋانىشىمدى تارتىپ الا المايسىڭ، مەنىڭ ەكى بالام بار!» دەگەن. ءبيبىعايشا ىزادان ءتىپتى كوگەرىپ كەتكەن: «سەن ەكى بالام دەپ، ءقازىر شەشەلەرىنىڭ اكەسىنىڭ اتىن العان بالالارىڭدى ايتاسىڭ با؟» دەپ مىسقىلداي قاراعان.
الشىنبەك ءوزىن-وزى ۇستاپ ۇندەمەي قالعان. ازدان كەيىن دالاعا شىعىپ كەتكەن. الماتىنىڭ ادام از جۇرەتىن ماۋجىراعان تىنىش كوشەلەرىمەن ۇزاق قىدىرعان. قايعى جۇرەگىنە شانشۋداي قادالىپ، ءبىرىنشى رەت الشىنبەك بالالارىنان بايلانىسىن ءۇزىپ كەتكەنىنە وپىق جەگەن. الشىنبەك ءقازىر ولاردىڭ قانداي ەكەنىن دە بىلمەيدى، تۇرلەرى دە وزگەرگەن، اكەلەرىنىڭ اتتارى دا باسقاشا... وعان اسىرەسە باتقانى ءوزىنىڭ ءبيبىعايشاسى، ءبىر سول دەپ دۇنيەنىڭ بار قىزىعىنان ايرىلعان ءبيبىعايشاسى — الشىنبەك ءوزى وسىلاي ويلايتىن— بۇدان بالا كورگىسى كەلمەيتىنى ەدى. راس، ءبيبىعايشانىڭ سول كۇنگى قىلىعىن ول ايەلىنىڭ ادەتتەگى ۇستاماسىنىڭ ءبىرى دەپ ۇققان.
تاڭەرتەڭگى شاي ۇستىندە تۇندە كورگەن ءتۇسىن بەرۋ وعان ادەتكە اينالدى. ول تۇستە ۇنەمى حاسەن بولادى. «قۇلىنىم مەنى ساعىنىپ ءجۇر-اۋ دەيمىن... «اپا! اپا!» دەپ تۇسىمدە ەكى قولىن ماعان سوزىپ جۇگىرىپ كەلە جاتىر ەكەن!»، نە بولماسا: «حاسەنجان اۋىرىپ قالدى عوي دەيمىن، كارى اتاسىنىڭ الدىندا سۇپ-سۇر بوپ جاتىر... كۇرسىنىپ-كۇرسىنىپ قويادى!..» ءتىپتى كەيدە: «ماعان وكپەلەپ ءجۇر-اۋ، شاقىرام-شاقىرام، كەلمەيدى، تەرىس بۇرىلىپ كەتەدى، كەشىرەتىن ءتۇرى جوق!» دەيدى دە ءبيبىعايشا «قالاي كەشىرسىن، تاستاپ كەتتىم عوي، ءوزىم قيدىم عوي» دەپ اۋىر كۇرسىنەدى. بۇنىڭ ارتى ءبيبىعايشانىڭ جىلاۋىمەنەن بىتەتىن. ايەلدىڭ كوز جاسىن جەك كورەتىن الشىنبەك استان-كەستەن بوپ اشۋلاناتىن. راسىمەن ءبيبىعايشا كۇندە وسىنداي ءتۇس كورەتىن بە ەدى، الدە ويىنان شىعارىپ ءجۇر مە، ونىسى نەعايبىل. ءسىرا، وسىنىڭ ءبارىن الشىنبەك مەنى ايار، حاسەنىمدى قولىما الۋعا رۇقسات ەتەر دەگەن ويمەن ايتاتىن ءتارىزدى. ءبىراق الشىنبەك ونى اياعان جوق! ءبيبىعايشانىڭ كوز جاسى مەن «بالامدى الدىر» دەگەن جوبالاپ ايتقان تىلەگىنە جاۋاپ رەتىندە، ەشتەڭەگە تۇسىنبەگەن مىنەز كورسەتتى.
ال ءبيبىعايشا بولسا جىلدار وتكەن سايىن حاسەن تۋرالى كوپ ويلاپ، ونى ساعىناتىن بولدى... بالا تاپپاۋ ءۇشىن ول وزىنە نە ىستەدى، الشىنبەككە قۇپيا قالپىندا قالدى. مۇنى تەك ءبيبىعايشا ولگەننەن كەيىن دەنەسىن جارعان دارىگەرلەر عانا ءبىلدى. ول ىشىندەگى بالاسى توعىز ايعا تاياعاندا، اۋرۋحانادا قايتتى...
بۇل وقيعا سوڭىنان بولدى، ال ءقازىر الشىنبەكتىڭ ەسىنە، ءوزى قاراتاۋعا جۇرەردە ءبيبىعايشانىڭ ايتقان سوزدەرى عانا ءتۇستى. ءبيبىعايشا الشىنبەكتەن بالا تاپقىسى كەلمەيدى، ويتكەنى بۇل ونى بالاسى حاسەننەن ايىرىپتى. ايتسە دە، ءبيبىعايشاعا حاسەندى الۋعا بۇل يەگە رۇقسات ەتپەدى؟ ءبيبىعايشانىڭ بۇرىن كۇيەۋدە بولعانى، وندا بالاسى قالعانى جۇرتتىڭ بارىنە دە ايان ەدى عوي، الدە حاسەندى قولىنا السا وسى جاعدايدى بالا كۇندە ەسىنە سالىپ تۇرادى دەپ قورىقتى ما؟.. وسىنىم وبال بولدى ما، قالاي دەگەن الشىنبەكتىڭ كوڭىلىندە كوپ جىلدان بەرى العاشقى رەت ءبىر كۇماندى سەزىم تۋدى...
بۇل ءتۇنى الشىنبەك ۇزاق ءجۇردى مە، قاي جاققا قانشا ءجۇردى ءقازىر ەسىندە جوق. تەك ەسىندە قالعانى ۇلكەن قاراتاۋدىڭ اسۋىنان شار تاباقتاي بوپ اي تۋعانى. اي قىپ-قىزىل شوققا تولعان ۇلكەن دوپ ءتارىزدى قاراتاۋدىڭ اسۋىنان جوعارى كوتەرىلە بەرگەن.
تاڭ سارعايىپ كەلە جاتقان كەزدە ونى موتوردىڭ گۇرىلى وياتقان. بۇنى ىزدەپ سول جۋان ورىنباساردىڭ ءوزى كەلگەن ەكەن. تەك «ۆيلليس» ماشيناسى دا باسقا، ونى ايداۋشى دا بوتەن ادام. جۋان ورىنباسار بۇدان دا ەرتە كەلەدى ەكەن، تەك اتىمتاي كونبەپتى. قاراتاۋعا قاراي ول ماشيناسىن مەيلىنشە اقىرىن جۇرگىزىپتى. سەمىزدىڭ تەزىرەك جۇرسەيشى دەگەن وتىنىشىنە: «بىلەمىن، ءقازىر قايتىپ كەلەسىڭ... ەڭ بولماسا ءبىر ءتۇن ايدالادا جالعىز بولسىن، مۇمكىن ەشكىم ونىڭ مازاسىن الماسا، وتكەن-كەتكەنىن ەسىنە تۇسىرەر، ويلانار» دەپ تە قويىپتى.
شىنىندا، الشىنبەك ايدالادا جالعىز قالىپ، ءار نارسەنى ويىنا العان-دى. ءبىراق بۇل رۋدنيككە كەلگەننەن كەيىن وعان اتىمتاي تۋرالى شۋ كوتەرۋگە بوگەت بولعان جوق. بۇنىڭ كوتەرگەن شۋى سونشالىق كۇشتى شىقتى، كومبينات باسشىلىعى مەن باستاۋىش پارتيا ۇيىمى اتىمتايدىڭ دەربەس ءىسىن قاراۋعا كونگەن.
وسى كەزدە قاراتاۋدا اسىلبەك احمەتجانوۆ جاتقان. ول وتكەن كەزدە قاراتاۋ فوسفوريت بايلىعىن زەرتتەۋدە كوپ جاردەم بەرگەن، ءقازىر كومبيناتتىڭ قۇرىلىسىنىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن باقىلاۋ ءۇشىن ءجيى كەلىپ تۇراتىن. بۇل ارادا اسىلبەك احمەتجانوۆتى جۇمىسشى جۇرت جاقسى بىلەتىن، و دا مۇنداعىلاردىڭ كوبىن تانيتىن، كەيبىرەۋلەرىنىڭ تاعدىرىنا دا، ىسىنە دا قانىق-تىن.
احمەتجانوۆ بۇكىل رۋدنيكتى شۋلاتقان جانجالدى وقيعانى ەستىپ، وزىمەن جەر بۇرعىلاۋ جۇمىسشىسى كەزىنەن تانىس اتىمتايدى شاقىرتتى. نە ىستەۋ كەرەك؟ امال جوق وسى تۇنگى وقيعانىڭ قايدان شىققان سەبەپتەرىن تەگىس جاسىرماي اتىمتاي ايتىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدى.
اسىلبەك احمەتجانوۆ تىڭداپ شىقتى، ءبىراق ەشتەڭە دەگەن جوق، ويلانىپ وتىرىپ قالدى. اتىمتاي كەتكەننەن كەيىن ول ايدىنعالييەۆتى شاقىرتتى.
— دىمعا تۇرمايتىن مۇنداي ۋاق اڭگىمەڭىزدى تەزىرەك توقتاتىڭىز. بۇل مەنىڭ سىزگە بەرەر اقىلىم،— دەدى اسىلبەك وعان.— ءسىز بۇدان دا اۋىر جازا تارتۋعا ءتيىستى ەدىڭىز، ال ءسىز... بار بولعانى ايدالادا جالعىز قالىپ ءبىر-اق رەت قورىقتىڭىز... بۇعان تاۋبە ەتىڭىز.
احمەتجانوۆقا كوپ سىردىڭ ايان ەكەنىن الشىنبەك ءتۇسىندى. سول ءتۇنى-اق ول الماتىعا ءجۇرىپ كەتتى.
اتىمتايمەن وسى جالعىز رەت كەزدەسكەنى پروفەسسوردىڭ ماڭگى ەسىندە قالدى. بۇعان تاعى ءبىر سەبەپ، سول كۇننەن باستاپ اسىلبەك احمەتجانوۆ الشىنبەككە بۇرىنعىداي ەمەس، سالقىن قاراي باستاعان. ال ايدىنعالييەۆكە اتىمتايدى جازالاي ما، جازالاماي ما دەگەن ماسەلەدەن گورى، ءوز باسىنا احمەتجانوۆتىڭ قالاي قاراۋى اناعۇرلىم قىمبات ەدى...
ول كوز قيىعىن ۇرلانا، ەندى مەرۋەرت پەن حاسەنگە كەزەك-كەزەك اۋداردى. بىرىنە-بىرى لايىقتى ادەمى قىز بەن جىگىت — ەشتەڭە دەي المايسىڭ! الشىنبەك امالسىز وسىنداي قورىتىندىعا كەلدى. كەنەت پروفەسسوردىڭ جۇرەگى شانشىپ كەتتى. ءومىر بويى وسى بالانى بەكەر جەك كورمەگەن ەكەن. تەك قۇر عانا جەك كورۋ مە، بۇل ەكەۋىنىڭ بىر-بىرىنە ايانباس جاۋ ەكەنىن الشىنبەك ءقازىر عانا ۇقتى.
ءتورتىنشى تاراۋ
1
«التىن ارايدا» ەگىس جۇمىسىنىڭ اياقتالۋى ءبىرىنشى ماي مەيرامىمەن جالعاسقان ۇلكەن جيىن-تويعا ۇلاستى. پوسەلكەنىڭ ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن قارتىنا دەيىن ۇلكەن الاڭعا جينالدى. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ العىسى وقىلعان، تارتۋ-تارالعى، سىيلىق تاپسىرۋمەن اياقتالعان جيىندى ۋگريۋموۆ اشتى. كەشكە قاراي ب ا ق ىشىندە ساۋىق-سايران باستالدى. باقتا ەرتە گۇل جارعان سيرەن اعاشى كوپ بولاتىن. بۇرالاڭ جولدار مەن كەڭ اللەيالار ۇستىنە تونە، قالىڭ جاپىراقتى قاراعاشتار جەلمەن ويناپ سىبدىر قاعادى. جايناعان جاسىل اعاش اراسىنان قىلتىلداپ قىزىل جالاۋلار تىزبەگى مەن ۇران جازىلعان ماتالار كورىنەدى. كلۋمبالاردا كوگىلدىر باسىن كوككە سوزىپ، نازىك سارعالداقتار تۇر...
سولياركا مەن بەنزين ءيىسى سىڭگەن كۇندەلىكتى كيىمدەرىن تاستاعان جاستار ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ، باك، ىشىندە سەرۋەندەپ ءجۇر. قاي تۇكپىرگە بارساڭ دا كۇلكى-قالجىڭ، گيتارا ءۇنى ەستىلەدى. بوياۋى ءالى كەۋىپ ۇلگەرمەگەن ەسترادا ساحناسىنا دۋحوۆوي وركەستر كەلىپ ورنالاستى. بۇل قىس بويى دايىنداعاندارىن كورسەتۋ ءۇشىن ،ساحناعا شىققان كلۋب ۇيىرمەسى-تىن. وركەستردى باسقارۋشى — گۋبانوۆ بريگاداسىنىڭ تراكتوريسى، اق كويلەكتى، تاماعىنا قارا «كوبەلەك قانات» تاققان، ۇزىن بويلى، سارى شاشتى ەستون جىگىتى يۋحان. رامازان جەز تاباقتاردى الدىنا اينالدىرا قويىن الىن، ناعىز داۋىلپازشىداي، قولىنداعى تاياقشالارىن قاقپايلاي قاعىن، سولقىلداتا سوققىلاپ وتىر. بي الاڭىنىڭ شەتىندە ايجان مەن گلاشا ساۋىنشى قىزدارمەن بىردەمەنى ايتىسىپ كۇلىسىپ تۇر.
جاسى ۇلكەندەر مادەنيەت ءۇيىنىڭ جانىنداعى، سالقىن، تازا اۋاعا شىعارىلىپ قويىلعان ستولدار قاسىندا وتىر. بۇل جەرگە بۇكىل سەمياسىمەن كەلگەندەر دە بار: پەچەنەنى قىتىرلاتىپ جەپ، كونفەت سورىپ، كريۋشون مەن ليمونادتىڭ تاتتىلىگىنە قىزىققان بالالار تۇك شىداتار ەمەس. ۇلكەندەرى — اۋداننان الدىرعان «جيگۋلي» سىراسىن اسپاي-ساسپاي ىشە وتىرىپ ءوزارا اڭگىمەگە كىرىسكەن. اسىرەسە گۋبانوۆ ستولىنىڭ باسىندا ادام كوپ. ساراتوۆتاعى دوسى مەيرام الدىندا، پورفيريي ميحايلوۆيچكە — تىڭ يگەرۋشىلەر ءۇشىن تاڭسىق سانالاتىن، كەپتىرىلگەن تورتا شاباقتى جىبەرگەن ەدى. ءقازىر گۋبانوۆ، دارقان كوڭىلمەن سول شاباقتاردى سەرىكتەرىنىڭ الدارىنا جايىپ سالىن وتىر. قىزعىلت ءتۇستى تاباقتاعى قابىعى تازارتىلعان بالىق كوزدىڭ جاۋىن العانداي. تاباق ءتۇبى تاقىرلانا باستاسا-اق بولعانى، گۋبانوۆ سيقىرشىداي كوزىن قىسىپ قالىڭ تاباقتى قايتادان بالىققا تولتىرا قويادى.
جەكە ستول باسىندا، كەنەت اقىنعا ۇقساس زىكىريا اقساقال جان-جاعىنا ويلى كوزىن تاستاپ، جالعىز وتىر. ول اندا-ساندا عانا اينالاسىنداعىلارعا ءتىل قاتىپ، الدەنەگە ريزا بولعانداي باسىن يزەپ قويادى. كەيدە ءتىپتى سوزدەرىن تىڭداپ وتىرعانداي باسىن شۇلعيدى. وعان تاياۋ ستولدا، الدىندا اۋزى اشىق قۇمىراسى، الدەن-اق «قىزىپ العان» كاچان. ءتۇرى — مونشاعا ءتۇسىپ، قايىڭ سىپىرعىشپەن شابىنعانداي قىزارا ءبورتىپ، كۇرەڭىتىپ كەتكەن. قاتىپ-سەمىپ قالعان، ينەلىكتەي ىلميگەن دارمەنسىز كاچاننىڭ ايەلى، كۇيەۋىنە ۇرەيلەنە قارايدى. اينالا تولعان كوڭىلدى كۇي، اۋەزدى اۋەن. تەك يگنات ءفرولوۆيچتىڭ ايەلىنىڭ جانارى عانا جاسىق، جالتاق، مۇڭعا تولعان... ادام اياعى سايابىرلاۋ اللەيادا پروفەسسور ايدىنعالييەۆ پەن قارت مۇعالىمگە ۇقساس، ۇستىنە ىقشام تىگىلگەن قارا كوك كوستيۋم كيگەن، بۋرىل شاشىن ىقتياتتاپ تاراعان ايەلىن قولتىقتاپ، ۋگريۋموۆ ەرسىلى-قارسىلى ءجۇر.
— بىلايشا ايتقاندا جەر ەروزياسىنىڭ نە ەكەنىن مەن سوندا ءبىلدىم،— دەدى ۋگريۋموۆ،— سوعىستان بىرنەشە جىل بۇرىن ماماندار توبىمەن كانادادا بولعانىم بار... قارا داۋىل سوققاندا جەردىڭ استى مەن ءۇستىن اجىراتۋ كيىن، كۇن كوزىن كورىپ بولمايدى، الەم بەتى جاتقان ءبىر سۇرەڭسىز سۇرقيا دۇنيە. جەل ۇرلەپ قۇم مەن شاڭ ارالاسىپ كەتكەن. مىڭداعان گەكتار ەگىس دالاسىنىڭ توپىراعى كەك جۇزىندە ۇشىپ ءجۇر. سول ءبىر سۇراپىل ءبىزدىڭ جەرىمىزگە دە تاپ بولماسىن دەڭىز، وعان جول بەرمەۋىمىز كەرەك. بيىلعى كوكتەمگە اقسەڭگىر القابىندا تاجىريبە جۇمىستارىن باستادىق... ءسىز سول ەگىس دالاسىن كورۋىڭىز كەرەك...
مادەنيەت ءۇيىنىڭ جانىنان،ۋگريۋموۆ جانىنداعى كىسىلەرىمەن زىكىرياعا قاراي ءجۇردى.
بۇلار كەلگەن بەتتەن-اق بوس ستول تابىلىپ، ورىندىقتار قويىلدى. اق الجاپقىشتى داياشى قىز جۇگىرە باسىپ پارتورگتىڭ قاسىنا كەلىپ ەدى، ءبىراق ۋگريۋموۆ بىزگە ءازىر ەشنارسەنىڭ قاجەتى جوق دەگەندەي سىڭاي كورسەتتى. قىز ەكىنشى ستولعا قاراي بۇرىلدى... ۋگريۋموۆتىڭ ايەلى ۆارۆارا ميحايلوۆنا، ەركەكتەردى وڭاشا قالدىرىپ، ءوزى باقشا ىشىنە قاراي بەتتەدى.
— سونىمەن، اقساقال، بۇل سوۆحوزدا دا قوي ەسىرەمىز عوي؟— دەدى ايدىنعالييەۆ زىكىرياعا امانداسىپ بولعاننان كەيىن.
— البەتتە، البەتتە،— دەپ شال قوزعالاقتاي باستادى. ءوزىنىڭ قاسىنا استانالىق قوناقتىڭ كەلىپ وتىرعانىنا كوڭىلى كوتەرىلىپ قالعان سياقتى.— قوي وسىرۋگە بۇل جەردىڭ قولايلى، ءارى جەتكىلىكتى ەكەنىنە ءبىزدىڭ پارتورگتىڭ كوزى جەتكەن ءتارىزدى...— دەپ ول ۋگريۋموۆكە قارادى.
— العاشقى قار تۇسكەنشە بۇل ارادا قويدى جايىلىمدا ۇستاۋعا مۇمكىندىك بار،— دەپ ۋگريۋموۆ شالدى قوشتاپ قويدى.
— ال سوندا ول قويلاردى كىم باعادى؟— دەدى ايدىنعالييەۆ.— مەنىڭ بايقاۋىمشا سوۆحوزدىڭ نەگىزى ورىس جاستارى. ولارعا قويدان گورى ماشينا جاقىن. ال قوي باعۋعا جارايتىن شالداردى دا مەن كورىپ وتىرعام جوق...
— ونى كەزىندە كورەرمىز،— دەدى ۋگريۋموۆ،—تەك ءىستى باستاۋ شارت...
زىكىريا قۇپتاعانداي باسىن يزەدى. وعان ءبىرازدان بەرى پارتورگ ءسوزىنىڭ ءبارى دۇرىس، ءبارى ءجون كورىنەتىن بولعان.
— يە، ءبىر ىڭعايى بولا جاتار،—دەپ ول ۋگريۋموۆتىڭ ءسوزىن قوشتادى دا:—ءسىزدى ماسكەۋدە ۇلكەن ادام بولىپتى دەپ ءجۇر عوي وسى جۇرت، راس پا؟— دەدى.
— ادامنىڭ ۇلكەن-كىشىلىگى قىزمەتىندە ەمەس، قاريا، — دەپ كۇلدى ۋگريۋموۆ.— مەنىڭ قىزمەتىم ماسكەۋدە، جاۋاپتى قىزمەت بولعانى راس. ءبىراق ماعان قىزمەت ەمەس، ماسكەۋ قىمبات. مەن ماسكەۋدى جاقسى كورەم...—دەپ كۇرسىندى ول.— ءيا، قولدان كەلەر شارا جوق، ول جەردەن كەتۋگە تۋرا كەلدى. ادامنىڭ جۇيكە تامىرى شارشايدى دەگەن اۋرۋ بار... مىنە، سونداي اۋرۋمەن سىرقاتتانعان ايەلىمدى دارىگەرلەر قالانىڭ قاربالاس ومىرىنەن اۋلاق، ۋاقىتشا بولسا دا تىنىش ءومىر ورتاسىنا اپار دەدى...
مۇنداي اۋرۋدى زىكىريا بۇرىن ەستىمەگەن دە ەدى، ونىڭ جايىن قايتالاپ سۇراۋعا، ۋگريۋموۆتىڭ جاراسىنىڭ اۋزىنا ءتيىپ كەتەم بە دەپ قورىقتى. ول تەك ويلانا، ساقالىن سيپاي:
— دەمەك، ايەلىڭدى وتە جاقسى كورەدى ەكەنسىڭ عوي؟ — دەپ قالجىڭداي كۇلدى.
— جاقسى كورەم،— دەدى بايسالدى تۇردە.— الايدا ماسكەۋدى دە ءجيى ەسكە الام. سويتسەم دە سىزدەردىڭ مىنا كەڭ دالالارىڭىز دا ماعان وتە ۇنايدى.
شالدىڭ جانارى جايناي ءتۇستى.
— ونىڭ جاقسى ەكەن... ادامنىڭ دالانى ۇناتۋى — قيالىنا قانات بىتكەنى. ونداي ادام قيالعا شارىقتاي الادى.
پروفەسسور بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ كۇلىمسىرەي بەرىپ ەدى، ءبىراق كاچان ءبولىپ جىبەردى: اڭگىمەگە ارالاسقىسى كەلىپ وتىرعانى كورىنىپ تۇر:
— قىزىق ادام،— دەپ ول زىكىريانى قولىمەن نۇسقادى،— مەن شوشقا شۇجىعىن ۇسىنسام، المايدى... جەركەنەدى ءا؟..
ونىڭ ماستىقتان بۇلدىراپ كەتكەن كوزى ۋگريۋموۆكە قادالا قالدى.
— جەركەنبەيدى، تەك بۇلاردا سونداي ادەت-عۇرىپ بار،— دەپ ۋگريۋموۆ بايسالدى جاۋاپ بەردى وعان،—مەزگىلى جەتكەندە ول ادەت-عۇرىپ تا وزگەرەدى.
كاچان پارتورگتىڭ سوزىنە سەنبەگەندەي تۇنەرىپ، ۇندەمەي ويلانا قالدى دا، قولىنداعى شانىشقىسىن شوشقانىڭ تۋرالعان شۇجىعى سالعان تاباققا قاراي اپارا بەردى.
— وندا بۇنى باسقا ادەت-عۇرىپقا... ءوزىم-اق ۇيرەتەم...
— كەرەگى جوق... ۋگريۋموۆ كاچاننىڭ يىعىنان اقىرىن تارتتى. زىكىريا ءسىزدىڭ ۇيرەتۋىڭىزسىز-اق كۇن كورە الادى...
كاچان قولىنداعى شانىشقىسىن تاستاي سالدى، ءبىراق كوزى قانتالاپ، تامىرلارى ءىسىنىپ شىعا كەلدى.
— سىزگە، دەمەك، بوتەن جاققا بارا جاتقانىڭىزدا ءوزىڭىزدى قالاي ۇستاۋ جايىندا اقىل ايتقان بولار... تەك ءسىز ونى ۇمىتىپ قالعان سياقتىسىز...— دەدى ۋگريۋموۆ ءسوزىن اياقتاپ.
— بوتەن جاق؟.. دەپ كاچان ءىلىپ اكەتتى.— قايداعى بوتەن جاق؟ ول ىرجيىپ ەزۋ تارتتى.— مۇنىڭ ءبارى مەنىڭ جەرىم!
— سەنىكى، سەنىكى دەپ زىكىريا اسىعا كەلىسە كەتتى. ول اسىرەسە، ءوزىن وسى ادام ءالسىن-السىن شاقىرىپ جۇرگەن جانجالدان قاتتى قورقاتىن.
— جەر مەنىكى دە، سەنىكى دە ەمەس،— دەدى قاتۋلى ۇنمەن ۋگريۋموۆ ىزادان ءوزىن-وزى ازەر ۇستاپ.— بۇل ءبىزدىڭ، ءبارىمىزدىڭ، سوۆەت ەلىنىڭ جەرى... وسى جەردە ءار ەلدىڭ ءداستۇرىن، سالتىن قۇرمەتتەي بىلەتىن سوۆەت ادامدارى تۇرادى. مۇنى سىزگە بىرەۋ بولماسا، بىرەۋ ەرتەلى-كەش ايتىپ پا ەدى؟
ايتقان، ايتقان...— دەپ كاچان اياق استىندا ءجۇنى جىعىلىپ، سەسكەنگەندەي زىكىريادان شەگىنشەكتەي بەردى. - ەگەر ورىنسىز ءسوز اۋزىمنان شىعىپ كەتكەن بولسا، كەشىرە كورىڭىزدەر... كوبىرەك ءىشىپ جىبەرىپپىن. بۇنىم وشپەندىلىكتەن ەمەس، شىن ادال پەيىلىمنەن...
ۋگريۋموۆ وعان ءلام دەمەستەن، ىڭعايسىزدانىپ، شالعا قاراي بۇرىلدى. كاچاننىڭ ارسىز قىلىعى ءۇشىن كەشىرىم سۇراعانداي سىڭاي كورسەتتى. زىكىريا پارتورگكە ريزا بولعانىن ءبىلدىرىپ: كۇلىمسىرەي قارادى. قارت شوپان، قوناق پەن ۋگريۋموۆ ۇشەۋى قايتادان اڭگىمەگە كىرىسكەن كەزدە، كاچاننىڭ ايەلى ونى جەڭىنەن تارتقىلاپ:
— سەن تاماق جەي وتىرسايشى، اۋزىنا بىردەمەلەردى سالسايشى، يگنات،— دەدى سىبىرلاي سويلەپ.— بىلەتىنىڭ تەك ۇستى-ۇستىنە ىشە بەرۋ... ەلدەن ۇيات قوي...
— ءوشىر ءۇنىڭدى، كەمپىرىم!..— كاچان تىستەنە سويلەدى.— مەزگىلى كەلسە، ءوزىمدى ءالى تانىتارمىن!.. ءالى-اق تانىتارمىن!
سوڭعى ءسوزىن ول تەك ايەلى عانا ەستيتىندەي ەتىپ اقىرىن عانا ايتتى. قورىققانىنان جان-جاعىنا ايەلى ابايلاپ قاراپ، ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ قالدى.
وسى جەردە زىكىريا، پارتورگ، ايدىنعالييەۆتەر وتىرعان ستول قاسىنا گلاشا مەن ۆارۆارا ميحايلوۆنا كەلدى. گلاشا پروفەسسورمەن بۇدان بۇرىن تانىسقان-دى. ايەلدەر ب ا ق ىشىندە تانىستارىمەن كەزدەسىپ اڭگىمەگە اينالىپ قالعان-دى. ۆارۆارا ميحايلوۆنا قىدىرىپ ءجۇرىپ گلاشاعا ماسكەۋدى ءسوز ەتتى. وندا بولىپ كورمەگەن گلاشا، وسى ءبىر عاجايىپ قالانى كورگىسى كەلىپ كەتتى. كرەمل كۋرانتتارىنىڭ داۋسىن ەستىپ، ادامى كەپ گوركيي كوشەسىمەن ءجۇرىپ، ءوزى كىتاپ پەن كينوفيلمدەردەن عانا بىلەتىن مۋزەي، تەاتر، كورمەلەردە بولۋدى ارمان ەتتى. ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، قۇلپىرا ءتۇسىپ، اڭگىمەنى بار ىنتاسىمەن، ەلتي تىڭدادى... پروفەسسور ايدىنعالييەۆ ستول استىنان ونىڭ كىشكەنە ىستىق الاقانىن قىسا ۇستاپ وتىردى دا، ارەڭ دەگەندە بوساتىپ جىبەردى... ءبىراق ءدال وسى جەردە سىلتاۋ تاۋىپ، ورنىنان تۇرىپ گلاشانىڭ قاسىنا بارىپ وتىردى...
ەستراداداعى دۋحوۆوي وركەستر جىگىتتەرى اسپاپتارىن ورىندىقتارىنا قويىپ، دەمالۋعا تۇرەگەلدى. ەندى كينومەحانيك جىگىت راديولدى جۇرگىزدى. جەڭىل، شاپشاڭ، ىرعاقتى مۋزىكا شالقي جونەلدى.
حاسەن مەرۋەرتتىڭ قاسىنا كەلدى.
— رۇقسات پا؟..— دەدى قول سوزىپ.
— ءسىز ءتۆيستى بيلەي ءبىلۋشى مە ەدىڭىز!..— قىز تاڭىرقاعانداي سىڭاي كورسەتتى
— مەن ءتىپتى وقىپ، جازا دا بىلەمىن، — حاسەن شىمشي سويلەدى.
— و، وندا كوپ نارسەگە جەتىپ قالعان ەكەنسىز!—مەرۋەرت كۇلىپ جىبەردى.
ولار بي الاڭىنىڭ ورتاسىنا شىقتى. بىرنەشە مينۋت بي الاڭىنا ەشكىم شىقپادى. جۇرت سونشالىق ەركىن، ادەمى بيلەپ جۇرگەن قىز بەن جىگىتكە سۇيسىنە قاراپ تۇرىپ قالدى.
— نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇگىن كوڭىلىم ءبىر ءتۇرلى جابىڭقى،— دەدى حاسەن بي اراسىندا قىزعا.
— جابىڭقى؟ الدە كۇلگىڭىز كەلىپ پە ەدى؟..
— كۇلمەسەم دە كۇلىمسىرەي قاراسام دەپ ەدىم.
— كىمگە.
بەۋ، مەرۋەرت، مەرۋەرت... حاسەن كىمنىڭ بەتىنە قاراپ كۇلىمسىرەگىسى كەلۋشى ەدى؟.. تەك سەنىڭ بەتىڭە عانا ەمەس نە... الدە سەن ونى سەزبەيسىڭ بە؟.. الدە ونىڭ ماحابباتىن تۇسىنبەيسىڭ بە؟..
عاجايىپ سەزىم — ماحاببات دەگەن! قارا تاستى قاق جارىپ شىعىپ، وزىنە جول سالعان مۇز بۇلاقتاي، ماحاببات جانىڭنىڭ بەلگىسىز ءبىر تۇكپىرىندە پايدا بولادى دا، جولىندا تۇرعان سان بوگەتكە قاراماستان ءبىر جۇرەكتەن ەكىنشى جۇرەككە جول تابادى. كەنەت كوپ ادامنىڭ ىشىنەن ساعان بىرەۋ ۇنايدى. بۇنى كىم، قالاي تۇسىندىرە الادى؟ بار بولعانى سەن ونى سۇيەسىڭ!.- بۇل سۇراققا ادام بالاسى جارالعالى ءالى ەشكىم جاۋاپ بەرىپ كورگەن جوق، سوندىقتان دا مۇنداي سۇراقتى قويۋدىڭ دا قاجەتى از. وعان جۇرەك قانا جاۋاپ بەرە الار ەدى، ول ءتىلسىز عوي. ءسوز اقىل-ويعا بەرىلگەن، ءبىراق ونىڭ دا ايتارى جوق... الايدا، اقىل-وي، جۇرەك، سەزىم — ءبارى ءبىر تۇتاس. اسىرەسە حاسەن ءۇشىن... مىنە، سول سەبەپتەن دە وسى ءبىر العاشقى ماحاببات وعان مازاسىز، جۇرەگى ورتەنىپ بارا جاتقانداي ازاپتى...
مەرۋەرتتى سۇيەتىن جان جالعىز ەزى ەمەس ەكەنى وعان ايدان-انىق... پروفەسسور ايدىنعالييەۆ تە بۇل ارادا بوسقا شىرمالىپ جۇرگەن جوق. ونىڭ دا ءوز جوسپارى بار، ارينە. ماسەلە ءبىراق مۇندا ەمەس. قىز جۇرەگىنىڭ قانداي الاسۇرعان ارپالىسقا تولى ەكەنىن حاسەن سەزەدى. ال ەگەر وسى ءبىر ءقاۋىپتى ادامنىڭ قانداي ايلاكەر، زۇلىم ەكەنىن ەسكەرسەك...
حاسەن شەشەسىن، ونىڭ قايتىس بولار الدىندا وزىنە جازعان حاتىن ەسىنەن شىعارمايتىن. ول حاتتىڭ ءاربىر ءسوزى، ءاربىر جولىن جاتقا بىلەتىن. مىنە، ءقازىر دە مەرۋەرتپەن بيلەپ جۇرگەن كەزىندە دە، ول سول حاتتاعى الشىنبەك جايىنداعى ويلاردان ارىلا الماي قويدى. ونىڭ كوز الدىنا ابدەن ۋماجدالىپ، تۇتە-تۇتەسى شىققان، قالاي بولسا سولاي اسىعىس شيمايمەن جازىلعان ءبىر پاراق قاعاز كولبەڭدەپ تۇرىپ الدى. حاتتىڭ شەشەسىنىڭ كوز جاسى تامعان جەرلەرىندە، سياسى جايىلىپ، اشىق جولدارى كۇلگىن داقتارمەن بۇلدىراپ كەتكەن-دى.
«جانىم مەنىڭ، كۇنىم مەنىڭ!— دەپ باستاعان حاتىن اناسى،— مۇمكىن سەن، مۇنى جازىپ وتىرعان، ءوزىڭنىڭ ءسابي كەزىڭدە، كوز جاسىڭا قاراماي تاستاپ كەتكەن اناڭ ەكەنىن بىلسەڭ، وقىماسسىڭ، ۋماجداپ، ورتاسىنان ەكى ءبولىپ لاقتىرىپ تاستارسىڭ... وعان رەنجىمەيمىن، ماعان سول كەرەك، ءوز وبالىم وزىمە... سەنىڭ مەنى جەك كورۋگە دە، مەنەن جيىركەنۋگە دە قاقىڭ بار. ءبىراق وتىنەرىم، ءسوزىمدى الدىمەن تىڭداپ ال... مۇمكىن سوندا عانا سەن مەنى جەك كورۋدىڭ ورنىنا ايارسىڭ، جانىڭ اشىر. ءوز قاتەسىن مويىنداماي، تەك ءوزىنىڭ ارام پەيىلىنىڭ ق ۇلى بولىپ ءومىر ءسۇرىپ وتكەندەردى عانا جەك كورۋگە بولادى. سەن بۇل سوزىمە. ال انا، مەيلى ول كىم بولسا ول بولسىن، ەرتە مە، كەش پە، نە ىستەگەنىن تۇسىنەدى. سوندا بارىپ ونىڭ وكىنىشى ءومىر بويى باسىلماس وكسىككە اينالادى...
قارعاما مەنى، اياي كەر، ەسىركەي كەر، سەنەن بۇدان باسقا تىلەگىم جوق. جانىڭ اشىسا، وسى حاتىمدى اياعىنا شەيىن وقىپ شىق. بۇل مەنىڭ وزىممەن بىرگە مولاما الىپ كەتەر اقتىق قۋانىشىم. سەن بۇل حاتتى قولىڭا العان كەزدە، مەن و دۇنيەدە بولام. ءوز كىنام ءۇشىن ءوزىمدى-وزىم جەك كوردىم، ەندى بۇل جالعاندا جۇرە الاتىن ەمەسپىن. سول ءۇشىن، بار جازىعىم ءۇشىن، ءوزىمدى-وزىم قيدىم.
ءيا، ماعان سەنى قالدىرىپ، الشىنبەكپەن كەتۋ، نە الشىنبەكتەن ايىرىلىپ، سەنىمەن قالۋ وڭايعا تۇسكەن جوق... ەكى جاعىنىڭ بىرىنە شىعۋدى الشىنبەك مەنەن تالاپ ەتتى. امال جوق، وسىلاي شەشتىم. سەنىڭ باقىتىڭ ەمەس، ءوز باقىتىم تۋرالى ويلادىم، تەك الشىنبەكپەن عانا باقىتتى بولامىن دەن ويلادىم. ءبىراق ولاي بولماي شىقتى. ايەل ماحابباتىنان گورى، انا ماحابباتى كۇشتىرەك ەكەن... ءتۇرلى سەبەپتەرمەن جان-تانىمەن سۇيگەن بالالارىنان، سەمياسىنان ايرىلعان كوپتەگەن ايەلدەر ارتىنان جاڭا وشاقتان، باسقا ادامنان باقىت، ماحاببات تاپقاندار بار... ءبىراق انا شە؟ ءوزى تاستاپ كەتكەن بالاسىن قالاي ۇمىتادى؟ ورنىن نەمەن جابادى؟ ال مەن سەنى سونداي ساعىندىم، قۇلىنىم!.. سول ساعىنىش اقىرى الشىنبەككە دەگەن ماحابباتىمدى ءسوندىردى: ول مەنىڭ كوز جاسىمنىڭ، وزەگىمدى ورتەگەن ءورتتىڭ قۇنىكەرى بولدى. سەنى سول ءۇشىن تاستادىم، ونى ەندى سەن ءۇشىن، قاراكوز قۇلىنىم، ماڭگى قيدىم... ءوزىمدى-وزىم جازالادىم، مەنىڭ وعان دەگەن سوقىر ماحابباتىمدى پايدالانىپ سەنەن ايىرتقان قىلمىسىن كەشە المادىم. ونى جەك كورىپ كەتتىم، ودان ەشقاشان بالا كوتەرمەسكە انت ەتتىم. كەك الۋ ءۇشىن مەن سياقتى ءالجۋاز ايەلدىڭ قولىنان باسقا نە كەلەدى؟..
ءيا، ساعان دەگەن ساعىنىشىم ۇلعايا بەردى، ءبىر كورىپ، باۋىرىما قىسىپ، ماڭدايىڭنان يىسكەپ، بۇلتيعان بەتىڭنەن ءبىر سۇيسەم بار ارمانىم بىتەردەي كورىندى ماعان... ءبىراق ۇيتۋگە مەنىڭ قاقىم جوق-تىن. سوندا دا جۇرەگى قۇرعىر الىپ-ۇشىپ ەڭ بولماسا ۇلىڭدى الىستان بولسا دا ءبىر كور دەپ بولمادى. ءوزىڭدى كورمەي، ءتىپتى كولەڭكەڭدى ءبىر كورسەم، سو دا ماعان جەڭىلدىك بولار ەدى دەپ ويلادىم. وسى وي ەندى مەنىڭ مينۋت سايىن مازامدى الدى. اقىرى ازابىما اينالدى. ءبىر كۇنى ەشكىمگە بىلدىرمەي، مەن ءوزىمىزدىڭ اۋىلعا كەلدىم. سەن ول كەزدە توعىز جاسار بولاتىنسىڭ...
ول وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ مەيرامى كۇنى ەدى. ەرەكشە كيىنىپ سەنى كوشەدە كۇتتىم. قاسىمنان جۇرت ءوتىپ جاتتى، ءبارى كولحوز الاڭىندا بولاتىن جيىنعا اسىعىپ بارادى. كەنەت سەندەر كورىندىڭدەر — قاسىڭدا مەنىڭ اكەم. ەكەۋىڭ. سەنىڭ باسىڭدا قىزىل بارقىتپەن تىستاعان تۇلكى تىماق. ۇستىڭدە-قارا شي بارقىت شاپان، بەلىڭدە جالپاق سولدات بەلبەۋ، شاماسى ونى ساعان اكەڭ سىيلاعان عوي... اتاڭ قولىڭنان جەتەكتەپ الىپتى، سەن وعان بىردەڭەلەردى ايتىپ كەلەسىڭ... قۇلىنىم، سەنى جاقىنىراق بارىپ انىقتاپ كورگىم كەلىپ كەتتى. سەندەر تاياپ قالدىڭدار. اكەم كورمەسىن دەپ بۇعا باستادىم... ءوزىمدى-وزىم ازەر ۇستادىم. ءتىپتى ايقاي سالىپ، ساعان قاراي تۇرا جۇگىرۋگە از-از قالدىم... وسىدان بەس جىل بۇرىن سەن، تورسىق شەكە، كەڭ ماڭداي، قارا تورى جاس بالا ەدىڭ، قۇلىنىم، ءقازىر دە سونداي ەكەنسىڭ... تەك ۇلكەن ءسابي كوزدەرىڭنەن ءبىر وراسان مۇڭدى اڭعاردىم. ونداي قايعىنى ۇلكەن ادامداردىڭ جانارىنان دا كورمەگەن ەدىم. بۋىنىم بوساپ، ارەڭ تۇردىم، قۇلاپ كەتپەس ءۇشىن قابىرعاعا سۇيەندىم... وسى ساتتە، ءبىر كورسەم، قايعىمنان ارىلارمىن دەگەن باسىم، ەندى بۇرىنعىمنان دا اۋىر ازاپقا باتا تۇسكەنىمدى سەزدىم! سوندا عانا ءوز كىنامدى تولىق مويىندادىم. سەنىڭ كوزىڭنىڭ مۇنداي مۇڭلى بولۋىنا تەك مەن عانا كىنالىمىن. بۇرىن، ەكەۋمىز بىرگە تۇرعان كەزدە، سەن وزگە بالالارداي كوڭىلدى، وتكىر، ءارى تەنتەك، ەركە ەدىڭ... كوز جاسىم كول بولدى. قاسىمنان ءوتىپ كەتتىڭدەر. اتاڭ مەنى تانىعان سياقتى كورىندى، ءبىراق ايالداعان جوق. تەك مەن جاققا جالت قارادى دا، تەرىس اينالىپ، سەنى ماعان كورسەتپەي قالقالاي بەردى. بۇل قىلىعى ونىڭ، ەشقاشان كەشىرىم دەگەندى بىلمەيتىن، قاتىگەز، ادىلەتتى مىنەزىنە لايىق... مەن ونىڭ وزەگىنەن شىققان جالعىز قىزى بولسام دا، ول مەنى ءسابيىن تاستاپ كەتكەن، بۇزىلعان انا دەپ ۇعادى... وعان جالىنىپ-جالپايىپ، ءوتىنىش ەتۋدىڭ دە قاجەتى از. ويتكەنى اكەمە مەن الدەقاشان شىرىگەن جۇمىرتقامەن تەڭمىن. سەنى سول كورگەنىمنەن كەيىن مەن اكەمە جولىقپادىم... مەنىمەن جۇزدەسۋ وعان دا وڭاي تيمەس ەدى. ال ەگەر دە بيشارا شالمەن كوشەدە، كوپشىلىكتىڭ كوزىنشە تىلدەسكەن بولسام، ول ۇيالعاننان جەرگە كىرىپ كەتە جازدار ەدى... قاتىگەز، دالا زاڭىن قادىرلەيتىن شالداردىڭ ءبارى وسىنداي. وعان دا جانىم اشىپ، سەنى دە ايمالاپ بەتىڭنەن ءبىر سۇيە الماي، قايتىپ كەتتىم. ۇندەمەستەن كەتتىم، سەن ءۇشىن ءوز تاعدىرىما كوندىم، ساعان دەگەن جۇرەگىمدەگى بار سەزىمىمە بۇعاۋ سالدىم، ويتكەنى اكەم سەنى مەنەن گورى جاقسى تاربيەلەي الاتىنىنا كۇمانسىزبىن. راس، سەن انانىڭ ايالى الاقانىن سەزبەي ەر جەتەسىڭ، ءبىراق ناعىز ادال ازامات بولاسىڭ. ول ءوزىنىڭ قىزىن ولاي تاربيەلەي المادى، بۇل شىنىم... ءبىراق قازاق شاڭىراعىنا اكە قىز بالاعا بوي جەتكەنشە، جاس نارەستەدەي قارايدى. ال وسكەن كەزىندە ولارعا اقىل ايتۋعا اۋزى بارمايدى، ءتىپتى زەكۋگە باتىلى جەتپەيدى. ادەت-عۇرىپ بويىنشا قىز تاربيەسى شەشەنىكى. شەشەسىز جەتىم ءوستىم، قاتال اكە دە تاربيەسىن بەرە المادى. مۇمكىن مىنەزىمدەگى كوڭىلشەكتىك، جاسىقتىق، تابانسىزدىق سودان شىعار. ءبىراق مۇنىڭ ءبارىن ايتقانىم كۇنامدى اقتاپ، ىستەگەنىمدى جۋىپ-شايۋ ەمەس...
مەن ۇيىمە قايتىپ كەلدىم، ءبىراق سەنىڭ جاۋدىراعان كوزىڭ جادىمنان كەتپەي قويدى. قايدا قاراسام دا قايعى-مۇڭعا تولى، ۇلكەندەردىڭ كوزىندەي اقىلدى، سەنىڭ جاۋدىراعان قارا كوزدەرىن، ماعان قادالادى دا تۇرادى. مەنى جاقتىرماي جازعىرا قادالادى. سول سەنىڭ كوزدەرىڭنەن قاشىپ قۇتىلار جەر تابا المادىم! كەيدە ءوزىمدى جىندانىپ بارا جاتقانداي سەزىندىم. سول كەزدە الشىنبەكتەن، سەنى قولىما الايىن دەپ ءوتىندىم. ول كەلىسپەدى. نەگە ءويتتى؟ قانداي ويى بارىم ۇقپادىم. وسىدان كەيىن بۇل ادامعا دەگەن، الدەقاشان ءىزى-تۇزى وشكەن ماحاببات تۇگىل، جاي سەزىمنەن ايرىلدىم. كوز الدىمدا قۇنى ءتۇستى. راس، ءبىر كەزدە مەن جۇرەك تولقىنىنا قارسى تۇرا المايتىن وسال، سەنگىش، تايىز جان ەدىم. الشىنبەكتىڭ ءوزىمشىل، ءور كوكىرەك، ءوز دەگەنىن ىستەتەتىن ىشمەرەز ەكەنىن دەر كەزىندە سەزە المادىم. ول اقىرى ءوزىن مەنىڭ ماحابباتىما ەمەس ءوزىنىڭ وزىمشىلدىك مىنەزىنە قۇربان ەتتى... مەن مۇنىڭ ءبارىن ەشنارسەنى تۇزەتۋگە، ايىبىمدى شايىپ-جۋۋعا بولمايتىن، كەش قالعان ۋاقىتىمدا عانا ءتۇسىندىم...
بۇل حاتىمدى، قاراشىعىم، مەن و دۇنيەگە اتتانىپ كەتكەن سوڭ وقيسىڭ. مەنىڭ اجالىم ساعام ۇلكەن قايعى-قاسىرەتكە اينالماسىن بىلەمىن، سوندىقتان دا ءوز ءولىمىم تۋرالى سالقىن قانمەن جازىپ وتىرمىن. سەنىڭ ماعان دەگەن بالالىق ماحابباتىڭ ءسونىپ، وشكەن دە شىعار. وشپەگەن كۇندە دە ول سەنىڭ ءسابي كەزدەگى ماحابباتىڭداي ءبارىبىر ىستىق بولا المايدى. ول تۇسىنىكتى. انا ءۇشىن بالا جاسى ەسەپ ەمەس. ولار قارتايسا دا انا ءۇشىن بالا بولىپ قالا بەرەدى. ال بالاعا انا جاستا كەرەك-تى. كوبى قابىرعالارى قاتىپ، بۋىندارى بەكىپ العان سوڭ، انا ولىمىنە اسا قايعىرا دا قويمايدى. ايىرىلىپ كەتپەسەك، مەنىڭ ولىمىمە سەن دە وسىلاي قارار ما ەدىڭ، قايتەر ەدىڭ. ال ءقازىر، وسى ءبىر وتكەن ىستەردەن سوڭ، سەن قايعىرىپ قان جۇتا قويماسسىڭ.
ءبىراق سەن مەنىڭ ولىمىمە تەك الشىنبەك قانا كىنالى دەپ ويلاما. جوق. مەن ءوزىم شاتىستىم، تاباندىلىق كورسەتە المادىم، اقىرىندا ءوز ءومىرىمدى ءوزىم ءوشىردىم.
ەندى سەنىڭ اكەڭ جايىندا بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتقىم كەلەدى. ول — ءادىل، ارى تازا، جاقسى ادام. مەن ونى، ويىمنان شىقپادى، الداندىم دەپ تاستاپ كەتكەن جوقپىن! مەن تەك باسقا ادامدى ءسۇيدىم، اقىل-ويىمدى، ادامگەرشىلىك بورىشىمدى سول سەزىم بيلەپ اكەتتى. ونداي جاعداي بولادى. ءيا، مەن الشىنبەكتى جاقسى كوردىم... بۇل سەزىمدى ءوزىڭ دە ءبىر كەزدە باسىڭنان كەشىرەرسىڭ، سوندا تۇسىنەرسىڭ... تۇسىنەرسىڭ — ەگەر سوندا كەشىرمەسەڭ.كەشىر دەپ وتىنبەيمىن، تىم بولماسا مەنى ايارسىڭ...
تاعى ءبىر ءسوز. ءوزىڭنىڭ اتاڭ قولىندا تاربيەلەنگەنىڭ جاقسى بولدى. ول سەنى تەك ادالدىق پەن ازاماتتىققا عانا باۋلىپ قويمايدى، ول سەنى باسقا ادامداردى، ولاردىڭ قۋانىشى مەن قايعىسىن تۇسىنۋگە ۇيرەتەتىنىنە سەنىمدىمىن... ال ەگەر سەنى الشىنبەك تاربيەلەسە نە بولار ەدى! مۇمكىن ءبىر كەزدە سەن ءوزى سياقتى وقىمىستى بولىپ شىعارسىڭ... ءبىراق قانداي ادام بولاسىڭ؟ ەگەر الشىنبەك سياقتى تەك ءوز باسىن عانا ويلايتىن كىسى بولىپ وسسەڭ، ودان نە پايدا؟.. ال بۇل ادام ءولىپ جاتسا دا ءوز باقىتى ءۇشىن كۇرەسۋگە بار جانە ونى قورعاپ شىعا الادى...»
حاسەننىڭ ەسىنە حاتتىڭ سوڭعى سويلەمى قايتا ءتۇستى. كەنەت ءجۇزى قۋقىلدانىپ، وزگەرىپ كەتتى. مۇنى سەزىپ قالعان مەرۋەرت:
— سىزگە نە بولدى؟ دەپ تاڭىرقاي سۇرادى دا بي ەكپىنىن باياۋلاتا قويدى.
حاسەن كۇتپەگەن جەردەن حات ءسوزىن قايتالادى:
— «بۇل ادام ءولىپ جاتسا دا ءوز باقىتى ءۇشىن كۇرەسۋگە بار جانە ونى قورعاپ شىعا الادى...» شىنىمەن-اق سولاي ما؟ تەك سونىڭ دەگەنى عانا بولا بەرە مە؟
— سەن نە ايتىپ تۇرسىڭ، حاسەن؟
مەرۋەرت وعان تاڭىرقاي، قياقتاي قاسىن كەرە قارادى. ءبىراق حاسەن بۇنىڭ كىم تۋرالى، نە جايىندا ايتىپ تۇرعانىن قىزدىڭ بىلە قويعانىن، ونىڭ كىرپىك استىنان وزىنە جالت قاراعان پىشىنىنەن بايقاپ قالدى.
— جاي، اشەيىن... قايداعى جوق ساندىراق سوزدەر... كەيدە مەنىڭ وسىلاي سويلەيتىن ادەتىم بار..— حاسەن ەندى قايعىسىز جانداي كۇلىمسىرەدى.
مەرۋەرت حاسەننىڭ قولتىعىنان الدى دا:
— قايتالىق،— دەدى—ءسىز مەنى شىعارىپ سالاسىز با؟
— ارينە!
...شىركىن-اي، قىزدىڭ ءۇيى مۇنداي جاپ-جاقىن بولماعاندا... ونىمەن قاتارلاسا ناپ-نازىك سالقىن شىنتاعىن ايالاي ۇستاپ،شەتسىز-شەكسىز،الىس ساپار بولسا دا جۇرە بەرەر ەدى.
ءۇيىنىڭ الدىنا كەلگەن سوڭ كەنەتتەن قىز:
— حاسەن، ءوزىڭ ءسۇيىپ، ال ول ۇناتپاسا دا تەك تۇرمىسقا شىعۋدىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، ساعان نيەت بىلدىرسە سەن سونداي قىزعا ۇيلەنەر مە ەدىڭ؟ - دەدى. — جانە ونىڭ بۇل قىلىعىن بىلگەن بولساڭ... قايتەر ەدىڭ؟
— مەن ۇيلەنبەس ەدىم!
— نەگە؟ سەن ونى سۇيەسىڭ عوي؟
— سۇيسە شە؟ ەگەر ول مەنىمەن باقىتتى بولا المايتىن بولسا، مەن ءوز ماحابباتىمدى سوندىرە الار ەدىم.
— بۇنى سەن... نامىستانعانىڭنان ىستەر مە ەدىڭ؟
— نامىستانعانىڭنان دەگەنىڭ قالاي؟
— مىسالى قىز سەنى سۇيمەيدى... ماحابباتىڭا ماحابباتىمەن جاۋاپ بەرمەيدى. بۇل قورلىق جاعداي عوي. بۇل سەنىڭ وزىمشىلدىگىڭە تيەدى، نامىستاندىرادى... سونسوڭ سەن قىزعا تەرىس قاراپ كەتەسىڭ...
— جوق، ماسەلە نامىستا ەمەس. قىز سۇيمەسە مەن ءوزىمدى باقىتتى ساناي الماس ەدىم. مەنىڭ باقىتىم — ونىڭ باقىتسىزدىعىنداي كورىنەر ەدى. سوندا بۇل قانداي باقىت بولماق؟.. ەكەۋىنىڭ جۇرەگى ورتاق ءتىل تاپقاندا عانا ەكەۋى بىردەي باقىتتى بولا الادى. ال ويتە الماسا ەكەۋى دە بىردەي باقىتسىز...
— دۇرىس ايتاسىڭ... اتتەڭ نە كەرەك، جۇرتتىڭ كوبىسى باسقاشا ويلايدى،— دەپ مەرۋەرت تومەن قارادى.
2
حاسەننىڭ ومىرىندەگى ەڭ اۋىر كوكتەمى — وسى «التىن ارايداعى» العاشقى كوكتەم بولدى. بۇعان سەبەپ تەك وسى ارادا مەرۋەرتپەن كەزدەسكەندىگى عانا ەمەس... بيىلعى كوكتەم بۇرىنعى جىلدارعا قاراعاندا اناعۇرلىم ەرتە شىقتى. جەر قىرتىسىن قار سۋى ەركىنشە سۋسىنداتا المادى. ەگىس اياقتالىپ، جىرتىلعان جەردە ەگىپ باسى قىلتيا باستاعاننان بەرى، «التىن ارايعا» ءبىر تامشى جاڭبىر تامباي قويدى. قالاي بولسا سولاي تۇسە قالعان بوياۋ شاتپاعىنداي، اكشابىر سەلدىر بۇلتتار تىم الىستا، كوز تۇندىرار كوگىلدىر كوك تورىندە پايدا بولىپ تەز-اق تاراپ جاتتى. ولار مۇمكىن قيالشىل اقىنداردى تەبىرەنتىپ، قىل قالام نەلەرى — سۋرەتشىلەردى شابىتتاندىراتىن دا شىعار، ال حاسەن سىندى ەگىنشىنى قوبالجىتا ءتۇستى. كوك اسپانعا قاراعان سايىن جۇزىندە رەنجۋ پايدا بولدى. وعان، ونىڭ جەرىنە، اۋىر ىلعالعا بوككەن، ەگىن دالاسىنىڭ توسىنە شوگە تۇسكەن الاسا قارا-كوك بۇلتتار، كۇمبىرلەي كۇركىرەگەن كوكتەمگى كۇن كەرەك ەدى!... ءبىراق ولار بولمادى.
جەر كەۋىپ كەتتى. كەپكەن تاستاي تۇبىرشىكتى قولىڭا الىپ ساۋساعىڭمەن قىسىپ قالساڭ، زاماتتا ۇگىتىلىپ، سۋسىلداعان توپىراققا اينالىپ كەتەدى. ەگەر وسى قۇرعاقشىلىق بۇدان ارى قاراي سوزىلار بولسا، نەگە اپارىپ سوعارى حاسەنگە ايان. جاز شىعا اڭىزاق جەل كوتەرىلسە ەگىننىڭ قۇرىعانى. اسىرەسە جەل ەروزياعا ۇشىراعان ەگىن-جايلارعا وتە اۋىر تيەدى. مۇنداي جاعدايدا ەڭ قاجەتى جاڭبىر...
راس، جاڭا تاسىلمەن جىرتىلعان «اقسەڭگىر باسقا جەرلەرگە قاراعاندا قاۋىپسىزدەۋ جاعدايدا... ءبىراق بۇل، بىرىنشىدەن، وسى جەردەگى العاشقى ءتاسىل، جەر قىرتىسىن قوپارماي جىرتىلعان ەگىستىك بولاتىن، قانداي شىعىم بەرەرى ءالى ەكىتالاي. ەكىنشىدەن، ويداعىداي ءونىم بەرگەن كۇننىڭ وزىندە دە، اقسەڭگىر بىرەۋ-اق قوي، ال سوۆحوزدا مىڭداعان گەكتار ەگىستىك دالا بار.
ماسەلە تەك قانا «التىن اراي» سوۆحوزىندا ەمەس. وتكەن جازدا ۋكراينادا جانە روسسيانىڭ قارا توپىراقتى وبلىستارىندا قۇرعاقشىلىق بولدى. ەلىمىزدى استىقپەن قامتاماسىز ەتكەن شىن مانىندە قازاقستان تىڭى مەن ءسىبىر جەرى ەدى. ال بيىل شە؟.. تىن سوۆحوزىنىڭ جاس اگرونومى حاسەنگە بيىل «التىن اراي» ەگىنىنە، ونىڭ ءداندى داقىل سەبىلگەن ەگىس دالاسىنا بۇكىل سوۆەت حالقى قاراپ وتىرعانداي كورىندى. ەروزيامەن كۇرەس — دەپ ويلادى حاسەن،— اگروتەحنيكالىق شارالار، جەردى قىرتىسىن قوپارماي جىرتىپ وڭدەۋ، تۇقىم سەبۋدى دۇرىس ۇيىمداستىرۋ، ءشوپ تاناپتى جۇيەنى كەڭىنەن پايدالانۋ. ول ۋگريۋموۆ ەكەۋى، قازىرگى عىلىم جەتىستىگىنە نەگىزدەلگەن وسى ءبىر شارۋاشىلىق شارالاردى جۇرگىزۋدى قىزۋ قولعا الماق بولعان. ال تىلەۋقاباقوۆتىڭ ايتقان دالەلدەرىن ەسەپكە المادى. ونى حاسەن سوۆحوز ديرەكتورى رەتىندە سىيلاسا دا، ومىردەن كەنجە قالعان، ءوز بەتىمشە شەشىم قابىلداي المايتىن، تەك «جوعارىدان» كەلگەن نۇسقاۋدى عانا ورىنداپ وتىرا الاتىن جان دەپ ويلادى... ءبىراق حاسەن تىلەۋقاباقوۆ جايىندا نە ويلاسا سونى ويلاسىن، ال شىن مانىنە كەلسەك سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ دا ايتقاندارى ورىندى ەدى. ەلىمىزگە مول استىق كەرەك. ال ءشوپ تاناپتى ەنگىزۋ، كەلەشەكتە ءار گەكتاردان ەگىن ءونىمىن وسىرگەنمەن، ازىرگە ەگىستىك جەردىڭ كولەمىن ازايتادى...
كوكتەم باستالعالى، ىشىندە ءبىر سىر ساقتاپ كەلگەن حاسەن ەسىل بويىنىڭ سول جاعاسىنداعى الاپقا كوز تىگىپ، قاراي بەردى. ول جاقتا ات تاعاسىنداي ءيىلىپ وزەننەن بولىنگەن، كىشكەنە توبەلەر تىزبەگى ءۇش جاعىنان قورشاعان جازىق جەر جاتىر. بۇل ەگىسكە جارايتىن كوپتەن بەرى بوس جاتقان جەر ەدى. ءبىراق ونى پايدالانۋ وڭايعا تۇسپەيتىن. الاپتى قىسى-جازى سوققان جەلدەن توبەلەر قورعاي المايتىن، جەرى نەگىزىنەن كوكتەمدە ەرىگەن سۋدان ىلعالدانىپ، قار از جىلى كەۋىپ، تاستاي بوپ شاقىلداپ قاتىپ قالادى. ەسىل وزەنىنىڭ كوكتەمگى تاسقىنىن وسى تىڭايعان جەرگە جىبەرمەي، تابيعات توسقاۋىل بولىپ تۇرعان، باتىس جاعىنداعى قىرقالاردى بۋلدوزەرمەن الىپ تاستاۋ كەرەك دەگەن ويعا بەكىنگەن. سوندا ەسىل وزەنىنىڭ كوكتەمگى مول سۋى الاپقا جايىلادى دا، جەر ىلعالعا كەنەلەدى. ءىستىڭ كوپ ەگجەي-تەگجەيىنە قاراماي، ول ءوز ويىن گۋبانوۆقا ايتتى. گۋبانوۆ مۇنىڭ ويىمەن ءارقاشان دا ساناساتىن، ونى سول جاعاعا الىپ كەلدى. پورفيريي ميحايلوۆيچ قىرقانى جاعالاي ءجۇردى. بىرنەشە رەت جەردىڭ توپىراعىن شۇقىلاپ قارادى. اقىرى ون شاقتى كۇشتى بۋلدوزەر ءۇشىن بۇل ارانىڭ جۇمىسى ءبىر ايعا جەتپەيتىنىن شامالادى.
ءبىراق حاسەن بۇل جەردى پايدالانۋ جايىندا سوۆحوز باسشىلارىما حابارلاۋعا اسىققان جوق. وعان سەبەبى دە بار ەدى...
وسى قىرقا ۇستىندە قۇلازىعان، كەيبىرەۋلەرى قۇلاعان، ال كەيبىرەۋلەرىنىڭ بالشىقتارى وپىرىلىپ تۇسكەن قازاقتىڭ ەسكى قىستاۋلارى مەن زيراتتارى تۇرعان. بۇل زيراتتاردا بىلايشا ايتقاندا جەتى اتاسىنان بەرگى وزدەرىنىڭ اتا-بابالارى جەرلەنگەن-دى. مۇنداي مولالى جەردى قازاق قاسيەتتى جەر دەپ سانايدى. ال سول قاسيەتتى جەرگە بۋلدوزەرلەر جىبەرۋ كەرەك پە؟ حاسەن وسىنى ويلاعان.
كوشپەلى قازاق حالقىندا ەرتەدەن-اق كىسى جەرلەنگەن قورىم-مازارلاردى كۇتۋ، ساقتاۋ ءداستۇرى بولماي كەلگەندى. ولار ەگيپەتتىكتەر سياقتى اسقاق، الۋان، بەرىك پيراميدالار تۇرعىزعان جوق، ريمدىكتەرگە ۇقساپ پانتەوندار سالعان ەمەس. ءتىپتى ءوز بابالارىنىڭ قابىرلەرى ۇستىنە كونە قىپشاقتار سياقتى تاۋداي ەتىپ توپىراقتار ءۇيىپ، قورعاندار دا تۇرعىزعان جوق. بۇكىل قازاق دالاسىنىڭ ءون بويىندا توبەسىندە ايشىعى بار بالشىقتان سوققان كۇمبەزدى مازار، زيراتتار تولىپ جاتىر. كوشپەلى ەل ونى كۇتىپ، ءالسىن-السىن تۇزەپ وتىرا المايدى، ءبىراق قاستاندىقپەن بىرەۋ-مىرەۋ ونى بۇزسا، نە زيرات باسىنا قياڭقىلىق ىستەسە، ونداي ادامعا لاعنەت ايتادى، جازاسىن تارتتىرادى، كەيدە ءتىپتى ەلدەن الاستايدى...
وسىنداي ەسكى زيرات-مازارلاردىڭ ەسىلدىڭ سۋىنا توسقاۋىل قىرقالاردىڭ ۇستىندە بولۋىن قاراشى!
ءبىر كۇنى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنەن قايتىپ كەلە جاتقان ۋگريۋموۆ وسى جاعادا حاسەنمەن ۇشىراسىپ قالدى. ول جالعىز جۇرگەن حاسەندى كورىپ ماشيناسىن توقتاتتىردى.
جاس اگرونوم پارتورگكە ەرتەڭ جەل تۇرسا مىنا جاڭبىرسىز جازدىڭ قانداي ءقاۋىپتى ەكەنىن، وندا كەلەسى جىلى تىڭ جاتقان ەگىس جەرىن ىزدەۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى. سوناۋ العاشقى سويلەسكەن كۇنىنەن باستاپ حاسەن ۋگريۋموۆتى جاقسى كورىپ كەتكەن. سەنگەندىكتەن سىرىن اشىپ ايتاتىن. ۋگريۋموۆتىڭ دا ءبىر ادەتى ەشكىمنىڭ ءسوزىن بولمەي، بار ىنتاسىمەن تىڭداي الاتىن. سودان كەيىن ءوز ويىن دا بۇگە-شىگەسىن قالدىرماي اشىق جايىپ سالاتىن. حاسەنگە ءقازىر بۇنىڭ سوزىنە پارتورگ جەتىك تۇسىنە قويمايتىنداي كورىندى. ەسكى عۇرىپپەن ساناساتىنىن ءاجۋا ەتىپ كۇلە مە دەپ ويلادى... سوندىقتان دا ول جەل ەروزياسى، ءشوپ تانابى جانە ەسكى مولالار اراسىندا كەنەت پايدا بولعان قايشىلىقتى، ادەيى قالجىڭعا اينالدىرا، سىقاقتاعان بوپ ايتىپ بەردى.
ءبىراق حاسەن قالجىڭداعان بولعانمەن ۋگريۋموۆ ماسەلەنىڭ قايدا جاتقانىن تەز ۇقتى. اۋىلعا «گازيكپەن» قايتىپ كەلە جاتىپ ول، قۇلاپ جاتقان بەيىتتەردىڭ قاسىندا باستالعان اڭگىمەنى قايتا قوزعادى.
— مۇنداي ماسەلەنى بىردەن شەشىپ تاستاۋ قيىن... «كۇشىڭ باردا اقىلدىڭ كەرەگى جوق» مۇنداي ماسەلەگە جۇرمەيدى. بۇعان اقىل قاجەت. ال اقىل بىزدە كوبىنەسە جەتىسپەي جاتادى. تىكەلەي كەلسەك، سەنىكى دۇرىس. جاڭا جەر يگەرۋىمىز كەرەك. سۋ جىبەرۋ ءۇشىن بەيىتتەردى دە كۇندەردىڭ كۇنىندە قيراتۋ كەرەك بولار، ءبىراق... ءيا، باۋىرىم، سەن مەنىڭ الدىما وڭاي شەشەتىن ماسەلە قويىپ وتىرعان جوقسىڭ...
— بار پالە بۇل ماسەلەنىڭ وڭاي ەمەستىگىندە عوي، فەدور يۆانوۆيچ، دەدى حاسەن ەكەۋىنىڭ ويىنىڭ ءبىر جەردەن شىققانىنا قۋانىپ.- ەسىل سۋىپ بۇرۋ وڭاي، ال حالىق ويىپ بۇرۋ قيىن...
— سويتسە دە تىن يگەرۋ — قازاق دالاسىنا كەلگەن ەكىنشى توڭكەرىس دەپ جۇرت بوسقا ايتپاعان بولار. ال توڭكەرىستى حالىقتىڭ ءوزى جاساماۋشى ما ەدى، حاسەن! بۇگىن بولماسا ەرتەڭ، الگى زيراتتاردى دا ەگىستىك جەر ءۇشىن قۇربان ەتۋ كەرەك ەكەنىن دە حالىق ءوزى تۇسىنەدى.
3
بۇل نەتكەن تاڭعاجايىپ تاڭ ەدى!
بار تابيعات، ءاربىر ءشوپ ساباقتارى، شوپ ساباقتارىنداعى شىرىل قاققان ءاربىر شەگىرتكە، ويانىپ كەلە جاتقان ومىرگە قۋانا ءان سالىپ، ماساتتانعانداي ەدى.
جارقىراعان كۇن ساۋلەسىمەن قۇلپىرا تۇسكەن دالا. دۇنيە جاسىل نۇرعا بولەنگەن. قىر دا، وي دا جاپ-جاسىل. تەك الىستاعى بەلدەر عانا كوگىلدىر تارتادى. ولاردىڭ ۇستەرىندە ويناعان بۇلدىر كوكتەم ساعىمدارى، جاعاسىنان شىعا جۇگىرگەن ءمولدىر كولدىڭ كوك تولقىندارى ءتارىزدى. سايراعان بۇلبۇل، كوك ءشوپتى ارالاپ جۇگىرگەن بودەنە... وسى ءبىر سۇلۋ كوكتەم الەمىنىڭ ورتاسىندا الشىنبەك ايدىنعالييەۆ تۇر. كويلەگىنىڭ جاعاسى اشىق، جەڭىن ءتۇرىپ العان. يىعىندا بوس جابا سالعان پەنجەگى. ودان بىرنەشە ادىم كەيىندەۋ، قولىنا قىسقان ۇلكەن سۋرەت البومى بار، گ ۇلى توگىلگەن ادەمى كويلەك كيگەن مەرۋەرت. پروفەسسور كەنەت الىستاعى كوكجيەككە كەز تاستايدى. اسىرەسە كوكتەپ كەلە جاتقان جاس بيدايعا قاراپ قويادى. كوزىندە تاڭعاجايىپ قۋانىش وينايدى. كوكتەمدەي قۇلپىرعان كوڭىلى الاسۇرىپ، ءماز-مايرام...
— وسىنىڭ ءبارى مەنىكى. ءاربىر تالشىعى دا، ءاربىر ساباعى دا...— دەيدى كۇبىرلەي.— ال انا جاقتا، قالادا، ءتورت قابىرعالى اۋديتوريالار مەن لابوراتوريادا باسقا ءومىر، باسقا دۇنيە... ءبارى دە مۇنداعىداي ەمەس! نەگە مەن بۇل جەردە ەمەس، سو جاقتامىن؟ نەگە مەن ءتورت قابىرعالى لابوراتوريادا ءوز ءومىرىمدى وتكىزۋىم كەرەك؟ مەن وسى ەگىس دالاسىنا قىزىعام، مەرۋەرت.
الشىنبەك ەندى جۇگىرە باسىپ تاياۋ تۇرعان توبەنىڭ باسىنا شىقتى. الدىندا شەتىمە كوز جەتپەس كەڭ القاپ ەگىنجاي جاتىر. ءدال ورتاسىندا ەكى جاعاسىن جاسىل شالعىن كومكەرگەن كوگىلدىر ەسىل وزەنى كورىنەدى. تەك وسى جاعادان بوتەن دالانىڭ بارىندە ەگىندىك. قاي جاققا قاراساڭ دا كوگەرىپ كەلە جاتقان بيداي، ارپا، س ۇلى. الشىنبەك وزەنگە قاراي بەت الدى. وزەن جاعالاۋىمەن كەلە جاتىر. باسقان جەرى جاسىل كىلەم ءتارىزدى. جىلى لەپتى كوكتەم جەلى ونىڭ اق كىرە باستاعان ۇزىن شاشىمەن ويناپ، كەنەت دۋدارلاي جونەلدى. كوپتەن بەرى دالانى، وسىنداي عاجاپ ەگىندىكتى كورمەي، ابدەن ساعىنىپ قالعان پروفەسسوردىڭ كوڭىلى قۋانىشتى، جايدارمان. كەنەت ءسال جۋانداۋ قوڭىر داۋىسىمەن ءبىر كەزدە ستۋدەنتتەر ايتاتىن ەسكى كۇلدىرگى ولەڭدى باستاپ تا جىبەردى.
جەر اينالۋىن اشامىن دەپ ادامعا،
قىرىق جىل بويى كوپەرنيك شال ەڭبەك ەتتى.
ماس بولسايشى اراق ءىشىپ ودان دا،
سوندا اينالعان كورەر ەدى كەرەمەتتى!
پروفەسسوردىڭ تۇرىنە قاراپ مەرۋەرت ءوزىن-وزى ۇستاي الماي كۇلىپ جىبەردى. اناۋ تىنا قالدى. مەرۋەرتتىڭ سىڭعىرلاعان كۇلكىسىن سۇيسىنە تىڭدادى. ەندى ول ۇشان-تەڭىز كەڭ دالاعا، اسپانداعى كۇنگە، كەزدەسكەن ءاربىر بۇتاعا، گۇلگە قۋانا كوز تاستادى. كوكتەم شاتتىعى كوڭىلىن تەربەتىپ جۇرەگىن قىتىقتاپ، كۇلگىسى، ايقايلاعىسى، ءتىپتى قۋانىشتاپ جىلاعىسى دا كەلدى.
الشىنبەك بىرنەشە قادام اتتادى دا، تاعى توقتاي قالدى. ويپاتتا، كوگال شەتىندە كىلەم ءتارىزدى قىزعالداقتاردى كوردى. بۇل الدەقالاي قاۋىزىن ەرتە جارعان كوكتەم گۇلدەرى ەدى. جاسىل شوپتەر اراسىندا جانىپ جاتقان شوقتار سەكىلدى... الشىنبەك ناماز وقيتىن ادامداي، تىزەرلەپ وتىرا قالدى. سونسوڭ قولىن سوزىپ، جاقىن تۇرعان ءبىر گۇلدى ەپتەپ ساباعىنان ءۇزدى. سوسىن ەكىنشىسىن... سوسىن ءۇشىنشىسىن... ودان ءارى قاراي، تاڭداماي-تالعاماي، اسىعىپ-ۇسىگىپ، ماس ادامداي قۇشتارلانا گۇل بىتكەننىڭ ءبارىن ۇزە بەردى. قۇشاعى قىزعالداققا تولسا دا، ءوزىن توقتاتا المادى. الدەن ۋاقىتتا ءىشى كۇيگەندەي، ءالسىن-السىن ارتىنا جالتاقتاي قارادى. قۇشاعى تولعان قىپ-قىزىل قىزعالداق، ءدال ءبىر وت قۇشاقتاپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. جۇپار اڭقىعان گۇلدەردىڭ يىسىنەن ماس بولعانداي، اياعىن تالتىرەكتەي باسادى. تاعى دا دالانى باسىنا كوتەرگەن ونىڭ قوڭىر داۋسى شىعادى:
جەر اينالۋىن اشامىن دەپ ادامعا...
الشىنبەك كەنەت كىلت توقتادى. مەرۋەرت قايدا؟ ول جان-جاعىنا الاقتاي قارادى. ءتۇسى سۇرلانىپ كەتتى. جۇزىندەگى جاڭاعى جارقىلداعان جايدارىلىقتان ءىز-تۇز قالماي، اياق استىندا تۇنەرىپ سالا بەردى. ەڭسەسى ءتۇسىپ، ەندى ول وزەنگە قاراي ءجۇردى. جاعاعا كەلىپ جان-جاعىنا تاعى دا كوز جىبەرىپ تۇردى دا، ءبىر ءسات سۋعا تەلمىرە قارادى. ءموپ-مولدىر سۋ تۇبىندە، سارى قۇمقايىرعا بىتكەن جىلانداي يرەلەڭدەگەن تىربيعان اعاش بۇتاقتارى كورىنەدى. سولاردىڭ اراسىندا ۇساق شاباقتار توبى ءۇيىرىلىپ قوزعالماي تۇر. جان-جاقتارىنداعى ۇپ-ۇزىن شالاندار سوزىلىپ، اقىرىن تەربەتىلەدى...
الشىنبەك سەلك ەتە قالدى. كۇتپەگەن جەردەن، وزەن تۇبىنەن قىز كەسكىنى بۇعان قادالا قاراي قالىپتى... سونداي تانىس... ءبىراق ونىڭ الاقانداي ۇلكەن كوزدەرىندە ءومىر ساۋلەسى جوق، تىرشىلىك وتى سەنگەم، بوپ-بوز...
بۇل مەرۋەرت ەدى. ول ۇرلانا باسىپ پروفەسسوردىڭ قاسىنا كەلىپ، جار باسىنان كۇلە قاراپ تۇرعان-دى...
الشىنبەك كوڭىلى ورنىنا ءتۇسىپ، قىزعا جاۋاپ قايىرعانداي اقىرىن كۇلىمسىرەدى. بۇل سۋ تۇبىنەن كورىنگەن كىم ەكەن؟ ىزدەگەن مەرۋەرتى عوي. تالدىرماش دەنەسى بۇرالىپ ءتىپتى قالىقتاپ كەتەر اسەم اۋەندەي قاسىندا تۇر. شىعىس پوەزياسىنان حابارى بار الشىنبەك، ونى كەنەت پەرىنىن قىزىنا تەڭەدى. كوزى جايناپ سالا بەردى.
— نەتكەن عاجايىپ قىزعالداقتار!— دەگەن ءسوز مەرۋەرتتىڭ اۋزىنان ەرىكسىز شىعىپ كەتتى.
— سىزگە ارناپ ءۇزدىم...
گۇلدەردى قىزعا ۇسىندى.
— ءوزىڭىزدى العاشقى كورگەنىمدە، الدىڭىزدا وسىنداي قىزعالداقتار بولاتىن... ەسىڭىزدە مە؟.. ولار ستول ۇستىندە تۇرعان-دى، ءبىراق ءسىز سولاردىڭ قايسىسىنان بولسا دا سۇلۋ ەدىڭىز... وسىنداي گۇل شوعىن ءبىر كۇندەرى مەن دە سىزگە ۇسىنارمىن دەپ ويلاعانمىن سول كەزدە... وسى كۇنگە دەيىن ءساتى تۇسپەي، سول تىلەگىمدى ورىنداۋعا كوپكە دەيىن كۇتۋگە تۋرا كەلدى...
مەرۋەرت قىزعالداقتاردى كەۋدەسىنە ۇستاپ، بەتىنە باستى.
قىز پروفەسسور ءوتىنىشىن قابىلداپ، كەشە سەرۋەنگە بىرگە شىعۋعا كەلىسىمىن بەرگەن ەدى. بۇگىن ەرتە تۇرىپ، فەرمالاردى ارالاپ، اسىعىس شارۋالارىنىڭ ءبارىن ىستەپ بىتىرگەن-دى. الدىندا — ۇزاق جەكسەنبى كۇنى بار. ول ۇيىنە كەلىپ، قايتا كيىنىپ، تەرەزەدەن قارادى. الشىنبەك ونى توسىپ تۇر ەكەن. الدە كوگىلدىر بوياۋعا مالىنعان ءمولدىر اسپاندى، تازا اۋالى تاڭنىڭ اسەرى مە، الدە جۇرەسىنەن وتىرا قاپ، وزىنە ارناپ پروفەسسوردىڭ ءۇزىپ بەرگەن قىزعالداقتارىنان با، الدە سوناۋ ءبىر وتكەن كۇن لەكسيالارىن ەسىنە تۇسىرگەندىكتەن بە، ايتەۋىر الشىنبەك ءوزىنىڭ كوز تويارلىق سىمباتتى تۇلعاسىمەن، مەرۋەرت ءۇشىن قانداي قيىندىققا بولسا دا دايىن ەكەنىن سەزدىرەر تولقي شىققان داۋسىمەنەن قىزعا ءبىر ءتۇرلى سۇيكىمدى كورىنەدى. اڭقاۋ، اق كوڭىل مەرۋەرت! پروفەسسوردىڭ بۇگىنگى تاڭەرتەڭگى وسى ءبىر كەنەت كەۋدەسىندە ويانعان قۋانىشىنىڭ وزەگى، تەك وزىمدە عانا دەپ ويلادى ول... ال، ايدىنعالييەۆ بولسا — قىزدىڭ بال-بۇل جانعان بەتىنە قىزعالداق شوعىن قالاي باسىپ تۇرعانىن كورىپ، جۇرەگى الىپ ۇشىپ شاتتانا ءتۇستى. ءوزىنىڭ كوكەيكەستى ءبىر ارمانى ءاردايىم ورىندالىپ وتىراتىن، قۇداي جاراتقان ەڭ باقىتتى اداممىن دەپ ساناپ قۋانىشى قوينىنا سىيماي ناساتتانادى...
تاعدىر ويىنى باسقاشا بولۋى مۇمكىن .بە ەدى؟..
ءبىرىنشى ماي كەشىندەگى ۋگريۋموۆ پەن زىكىريا وتىرعان ستول باسىنا ۆارۆارا ميحايلوۆنا مەن گلاشا كەلگەن كەزدەن باستاپ-اق، الشىنبەكتىڭ ءون بويىندا ءبىر دورەكى، ءجان-تانىن وتتاي كۇيدىرگەن، قۇشتارلىق اساۋ سەزىم ويانعان. ونىڭ مۇنداي جاعدايعا كەلۋىنە گلاشانىڭ سىمباتتى دەنە بىتىسىنە، كوتەرىڭكى توسىنە، قىپشا بەلىنەن تومەن جۇمىرلانا تۇسكەن تولىق ساندارىنىڭ جاراتىلىسىنا ءبىر رەت كوزى تۇسكەنى جەتكىلىكتى بولعان. ايەلدىڭ تولىقشا كەلگەن اق بىلەگىنە قولىن ءبىر تيگىزۋدىڭ ءوزى وعان جەتىپ جاتقان... الشىنبەك تاعام تاسۋشى ايەلدى ساۋساعىمەن ىمداپ شاقىرىپ الدى. سول-اق ەكەن، ستول ۇستىنە ينە شانشىم جەر قالدىرماي، شامپان، كونياك، شوكولاد، كونفەتتەر، بۋفەتتەگى جەۋگە جارايتىن ءتۇرلى تاعامدار قاپتاپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە اس تاسۋشى ايەل دە «التىن ارايدىڭ» ەڭبەكتەگەن بالاسىنا دەيىن اتاق-داڭقىنا قانىق وسىنداي قوناق الدىمدا ۇياتقا قالعىسى كەلمەي، بۋفەتتىڭ بارىن اكەپ، بايەك قاقتى.
— ءوزىمدى قوشامەتپەن قارسى العان سىزدەردەي قوناقجاي جاندارعا از دا بولسا نيەتىمدى بىلدىرگىم كەلەدى،— دەدى الشىنبەك ابىرجىپ قالعان فەدور يۆانوۆيچكە.— بۇگىن كۇن قانداي!.. عاجايىپ كۇن دەسەڭدەرشى!—ول شامپان تىعىنىن دا الىپ ۇلگىردى. گلاشاعا قاراي كونفەت سالعان تارەلكەنى دە جىلجىتىپ قويدى. پروفەسسوردىڭ وزىنە كورسەتكەن قۇرمەتىنەن گلاشا ۇيالىپ، الدىنداعى شاراپقا ەرنىن تيگىزدى دە قويدى، تەك سوڭىنان بارىپ تۇبىنە شەيىن ءبىر-اق كوتەردى.
الشىنبەك سوزگە شەبەر ەكەنى بەلگىلى جانە وسى جاسقا كەلگەنگە دەيىن باسپاعان تاۋى، بارماعان جەرى جوق. سوۆەت قالالارىن دا ارالادى، شەت ەلدە دە بولدى. وعان قانداي توپتى بولسا دا اۋزىنا قاراتۋ قيىنعا تۇسپەيتىن. ونىڭ ۇستىنە وزىنەن ەكى كوزىن الماي، قاسىندا ىنتاسى قۇرىپ وتىرعان گلاشا الشىنبەكتىڭ دەلەبەسىن قوزدىرىپ، شابىتتاندىرا ءتۇستى... تەك ءبىر-اق نارسە ونىڭ مازاسىن الا بەردى: ماس بولا باستاعان كاچان بۇلاردىڭ جانىنا كەپ وتىرىپ الدى. ايەلىنىڭ «قايتايىق» دەگەنىنە قۇلاق ىلەر ەمەس. ەگەر ارمياننىڭ التىن سىرلى كونياگىن ءوزىنىڭ نىساپسىز كومەيىنە ۇستى-ۇستىنە قۇيىپ جاي وتىرسا ءبىر ءسارى عوي! الشىنبەك بۇنى قانشا ۇناتپاسا دا شىداپ باقتى. ال كاچانعا ءبارى از كورىندى. ول قايداعى جوق دورەكى قالجىڭ سوزدەر ايتىپ، گلاشانى كورسەتىپ پروفەسسورعا كوز قىسىپ قويادى... بۇنىسى نەسى؟ الدە بىردەمەنى سەزىپ وتىر ما؟..
قولايلى ءبىر كەزدى تاۋىپ، ول الشىنبەك پەن گلاشانىڭ ورتاسىنا قىستىرىلا كەپ وتىردى.
— دوكتور...— دەدى ول ءتىلى كۇرمەلە،— دوكتور... الگى ءوزىڭدى قالاي دەۋشى ەدى... پروفەسسور... كوكەيىڭە ءتۇيىپ قوي. گلاشا — سەنىڭ اۋزىڭا لايىق بۇلدىرگەن ەمەس... ءتۇسىندىڭ بە؟— دەپ ول الشىنبەكتىڭ يىعىنان قاتتى قىسىپ جىبەردى. اناۋ ايقايلاپ قالا جازداپ، ازەر شىدادى،— ال سەن بۇنىڭ الدىندا كەرىلمە، كوزىڭدى ساتپا...— دەپ كاچان گلاشاعا وقتى كوزىمەن قارادى.— ولاردىڭ اناۋ الگى... ورانجەرەيالارىندا... وزدەرىنىڭ بۇلدىرگەندەرى بار...
اقىرى بۇل جاعدايعا ۋگريۋموۆ ارالاسۋعا ءماجبۇر بولدى. ول كاچاندى وڭاشا الىپ شىعىپ، بىردەمەلەردى سىبىرلاپ ەدى، اناۋ ايەلىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن گلاشانى ءزىلدى، اۋىر كوز قاراسىمەن ءبىر شولىپ، ءوز بەتىنشە كەتە باردى...
ىڭعايسىز بولعان وسى ءبىر كورىنىس كەشتىڭ قالعان ۋاقىتىن كوڭىلدى وتكىزۋگە كەدەرگى بولعان جوق. ارى-بەرىدەن سوڭ ۋگريۋموۆ پەن ۆارۆارا ميحايلوۆنا ۇيلەرىنە قايتىپ كەتتى. ال الشىنبەك گلاشانى شىعارىپ سالۋعا شىقتى. ەگەر بۇلار تىك جولمەن جۇرگەندە مەرۋەرت پەن حاسەن ايدىنعالييەۆ پەن گلاشاعا ۇشىراسىپ قالۋى مۇمكىن ەدى... ءبىراق ايدىنعالييەۆ ءوزىنىڭ جاڭا تانىسىن ادەيى كىسى كوزىنە تۇسپەيتىن، سىرت جولمەن الىپ كەتتى...
سول كەشتەن بەرى ەكى اپتا ءوتتى. ولار بىرەسە ەسىل جاعاسىندا، بىرەسە سوۆحوز جانىنداعى توعاي اراسىندا كەزدەسىپ ءجۇردى. كەربەز، قاسىنا جان جۋىتپاي كەلگەن گلاشاعا سوۆحوزدىڭ قانشا جىگىتى كوز سالمادى دەسەڭىزشى! اقىرىندا پروفەسسور ايدىنعالييەۆكە ىلىكتى... بۇدان كەيىن ول پروفەسسور ءوزىن قالاي قۇدايدىڭ ەركەسى ساناماسىن!
الايدا ءقازىر، وسى تاڭەرتەڭگىلىك مەزگىلدە، ءوزى ءۇشىن الشىنبەككە دۇنيەدە جالعىز عانا مەرۋەرت بار سەكىلدى كورىندى.
ونىڭ كوڭىل كۇيى قىزعا دا اۋىسقانداي. اينالانىڭ ءبارى گۇلگە بولەنىپ، جاسىل جاپىراق جامىلىپ، ءومىر شىرىنى، تاس بۇلاقتاي، سىلدىر قاعىپ اعىپ جاتقانداي. كوكتەم اسپانى دا سونداي ءموپ-مولدىر، سونداي تۇپ-تۇنىق...
ارينە باقىتتى بۇل ەكەۋى، باقىتتى. ويتكەنى جان-جاقتارىندا جالىننىڭ ءسۇيىر ۇشى ءتارىزدى جايناعان قىرمىزى قىزعالداقتار، توبەلەرىندە قانشا قاراسان دا كوز جەتپەيتىن مولدىرەگەن كوك اسپان. ەڭ تاماشاسى — وسىناۋ يزەن ارالاسقان كوك بالاۋسالى وزەن جاعاسىندا ەكەۋدەن-ەكەۋ-اق. ولاردىڭ ءدارت ويناعان كوزدەرىن، جالىندى، جاراسىمدى قيمىلدارىن ەشكىم دە كورمەيدى. جاس بالاشا سەكىرۋگە، جۇگىرۋگە بولادى. ءتىپتى قۋانىشتان كەڭ دالانى باستارىنا كوتەرىپ، ايقاي سالسا دا سوكەت ساناپ، ءاجۋا ەتەتىن ءتىرى پەندە جوق.
مەرۋەرت بىرەسە قۋانىشى زيپا بويىنا سىيماي، داۋىسى قوڭىراۋداي سىلدىرلاپ كۇلەدى، بىرەسە وپىق جەگەن جانداي كەنەت تومسىرايا قالادى. نە بولماسا جەل ۇرگەن جاپىراقتاي تۇرعان جەرىنەن جۇگىرە جونەلەدى، نەمەسە توقتاي قالعان كينوفيلمنىڭ لەنتاسىنداي، كىلت تۇرا قالادى. قۇشاعىنداعى القىزىل قىزعالداقتار، كەنەت وت بولىپ تۇتانىپ كەتكەندەي قىزارىپ ساۋلە شاشادى.
الشىنبەك مەرۋەرتتىڭ ءار قيمىلىنان كوز الار ەمەس. مەرۋەرت گۇلگە قاراسا — بۇ دا گۇلدەن كوزىن الماي قاتال قالادى. قىز بەتىندە ءسال وپىق كولەڭكەسى پايدا بولسا — الشىنبەكتى قاراڭعى ءتۇن باسقانداي. قىز كۇلسە بۇنىڭ ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتىپ ىرجيادى...
مەرۋەرت ءبىر مەزەت كۇن ساۋلەسى قىزدىرعان تاس ۇستىنە وتىرا كەتىپ، البومىن اشتى. الشىنبەك تە قاتارلاسا وتىرىپ، قىز يىعىنان اسا البومداعى سۋرەتكە كوز تاستادى.
— ادامنىڭ باقىتتى بولۋى ءارقيلى، — دەدى ول، مەرۋەرتتىڭ بويىن بيلەپ ويىنا العان قۋانىش سەزىمىن وقىس سوزبەن ۇركىتىپ الام با دەگەندەي جىلى ۇنمەن،— مىنە ءبىز قالا تۇرعىندارى، ءومىردى ۇلكەن كاتەگوريالارمەن شەڭبەرلەپ ولشەۋگە داعدىلانعانبىز. مۇز جاراتىن كەمە ويلاپ شىعارساق، جاراتىلىستىڭ دۇلەي كۇشىن اۋىزدىقتاساق، نە بولماسا اتوم كۇشىن دۇرىس پايدالانار جولىن تاپساق، ءوزىمىزدى زور باقىتتى سانايمىز. ءبىراق ءبىزدىڭ سول ۇلكەن كاتەگوريامىز، مىنا ءسىزدىڭ شاشىڭىزعا ءتۇسىپ تۇرعان كۇن ساۋلەسىمەن سالىستىرعاندا نە تۇرادى؟.. مىنا ءسىزدىڭ كويلەگىڭىزگە جابىسقان كىشكەنتاي عانا شوپپەن سالىستىرىڭىزشى؟..— ول قىزعا ءوزىنىڭ باعدارىن اڭعارتۋعا مۇمكىندىك بەرگەندەي، جان-جاعىنا اسىقپاي قاراپ الدى.— دۇنيە شەكسىز-شەتسىز كەڭ ءبىراق سول كەڭ دۇنيەدە شىن مانىندە قىمباتتى تەك ءومىر، تىرشىلىك... ءسىز ەڭ قىمبات دۇنيە-جازيراسى بار ۇيگە ءبىر شۋماق گۇل قويساڭىز، بولمە قانداي قۇلپىرىپ كەتەتىنىن بايقاعانىڭىز بار ما؟ نەگە ولاي؟ بار بولعانى گۇلدەردىڭ جانى بار، ولار ءبىزدىڭ اينالامىزداعى ءومىردى ەسكە سالادى... ال جان-جاعىڭىزعا قاراڭىزشى. ءوزىڭىز تۇرعان وسىناۋ دالا قانداي تاڭعاجايىپ سۇلۋ... ءبىراق وسى سۇلۋلىقتى ەكىنىڭ ءبىرى سەزىنە بىلە مە؟ كوبى ءتىپتى اڭعارمايدى دا... ال ەندى ءوزىڭىزدىڭ سۋرەتىڭىزدى سالىستىرىپ كورىڭىزشى...— ول ەپتەپ قولىمەن قىز بەتىن جايقالعان جاسىل دالاعا بۇردى.— انە... انا جاققا قاراڭىزشى، ءسىز مەنىمشە سول جەردى سۋرەتكە سالعانسىز... قاراڭىز. انە. اناۋ كوگىلدىر بەلدەرگە دە، ءسىزدىڭ سۋرەتىڭىزدەگىدەي، كۇن ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇر. ءبىراق كۇن ساۋلەسى قۇر عانا ءتۇسىپ تۇر ما؟ ول سوناۋ كوگىلدىر بەلدەردىڭ توبەسىن قۇشاقتاپ ءسۇيىپ جاتقانداي جارقىن، شۇعىلالى. ال مىنا گۇلدەر شە؟ ءسىزدىڭ سۋرەتىڭىزدەگىدەي جاسىل، قىزىل، سارى ەمەس، ولار مىڭ سان بوياۋدان قۇرىلعان، بۇكىل الەم گارمونياسىن ءوز بويىنا ءسىڭىرىپ العانداي...
وسى كۇندەگى ۇيرەنشىكتى تابيعات كورىنىسىن مەرۋەرت تۇڭعىش رەت كورىپ وتىرعانداي قارسى الدىنا قاراپ سىلەيىپ قالعان.
— عاجاپ، ءسىز قانداي تاماشا ايتتىڭىز! شىنىندا دا اينالامىزدىڭ ءبارى سونداي سۇلۋ! بارىندە جان بارداي...— قىز ءوزىنىڭ سالعان سۋرەتىنە كونىلسىز قارادى. — ال مەنىڭ سۋرەتىمدە... قانداي جالعان... جانسىز ولىك ءتارىزدى!..—مەرۋەرت البومنىڭ بىرنەشە بەتىن جۇلىپ الدى. ازدان سوڭ ونىڭ الاقانىندا تەك قاعاز قيقىمدارى عانا قالدى. قىز ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەپ، قاعاز قيقىمدارىن ەلگە قاراي شاشىپ جىبەردى دە، قارا تاسقا قايتا وتىرا كەتتى.
بەتىنىڭ ءبىر تامىرى بۇلك ەتپەي، الشىنبەك مەرۋەرتتى اڭدۋدا. ونىڭ سىعىرايتا قاراعان كوزىنەن قايداعى ءبىر جاراقاتتىڭ سازىن بايقاۋعا بولاتىن ەدى؛ ءقازىر ول مەرۋەرتتىڭ كەنەت اشىنا قالعان، ىزالى، جاس بالانىڭ تۇرىندەي ابىرجىپ، قينالعان تۇرىنەن ءلاززات الىپ تۇرعانداي.
— جەردى تەك سۇيە ءبىلۋ از، — دەدى ول قىزدىڭ تومەن تۇسكەن باسىپ الاقانىمەن سيپاپ،— جەردى، ەڭ الدىمەنەن تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك... مەن ءسىزدى وسىعان ۇيرەتەمىن... ءومىردى ءتۇسىنۋدى، باعالاۋدى ۇيرەتەم... تۇتاس بار ءومىردى عانا ەمەس، سول ءومىر قۇرىلاتىن ءاربىر سەكۋندتى، ءاربىر جالت ەتىپ جوق بولار مەزگىلدى باعالاي ءبىلۋدى ۇيرەتەم... ءبىز ءومىردىڭ سونداي كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ەتىپ كەتەتىن قىزىعىن، راحاتىن باعالاي بىلمەيمىز... ءبىز ءۇشىن، ادەتتە كەشەگى وتكەن نارسە مەن ەرتەڭ بولاتىن نارسە عانا بار، تەك سول ەتكەن مەن بولاشاقتى بايلانىستىرۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەمىز. ال شىنىندا ءومىر، تەك سول راحات مەزگىلىندە عانا، بۇگىنگى مەن قازىرگىدە... مۇنى تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك، مەرۋەرتجان، مۇنى بار جان جۇرەگىمەن تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك... سوندا عانا سىزگە وسى شەتسىز-شەكسىز دۇنيەنىڭ، بار ادەمىلىگى اشىلادى. اتتەڭ، شىركىن-اي، بۇل دۇنيە جالعان ءارقايسىمىزعا دا ۋاقىت تۇرعىسىنان قاراساڭ شەگى بار. بار الەم دە، ادامزات تا بۇل دۇنيەدەن ەتەدى دە كەتەدى... وسىلاي دەپ ءبىر عۇلاما كىتاپتا جازىلعان.
الشىنبەكتىڭ داۋسى مەرۋەرتتى الديلەي تەربەپ، ءبىر عاجايىپ سىر اشىپ جاتقانداي تىنىمسىز شىعادى. قىز ءتۇس كەرگەندەي كۇلىمسىرەيدى دە حاسەندى ەسىنە الادى. پروفەسسورعا ول قانداي جاۋاپ بەرەر ەدى؟ حاسەننىڭ ايتار ءسوزىن ويلاپ كورىپ ەدى، ءبىراق قولىنان كەلمەدى. الشىنبەك وعان جاقىنداي ءتۇسىپ، قولىن سيپادى، اقىرىن باۋىرىنا قاراي تارتتى. ەكەۋىنىڭ ەرنى ءبىرىن-بىرى ىزدەپ تاپتى. مەرۋەرت كوزىن جۇما بەردى.
ءدال سول ساتتە جول جاقتاعى تەبە استىنان ات تۇياعىنىڭ ءدۇسىرى ەستىلدى. مەرۋەرت ەسىن جيعانداي، كوزىن اشىپ الدى دا وزىنەن الشىنبەكتى يتەرىپ جىبەردى. جوق، سالت اتتى ءارى قاراي، سوۆحوز جاققا ەتىپ كەتتى... ەگەر سالت اتتى حاسەن بولعاندا، قىز بىردەن تانىر ەدى...
پروفەسسور تاعى قۇشاقتاعىسى كەلىپ، قولىن قىز يىعىنا اپارىپ ەدى، اناۋ ىڭعايىنا كونبەدى، سيپاعانىنا جاۋاپ قايىرمادى. ەندى قىزۋى باسىلىپ قالدى. مەرۋەرت ەسىن جيعىسى كەلگەندەي، ايدالاعا مەلشيە، سۋىق قارادى. ەندى قىز الشىنبەككە كوز سالعىسى كەلمەدى. وسىلاي ەكەۋى ءبىراز ۋاقىت وتىرىپ قالدى. الشىنبەك، ءبىر تال شەپتى اۋزىمەن تىستەي، مەرۋەرتتىڭ نەگە بىلاي تەز وزگەرگەنىنە تاڭ قالۋمەن بولدى. مەرۋەرتتىڭ كەنەت بەرگەن سۇراعى دا وعان جات، تۇسىنىكسىز كەرىندى.
— ايتىڭىزشى، الشەكە، ءوزىڭىز سۇيگەنمەنەن، ءبىراق سىزبەن بىرگە تۇرعان كۇندە ءوزىن باقىتسىز سانايتىن قىزعا، ءسىز ۇيلەنەر مە ەدىڭىز؟
— نەسى بار...— دەدى ول،—مەن ۇيلەنەر ەدىم دە جانە مەنىڭ باقىتىم ونىڭ باقىتىنا اينالاتىنداي ىستەر ەدىم.
مەرۋەرتتىڭ دە كۇتكەنى وسى مولشەردەگى جاۋاپ-تىن. ول ورنىنان تۇرا بەرىپ، تاعى حاسەندى ەسىنە الدى... «ال حاسەن نە دەپ ەدى؟» حاسەننىڭ بەرگەن جاۋابىن سوزبە-سوز ەسىنە تۇسىرمەك بوپ ويلانا قالدى.
ءبىراق مەرۋەرت حاسەننىڭ ءسوزىن ەسكە ءتۇسىرىپ، كويلەگىن قاعىپ، ءسال جۇمارلانىپ قالعان ەتەگىن جازىپ ۇلگىرگەنشە، قايدان شىققانى بەلگىسىز ءبىر سۋىق جەل كەپ بەتىنە ۇردى. مەرۋەرت باسىنا جامىلعان ورامالىن ۇستاي الدى، جەل كەۋلەپ جوعارى قاراي كوتەرىلگەن كويلەگىنىڭ ەتەگىن ەكى تىزەسىنىڭ اراسىنا قىسا قويدى.
جەل ءىشىن تارتىپ، ەسەلەي سوقتى... اسپان بۇرىنعىسىنداي ءموپ-مولدىر، اپ-اشىق ەدى. كۇن كوزى دە سول قالپىندا شاقشيىپ تۇر. ءبىراق جەل تولاستامادى. ول جاسىل جەلەكتى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ، ىسقىرا سوقتى. جاعالاۋداعى جاس ۇيەڭكىلەر جان-جاعىنا جاپىرىلا تەربەلىپ، بۇكتەتىلە جوعارعى ۇشىمەن جەردى سوققىلادى. جاعالاۋدى جاۋىپ كەتەردەي، وزەن بەتىن اق تولقىن باستى.
مەرۋەرت پەن الشىنبەك جەلمەن جارىسىپ ايقايلاسىپ سويلەسكىلەرى كەلمەدى. اۋىزدارىنان الدەقالاي شىققان سوزدەردى جەل الدەقايدا قۋىپ اكەتتى. تىنىستارى تۇنشىعىپ، ولار ءبىرىن-بىرى ەستي المادى. سۇزۋگە ىڭعايلانعان بۇقا ءتارىزدى، باسىن تومەن ءتۇسىرىپ جىبەرىپ پروفەسسور كەلەدى. ونىڭ سوڭىندا بەتىن قوس قولىمەن جاۋىپ العان مەرۋەرت، قوس بۇرىمىن اساۋ جەل الا-الا قاشادى. قارسى الدىنان سوققان سۇراپىل، ەندى بولماسا، ساباعىنان ۇزىلگەن جاپىراقتاي شىر كوبەلەك اينالدىرىپ، اسپانعا تىك كوتەرىپ اكەتەتىندەي ىسقىرا سوعادى.
پوسەلكاعا ولار ارەڭ جەتتى.
كەشكە قاراي اسپان كۇڭگىرت تارتا باستادى: اينالانى قارا بۇلت تۇمشالاپ الدى. الەمدى جۇلدىزسىز، ايسىز ءتۇن باستى. ءبىراق جەرگە ءبىر تامشى جاڭبىر تامعان جوق، بىردە-بىر رەت نايزاعاي ويناپ، جاۋىن جارشىسى كۇن كۇركىرەمەدى، تەك سولتۇستىك-شىعىس جاقتان سۇيەكتەن وتەتىن، ىزعىرىق جەل تولاستاماستان سوقتى دا تۇردى. ءتۇنى بويى قۇتىرىنا ۇيتقىپ، ۇلىپ ىزىلداۋمەن بولدى.
ەرتەسىنە سوۆحوز پوسەلكەسى دە، اينالاداعى ەگىن دالاسى دا، ۇستىڭگى جاعىندا قۇم داۋىلى تۇرعان الىپ قازان تۇبىنە ۇقسادى. داۋىل قۇيىنداتا، ءۇيىرىپ ۇيتقي سوعىپ، كوككە دەيىن كوتەرىلىپ، ون اتتام جەردەي ارى قاراي، سۇرقاي شۇبەرەك تۇتىپ قويعان تەرەزەدەي، ەشنارسە كورسەتپەدى. كوشە بويلارىمەن تۇيە قارىن قاڭباقتار بىرىمەن ءبىرى تىركەسە ۇشىپ بارادى. جاعىن العان شامىنا قاراماستان، شاڭقاي تۇستە ماشينالار ارەڭ جىلجيدى. تەك جالعىز زىكىريا عانا ءوز وتارىن قورادان ايداپ شىقتى دا، قويلاردىڭ بىرىنە-بىرى ىقتاپ، سۇرىنە-قابىنعانىنا قاراماستان، داۋىلدان تاسا وتتى جەرگە قاراي قۋا جونەلدى... «التىڭ اراي» ۇستىندە جەل تولاستاماستان جەتى كۇن قاتارىنان سوقتى. اقىرى، ءدال ءوزىنىڭ باستالعانىنداي، اياق استىنان تىنا قالدى. سول كۇنى ەرتەڭگىلىكتە مەرۋەرت فەرمادا ەدى. وسىناۋ قىرسىقتى داۋىل كەزىندە بايلاۋداعى مال ءبىرشاما جاقسى جاعدايدا بولدى، دەگەنمەن، جەم-شوپ تاسۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. اپتا بويى داۋىلمەن الىسقان جۇمىسشىلار مەن شوفەرلەر ابدەن قالجىرادى. مەرۋەرت تە شارشادى. ونىڭ ۇرت ەتى سۋالىپ، بەت سۇيەگى ۇشكىرلەنىپ كەتتى، ال قاراقاتتاي كوزىنىڭ اينالاسى كوگىلدىر تارتىپ، بۇرىنعىسىنان دا ۇلكەيگەندەي كورىندى...
سيىر قورادان شىعا سالىسىمەن ول قابىرعاعا سۇيەنىپ، تىنىشتىق تىلسىمىن تىڭداعانداي سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. تىنىشتىقتى ابدەن ۇمىتىپ قالعان ەكەن. قۇلاعى شۋلاپ، جەل مەن شاڭنان جاسقانىپ ۇيرەنگەن كوزى وزىنەن ءوزى جۇمىلا بەردى. مال قورانىڭ جانىندا قۇم توبەلەر ۇيىلگەن. ءۇي ۇستەرى، باۋ-باقشا، جول بويى سارعىش-سۇر ماكتا جامىلعانداي.
— شىنىمەن قىرسىقتىڭ كەلگەنى مە؟.. ءيا، قىرسىق ءدال وسىلاي كەلەدى. — مەرۋەرت ويلانا قالدى. ول كوشپەلى قۇمعا كومىلىپ، سولىپ-سەمىپ قالعان، كەشە عانا جاپ-جاسىل بولىپ جايقالىپ تۇرعان ەگىن ساباقتارىن كوز الدىنا ەلەستەتۋگە تىرىستى. ءقازىر «كەشە سونداي بولىپ ەدى-اۋ» دەۋدىڭ ءوزى قيىن. حاسەن جايىن ويلاعاندا جۇرەگى كەنەت قىسىلىپ كەتتى.
ونىڭ كوڭىلسىز ويىنىڭ كورىنىسىندەي، اۋىل شەتىنەن كەلە جاتقان حاسەننىڭ توبەسى كورىندى. استىنداعى ابدەن بولدىرعان اتى ازەر ءىلبيدى، اياعىن ارەڭ الادى. حاسەن تۇپ-تۋرا كەڭسەگە بەتتەدى. ونى كورە سالىپ، مەرۋەرت تە سولاي قاراي ءجۇردى. حاسەنگە تەرەزەدەن كوزى تۇسكەن ۋگريۋموۆ تا قارسى الدىنان شىقتى. ونىڭ ەتىگىنىڭ جالپاق ىزىنە ىلە-شالا قۇم تولىپ، سوپاقشا كەلگەن شۇڭقىرلار پايدا بولىپ جاتىر. حاسەننىڭ ونە-بويى توپىراق، ساۋىت كيگەندەي، باتتاسىپ شان. باسقان. ءجۇزى تۇتىگىپ، ەرنى كونتيىپ جارىلعان، اشەيىندە جارقىراپ تۇراتىن جايدارى جانارى كوڭىلسىز، ءۇمىت وتى وشكەندەي.
— «قاراسور» جوتاسىنداعى ەگىننەن تامتىق قالعان جوق،— دەدى ول قارلىققان داۋىسپەن.
— سەن «قاراسورعا» دا باردىڭ با؟—دەدى ۋگريۋموۆ.
— ەكى كۇننىڭ ىشىندە ەگىس بىتكەندى تەگىس ارالاپ شىقتىم...— قۇمدى داۋىلدىڭ سوعۋىنا دا، «قاراسورداعى» ەگىن بىتكەننىڭ قۇرۋىنا دا، سوۆحوز باسىنا تۇسكەن بار اۋىرتپالىققا دا حاسەن ءوزىن كىنالى جانداي سەزىندى.
ول ۋگريۋموۆتىڭ دە، مەرۋەرتتىڭ دە بەتىنە قاراي الماي، كوزىن تومەن ءتۇسىرىپ جىبەردى.
مەرۋەرت كەۋدەسىن بىرەۋ قىلىشپەن وسىپ وتكەندەي سەزىندى. ونىڭ جۇرەك تۇكپىرىنەن، اقىلدان ەمەس، دالا قىزىنىڭ تابيعاتىنا ءتان ءبىر سەزىم تۋدى. ءلام دەمەستەن سالت اتتىنىڭ قاسىنا باردى دا، بۇرىنعى قازاق ايەلدەرىنىڭ ادەتىنشە، حاسەندى قولتىعىنان ءۇستاپ جەرگە ءتۇسىردى.
حاسەن بۇعان ريزا بولىپ، ءارى تاڭىرقاي ەزۋ تارتتى.
بەسىنشى تاراۋ
1
«جەر سىرى ءتىرى جانداي تاڭعاجايىپ. ونىڭ قۇنارلى قىرتىسى، ياعني بەتىندەگى توپىراعى نەگىزگى انايى جىنىسقا بيولوگيالىق دامۋ زاڭىنىڭ اسەر ەتۋىنەن تۋعان. توپىراقتىڭ جارالۋىنا گەولوگيالىق قوزعاۋشى كۇشتەر سەبەپشى، ولار: اۋا رايى، ۋاقىت، وسىمدىك، بار-بار تىرشىلىكتەر. الايدا وعان تەك تابيعاتتىڭ قۇبىلىس قۋاتى عانا ەمەس، ادامنىڭ ارەكەتى دە اسەر ەتەدى.
ەگەر باعىپ-قاقپاسا جەر توزىپ، ىستەن شىعىپ قالۋى مۇمكىن. اۋا مەن سۋ سياقتى ول ءوزىن-وزى قورعاي المايدى. وعان جەل دە، سۋ دا، جەر سىلكىنۋى دە، كۇتۋشى ادامنىڭ وراشولاقتىعى دا زاقىمىن تيگىزەدى. ەگەر جەر ەكى-ۇش سانتيمەتردەي بەت توپىراعىنان ايرىلسا ونىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن جۇزدەگەن، كەرەك دەسەڭىز، مىڭداعان جىلدار قاجەت بولار ەدى.
ۋكراينا مەن روسسيادا باستى پالە سۋدىڭ بۇلدىرۋىنەن، ياعني سۋ ەروزياسىنان كەلەدى، سۋ ميلليونداعان گەكتار قۇنارلى قارا توپىراقتى جەردىڭ ءشوپ ونەتىن قىرتىسىن جۋىپ كەتەدى، ال ءقازىر جاپپاي جىرتىلىپ ەگىندىككە اينالدىرىلعان. قازاقستاننىڭ ۇشان-تەڭىز يەن دالاسى ءۇشىن زور اپات — جەل ەروزياسى.
جازعى كەزدەگى قۇرعاقشىلىقتا ىلعال جەتىسپەگەن جەر جەل وتىنە شىداي الماي، تەز بۇلىنەدى. الايدا كوكتەم ايلارىندا دا ءقاۋىپ زور: كوكتەمدە، ياعني جەر جىرتىلىپ جاتقان شاقتا ەسكەك جەل ۇزاق، وكتەمىرەك سوققىش كەلەدى. سول كەزدە توپىراقتىڭ بەتى وسىمدىكتەن جۇرداي پاناسىز، كوپسىپ جاتادى دا جەل كوتەرىلسە بۇتىندەي تۇتەپ شاڭ-توزاڭعا اينالادى. ونى جەل كوتەرىپ قۇيىندار يىرەدى، ءسويتىپ اققان توزاڭدى داۋىل ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى ايداپ، جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان ءالجۋاز بيداي مەن باسقا داقىلدى سوگىپ كۇيرەتىپ كەتەدى. ال قىستا جەل جايداق دالادا قار تۇرعىزبايدى، ونىڭ، ارينە، ەگىن شىعىمىنا زور اسەر ەتەتىنى وز-وزىنەن بەلگىلى...
...دالالى جەردە جەل شاڭ-توزاڭدى بوراتادى. مۇنداي كۇلدەي ۇساق توپىراقتار اسپانعا كوتەرىلىپ، مىڭداعان كيلومەتر جەرگە ۇشادى. نەمەسە جەر بەتىمەن بۇرقاسىنداپ، وڭدەلگەن جەر مەن ەگىنجايلاردى باسىپ قالادى. ەگەر جەل ەروزياسىمەن جالىقپاي-تالماي كۇرەس جۇرگىزىپ وتىرماسا، شاڭ-توزاڭ داۋىلى جەرگە وراسان زياندى اپات كەلتىرىپ، كۇيرەتىپ كەتۋى مۇمكىن. ال كەيبىر جەرلەردە ولار جىل سايىن قايتالاپ تۇرادى.
...پاۆلودار وبلىسىندا 1963 جىلى شاڭ-توزاڭ بورانى ميلليون گەكتار ەگىندىكتى قۇرتىپ كەتتى، كەلەسى جىلى التى ءجۇز مىڭ گەكتار قۇنارلى جەر ىستەن شىعىپ قالدى.
...1962 جىل مەن 1965 جىلدىڭ اراسىندا ءتورت ميلليون گەكتارعا جۋىق ەگىندىك قاراپ بولدى. سوندا بۇل ەڭ از دەگەندە جەتپىس ميلليون پۇت استىق جوعالىپ كەتتى دەگەن ءسوز.
...شاڭ-توزاڭ بورانى سولتۇستىك قازاقستان، كوكشەتاۋ، قوستاناي وبلىستارىنىڭ ەگىن جايلارىنا ءقاۋىپ تۋدىردى. سوڭعى ون بەس جىل ىشىندە قازاقستاندا ءۇش ميلليون گەكتار جەردى ۇساق قۇم باسقان.
...ەگەر ەروزيانىڭ ەلىمىزدەگى اۋىل شارۋاشىلىعىنا كەلتىرگەن زيانىن ەسەپتەسەك، وراسان كوپ ساندى اۋىزعا الۋعا تۋرا كەلەر ەدى. وعان ءتورت ميلليارد سومداي شىعىن شىعادى ەكەن».
(اكادەميك ا. ي. بارايەۆ، جازۋشى ۆ. چيۆيليحين، تىڭ جەردىڭ ايگىلى قايراتكەرى، اگرونوم ف. ت. مورگۋننىڭ ماقالالارى مەن كىتاپتارىن وقىعاندا جازعان ستۋدەنت حاسەننىڭ كونسپەكتىسىنەن).
2
ون كۇننەن كەيىن «التىن ارايدا» شاڭ-توزاڭ داۋىلى قايتالاي سوقتى.
دالا ۇستىنە ماسايراپ كۇن ساۋلەسى نۇرىن توگىپ تۇرعان. اسپان شايداي اشىق، كوكپەڭبەك، تۇپ-تۇنىق، ءبىر جاپىراق بۇلت جوق. شەپ ءسال عانا سىبدىراپ، بەتىندە سامال جەل وينايدى. كۇن نۇرىنا كومىلگەن ەسىلدىڭ ءمولدىر سۋى جايىمەن تولقي اعىپ جاتىر. تازا اۋا كوكىرەكتى كەرنەيدى. كۇن رايىندا وزگەرىس بولا قويار دەگەن ويدان جۇرت اۋلاق. اۋا رايىن بولجايتىن ستانسيا جاقىن ارادا كۇن اشىق، ايتارلىقتاي ەش وزگەرىس بولمايدى دەپ حابارلادى.
الايدا تال ءتۇس شاماسىندا كۇن كوزى جۇقا پەردە تۇتقانداي كىلت بۇلىڭعىرلانا باستادى. ۇزاماي، ءتۇس اۋا، بۇلت شەتتەرى جىرىم-جىرىم ءبىر كۇڭگىرت سارى تەڭبىلدەرگە اينالدى. ءبىراق جاڭبىردىڭ دا، داۋىلدىڭ دا ەش نىشانى سەزىلگەن جوق. دالا ۇستىندە بايىرعىسىنشا كۇمىس قوڭىراۋلاتىپ بوزتورعاي سايراپ، ءشوپ ىشىنەن بودەنەلەر بىتبىلدىقتاپ جاتتى. قاقپا تۇبىندە كەرەناۋ قالعىپ سوۆحوز يتتەرى مىزعىپ دەم الىپ جاتىر. ارالار گۋىلدەيدى... كۇن رايى تاعى بۇزىلار دەپ ەشكىم دە ويلاعان جوق.
...ەگەر جەر ەكى-ۇش سانتيمەتردەي بەت توپىراعىنان ايرىلسا، ونىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدار قاجەت بولار ەدى... حاسەن داۋىل استان-كەستەڭىن شىعارىپ، جارالاپ كەتكەن الدىنداعى ەگىنجايدى كورگەندە جەردىڭ قالاي، اۋرۋىنان ىڭىرسىپ، ءمىناجات ەتىپ، مەدەت تىلەپ جاتقانىن ەستىگەندەي بولدى... ول وسى جەردە تۋعان، وسى جەردىڭ ءتول بالاسى ەدى، ال جەر بولسا دارمەنسىز، ودان مىناۋ كەرەمەت پالەدەن قۇتقارۋعا كومەك سۇراپ جاتقانداي كورىندى...
الايدا شاڭ-توزاڭ داۋىلى تەك «التىن ارايدا» عانا سۇرگىن سوقتى ما ەكەن؟ جانە بۇل اپات جىلدان جىل سايىن بۋىرقانىپ، كۇشەيە ءتۇسىپ كەلە جاتقان جوق ەمەس پە؟.. وسىدان ون بەس جىل بۇرىن وسى جەردە يگەرگەن تىڭدى يگىلىكتى ەتۋگە ۇلى ايقاس باستالدى. ول كەزدە حاسەن جاس ەدى، بۇل ايقاستى ول سىرتتاي عانا ەستيتىن. ال ەندى ونى مىنا اپاتتان، مىنا كۇيرەۋدەن قۇتقارۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ارەكەتتىڭ قيىندىعى حاسەننىڭ باياعى ەستىگەندەرىنەن ەشبىر كەم ەمەس ەدى. وعان، ونىڭ قۇربىلارىنا، جاڭا كۇرەس اشىپ، وزدەرىنىڭ قولىنان نە كەلەتىنىن كورسەتۋلەرى كەرەك، بۇل وڭاي ءىس پە؟
حاسەننىڭ ويلاعانى دا، تولعاعانى دا وسى جاعداي بولدى. ول بۇل جەردە ءتيىپ-قاشىپ، جارىم-جارتىلاي شارالار جاساۋ، نە ارەدىك ەڭ سوڭعى اگروتەحنيكانى قولدانۋ، نەمەسە بيدايدىڭ جاقسى تۇرلەرىن ەگۋ سياقتىلارمەن قاناعاتتانۋ جەتكىلىكسىز دەپ ءبىلدى. ال جەڭەم دەسەڭ جەل ەروزياسىنا اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ بار قۇدىرەتىن قارسى قويۋ كەرەك، بۇگىنگە دەيىن جيعان-تەرگەن تاجىريبەسىن تۇگەلدەي پايدالانۋ قاجەت دەگەن جالعىز عانا پىكىرگە توقتادى.
حاسەننىڭ بىلتىر بىتىرگەن ينستيتۋتىنىڭ ەڭ ۇلكەن اۋديتورياسىندا كارل ماركستىڭ مىناداي ءسوزى جازۋلى تۇراتىن: «جەر ونىمدىلىگى بارا-بارا، جىلدان-جىلعا سونداي بيىك ساتىعا كوتەرىلىپ، اقىرى ءقازىر ءبىزدىڭ تۇسىمىزگە دە كىرمەيتىن دارەجەگە جەتۋى مۇمكىن». حاسەن بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىنىڭ تەرەڭدىگىن ەندى عانا سەزىندى. بۇل ءسوز، ارينە، كوممۋنيزم كەزىنە ارنالعان عوي. ول كەزدە ادام باسقاشا ءومىر ءسۇرىپ، باسقاشا قام، باسقاشا حارەكەت جاساماق. ال جەر شە؟.. جەر سول قالپىندا تۇرا بەرەدى، ءبىراق كوممۋنيزم ادامدارىنا بۇگىنگى ءتىرى جۇرگەن جانداردان قالادى عوي. سوندا ولاردىڭ قولىنا قانداي جەر تيەدى؟ كارل ماركس ايتقانداي ءبىزدىڭ تەك تۇسىمىزگە عانا كىرەتىن ونىمدىلىگى سونداي جەتىلگەن، توپىراعى — تورقا، سۋى — ءسۇت، قۇدىرەتتى جەر تيە مە؟ الدە... ال ەگەر سول جەردى ەروزيا كۇيرەتىپ كەتسە قايتەسىڭ؟ ەگەر قىستىڭ كۇنى جەر مەن قار ارالاس قارا تۇتەكتى دولى بوران ءۇيىرىپ، قۇنارىن اسپانعا كوتەرىپ جاتسا نە ىستەيسىڭ؟ ەگەر جاز كەزىندە جەردى، كۇندى باسقان توزاڭدى قارا داۋىل بۇرقىراتىپ جاتسا نە قىلاسىڭ؟.. مۇنداي جاعدايدا جەر قۇنارىنان ماڭگى باقي ايرىلادى. بۇعان جاڭا عانا ينستيتۋت ءبىتىرىپ شىققان جاس اگرونوم، اۋىلعا شارۋاشىلىعىنىڭ مامانى پە دەمەك — ءوسىپ-ونىپ كەلە جاتقان بولاشاق، ۇرپاقتارعا قانداي بەتىمەن قاراماق؟
ول ۋگريۋموۆپەن ەكەۋى قىس كەزىنىڭ وزىندە-اق جەل ەروزياسىمەن كۇرەستىڭ جان-جاقتى جوسپارىن ويلاسقان بولاتىن. ەكەۋى دە ەگەر بۇل اپات كەلسە قانداي قاۋىپكە اپارىپ سوعارىن جانە ول ءقاۋىپتىڭ مولشەرىنىڭ قانشا بولارىن بىلگەن. ءبىراق ولاردىڭ بۇل ءبىلۋى كىتاپ ارقىلى، سوۆحوزدىڭ وتكەن جىلعى اقپارلارى ارقىلى، «قارا داۋىلدىڭ» نە ەكەنىن كورگەن-بىلگەن، تاجىريبەسىن الدارىنا سالعان جەرگىلىكتى ادامداردىڭ ايتۋى ارقىلى ەدى. مىنە، سول قاتەرلى جاۋمەن فەدور يۆانوۆيچ پەن حاسەن ەندى عانا بەتپە-بەت كەلىپ وتىر...
3
ۋگريۋموۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، سوۆحوز ديرەكتورى وقۋدان قايتىپ كەلىسىمەن دەرەۋ ءماجىلىس شاقىرىلدى.
الداعى بەس جىل ىشىندە بۇكىل سوۆحوز ەگىستىك تانابىن قورعايتىن اعاش القابى وتىرعىزىلادى. ول اعاشتار ارالارىنا ءتورت ءجۇز — بەس ءجۇز مەتردەي جەر سالىپ ەگىلەدى. ەگىندىككە مينەرالدىق جەر تىڭايتقىشتارى مولىنان ەنگىزىلەدى.
— بۇل «تىلەكتەرىڭنىڭ» قانداي قيىندىققا اپارىپ سوعاتىنىن بىلەسىڭ بە؟— دەدى پروفەسسور ايدىنعالييەۆ جانى اشىعانداي كەكەتە كۇلىمدەپ.
— ابدەن بىلەمىن،— دەدى حاسەن سالماقپەن كەسە جاۋاپ قايىرىپ،— جانە بۇل «تىلەك» ەمەس، ناعىز ءىس. مەم عىلىممەن ويناعالى جۇرگەن جوقپىن...
— جارايدى، مۇنىڭ ءبارىن كەيىن ويلاستىرارمىز،— دەدى ايدىنعالييەۆ تاعى سول بايىرعى كۇلىمسىرەگەن پىشىنمەن، سونسوڭ كەنەت تىنا قالدى. وتىرعاندار جىم-جىرت. بۇل تىنىشتىقتى سوۆحوز ديرەكتورى بۇزدى.
— مۇنىڭ ءبارى جاقسى عوي، مۇنىڭ ءبارى عىلىم كوزقاراسىنان دۇرىس تا شىعار،— دەدى تۇنەرە تىلەۋقاباقوۆ.— الايدا بۇل ەگىس كولەمىن قىسقارتۋ دەگەن ءسوز عوي، جانە قىسقارتۋ بولعاندا قانداي... (حاسەن ونىڭ وسىدان باستايتىنىن جاقسى بىلەتىن، ءبىراق ءوزىنىڭ كوڭىلىنە ءالى قونا قويماعان ەسىلدىڭ تەرىسكەي جاعاسىن پايدالانۋ ماسەلەسىن ول ازىرشە اشپاۋدى ۇيعارعان). ەگىس كولەمىن قىسقارتۋعا كىم بىزگە رۇقسات بەرەدى؟— تىلەۋقاباقوۆ ەندى ءسال قىزا ءتۇستى.— بۇرناعى جىلى ءبىرىنشى سەنتيابرگە دەيىن جيىرما مىڭ گەكتار زياب جىرتۋدىڭ ورنىنا ءبىز جەتى-اق مىڭ گەكتار جىرتقان ەدىك. ال بەسىنشى سەنتيابر كۇنى مەنىڭ الدىما وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ سوگىسى كەپ ءتۇستى. سول كەزدەگى باس اگرونومدى جۇمىستان الدى. ول ءبىزدىڭ گلاشامىزدىڭ كۇيەۋى ماتۆەيەۆ... ونىڭ ورنىنا جاس، تاجىريبەسىز اگرونوم نۇرجانوۆ كەلدى، ول دا زياب كوتەرۋگە اسىعا قويعان جوق، بۇرىنعىعا نە ءبارى ەكى-اق مىڭ قوستى. وبلىس ونىڭ دا ماڭدايىنان سيپامادى. ول دا ماتۆەيەۆتىڭ كەبىن كيدى. جانە ءوزىنىڭ ءىسىن دالەلدەۋگە تىرىسقانى ءۇشىن پارتيادان شىعىپ قالا جازدادى.
— مەنىمشە نۇرجانوۆتىكى دۇرىس...— دەگەن گۋبانوۆتىڭ داۋسى گۇر ەتتى.— بەتالدى تاۋەكەلگە بارماي، ول اقىلعا سالعان ءتارىزدى. ويتكەنى بۇرناعى جىلعى كوكتەمدە قارا بوران جىرتىلعان بارلىق ءزيابتى اسپانعا ۇشىرىپ اكەتكەن جوق پا ەدى؟
— ول الدەقالاي سوعا سالعان قارا بوران بولاتىن. ونىڭ بولماۋى دا مۇمكىن ەدى،— دەدى قارسىلاسىپ تىلەۋقاباقوۆ. ال داۋىل سوقپاعان كۇندە ءبىز ەلىمىزگە، ءاربىر گەكتاردان ەكى-ۇش سەنتنەر استىقتى ارتىق بەرگەن بولار ەدىك. پورفيريي ميحايلوۆيچ، سەن قالاي ويلايسىڭ، وندا جامان بولماس ەدى عوي...
— ءبىراق ءبىز ونداي ءونىم بەرگەن جوقپىز عوي...
— بەرۋىمىز مۇمكىن ەدى. جوق ءقازىر استىققا ەلىمىز سونداي ساھات بولىپ وتىرعاندا، ءبىز بيداي ەگىستىگىنىڭ كولەمىن قىسقارتا المايمىز. ەندەشە باسقا ءبىر جولىن ىزدەۋ كەرەك.
— قانداي جول؟—حاسەن ديرەكتوردىڭ سوزىنە تاپ بەردى. ونداي جول وزىڭىزگە ءمالىم شىعار... ايتىڭىز، ءبىز تىڭدايىق، قۇلاعىمىز سىزدە!
بۇل جەردە ول تىم تىك كەتكەنىن ءوزى دە اڭداپ قالدى، ءبىراق ونىڭ بۇلاي سويلەمەسكە امالى جوق ەدى. ويتكەنى حاسەننىڭ كوز الدىندا انەۋكۇنگى قۇم باسىپ قالعان، ەگىن تانابىنىڭ سۇرىقسىز الپەتى ەلەستەي بەردى...
ونى ايتۋ قيىن ەمەس،— ورنىنان ايدىنعالييەۆ تۇرەگەلدى. ارينە، نە دەۋگە بولمايدى، اۋىزعا تۇسكەن ءسوزدىڭ ءبارىن دە ايتۋعا بولادى... اگرونوميا عىلىمىنان مەنىڭ جاس ارىپتەسىم تاماشا ءبىر كوركەم سۋرەتتەردى الدارىڭىزعا جايىپ سالدى، — بۇل كوركەم سۋرەتتى سوزبەن ورنەكتەۋ دە ونشا قيىن ەمەس ەكەن وعان. ءسال ءوسىرۋى دە، ءسال ويدان قوسقان قيالدارى دا بار... ءبىراق ءبىز دۇرىسىن قارايتىن، شىندىقتى جاقسى كورەتىن ادامدارمىز عوي. اعاش وتىرعىزۋ دەيسىزدەر مە؟.. تاماشا نارسە. الايدا سول اعاش القابى بار جەردىڭ وزىندە دە، ءبىزدى ول قارا
بوراننان تولىق ساقتاپ قالىپ وتىر ما؟ ماسەلەن، ورتالىق قارا توپىراقتى وبلىستاردى الايىق. ول فاكتىمەن ايعاقتالعان زات. ءشوپ ەگۋ مە؟.. بۇل دا پانا ەمەس. مينەرالدى جەر تىڭايتقىشى ما؟.. ارينە وكىنەرلىك ءىس — ونى ءبىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىمىز ازىرشە تىم شاعىن پايدالانادى. جەردى قىرتىسىن اۋدارماي جىرتۋ ءادىسى دەيسىز عوي؟.. وعان دەربەس قۇرال كەرەك. جانە ول ءۇشىن بارلىق جۇمىس پروسەسىن قايتادان قۇرۋ قاجەت. سوندىقتان، شىنىنا كەلگەندە، مەنىڭ جاس دوسىم، الگى ايتقاندارىنىڭ ءبارى ءسىزدىڭ سۋرەتتەمەڭىزدەن گورى اناعۇرلىم قيىن ىستەر...— ايدىنعالييەۆ قامقورسىپ، حاسەنگە ىشىنەن: «مەن ايايمىن، قايتەيىن، مۇنى مەنىڭ قىزمەت بورىشىم ايتقىزىپ تۇر...» دەگەندەي الاقانىن جايدى.
ياپىرم-اي، ءا...— ۋگريۋموۆ ساۋساعىمەن ماڭدايىن ىسقىلادى دا، ءسال ەزۋ تارتتى، مۇنىسى پروفەسسوردى اجۋالاعانى ما، الدە ءوزىنىڭ ابىرجىعانى ما، تۇسىنىكسىز ەدى.— ال ءوزىڭىز نە ۇسىناسىز؟
— وعان اسىقپالىق، قىمباتتى فەدور يۆانوۆيچ، ءار ءىستىڭ ءوز وڭتايى بولادى،— دەپ كۇلدى اق جارقىن يشارات كورسەتەتىن پروفەسسور، — سويتسە دە سىپايىلاپ ايتقاندا، ۆاسيليي روبەرتوۆيچ ءۆيليامستىڭ جۇيەسى ءقازىر ءبىراز ەسكىرىپ قالدى عوي...
— جوق ول دۇرىس ەمەس!— حاسەن ءوزىن-وزى ۇستاي الماي كەتتى.
— جارايدى، سولاي-اق بولسىن دەلىك، — دەدى الشىنبەك حاسەن سوزىنە رەنجىمەگەندەي ءتۇر كورسەتىپ.— ءبىراق ءشوپ ەگۋ، اعاش وتىرعىزۋ دەگەندەردىڭ ءبارى تولىق شارالار ەمەس قوي. سوۆحوز ديرەكتورى دۇرىس ايتادى، ءبىزدىڭ قازىرگى جاعدايىمىزدا ولاردىڭ، بىرىنشىدەن، ءقازىر پالەندەي پايداسى بولا قويمايدى، ءبىز ءشوپ ەگەمىز دەپ ءداندى داقىل ەگىستىكتەرىن قىسقارتا المايمىز، وعان قاقىمىز جوق. ەكىنشىدەن، بۇل جۇلىس بۇلاڭ قۇيرىق ۇزاق جىلداردى تىلەك ەتەدى. ەگەر ناتيجەلى بولعان كۇننىڭ وزىندە دە وعان دەيىنگى جۇمسالاتىن قاراجات سونداي كوپ شىعادى، سوۆحوزدىڭ قۇر تاقىرعا وتىرىپ قالۋ ءقاۋپى كۇشتى...
— ءيا، سولاي، سولاي،—دەپ كۇڭك ەتتى تىلەۋقاباقوۆ.
— ءبىزدىڭ قولىمىزدا بۇلاردان باسقا دا شارالار، تاجىريبەلەر بار،— پروفەسسور كافەدرادا ستۋدەنتتەر الدىندا تۇرعانداي ماڭىزدانا ءتۇستى. ول ەندى الدىندا وتىرعان جۇرت بۇل ايتىپ تۇرعان عىلىمي ۇعىمدارعا تۇسىنە قويمايدى عوي دەگەندەي ولارعا ءسال مەيىر كورسەتىپ، ۇيلەسىمدى تىلمەن سويلەۋگە تىرىسقانداي مىنەز ءبىلدىردى. ءبىراق ونداي ءتىل ونىڭ اۋزىنا تۇسە قويمادى.— ءبىز ۇلى مۇحيتتار ار جاعىنداعى ديقانداردىڭ دا تابىسىن، تاجىريبەسىن ەسكە الۋىمىز كەرەك، مىسالى امەريكاندىقتاردىڭ، كانادالىقتاردىڭ دەلىك. فەدور يۆانوۆيچ كوكتەمدە ماعان كانادا فەرمەرلەرىنىڭ جەل ەروزياسىمەن قالاي كۇرەسكەندەرىن اڭگىمەلەگەن ەدى. ول كۇرەس وتىزىنشى جىلدارى بولعان. وعان قوسا ايتاتىن تاعى ءبىر فاكتى، ول كەزدە اقش-تىڭ جەل ەروزياسىنان كەلەتىن شىعىنى ءۇش ميلليارد شاماسىندا بولاتىن. وعان قاراماي، ول جاق بۇل اپاتتىڭ بەتىن قايتاردى. بۇعان سەبەپ: امەريكاندىقتار اگروتەحنيكا ەرەجەسىن قاتاڭ قولداندى.
امەريكاندىقتار ەگىستىكتى كولدەنەڭىنەن جىرتا باستادى، توپىراقتىڭ بەتىن تىعىزداپ جابۋعا تىرىستى، قىر جوتالارىنا باسپالداقتاي اتىزدار تارتتى، قازىندى جاساپ شالعىن ءوسىردى، ەگىستىك توپىراعىن جەل قۋمايتىنداي عىپ جەردى سالا-سالا ەتىپ جىرتىپ، ەروزياعا قارسى تولىپ جاتقان شارالار قولداندى. ولارعا حيميالىق جەر تىڭايتقىشتار، قىرشۋىش جالپاق ءتىس ماشينالار، توپىراقتى وڭداۋىش-كۋلتيۆاتورلار كومەكتەستى. مۇنىمەن قاتار، جەردى قورعاۋدىڭ قاتاڭ زاڭدارى قابىلداندى...
— قانداي زاڭ؟—دەپ سۇرادى مەحانيزاتورلاردىڭ بىرەۋى — ونى دا بىلەلىك.
ايتايىن، - پروفەسسور تاعى كۇلىمسىرەدى.
مەرۋەرت وز-وزىنەن تولقىپ وتىرا المادى. حاسەن بايانداماسىن دايىنداعاندا پروفەسسورمەن نەگە اقىلداسپادى ەكەن؟ ايدىنعالييەۆ قاي جاعىنان بولسا دا ءبىلىمدى كىسى عوي — وسىمدىكتانۋ، اگروتەحنيكا... ول بىلمەيتىن نە بار؟ مىنە، ەندى حاسەننىڭ اۋزىن اشتىرماي، ىنگە تىققانداي تىرپ ەتكىزدىرمەي وتىر عوي!.. مەرۋەرت جاس جىگىتتىڭ سۇرلانعان جۇزىنە، تۇنەرگەن وتتى كوزىنە قارادى، سونسوڭ كوز جانارىن الشىنبەككە اۋداردى. ول بايىرعى، سىمباتتى، جيناقى، مەيىربان كىشىپەيىلدى قالپىندا وتىر. ياپىرم-اي، ەكەۋىنىڭ ارا كۇشى ءتىپتى تەڭ ەمەس ەكەن-اۋ دەپ ويلادى ول. ءبىراق ولاردىڭ ايتقان سوزدەرىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، مەرۋەرتتىڭ كوزى بوتەن بىردەمەگە جەتتى. ايدىنعالييەۆ حاسەندى نەعۇرلىم كەمىتۋگە، ونى ءبىر جەڭىلتەك، قيالشىل جىگىت ەتىپ كورسەتۋگە، ءتىپتى جۇرتقا تۇككە تۇسىنبەيتىن نادان ادام ەتىپ تانىتۋعا تىرىستى... ءبۇيتۋ وعان نەگە كەرەك ەدى؟ جوق، پروفەسسور جەر تۋرالى ەمەس، قازىرگى تالاس ماسەلەسىن شەشۋدى ەمەس، باسقا بىردەمەلەردى العا قويىپ وتىرعانداي كورىندى مەرۋەرتكە. ءسوز توركىنى دە سوعان قۇرىلعان...
— ءبىراق، ولاردا باسقا دا زاڭدار بار!—دەدى ءسال داۋىستاپ قاپ حاسەن.
— قانداي؟..— پروفەسسور وعان جالت قارادى.
ماسەلەن، مىناداي...— حاسەن ورنىنان تۇردى دا، ايدىنعالييەۆكە تەسىلە قاراپ سويلەپ كەتتى.— كانادا فەرمەرى ءوز جەرىن ءوزىنىڭ قالاۋىنشا وڭدەيدى، تەك ول بۇل جاعدايدا ەكى ءجۇز مەتر سايىن اعاش القابىن جاساپ وتىرۋعا مىندەتتى، ەنى ون بەس مەتردەن كەم بولماۋعا ءتيىستى، مۇنىمەن قاتار ول ءوز جەرىنىڭ توڭىرەگىنە جاعالاي اعاش وتىرعىزادى. كورەسىز بە، پروفەسسور جولداس، اعاش وتىرعىزۋ ماسەلەسىنەن ولار دا قاشپايدى!..
— جارايسىڭ، جىگىتىم! حاسەندى قوشتاعان داۋىستار شىقتى، وڭاي جەڭىلسىن بە!..
— ونىسى دۇرىس-اق،— دەدى بىرەۋ،—كانادانىڭ ءوز زاڭى وزىنە. ولاردا جەر جەكە مەنشىك، بىزدىكى جالپىعا بىردەي. كىمگە ايىپ سالماقشىمىز؟ وزىمىزگە ءوزىمىز بە؟
— بىزدە دە سونداي ءتارتىپ بولسا جامان بولماس ەدى! بۇلدىرگەن ەكەن — جاۋاپ بەر، جانە ءوز قالتاڭنان تەلە... قاراپايىم تراكتورشى بولسىن، ديرەكتور بولسىن، كىم بولساڭ — ول بول...
— مينيستر بولسا دا!..
— نەمەنەسى بار، ەگەر دۇرىس نۇسقاۋ بەرمەسە مينيستر دە جاۋاپ بەرسىن!..
— ونداي مينيسترگە وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ ءوزى ارا تۇسەدى عوي!
جۇرت قايتادان دۋ كۇلىستى.
— جەر قورعاۋدىڭ قاتاڭ زاڭىن مەن دە قولدايمىن، — دەدى ۋگريۋموۆ، ەلدىڭ كۇلكىسى باسىلعاننان كەيىن.—ءبىر كەزدە مۇنداي زاڭدى بىزدە دە قابىلداۋعا ءتيىس. دەگەنمەن دە، باستى ماسەلە باسقا جاقتا جاتىر. بىزدە جەر جالپىعا بىردەي ەكەنى راس، دەمەك، ءوزىمىز سول جەردىڭ يەسى بولىپ ۇيرەنە ءبىلۋىمىز كەرەك. اركىم تەك ءوز جەرىنىڭ عانا ەمەس، بارلىق جەردىڭ قامقورشىسى بولىپ ۇيرەنسە، مىنە سوندا جەر ماسەلەسى شەشىلەدى.
پروفەسسور ايدىنعالييەۆ سوڭعى ايتقاندارىنىڭ مۇنداي دوداعا ءتۇسىپ كەتكەنىنەن ءسال قىسىلىپ قالدى.
— ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز ەتە دۇرىس،— دەدى ول ۋگريۋموۆتى جاقتاي.— مەن تەك جەر ءۇشىن كۇرەستىڭ سان الۋان تاسىلدەرى بار ەكەنىن اتاپ ايتايىن دەگەن ەدىم. سول تاسىلدەردىڭ ەڭ ءتيىمدىسىن ىزدەگەندە دە، كەشە جەكە ادامعا تابىنۋشىلىق كەزدە ماقۇلدانعان شارالارعا جارماسۋىمىزدىڭ قاجەتى جوق... جانە اعاش وتىرعىزۋ قىمباتقا تۇسەدى، تىكەلەي پايداسى تيگەنشە ۇزاق جىلدار ەتەدى... ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ارناپ دايىندالعان ماماندار كەرەك. ونداي ادامداردى تابۋ دا قيىن... .
پروفەسسور قايتادان ورنىنا وتىردى.
ءبىر جاس داۋىس تاڭدانا:
— جەكە ادامعا تابىنۋشىلىق كەزدە ماقۇلدانعان، ول قانداي شارالار ەدى؟— دەپ سۇرادى.
— ءا، باۋىرىم، ءوزىڭنىڭ وتكەنىڭدى ءبىلۋىڭ كەرەك قوي،— دەدى وعان ءبىر جۋان داۋىس، بۇكىل زالعا ەستىرتە.— 1948 جىلى تابيعاتتى جاڭارتۋ تۋرالى سونداي قاۋلى بولعان، وندا بۇكىل جەرىمىزگە اعاش وتىرعىزۋ ماسەلەسى قارالعان.
— ونداي قاۋلى بولىپ پا ەدى؟ — دەپ سۇرادى تاعىدا الگى اڭقاۋ داۋىس،— ال ونى بۇزعان كىم؟
— ۆوليۋنتاريزم!..'
— ول قالاي...
— ءيا، ول سولاي! «شوپشىلەردى» جينالىستا ءوزىڭ قالاي كۇل-تالقانىن شىعارعانىڭدى ۇمىتتىڭ با؟..ءشوپ ەگۋ دەگەن — ەگىستىك جەردى بوسقا ىسىراپ ەتۋ، ودان دا جەردى جىرت تا بيداي سەپ! مينەرالدىق جەر تىڭايتقىش ونى وسىرمەي قويمايدى!—دەگەن كىم ەدى؟ ەسىڭدە بار ما؟
— ول كەزدە گازەت اتاۋلىدا سولاي دەپ جازىلعان بولاتىن. مەنىڭ قانداي جازىعىم بار؟ گازەتتە نە جازىلسا، سونى ايتقام...
سولاي دە... «گازەتتەن» دە... نەمەنە، سەنىڭ ءوز باسىڭ بار ما ەدى، جوق پا ەدى؟..
زال كوڭىلدەن ءتۇستى.
— كۇلىستىك، قالجىڭداستىق — جەتەدى ەندى،—دەپ ەسكەرتتى ول تۇكسيە، زالدىڭ تىنشىعۋىن كۇتىپ.— ەگەر سوۆحوزدىڭ باس اگرونومىنىڭ بار ويلاعانى ەگىس كولەمىن قىسقارتۋ بولسا، بۇندا كۇلە قالارلىقتاي ەشتەڭە جوق.
ەندى ورنىنان ۋگريۋموۆ تۇرەگەلدى.
ءبىزدىڭ جاس اگرونومىمىزدىڭ ۇسىنىسىن زاڭدى دەپ بىلەمىن،— دەدى ول اسىقپاي، ءار ءسوزىن ويلانا سويلەپ.— كەشە ءبىز ەرتەڭگى كۇنىمىزدى از ويلاعان ەكەنبىز، بۇگىپ ەگىستىك دالامىزعا قانداي پالە بوپ تيگەنىن كورىپ وتىرمىز. بۇل قاتەنى تاعى قايتالاۋ قىلمىس بولار ەدى. ءيا، ءبىز ەرتەڭ ءار گەكتاردان ەكى-ۇش ەسە ارتىق الۋ ءۇشىن، بۇگىن ۇتىلۋعا ءماجبۇرمىز. مەنىڭ ءبىر ايتايىن دەگەنىم، ءبىزدىڭ اگرونوم مەن پروفەسسور ايدىنعالييەۆتىڭ اراسىنان، جاڭاعى سوزدەرىنەن كەيىن، پالەندەي قايشىلىقتى كورمەدىم. ءبىز، ارينە، كانادا فەرمەرلەرىنىڭ ەڭ قۇندى دەگەن تاجىريبەلەرىن تۇگەلدەي پايدالانۋىمىز كەرەك. ءبىراق ەروزيامەن كۇرەسۋ جونىندەگى ءوزىمىزدىڭ قازاقستان عالىمدارىنىڭ كوپ جىلدار بويى زەرتتەگەن، سىنالعان ۇتىمدى ادىستەرى بار عوي، ماسەلەن، شورتاندىداعى ەگىن شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ەڭبەكتەرى... سوۆحوزدىڭ باس اگرونومى، اكادەميك بارايەۆتىڭ ۇسىنعان ادىستەرىنە سۇيەنەدى، ونىسى وتە دۇرىس دەپ بىلەمىن. جەردى قىرتىسىن اۋدارماي جىرتۋ — اقسەڭگىر القابىندا ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتتى، ول شاڭ-توزاڭ بورانىنان ايتارلىقتاي بۇلىنە قويعان جوق. ءشوپ ەگۋ ءتاسىلى دە ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا دۇرىس ناتيجە بەرىپ كەلەدى. ەگىندىكتى سالا-سالا ەتىپ ءبولۋ سەكىلدى اگروتەحنيكالىق تاسىلدەردىڭ كوپشىلىگى كانادادا ىسكە اسىرىلىپ وتىر. ەندەشە تالاساتىن نە بار؟.. مەنىڭ ۇعىمىم بويىنشا، تالاس تەك اعاش وتىرعىزۋ ماسەلەسى تۋرالى عانا سياقتى. بۇل ماسەلەدە، مەنىڭ ويىمشا، ەكەۋىنىكى دە دۇرىس. ءيا، جەلدەن جاسقانتىن اعاش القاپتارىن جاساۋ ارزانعا تۇسپەيدى جانە كەلتىرەتىن ناقتىلى پايداسى دا كوپ جىلداردان كەيىن كورىنەدى، بۇل جاعىنان پروفەسسور ايدىنعالييەۆپەن كەلىسپەۋگە بولمايدى...— ول ءسال توقتادى. پروفەسسور وعان ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ باسىن يزەدى.— ال بۇدان بىزگە اعاش القاپتارىن جاساۋدان باس تارتۋعا بولمايدى. بۇل جەردە عالىم قوناعىمىز قاتەلەسىپ وتىر.
— قاتەم نەدە؟— دەدى ايدىنعالييەۆ قاباعىن ءتۇيىپ.
— ءتۇسىندىرىپ كورەيىن،— ۋگريۋموۆ بايسالدى دا ويلى پىشىنمەن، اسىقپاي-ساسپاي ءسوزىن ودان ءارى جالعادى.— كانادالىقتاردىڭ دا، امەريكاندىقتاردىڭ دا تابيعي توعايى ۇشان-تەڭىز. الايدا جەكە مەنشىكتى شارۋا كوپشىلىگىنىڭ بوگەتتەرىنە قاراماي ولار ەروزياعا قارسى اگروتەحنيكانى قولدانعاندا اعاش وسىرۋدەن قاشپايدى. ال ءبىز ءۇشىن ول ودان ارمەن قاجەت، قازاقستاننىڭ جۇزدەگەن كيلومەتر جايداق جەرىن جەلدەن جاسقاۋىمىز كەرەك. ال ءقازىر قانداي جاعدايدامىز؟ ماسكەۋدەن جۇرەر الدىمدا، وسىنىڭ ءبىر تامىرىن ۇستاپ كورەيىنشى دەپ مىناداي مالىمەت الدىم...— ۋگريۋموۆ قالتاسىنان شەتتەرى جەمتىكتەلگەن بلوكنوتىن الدى دا، بەتتەرىن پاراقتاپ تۇرىپ اشىپ، كەرەك جەرىن تاۋىپ الدى.— مىنەكي، ەگىندىكتى قورعايتىن ورمان القابىن جاساۋ جوسپارى قازاقستاندا 1950 جىلى 73 پروسەنت، 1954 جىلى 44، 1956 جىلى 23، 1959 جىلى 12، 1962 جىلى 3 پروسەنت ورىندالىپتى، ال كەيىنگى جىلدارعا كەلسەك، مۇلدەم تۇك جوق...
— ءماس-ساعان!— دەپ كۇرسىندى بىرەۋ.
— ال ونىڭ سەبەبى نەدە دەيسىزدەر؟— دەپ سۇرادى ۋگريۋموۆ، ءبىراق وعان جاۋاپ بەرگەنشە زالدان:
— تاعى ۆوليۋنتاريزم دە!—دەگەن داۋىس شىقتى.
سىقىلىقتاعان كۇلكى ەستىلدى.
جارايدى، جالپى العاندا دۇرىس جاۋاپ.— ءبىراق سول مەرزىمدەردە پارتيانىڭ كىرىسۋىمەن وتە دۇرىس جاسالعان ىستەر از با؟ ونى نەگە مانسۇقتايمىز؟ 1943 جىلى ورەل قالاسىنىڭ تۇبىندەگى اسكەردە ەدىم. ول كەزدە كۋرسك دوعاسىندا ايقاس باستالا قويماعان. قيان-كەسكى ۇرىس ءجۇرىپ جاتتى، ەلىمىزدىڭ ۇلان-بايتاق جەرىنىڭ ءبىرازى ءالى دە جاۋ تابانىنىڭ استىندا ەدى. تاپ وسى كەزدە ورمان ماسەلەسى تۋرالى قارار قابىلداندى. جانە قارار بولعاندا قانداي! سۋدان توپىراقتى قورعايتىن قارار. وسى قارار بويىنشا اسا قۇندى توعايلاردىڭ ميلليونداعان گەكتارى ەرەكشە قاتاڭ باقىلاۋعا الىندى. بۇل قاراردى شىعارۋ ءۇشىن كوپتەگەن عالىمدار مەن ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ بەدەلدى ادامدارى ەڭبەك ەتتى. سولاردىڭ ەڭبەگىن ءبىز نەگە باعالامايمىز؟ ويتكەنى ولار سول كەزدە ءستاليننىڭ كەلىسىمىنسىز، ماقۇلداۋىنسىز ءوز بەتىنشە ەشتەڭە ىستەي الماعاندىقتارى ءۇشىم بە؟.. وسى ءبىر كەرەمەت فاكتىنى ەسكە العاندا، ماعان ءبىر باسقا وي كەلەدى. بۇل نە دەگەن كۇش، جەڭىپ شىعۋىمىزعا كوزى جەتكەن نەتكەن سەنىم، بولاشاعىمىزعا قانداي تالپىنىس دەسەڭىزشى!... جۇرت مايداندا، قازىلعان وردا، وق استىندا جاتىر، ال ەلىمىز كەلەشەك ۇرپاقتاردىڭ قامىن ويلايدى!
ۋگريۋموۆتىڭ ءسوزى وزەگىن ورتەپ جىبەرگەن حاسەن ءوزىنىڭ نە دەگەنىن دە بىلمەي:
— ال بۇل كەزدە كەيبىرەۋلەر باسقانىڭ ايەلىن ازعىرىپ الۋمەن شۇعىلدانىپ ءجۇردى عوي!—دەپ سالدى.
— نە دەيسىڭ؟— ايدىنعالييەۆ ورنىنان ۇشىپ تۇردى. ونىڭ جۇزىندە اشەيىندەگى سابىرلىلىعى مەن پروفەسسورلىق پاڭدىلىعىنان ءىز دە قالمادى. ىزادان ءونى بۇزىلىپ، ءتۇسى تۇتىگىپ قاپ-قارا بولىپ كەتتى.— اقىماق بالا!.. تىم بولماسا شەشەڭنىڭ قاسيەتتى ءارۋاعى ءۇشىن مۇنداي ءسوزدى ايتۋعا ۇيالسايشى!
زال قۇلاققا ۇرعان تاناداي جىم-جىرت. بۇل جاعدايدى حاسەننىڭ ءوزى دە كۇتكەن جوق ەدى. ول تومەن قاراپ بۇكشيىپ قۇرىستى دا قالدى...
مەرۋەرت حاسەننىڭ ىزالى سوزىنەن دە، پروفەسسوردىڭ وعان قايتارعان جاۋابىنان دا ەشتەڭە ۇقپادى، تەك ەكەۋىنىڭ اراسىندا ەجەلدەن بەرى الىسىپ كەلە جاتقان قىرعي-قاباقتىق كوزقاراس بار ەكەنىن سەزىندى. ونىڭ ءتۇيىنى نەدە ەكەنىن بىلمەسە دە، ىشتەي حاسەن جاعىندا بولدى. ءبىراق حاسەننىڭ ءوزىن-وزى ۇستاي الماي تىم بالاشا سويلەپ قالعانىنا قىنجىلدى. مەرۋەرت ەرنىن قاتتى تىستەپ الىپ، ەندى حاسەن جاققا قاراماۋعا تىرىستى...
دەمەك، ەندى جيىلىستى قالاي جۇرگىزۋ كەرەك!.. ۋگريۋموۆ قانشا تاجىريبەسى مول، كوپتى كورگەن ادام بولعانىمەن دە قىسىلىپ قالدى. نە دەۋگە بىلمەي، ءسوزىن دوعارا قويدى. تەك ءوزىن-وزى مىقتاپ ۇستاپ قالعان جالعىز عاپا ادام — سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى قازىباي تىلەۋقاباقوۆ ەدى. ول حاسەننىڭ تاريحىن دا، وعان پروفەسسور ايدىنعالييەۆتىڭ قانداي قاتىسى بارىن دا جاقسى بىلەتىن.
تىلەۋقاباقوۆ پارتيا ۇيىمداستىرۋشىسىنا بۇرىلدى:
— ءسىز ءسوزىڭىزدى ءبىتىردىڭىز بە، فەدور يۆانوۆيچ!
— ءبىتىپ تە قالدى،— دەدى ۋگريۋموۆ ويلانىڭقىراپ. سودان كەيىن ول:—جاقىن ارادا ەروزيامەن كۇرەس شارالارى جايىندا ءبىز ۇسىنىستارىمىزدى دايىنداپ، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە جىبەرۋىمىز كەرەك دەپ بىلەم...— دەدى دە ورنىنا وتىردى.
— وسىمەن بۇل ماسەلەنى ازىرشە توقتاتا تۇرايىق، — دەپ تۇجىرىپ، ديرەكتور ءماجىلىستى جاپتى.
4
حاسەننىڭ باسىنا اۋىر كۇندەر ءتۇستى.
ول قايدا بارسا دا، قولىنا قانداي ءىس السا دا، وتكەن ماجىلىستەن قالعان زارداپ ەڭسەسىن باسىپ، ويىنان شىقپاي قويدى. ول الشىنبەك تۋرالى ويلاۋدان قاشتى، ءبىراق ونىڭ اقىماق بالا، فانتازەر، قيالشىل دەگەن سوزدەرى كوكەيىنەن كەتپەدى. شىنىمەن-اق سولاي ما؟ سوندا حاسەننىڭ بار ۇسىنىسى اڭعىرت جاسالعان قۇرعاق قيال بولىپ شىققانى عوي؟.. كەلەسى جىلعا دەگەن جەر ايداۋ جوسپارى دا كەلىپ قالدى: بيىلعى جىلدان بەس مىڭ گەكتار ارتىق وسىرىلگەن. بۇيتكەن كۇندە ديرەكتورمەن سويلەسۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ ويتكەنى ول جوسپاردى ورىندايمىز دەپ وتىرىپ الادى عوي! ديرەكتوردىكى دە وزىنشە دۇرىس. جوسپاردا «ارمان» نەمەسە «ەرتەڭگى كۇندى ويلاۋ» دەگەن جولدار جوق قوي. ونىڭ ورنىنا گەكتار، سەنتنەر، زياب ايداۋ، ەگىن ورۋ دەگەن سوزدەر تۇر...
حاسەننىڭ وسىنداي ءبىر دەل-سال بوپ، كوڭىلىن كۇدىك باسىپ جۇرگەن شاعىندا كەنەتتەن اكەسى كەلىپ قالدى.
اتىمتايدىڭ بۇل ولكەنى كورمەگەنىنە كوپ بولعان. ونى بىلەتىن ادامداردىڭ ءبارى دە كوپ جىل بويى تۋعان جەرىنە كەلمەگەن قوناعىن قۇشاقتارىن جايا قارسى الدى. تورىنە وتىرعىزىپ اسىن بەردى. دەگەنمەن دە اكەسىنىڭ كەلگەنىنە ەرەكشە قۋانعان، ارينە، حاسەن بولدى. ونىڭ كىشكەنتاي كەزىنەن جۇرەگىندە قالعان ءبىر سۋرەت: ۇيگە بالالار باقشاسىنان جۇگىرىپ كىرگەندە ەسىك الدىنداعى ورىندىقتا، ۇستىنە شينەل، قولتىعىندا بالداعى بار بوتەن ادامنىڭ وتىرعانى ەدى. ول وسى اتىمتاي ەدى عوي. حاسەن سوندا ومىراۋىنداعى وردەندەرى مەن مەدالدارىنا قىزىعا كوز جىبەرگەن، وسى «بوتەن ادامنىڭ» كوزىنەن دومالاعان مەرۋەرتتەي جاسقا تاڭدانا قاراعان، سونسوڭ وزىنە جات «اكە» دەگەن سوزگە ۇيرەنە باستاعان... دەمەك، وعان ول تەز ۇيرەنىپ كەتكەن بولاتىن. مىنە، سول كۇننەن باستاپ، مايداننان قايتىپ كەلگەن اكەسى ول ءۇشىن تەك اكە عانا ەمەس، جەر جۇزىندەگى ەن ءبىر باتىر، ەڭ ءبىر ەرەكشە كۇشتى ادام بولىپ كورىنىپ كەتكەن... وسى بالالىق سەزىم حاسەننىڭ بويىنا ماڭگى-باقي ورناپ قالعان-دى.
تاعدىردىڭ اعىمى ەكەۋىن سيرەك كەزدەستىرىپ ءجۇردى. الدە ساعىنىپ كەزدەسكەندىكتەن بە ەكەن، ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى جاقىندىق، اكە مەن بالالىق سەزىمنەن گورى، ەركەك پەن ەركەكتىڭ دوستىعىنا، جولداستىعىنا، ءوزارا سىيلاستىعىنا اينالىپ، جىلدان-جىلعا نىعايا تۇسكەن...
ءقازىر حاسەن تۋعان اكەسى — وسى ءبىر قاراپايىم، قاجىرلى، اشاڭ ءجۇزدى، جاس ادامداي شيراق، تۇلعالى، ءسوزدى ساراڭ سويلەيتىن، ءبىراق ءوز ويىن جاسىرماي ايتاتىن ادامعا جات كىسىدەي سىناي كوز جىبەرىپ تۇر. كوز جىبەرگەن سايىن اكەسىن حاسەن شىنىندا دا تاباندى، سيرەك كەزدەسەتىن قايراتتى جان دەگەن ۇعىمعا كەلدى. كوپ جىلدار وتسە دە ول ءالى ۇيلەنبەگەن-دى. ءسىرا، ول حاسەننىڭ شەشەسىن وتە جاقسى كورگەن بولۋى كەرەك، سوندىقتان دا، ونىڭ وپاسىزدىعىنا قاراماي، ءالى دە سول جاقسى كورگەن قالپىندا قالعان ءتارىزدى. قاسىرەت ونى كۇيرەتپەگەن، وپاسىزدىق اشىندىرماعان، ادام بالاسىنا سەنىمپاز قاسيەتىنەن ايىرماعان. جالپى باعدارعا قاراعاندا، قاراتاۋدا ونىڭ ادامگەرشىلىگىن، ءبىلىمىن، تاجىريبەسىن جاقسى باعالاي بىلگەندەرى ءسوزسىز. ءبىر كەزدە كىشكەنتاي حاسەن سيپاپ كورگەن وردەندەرى مەن مەدالدارىنا ەڭبەك قىزىل تۋى وردەنى قوسىلعان.
اتىمتايدىڭ بالا كەزىنەن بەرى وزىنە تانىس دالا ءقازىر مۇلدەم وزگەرىپ كەتكەن: ۇشى-قيىرى جوق ەگىن، قاز-قاتار تىزىلگەن سوۆحوز جۇمىسشىلارىنىڭ ادەمى ۇيلەرى، ورتاسىندا ارناۋلى جوبامەن جاسالعان مادەنيەت سارايى تۇر.
اتىمتاي ءوزىنىڭ بالاسىنا ىشتەي كوڭىلى تولدى. ونىڭ كەيبىر قيمىلدارىندا، ءجۇرىس-تۇرىستارىندا، سويلەگەن سوزدەرىندە وزىنە ءتان، نە ءبيبىعايشاعا ۇقساس قاسيەتتەردى اڭعاردى... سوندا دا حاسەننىڭ ءوزى قانشا جاسىرعانىمەن دە، ونىڭ كوڭىلىنىڭ ءبىر نارسەگە الاڭ ەكەنىن، الدەنەگە ۋايىمدايتىنىن بايقاپ قالدى.
ءبىر كۇنى ەكەۋى ەسىلدىڭ جاعاسىنا كەپ وتىردى. كۇن باتىپ بارا جاتقان كەز ەدى. وزەن سۋى جىم-جىلاس، ءبىرتۇتاس اينەكتەي بۇلك ەتپەيدى. بيىك جارقاباقتى جاناي ۇشىپ، قاناتتارى سۋ بەتىنە كەيدە ءتيىپ كەتىپ قارلىعاشتار ءجۇر.
مەن ءبارىن دە بىلگىم كەلەدى، قاراعىم، سەنىڭ جۇرەگىڭدە ءبىر اۋىر وي جاتىر عوي،— دەدى اتىمتاي ءبىر كەزدە،— مۇمكىن مەنىڭ قولىمنان ءبىر جاردەم كەلەر، قۇر ءىشقۇسا بولعاننان گورى، سىرتقا شىعارعانىڭ جەڭىل تيەر... باسىمىزدان ءوتتى عوي، دۇنيەدە سىرىڭدى ىشكە ساقتاپ، بىتەۋ جارا بولعاننان جامان نارسە جوق...
وسى ءسوزدى ءوزى دە كۇتكەن حاسەن، اكەسىنەن ەش سىرىن جاسىرماي، ءبارىن جايىپ سالدى. قازىرگى سوۆحوزداعى جاعدايعا حاسەننەن بۇرىن جۇمىس ىستەگەن ادامدار كىنالى عوي، ءبىراق بۇدان ارعى كۇيگە ول جاۋاپتى. قۇر حاسەننىڭ تىرىسقانىنان قانداي پايدا؟ ءماجىلىس وتكىزىلدى، ودان نە شىقتى؟ حاسەننىڭ داۋسىنان، ءوزىن ۇققىسى كەلمەگەندەرگە قارسى، بىرەسە اشىنعان، ابدەن ىزالانعان جان كۇيى سەزىلدى.
— وسىدان كەيىن مەن نە قىلعان اگرونوممىن، اكە؟— دەدى حاسەن كۇيىپ-پىسىپ،— ودان دا زىكىرياعا قويشى بولىپ بارامىن، سوندا جۇرتقا پايدام تيەدى!..
— بۇ دا دۇرىس، جاقسى شوپان، جامان اگرونومنان اناعۇرلىم ارتىق،— دەپ اتىمتاي ەزۋ تارتتى.— ءبىراق شوپاننىڭ دا وزىنە ءتان قيىنشىلىقتارى بار. ال ەندى ول قيىنشىلىقتار الدىڭنان شىقسا، سوندا قايدا باراسىڭ، حاسەنجان؟
— مەن بوي تارتىپ، تىعىلىپ قالعىم كەلمەيدى، كۇرەسكىم، توبەلەسكىم كەلەدى.
— مىنە، بۇنىڭ دۇرىس... قىرىق ءبىرىنشى جىلى مايداندا: «شەگىنەرلىك جەر جوق، ارتىمىزدا ماسكەۋ تۇر» دەگەنبىز. ال ءقازىر سەن ءوزىڭ «شەگىنەرلىك جەر جوق، تۇرعانىمىز ءوز جەرىمىز» دەپ وتىرعان جوقسىڭ با. سوندا ول جەرىڭدى كىمگە تاستاپ كەتپەكسىڭ؟ باسقا ءبىر اگرونومعا ما؟..
ەكەۋى دە ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ قالدى.
— دەگەنمەن، اكە، نە ىستەۋىم كەرەك؟
— سونى ويلاپ وتىرمىن... مەنىمشە، سەندەردىڭ پارتيا ۇيىمداستىرۋشىلارىڭ دۇرىس ايتادى: وبلىستىق ۇيىمدار مەن مينيسترلىكتەن كومەك سۇراۋ كەرەك... الايدا ىسكە، سەنىڭ سوزىڭە قاراعاندا جاتپاي-تۇرماي تەز كىرىسۋ قاجەت... سەنىڭ ورنىڭدا بولسام، تۇپ-تۋرا اسىلبەك احمەتجان ۇلىنىڭ وزىنە حات جازار ەدىم، قابىلداۋىن وتىنەر ەدىم...
— بىردەن قابىلداۋىن سۇراپ پا؟..
— ونىڭ نەسى بار؟ سەن ءوز باسىڭنىڭ قامى ءۇشىن سۇراپ وتىرعان جوقسىڭ عوي، سولاي ەمەس پە؟.. اۋىلدارىڭداعى سەندەر دە، قاراتاۋ كومبيناتىنداعى ءبىز دە، الماتى قالاسىنىڭ لەنين الاڭىنداعى ۇلكەن ۇيدە وتىرعان رەسپۋبليكا باسشىلارى دا — ءبارىمىزدىڭ يلەپ جاتقانىمىز ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعى، ءبىر تىلەكتىڭ ءىسى. اسىلبەك احمەتجان ۇلى سەنى ءتۇسىنۋى داۋسىز. ءيا، ايتقاندايىن، «التىن ارايدا» ول كىسىنىڭ ءوزى دە بولعان كورىنەدى عوي، قازەكەڭمەن دە تانىس دەسەدى — ءبىر كەزدە و دا اسەكەڭنىڭ قابىلداۋىندا بولىپتى.
— تەك سۇراعانىمىز ىڭعايسىز بولىپ جۇرمەسە؟.. و كىسىنىڭ الدىندا بۇكىل رەسپۋبليكا كولەمىنىڭ ماسەلەلەرى شەشىلەدى عوي...
— ال سەن ونىڭ بۇكىل رەسپۋبليكاعا جاتاتىن سول ۇلكەن-ۇلكەن ماسەلەلەردى قالاي تەز ۇعاتىنىن، تۇسىنەتىنىن بىلەسىڭ بە؟.. ءيا، بۇنىڭ دا ءوزىنىڭ نەگىزى بار. اسىلبەك احمەتجان ۇلى باسشىلىققا كەلگەندە، سەنەن جەتى جاس ۇلكەن، وتىز ەكىدە عانا بولاتىن. سودان بەرى رەسپۋبليكامىزدا اسەكەڭ قاتىسىپ، كوز الدىنان وتكەرمەگەن وزگەرىسى جوق. 1942 جىلى قازاقستان قانداي كۇيدە ەدى، بىلەسىڭ بە؟.. بار بولعانى ءجۇز قىرىق ميلليون پۇت استىق بەرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكا بار كۇشىن سالعان. ال ءقازىر شە؟.. ميلليارد پۇت — ءوزىڭ سالىستىرىپ قاراشى! ميلليارد پۇت!.. ءبىر كەزدە ءبىز شىمكەنتتەگى ءبىر عانا سەمەنت زاۆودىن سالۋ ءۇشىن بەس جىل ەڭبەكتەنگەن ەدىك، ال ەندى سونداي قۇرىلىستارعا كۇن سايىن جيىرما بەس ميلليون سوم قارجى جۇمسالىپ وتىرادى!.. مەن وزىمىزشە ساياسي ۇيىرمەنىڭ سانىن جۇرگىزگەندىكتەن، مۇنداي ساندى جاتقا بىلەم... بۇل اقپارلاردىڭ ءبارى دە باسىمدا سايراپ تۇر، ارينە، بۇلاردى سەن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ... مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم سوڭعى جىلدارى تاپ وسىلاي قارىشتاپ كەلە جاتقان حالقىمىز، سەنىڭ ەروزياڭنىڭ كۇل-تالقانىن شىعارۋعا قالاي كۇشى جەتپەيدى؟.. مىنە، سوندىقتان ايلاڭ تاۋسىلىپ بارا جاتسا، تىكەلەي اسىلبەك احمەتجانۇلىنا تارت دەيمىن... مۇمكىن وعان دا سەنىمەن كەزدەسكەنى پايدالى بولىپ شىعار. سەنىڭ بىلەتىنىڭ تەك ءوز سوۆحوزىڭ، ال ونىڭ بىلەتىنى — بۇكىل رەسپۋبليكا. مۇمكىن بۇكىل رەسپۋبليكا كولەمىندە ەروزياعا قارسى ءبىر شارا قولدانۋ قاجەت دەپ تابار. ويتكەنى ءقازىردىڭ وزىندە-اق ۇلكەن ءۇي تەككە جاتپاعان بولار...
حاسەننىڭ بويى بوساعانداي، كوڭىلى اشىلا ءتۇستى:
— جارايدى، اكە،— دەدى،— مەن دە ويلانايىن...
— ەندى سەنىڭ كوڭىلىڭدى الاڭ قىلىپ جۇرگەن ەكىنشى ماسەلەگە كەلەيىك... ول زيرات، مازار جايىندا... مىنە، كورىپ وتىرسىڭ با، مەن پارتيا جينالىسىنداعىداي ءبىرىنشى ماسەلەنى ءبىتىرىپ، ەكىنشى ماسەلەگە كىرىستىم... ءيا، سەن ەكەۋىمىز، ءسىرا، ءبىر قىزىق جاندار بولۋىمىز كەرەك: اكەلى-بالالى بولىپ داستارقان ۇستىندە جايلاسىپ اڭگىمە شەرتىپ وتىرۋ ورنىنا، انا جۇمىس، مىنا جۇمىس، دەپ تەك جۇمىستى عانا قازبالاپ جاتىرمىز... ءيا، حاسەنجان، مەن سەنى ونشا تۇسىنە قويمايمىن. سەنىڭ الدىڭدا، زامانداستارىڭ الدىندا قانداي ءالى شەشىلمەگەن ماسەلەلەر تۇر، سونى بىلەسىڭ بە؟ سەندەر جاسسىڭدار، ءبىراق تا باتىل ادامسىڭدار، سولاي ەمەس پە؟.. سويتە تۇرىپ وتكەن كەزدىڭ ءداستۇر-عۇرپىنا جاسقانا قارايسىڭدار... ونداي ادەت مىنا بىزگە، ماڭگى قاراڭعىلىقتان جاڭا ويانعان، وتىزىنشى جىلداردىڭ جاستارىنا لايىق. بىزگە بۇلار قيىن ماسەلە بولاتىن... ال سەندەرگە شە؟.. سەن ساتتار ەرۋبايەۆتىڭ «مەنىڭ زامانداستارىم» دەگەن كىتابىن وقىدىڭ با، ول ءبىزدىڭ قولدان-قولعا تۇسىرمەيتىن كىتابىمىز بولعان.
— ارينە، وقىدىم.
— ەسىڭدە مە، سول كىتاپتىڭ باس كەيىپكەرى ءداۋىر شاحتانى باباسىنىڭ مولاسى جاتقان جەردەن وتكىزۋ كەرەك پە، جوق الدە ودان باس تارتۋ كەرەك پە دەپ كوپ ويلانادى. وندا جاعداي تۇسىنىكتى، ويتكەنى ءداۋىر اۋىلدان شىققان جاس، بىلايشا ايتقاندا، بۇگىنگى سەندەردەي كوممۋنيستىك اكادەميانى بىتىرمەگەن ادام ەدى... ال سەندەردىكى نە؟
— ءبىز دە سولاي ويلايمىز، اكە،— حاسەن دە بوي كوتەردى،— زيانى جوق، عاسىرلار بويى جۇرتتىڭ سانا-سەزىمىنە ءسىڭىپ قالعان ۇعىمداردى قالاي بولسا سولاي حاراقاتتاعىمىز كەلمەيدى... اقىلعا سالماي ادەت-عۇرىپتى بۇزىپ، حالىقتىڭ ار مەن نامىسىنا ءتيۋدىڭ قانشا قاجەتى بار.
— ار مەن نامىس...— اتىمتاي ەكشەي قايتالادى.— ال ەگەر ول ار مەن نامىس قاتە تۇسىنىككە قۇرىلعان بولسا شە؟.. ال ەگەر ول كەرەگى جوق، ادەت-عۇرىپ بولسا شە؟!
— سويتكەنمەن دە...
— جارايدى، اقساقالدارمەن ءوزىم سويلەسىپ كورەيىن...
بۇل كەزدە سوۆحوزدىڭ باس اگرونومى ەسىلدىڭ سول جاعىنداعى ەسكى زيراتتاردى كۇيرەتكەلى جاتىر دەگەن حابار تارادى. قازاق تۇرعىندارى، اسىرەسە شال مەن كەمپىرلەر جاعالارىن ۇستادى. ولاردىڭ دەلەبەسىن قاراباي قوزدىرا ءتۇستى. ول ءوزىنىڭ قوقان-لوققىسىن ورىنداماعان، سوۆحوزدان كەتپەگەن، سول گۋبانوۆ بريگاداسىندا قالعان. تەك جولداستارىنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ كىناسىن مويىنداعانداي، ءجۇنى جىعىلىپ تىم-تىرىس بون جۇرگەن. ءتىپتى ءوزىنىڭ ادىر مىنەزىمەن ارتىق-كەم سويلەپ قالاتىن ءتىلىنىڭ دوكىرلىگىن سىلتاۋ ەتىپ، كەشىرىم دە سۇراعان... ءمۇلايىم، سۇمىرەيە سۇرانىپ تۇرعان سوڭ جۇرت ءقايتسىن،— كۇناسىن كەشىرگەن-تىن... الايدا، اگرونومنىڭ نيەتىن بىلگەن سوڭ، ول سىبىرلاپ، كەيدە قۇلاعى مۇكىستەۋ قارتتارعا وكىرەكتەي داۋىستاپ وسى حاباردى جەتكىزە باستادى.
اقساقالدار اھ ۇردى، باستارىن شايقاپ: «سەن قاراباي، ءبىزدىڭ ءبىرىنشى تراكتورشىمىزسىڭ عوي... مىناعان دا باستاۋشى بولىپ جۇرمەسەڭ يگى ەدى...»— دەستى كۇدىكتەنىپ. اككى قاراباي ولارعا: «مەن مۇنداي ىسكە باستاۋشى بولا المايمىن... كيەلى ەسكى مولالارعا بۋلدوزەرىن ءبىرىنشى سالعان ادامدى قۇداي اتادى. كورشى اۋىلداعى موللا سولاي دەپ ءجۇر...»—دەپ جاۋاپ بەرۋدەن تانبادى. قاراباي وزىنە بۇلتارىس تاستاۋ ءۇشىن كولگىرسىپ، قۋلىق جاسادى: باستاۋشى بولىپ زيراتقا قاراباي بارمادى، ويتكەنى بارعان ادامدى قۇداي اتادى، ال ەكىنشىسى بولىپ... ەكىنشى ادام جايىندا موللا ەشتەمە دەگەن جوق...
سونىمەن اتىمتاي ءبىر كۇنى، الدىمەن ۋگريۋموۆپەن كەلىسىپ الدى دا، مادەنيەت سارايىنىڭ وقۋ زالىنا شال مەن كەمپىرلەردى جينادى. بۇعان قاراباي دا كەلىپ، گازەت تىگىندىسىن قاراعان بوپ، زالدىڭ ءبىر بۇرىشىنا وتىردى.
اتىمتاي ءسوزىن بىتىرگەننەن كەيىن اقساقالدار تومەن قاراپ ۇزاق وتىرىسىپ قالدى. ءبارىنىڭ دە قاباعى تۇسكەن، اشۋلى ەركەكتەرى ساقالدارىن سيپاپ، ايەلدەرى ءبىرىنىڭ بەتىنە ءبىرى قاراي الماي، اق جاۋلىقتارىن كوزىنە تۇسىرە، كوشپەلى ەلدىڭ تومشالانعان بۇزاۋىنداي، ءلام-ميم دەپ اۋىزدارىن اشپادى.
— بۇل ۇندەمەي قالعاندارىڭ قالاي، قاريالار؟—دەدى اتىمتاي. - جاسقانباڭىزدار، ايتا بەرىڭىزدەر. سىزدەردىڭ رۇقساتتارىڭسىز بەيىتتەرگە ەشكىم دە تيمەيدى...
— جارىقتارىمنىڭ مولالارى كىمگە زيان كەلتىرىپ وتىر!.. دەپ كۇرسىندى قامىعىپ ءبىر كاريا.— باياعىدان بەرى تۇر عوي، ءالى دە تۇرا بەرسىن...
— بۇرىن ەشكىمگە زياندارى جوق ەدى، ال ءقازىر...— اتىمتاي بىرەۋدى رەنجىتىپ المايىن دەگەندەي ابايلاپ سويلەدى. - جەل ەروزياسى... ءشوپ ەگۋ، ەگىستىك كولەمىن ۇلعايتۋ... ەگىن دالاسىن وڭدەۋ كەرەك،— دەپ ول قارا تەرگە تۇسە، جۇرتتىڭ كوڭىلىنە قوندىرا، ساۋساعىمەن ساناپ، بوس جاتقان دالاعا سۋ جىبەرۋ كەرەك ەكەنىن دالەلدەپ باقتى، ءبىراق قاريالار ونىسىنا كونبەي وتىرىپ الدى.
— اتا-بابامىزدىڭ مولاسىن قيراتۋ دەگەن سۇمدىق قوي، قۇدايعا كۇناكار بولار جايىمىز جوق...
— قۇدايعا كۇناكار بولۋدان باسقا جۇرت نەگە قورىقپايدى؟— دەپ قارسىلاستى اتىمتاي.— سىزدەر نەمەنە، ورىس، ۋكراين، بەلورۋس قارتتارىنان ارتىقسىزدار ما؟..
— ولار اتا-باباسىنىڭ مولاسىن قيراتىپ جاتىر دەگەن ءسوزدى ەستىسەم قۇلاعىم كەرەڭ بولسىن!
— ەگەر حالىق مۇقتاجىنا قاجەت بولسا — قيراتادى! قولدان جاساعان تەڭىزدەردىڭ قانشاما مولانى باسىپ قالعانىن بىلەسىزدەر مە! مولا بىلاي تۇرسىن، قانشا شەركەۋ، قانشا كيەلى ورىندار سۋ استىندا كەتتى!..
— مۇمكىن سولاي دا شىعار... ولاردىكى ءبىر ءسارى عوي...
— سوندا، نەمەنە، باسقا ۇلتتار كۇناعا باتا بەرسىن، ال ءبىز قازاقپىز، اۋليەمىز، بىزگە تەك قۇدايدىڭ راحمەتى جاۋا بەرسىن دەيسىڭدەر مە؟..— اتىمتاي مۇلدەم شىداماي كەتتى،— سولاي بولىپ شىعادى عوي؟.. جوق، بىرگە ءومىر سۇرەدى ەكەمىز، ناندى بىرگە ءبولىسىپ جەيدى ەكەمىز — ەندەشە ءبىز ولارمەن كۇنانى دە تەپە-تەڭ ءبولىسىپ الۋىمىز كەرەك!..
شالدار كوپ سالعىلاستى... اقىرىندا زىكىريا قارت:
— اتا-بابامىز ءبىزدى كەشىرەر دەپ ويلايمىن،— دەدى.
— ال قۇداي شە؟— دەپ شاڭق ەتتى ءبىر كەمپىر.— قۇداي بار بولسا كەشىرمەيدى!..
— قۇداي دا كەشىرەدى، بايبىشە،— دەدى زىكىريا.— ءبىز ءوزىمىزدىڭ ىرزىعىمىز، جەيتىن نانىمىز ءۇشىن كەلىسىم بەرىپ وتىرمىز عوي... بۇكىل جەر جۇزىندە ناننان قاسيەتتى، ناننان ۇلكەن نارسە جوق... قۇداي ءسوزى — قۇران ءسوزى، سوندا ناندى جەرگە تاستاۋ نەمەسە بىلعاۋ — اسقان كۇنا دەگەن. جانە سول قۇراندا: «ەگەر نان قول جەتپەيتىن بيىكتە تۇرسا، ونى الۋعا باسقا امال تابىلماسا، اياعىڭنىڭ استىنا قۇراندى دا قويۋعا بولادى»،— دەپتى... نان دەگەنىمىز مىنە، سونداي قۇدىرەتتى زات. تەك بار ەلدە مولايا بەرسىن دە ونى...
— قۇداي ءوزى سولاي دەسە، امال قانشا، ءبىز كوندىك،— دەدى ەڭ قارت اقساقال. — تەك كىم ءبىرىنشى بون تراكتورمەن زيراتتاردى بۇزار ەكەن؟ قاراباي ايتىپ تۇر عوي كورشى اۋىل موللاسىنىڭ ءسوزىن... ءبىرىنشى بوپ زيراتتاردى باسقا جاقتان كەلگەن جىگىتتەردىڭ ءبىرى بۇزسىن. ولارعا مۇسىلمان ءدىنى جۇرمەيدى عوي... ال قازاققا...
— ءا، ول ادىلەتكە جاتپايدى!— دەدى باسىن شايقاپ اتىمتاي.— ءبىز مولدالاردىڭ ءازازىل سوزدەرىنە قۇلاق قويۋعا ءتيىستى ەمەسپىز. ولار كەيىن، باسقا جاقتان كەلگەندەر قازاق مولالارىن قيراتتى دەگەن سۋىق حابار تاراتۋلارى مۇمكىن. مۇنداي ءىستى ءوزىمىز باستاۋىمىز كەرەك!— ول جينالىستىڭ باس كەزىندە-اق قارابايدىڭ ءبىر بۇرىشتا وتىرعانىن بايقاعان-دى،— مەنىڭشە تراكتورشى قاراباي بۇدان باس تارتا قويماس دەپ ويلايمىن...
— تاپقان اقىل!— دەپ قوشتادى جۇرت ويىن-شىندارى ارالاس.— وندا قارابايدىڭ ءوز اكەسى دە جاتىر. بالاسىنا نۇقسان كەلەر كۇن تۋا قالسا، اكەسى قۇداي الدىندا ونى قورعاي الادى. ويتكەنى قارابايدىڭ اكەسى دە موللا بولعان... قۇدايعا ءبىر تابان جاقىن جۇرگەن ادام عوي.
ەرتەڭىنە، بۇكىل دالانى باسىنا كوتەرە دىرىلداپ ەكى بۋلدوزەر ەسىلگە قاراي بارا جاتتى. بىرەۋىنە قاراباي مىنگەن، ەكىنشىسىن — اتىمتايدىڭ ءوزى جۇرگىزىپ كەلەدى، ءبىر ۋاقىتتا ول تراكتورمەن دە ىستەس بولعان، ەندى مىناۋ ۋاقيقاعا بايلانىستى سول كارى اتىنا قايتا مىنگەن ءتۇرى بار.
التىنشى تاراۋ
1
الشىنبەك پەن حاسەن بەتپە-بەت كەپ جۇلىسا تۇسكەن ماجىلىستەن كەيىن، مەرۋەرت پروفەسسورمەن كەزدەسكىسى كەلمەدى. ونى جەك كورگەنى سونشالىق، بۇلبۇلداي سايراعان ءتىلى قۇر ءدىلمارلىق، ەگىنجايدى، گۇلدى كورىپ شابىتتانۋى — شىن جۇرەكتەن ەمەس، كوزدى بوياۋ، ال ءسۇيدىم دەپ كۇيىپ-جانعانى،— تەك الداپ وزىنە قاراتۋ دەپ تاپتى. ايدىنعالييەۆپەن قىدىرعانىن، بۇعان ارناپ جيعان قىزعالداق گۇلدەرىن، دۇنيەدە قىزىق كورۋ ءۇشىن، تەك دەر كەزىندە عانا راحاتتانا، قۋانا ءبىلۋ كەرەك دەپ بۇنى، سوناۋ ءبىر تاڭەرتەڭگى شالعىندا، ماحاببات قۇشاعىنا شاقىرعانىن، مەرۋەرت ەندى ۇيالا ەسىنە الدى.
سول ءبىر ساتتە، سوناۋ سالت اتتىنىڭ دەر كەزىندە كورىنگەنى قانداي جاقسى بولدى!
پروفەسسور مەن حاسەن، ءبىر-بىرىن سونشاما نەگە جەك كورەدى؟ بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى وشپەندىلىك كوپتەن كەلە جاتقانىن مەرۋەرت ىشتەي سەزىنەدى.
حاسەندى ول ءبىر كۇنى سوۆحوز جانىنداعى توبەدە وتىرعان جەرىنەن تاپتى... كۇن باتىپ كەلە جاتقان كەز ەدى. كۇنى بويى بۇكىل دالانى كۇيدىرىپ تۇرعان اڭىزاق قايتا باستاعان، ەسىل جاقتان بولماشى سامال سوعىپ تۇرعان. ەكى تىزەسىن قۇشاقتاپ، قالىڭ ويعا بەرىلگەن حاسەندى مەرۋەرت ءدال سول توبەنىڭ ارعى بەتىنەن كەزدەستىردى. قىز جانىنا كەپ قاتارلاسا وتىردى.
قايعىلى جىگىتتىڭ مەرۋەرت كوڭىلىن اشقىسى كەلدى. ەڭ بولماسا بەتىنەن اۋىر ويدىڭ ءىزىن قاشىرتىپ، ەزۋ تارتقىزسام دەپ ويلادى. ول سوياۋلانا باستاعان ۇزىن قاۋدى الىپ جىگىتتىڭ قۇلاق ءتۇبىن قىتىقتادى. حاسەن بىلق ەتكەن جوق.
— ساعان نە بولدى، حاسەن؟
— جاي، اشەيىن...
— سەن مەنى كورگىن كەلمەي مە؟
— سەنى كورسەم، قۋانىپ قالام، مەرۋەرت.
— تۇرىڭنەن ول كورىنبەيدى... نە ويلاپ وتىرسىڭ؟
— جاڭبىر جايىندا. كۇن كوزى كۇيدىرىپ بارادى، ال ءالى ءبىر تامشى جاۋىپ جاۋعان جوق. ەگەر تاعى جەل تۇرىپ...
حاسەن ارعى جاعىن ايتا الماي توقتاپ قالدى.
— حاسەن،— دەدى مەرۋەرت، ءسال ۇندەمەي وتىرىپ،— بۇرىن... پروفەسسور ەكەۋىڭنىڭ اراڭدا نە بولعان، ءتۇسىندىرشى.
حاسەن بۇرىنعىدان بەتەر تۇنجىراي ءتۇستى.
— قاجەتى بار ما؟.
— بىلگىم كەلەدى.
— نەگە؟
قىز جاۋاپ بەرگەن جوق. قولىن حاسەننىڭ يىعىنا سالىپ، كىشكەنتاي الاقانىمەن سيپادى. حاسەننىڭ تاستاي قاتتى يىعى، قىزدىڭ ىستىق قولىنىڭ ىڭعايىنا قاراي، كەنەت جۇمساي قالدى...
حاسەن مەرۋەرتكە الشىنبەك جايىندا كورگەنىن، ەستىگەنىن، بار بىلگەنىن ايتىپ بەردى. راس، ءوزىنىڭ ەسىندە قالعان ۋاقيعانىڭ كەيبىر ءالى دە جانىن ۋداي اشىتاتىن جەرلەرىن جاسىرىپ قالدى. بالالىق شاعى ءوتتى، بۇل كۇندەر! جىگىت بولعان كەزى، ەندى ونى بىرەۋدىڭ اياعانى، ەسىركەگەنى وعان ءقازىر ءتىپتى ەرسى كورىنگەن بولار ەدى. سول سەبەپتەن دە مەرۋەرت حاسەننەن وشپەندىلىكتىڭ تەك نەگىزگى جاعىن عانا ەستىدى. ءبىراق جىگىت شەشەسى ءبيبىعايشانىڭ جازعان حاتىنداعى سوزدەرىن تەپ-تەگىس ايتىپ بەرگەنىندە، قىزدىڭ كوزىنە ەرىكسىز جاس كەلدى.
اكەسىنىڭ سولدات بەلبەۋىن بۋىنعان، ۇستىندە ۇزىن شاپانى بار جاس بالانى، وعان جاقىن كەلۋگە باتىلى بارماي، تەك ەڭ بولماسا ءبىر قارايىن دەپ، قازاقتىڭ تۇقىل توبەلى شىم ۇيلەرىنىڭ اراسىمەن ۇرلانىپ كەلە جاتقان انانى قىز كوز الدىنا ەلەستەتتى. ول تاعى الگى انانى پروفەسسوردىڭ جايناعان جيھازدى ۇيىندە، كۇيەۋىنەن جاسىرىنىپ، ءوزىنىڭ ەڭ اقىرعى حاتىن جازىپ وتىرعانىن كوردى...
قورقىنىشتى ادام ەكەن،— دەپ ويلادى مەرۋەرت الشىنبەك جايىندا. وسىنداي اداممەن سول پاتەردە ءوزى بەتپە-بەت كەزدەسكەن بولسا... قىزعا الشىنبەك بۇرىنعىسىنان دا قورقىنىشتى بوپ الىستاپ كەتتى. ايتەۋىر كەزدەسپەدى، كەزدەسۋىنە قارا جولدا كەنەت پايدا بولعان سالت اتتى بوگەت بولدى. قىز ەندى وسى سالت اتتىعا شىن جۇرەكتەن تاعى العىسىن ايتتى!
ال حاسەن شە؟ ول ءبىر كەزدە وسى ارادا سۇراپىل بوران سوققانىن، سول بوراندا شوپاننىڭ ۇلكەن تونىنا ورانعان اۋرۋ پروفەسسوردىڭ اتىن جەتەكتەپ، ونىڭ قىمباتتى دەن ساۋشىلىعىنىڭ كۇزەتشىسى بولعانى تۋرالى دا مەرۋەرتكە ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان جوق.
— قالاي بولعانى بۇنىڭ ءوزى، قالاي بولعانى...— دەي بەردى، ابىرجىپ قالعان مەرۋەرت ءسوز تابا الماي،— ول ءبىر قانشەلەك، زۇلىم ادام ەمەس قوي. پروفەسسور، جۇرت قادىرلەيتىن، عىلىمعا ەڭبەگى سىڭگەن وقىمىستى ەمەس پە.. جاستارعا اقىل ايتاتىن، تۇرمىسقا ءجون سىلتەيتىن ادام... ءيا، ءيا، حاسەن، ول كافەدراعا شىعىپ، اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنەن ءۇزىندى كەلتىرىپ، تۋعان جەر تۋرالى ءوز وي-پىكىرىن ايتقاندا، ءبىز وعان وسىلاي قارايتىن ەدىك... وسى تۋعان جەردىڭ ۇل مەن قىزدارى، سەندەر ونى بۇدان دا سۇلۋ، بۇدان دا باقىتتى ەتۋگە تىرىسىڭدار دەيتىن ول بىزگە... ال ءوزى شە؟ مەنىڭ تۇسىنبەي تۇرعانىم وسى اراسى، حاسەن. سوندا... بوتەن ادامنىڭ ءومىرىن كۇيرەتۋگە بولعانى ما؟.. ايەلدى... ايەلىن... انانى تۋعان بالاسىنان ايىرىپ، ءومىرىن باقىتسىز ەتىپ، ال سوڭىنان قالاي ول كۇناسىز ادامداي، جەر باسىپ جۇرە الادى؟ قالاي ىستەگەنىنە قينالىپ، جۇرەگى ورتەنىپ، وپىق جەمەيدى؟ ار-ۇياتى قايدا؟.. قايدا كەتكەن، حاسەن، ونىسى؟ ەسىڭدە مە، سەن: «بىرەۋگە وپىق جەگىزىپ تۇرىپ ءوزىن باقىتتى بولا المايسىڭ!» دەگەنىڭ؟ بۇل سەنىڭ ءسوزىڭ ەدى عوي. ال ءىس جۇزىندە مۇندايدا دا باقىتتى بولا الادى ەكەن-اۋ، ءا؟ بۇ دا تان قالارلىق ءىس ەمەس. تاڭ قالارلىق ءىس جۇرەگى وراسان قياناتشىل بولا تۇرىپ، ادام قالاي عىلىمدى گۇلدەندىرە الادى؟ مىسالى، الشىنبەك ەككەن تاجىريبە بيدايىن الايىق... ەگەر ول شىعا قالسا... سوندا قالاي بولعانى؟ زۇلىم ادامدار دا جاقسىلىق ىستەي بىلگەن بوپ شىعا ما؟
— جوق،— دەدى حاسەن.— ومىردە ونداي بولمايدى.
— نەگە ۇيدەيسىڭ؟
حاسەن جاۋاپ بەرگەن جوق.
ول جاۋاپ بەرە الاتىن ەدى.
ءالى بالا كەزىندە اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا بارۋدى جاڭا ويلاپ جۇرگەن شاعىندا، وڭداسىن قارت ءبىر كۇنى دۇنيە ءجۇزىن العالى تۇرعان توپان سۋ، دانىشپان نۇح پايعامبار مەن جالعىز بالاسى ءۇشىن كىشكەنتاي بىلعارى دورباعا بيداي تۇقىمىن ساقتاعان كەمپىر-شال جايىندا اڭگىمە-اڭىز ايتىپ بەرگەن...
— بۇل وقيعا باياعىدا بولعان،— دەگەن وڭداسىن قارت.— ال سەن ەندى ءوز كوزىممەن كورگەن اڭگىمەمدى تىڭدا...
سوعىس كەزىندە وڭداسىن وتىن قويماسىنىڭ كۇزەتشىسى بوپ قاراعاندى شاحتاسىندا جۇمىس ىستەگەن. بۇنىڭ كەزەكشىسى دە ءوزى سەكىلدى شال، سارىارقانىڭ ءبىر كولحوزىنان بولاتىن. شالدىڭ اۋىلىندا تەك جالعىز كەمپىرى قالعان. كەمپىرى اندا-ساندا قاراعاندىعا كەلىپ تۇراتىن. بىرەسە ازداعان ەت-ماي، كەيدە دورباعا ساپ ءۇن، بيداي اكەلەتىن. اق كوڭىل، قولى اشىق شال، كەمپىرىنىڭ اكەلگەنىن ورتاعا سالاتىن، ءبارى ءبولىپ جەيتىن. وزىنە ءتىپتى ەشتەڭە دە قالدىرمايتىن. وڭداسىننىڭ بىلەرى، شالدىڭ كىشكەنتاي بىلعارى دورباسى بولاتىن. ىشىندە نە بار ەكەنىن ەشكىم بىلمەيتىن. شال تەك وسى دوربانىڭ ىشىندەگىسىن ورتاعا سالمايتىن. كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتايتىن.
ءبىر كۇنى كەمپىر شالىنا مايداننان كەلگەن «قارا قاعازدى» اكەلدى. بيشارالاردىڭ جالعىز بالاسى ۇلكەن ەرلىكپەن جاۋ قولىنان قازا تاۋىپتى. سول كۇننەن باستاپ شال دا، ەندى بۇل دۇنيەدە ءوزى دە كوپ تۇرمايتىنىن سەزدى بىلەم، جۇرتپەن بۇرىنعىداي سويلەسپەيتىن بولدى، تۇنجىراپ وتىرا بەرەدى. كەمپىرى تاعى كەلدى. ونىڭ دا ولمەگەن قۇر سۇلدەسى. شال كەمپىرىنىڭ وسى كەلگەنىندە، وڭداسىننىڭ كوزىنشە، باياعى كىشكەنتاي تەرى دورباسىن بەردى. «ءبىر سەنىمدى ادامنىڭ قولىنا تاپسىر» دەدى كەمپىرىنە. سوسىن بۇل دوربادا نە بار ەكەنىن وڭداسىنعا ءتۇسىندىردى.
— ءبىزدىڭ توقىراۋىندا بيدايدىڭ ەكى ءتۇرى وسەدى،— دەدى ول،— ءبىرى وزەن ساعاسىندا، ول بارماقتاي ۇلكەن، اپپاق بولىپ كەلەدى، ونى جۇرت «توقىراۋىننىڭ اق بيدايى» دەپ اتايدى. ال ەكىنشىسى — قىرات جاعىندا وسەدى. ول اپادان گورى كىشىرەك، جانە ءسال قىزعىلت، ءبىراق بۇنىڭ وزەن ساعاسىندا وسەتىن اق بيدايدان ارتىق ءبىر قاسيەتى بار، قۋاڭشىلىق جىلداردا سول ىلعالى از قىرات دالاعا دا وسە بەرەدى. ال ءبىزدىڭ اۋدانىمىز نەگىزىندە مال شارۋاشىلىق اۋدانى، ەگىن ەكىنشى ورىندا، سوندىقتان مىنانداي بيدايلاردىڭ تۇقىمىن ساقتاۋعا ەشكىم كوڭىل بولمەيدى... ءقازىر بۇل تۇقىمداردىڭ ءوزى قۇرۋعا اينالدى. سوعىس باستالعان جىلى مىنا قىراتقا شىعاتىن بيدايدى بۇكىل كولحوزعا جالعىز مەن ەككەن ەدىم. بار شىعىمىن استىققا ۇكىمەتكە وتكىزدىك. قاراعاندىعا ءجۇرىپ بارا جاتىپ كەمپىرىمە ءبىر-اق قابىن قالدىرىپ كەتكەم، ال ءبىر دورباسىن، ءوزىڭ كورىپ جۇرگەن مىنا تەرى دورباداعىنى، وزىممەن بىرگە الا كەتكەم. ءورت، سۋ، تىشقان، بيدايدىڭ تولىپ جاتقان جاۋى بار، تۇقىمنىڭ ەكى جەردە ساقتالعانى ءجون عوي. وتكەن جولعى كەمپىرىم اكەلگەن ءبىر دوربا ۇنى سول وزىڭدەگى جالعىز قاپشىقتىڭ ەڭ سوڭعى، قاپ تۇبىندە قالعان بيدايدان قول ديىرمەنگە تارتىلعانى ەكەن... مىنە، ەندى سول قۋاڭشىلىقتان، جازدىڭ ىستىق اڭىزاعىنان دا قورىقپايتىن توقىراۋىن بيدايىنىڭ ەڭ اقىرى وسى،— دەپ شال ءسوزىن بىتىرگەن.
شال ولەتىنىن سەزگەن ەكەن، كوپ كەشىكپەي قايتىس بولدى. كوكتەمدە كەمپىرى كەلدى. كەمپىردىڭ دە كۇنى جاقىنداپ قالعان ءتارىزدى ەكەن، اياعىن ازەر-ازەر ءىلبىپ باسادى. شالىنىڭ بەيىتىنىڭ باسىنا بارىپ، كوزىنىڭ جاسىن كول ەتىپ كوپ جىلادى، ۇزاق قايعىردى. سوسىن وڭداسىنعا كەلىپ جولىقتى. قارت وعان شالىنان قالعان جاماۋلى شاپانى مەن ءار جەرىنىڭ ءجۇنى تۇسە باستاعان ەسكى تىماعىن تاپسىردى. كوڭىل ايتىپ بولعاننان كەيىن وڭداسىن كەمپىردەن شالىنىڭ بەرگەن تۇقىمىن نە ىستەگەنىن سۇراعان.
كەمپىر، وزدەرى سول ءبىر كۇندەرى جەيتىن نانى بولماي قينالىپ وتىرعانمەن، بىلەتىن ادامداردىڭ اقىلىن الىپ، تۇقىمدى قالاعا الىپ بارىپ، استىقتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ەڭ ۇلكەن ادامنىڭ قولىنا اپارىپ بەرگەنىن ايتقان. قازاق ايەلدەرى مەن شالدارىنىڭ ادەتى، ادام اتىنا، رۋىنا زيرەك كەلەدى، كەمپىر تۇقىمدى اپارىپ بەرگەم ادامىنىڭ اتى الشىنبەك دەگەن.
سوڭىنان، ايدىنعالييەۆ «التىن اراي» جەرىندە بيدايدىڭ قۋاڭشىلىققا شىدامدى جاڭا ءتۇرىن سىناماق دەگەندە، حاسەننىڭ ويىنا وسى وڭداسىن اتاسىنىڭ ايتقان اڭگىمەسى تۇسكەن. كەيبىر قاسيەتتەرىنە قاراعاندا، پروفەسسوردىڭ بۇل ەككەنى سول توقىراۋىن بيدايى ەكەنى حاق ەدى. بۇل بيدايدى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعان شال دا، ءوزىنىڭ اشتىعىنا قاراماي قالاعا اپارىپ بەرگەن ونىڭ كەمپىرى دە، بۇل اڭگىمەنى ايتقان وڭداسىن اتاسى دا بۇل جالعاندا جوق، الدەقاشان و دۇنيەگە ساپار شەككەن. ەندى بۇنى تەكسەرىپ، كىمنەن نەنى انىقتاي الاسىڭ؟ جانە تەكسەرۋدىڭ، انىقتاۋدىڭ قاجەتى بار ما دەپ ويلاعان، سوڭىنان حاسەن، ماسەلە سايىپ كەلگەندە، الشىنبەكتىڭ جاڭا بيدايدى اشىپ» اتاق الۋىندا، ۇلكەن دارەجەگە جەتۋىندە ەمەس قوي، ماسەلە جەرى جازعى اڭىزاققا ۇرىنعىش، قۋاڭشىلىقتان زيان كورىپ شارشاپ وتىرعان كەيبىر اۋداننىڭ وسىنداي جاڭا تۇقىمعا قولى جەتۋىندە عوي دەگەن. حالىقتىڭ مۇقتاجى حاسەنگە بىرەۋدىڭ اتاق الۋىنان، توقىراۋىن بيدايىن ءوز اتىنا كوشىرۋدەن جوعارى كورىنگەن.
ءقازىر مىنە، مەرۋەرتپەن سويلەسىپ تۇرىپ، ول وتكەن كۇن ءىسىن قايتادان قوپارعىسى كەلمەدى. ونىڭ بۇيتپەۋىنە تاعى ءبىر سەبەپ بار-تىن. ول سەبەپ — بۇل وقيعانى ايتىپ، پروفەسسوردى ادەيى قارالاعىسى كەلىپ تۇر دەپ ۇقپاسىن مەرۋەرت دەگەن وي ەدى. سوندىقتان ول ايدىنعالييەۆتى مەرۋەرتتىڭ كوزىنشە تاعى ءبىر قىلمىسىمەن، مۇمكىن ەن، اۋىر قىلمىسىمەن قارالاعىسى كەلمەدى. ەگەر قىز بۇل وقيعانى ەستي قالاتىن كۇن تۋسا، مەيلى ەستي بەرسىن، تەك مەنەن ەستىمەسىن دەپ ويلادى حاسەن...
جىگىت بۇل سىردى اشقان جوق. ايدىنعالييەۆ جايىندا قازىرگى بىلگەنىنىڭ ءوزى دە مەرۋەرتكە جەتىپ جاتقان. ەستىگەنى ەسىنەن تاندىرعان، ءوزىن-وزى جوعالتقان ادامداي وتىرىپ قالدى ول. ەندى ەسىن جيىپ، اقىلى ساباسىنا تۇسكەننەن كەيىن، حاسەنگە كوپ-كوپ سىرىن اشقىسى كەپ كەتتى.
ءبىراق كەنەت الشىنبەك بۇلبۇلداي سايراعان شەشەندىگى ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ، ءسوز قانداي ادال كوڭىلدەن ايتىلعانمەن، قانداي ادەمىلىكپەن بەزەنگەنمەن، وعان دەگەن جۇرەگىنىڭ تۇبىندە ءبىر جەركەنىش سەزىم تۋدى...
ول جاي عانا حاسەننىڭ قولىن ۇستادى. ساۋساقتارىمەن قاتتى قىسىپ، جىبەرمەي ۇزاق وتىردى. قىزدىڭ بۇل قيمىلى حاسەنگە ەڭ قىمباتتى سوزدەن ارتىق كورىنۋى دە مۇمكىن...
ال بۇل كەزدە الشىنبەك نە ىستەپ ءجۇر! كۇتپەگەن جەردەن وزىنە جانجال بوپ تيگەن، انەۋگى ماجىلىستەن كەيىن ول ءوزىن قانداي جاعدايدا سەزىنۋدە؟ مەرۋەرتتىڭ وزىنەن كۇننەن-كۇنگە الىستاي باستاعانىن ول كورمەي ءجۇر مە؟
ءوزىنىڭ تاجىريبە دالاسىنا كەلسەك، الشىنبەك بۇل سالاداعى جۇمىسىنا كوڭىلى ريزا ەدى. ەگىن دەر كەزىندە كوكتەپ شىققان. اڭىزاق جەل دە، جاڭبىردىڭ بولماعاندىعىنان جەر ىلعالىنىڭ ازدىعىن دا بۇل بيدايعا زيان كەلتىرە المادى. ءتىپتى جەتىلەپ سوققان قارا داۋىل دا بۇنى بالەندەي بۇلدىرە قويمادى. ويتكەنى پروفەسسور تۇقىمدى قىرقانىڭ ەتەگىنە سەپكەن. قىرقا كۇنگەي-باتىستان كەلەر جەلگە قاراما-قارسى. قارا داۋىل دا وسى جاقتان سوققان. قىسقاسىن ايتقاندا تاجىريبە دالاسى جاعىنان ازىرگە پروفەسسوردىڭ باعى ادەتتەگىسىندەي جانىپ تۇرعان.
ال مەرۋەرت جايىنا كەلسەك... پروفەسسور جەڭىسكە تەز جەتەم دەپ سەنگەن. ءبىراق وڭاي جەڭىستىڭ قانشا قىزىعى بار؟ اسىرەسە، بۇل جەڭىس ايەلمەن بايلانىستى بولسا؟ سوندىقتان تىم كۇيىپ-پىسۋدىڭ قاجەتى جوق، ءوز ويىڭا جەتۋ ءۇشىن تاباندىلىق، مۇنداي ويىندا كۇنا دەپ سانالمايتىن ازداعان قۋلىق كەرەك دەپ شەشكەن الشىنبەك... مۇندايدا، تاكاپپار قىزدىڭ نامىسىنا تيۋ ءۇشىن ول كورمەگەن قاسيەتىڭدى كورە بىلەتىن باسقا ايەلدەردىڭ دە تابىلاتىنىن، بۇل ءتۇسىپ كەتەر بوتەن دە جولداردىڭ بارىن قىزعا اڭعارتقان دا ءجون ەمەس پە؟ ارينە، ءجون.
الشىنبەك گلاشامەن كەزدەسكەندە، مەرۋەرت جايىندا، مىنە، وسىنداي ويلاردا بولاتىن. ارينە، پروفەسسوردى تەك الداعى كۇندەر عانا قىزىقتىرعان جوق.
تەك ءبىر قىز تۋرالى عانا ويلايتىن ول تۇعىرىنان ءتۇسىپ وتىر ما؟ ال تۇعىرىنان تۇسپەسە «ءومىر ءار مەزەتتىڭ قىزىعىنا قۇرىلادى» دەيتىن ءوزىنىڭ نەگىزگى ءپالساپاسى قايدا قالعانى؟ جۇمىر ساندى، تولىق كەۋدەلى، دەنە ءبىتىسى جاراتىلعان بەدەۋدەي، بەتىنەن قانى تامعان گلاشا سول «ءار مەزەتتىڭ قىزىعىنىڭ» ءبىرى ەمەس پە؟ بۇدان ارتىق دۇنيەنىڭ، سول ءبىر كوزىڭدى اشىپ-جۇمعانىڭشا ءوتىپ كەتەر دۇنيەنىڭ، قۋانىشى بولار ما؟
ال گلاشا شە؟.. گلاشادا قانداي جازىق بار... وعان الشىنبەك الىس جانە تاڭسىق ءومىردىڭ، تانىس ەمەس باسقا ءومىردىڭ ادامى... استانا عالىمى، پروفەسسور، ايگىلى كىسى... سول ءبىر ءبىرىنشى ماي مەيرامى كۇنى گلاشا وزىنە-وزى سەنگىسى كەلمەسە دە، پروفەسسوردىڭ بۇدان كوزىن الماي قىزىعا قاراعانىن، ءولىپ-وشىپ وتىرعانىن اڭعارعان...
پروفەسسوردىڭ بۇل قىلىعى جۇرەگىن قىتىقتاپ، جانىنا جىلى تيگەن. ءبىراق ءبىر جاعىنان كوڭىلىن كۇپتى ەتىپ، ابىگەرىن العانداي بولعان. ەگەر سالىستىرا قالسا، مۇنداي اتاقتى ادامنىڭ كوڭىلى كەتەر بۇل ءوزى كىم سوندا؟ بار بولعانى جاي اشەيىن ساۋىنشى... سونسوڭ ول گلاشانى ۇيىنە شىعارىپ سالدى، جولاي ونىڭ ءسوزىن تىڭداۋدىڭ ءوزى گلاشاعا ءبىر كەرەمەت قىزىق كورىندى. سول كۇنى تۇندە ول ۇيىقتاي الماي شىقتى. توسەگىندە ءالسىن-السىن اۋناقشىپ، پروفەسسورمەن تاعى كەزدەسۋدى ىنتىعا كۇتتى...
الشىنبەكتىڭ سىپايى-سىلقىم مىنەزى دە، استانالىق كەربەزدىگى دە، كوپ تاجىريبەلى پروفەسسورلىق مانەرى دە، ءبارى-بارى گلاشانى تاڭ قالدىرعان، تاڭسىق كورىنگەن.
ءبىراق ول ەكى ەسە ۇلكەن عوي؟ وندا نە تۇر؟ وزگە ايەلدەردەن گورى بۇنى تاڭداعان بولسا، وندا گلاشادا، وزگەدە جوق، پروفەسسور قىزىعارلىق قاسيەتتەر تابىلعانى عوي... اقىل توقتاتقان بايسالدى ادام، كورىنگەن ايەلدىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ كەتەر جەل وكپە جاس ەمەس. وسىنىڭ ءبارى گلاشانىڭ باسىن اينالدىردى.
ونىڭ ۇستىنە پروفەسسور ءوز دەگەنىنەن قايتپايتىن، ايەلگە ماپەلەپ قانا ءسوزىن وتكىزەتىن ادام بوپ شىقتى. اقىرىندا، گلاشا ونىڭ دەگەنىنە كوندى، ايتقانىن ىستەدى. الشىنبەكتىڭ قۇشاعىندا عانا ءوزىنىڭ ايەل ەكەنىن سەزىندى، دەنەسى ءلاززات دەگەننىڭ يە ەكەنىن تانىدى. وسىلاي كۇتپەگەن جەردە ونىڭ جۇرەگىندە ماحاببات وياندى، قۋانىشتان نە ىستەرىن بىلمەي باسى شىر كوبەلەك اينالدى. ول ەندى كۇنى بويى سارعايىپ ءتۇندى كۇتەتىن بولدى. ال جازدىڭ ىنتىعا كۇتكەن قىسقا تۇندەرى، باقىتتىڭ مەيىرى قانىپ بولماعان شاتتىعىندا تەز ءوتىپ كەتىپ جاتتى.
الدەقالاي ول الشىنبەككە ءوزىنىڭ العاشقى كۇيەۋگە قالاي شىققانىن ايتىپ بەردى.
— مەن سولتۇستىكتەن، ارحانگەلسكىنىڭ جانىنان تىڭعا كەلگەن كەزىم ەدى. ءالى اقىل توقتاتپاعان جاس شاعىم. ونى ينستيتۋت بىتىرگەننەن كەيىن ءبىزدىڭ سوۆحوزعا جىبەرگەن ەكەن. سونداي ۇستىنە شاڭ جۇقتىرمايتىن تاپ-تازا، تىپ-تياناقتى،— كلۋبقا كەلسە، ورىندىقتى الدىمەن قولىنداعى گازەتىمەن شاڭىن ءسۇرتىپ بارىپ وتىرادى. ول ۋاقىتتا بىزدە مادەنيەت سارايى جوق ەدى، كلۋبتا قىزىل كۇرەڭ سۋريك بوياۋىمەن بويالعان جاي ورىندىقتار تۇراتىن... مىنە وسى كلۋبتا مەن ونى العاشقى رەت كوردىم. كينو باستالىپ، زالدا شام سونگەنشە، كىتابىن قولىنان تۇسىرمەي وقيدى دا وتىرادى. ءبىزدىڭ وزگە جىگىتتەرگە ءتىپتى ۇقساماعان — قىزىق جىگىت بولاتىن. قىزداردىڭ كەيبىرەۋلەرى مازاق ەتىپ قالجىڭداسا، كەيبىرەۋلەرى ودان كەت ءارى ەمەس-تىن. ماعان ول ۇنايتىن. مەن-مەندىگى جوق، قاتتى ءسوز ايتۋدى بىلمەيتىن. ونىڭ ۇستىنە ۇنەمى قولىنان جۋان كىتاپتار تۇسپەيتىن...
ءسويتىپ، مەن وعان كۇيەۋگە شىقتىم. كۇيەۋگە شىققاننان كەيىن، ارينە، وزگەلەردىكىندەي ءۇيىڭ، كۇيىڭ، دۇنيەڭ بولعانى جاقسى عوي. شارۋاشىلىعى دا بولۋى كەرەك. ال ول ماعان: «بۇنىڭ ءبارىنىڭ دىمعا كەرەگى جوق. مەن جاراتىلىسىمنان رومانتيكپىن» دەۋدى شىعاردى. مەن توسەككە جاتام، ونى كۇتەم، ال ول شامىن قاسىنا قويىپ قولىنا كىتابىن الادى...
ايتەۋىر نە كەرەك، ونىڭ ايتۋى بويىنشا كىتاپتا ءبارى دۇرىس، ءبارى سولاي بولۋى كەرەك، ال تۇرمىستا ءبارى بۇرىس، ءبارى ولاي ەمەس. مەن وعان: «ميتيا، كىتاپ بىتكەننىڭ ءبارى جالعان ايتادى. ول ءۇشىن قايعىراتىن، قامىعاتىن ەشتەڭە جوق» دەيمىن. ال ول ماعان: «سەن ەشتەڭە دە تۇسىنبەيسىڭ» دەيدى. سويتەدى دە شىندىق تۋرالى، ادامنىڭ ار-ۇياتى تۋرالى، قىزىنا، تىنباي سويلەي جونەلەدى... مەن ونىمەن ازعانتاي تۇردىم، دۇرىستاپ تاني دا الماي قالدىم. ءبىراق جامانداعىم كەلمەيدى، ادال ادام بولاتىن، ءوزى ءۇشىن ەمەس، جۇرت ءۇشىن كۇيىپ-پىسەتىن، جۇمىسىنان دا ءجان-تانىن ايامايتىن. ءبىراق ودان قايدان باس اگرونوم شىقسىن! مۇنداي جۇمىستا كەرەك جەرىندە تاماقپەن، سوزبەن الۋ كەرەك. كەيدە ءتىپتى وزگەلەر تىڭداسىن دەسەڭ، ستولدى دا ۇرا ءبىل، جۇمىرىعىڭدى دا كورسەتە ءبىل! ال مەنىڭ ميتيامدا مۇنىڭ ءبىرى دە بولمايتىن. كۇرەسەتىن كۇشى دە جوق، تابان تىرەسەر مىنەزى دە بيالايداي جۇمساق. شىنىن ايتسام وعان جۇرتقا تەك لەكسيا وقۋ عانا كەلىسىمدى، نە بولماسا كىتاپحانادا وقىرماندارعا كىتاپ تاراتىپ قانا وتىرۋعا جارايتىن... وندا ول ءوز ورنىن تاپقان بولار ەدى. انەۋكۇنى قازەكەڭ ماجىلىستە ماتۆەيەۆتى ەسىنە الدى. زياب كوتەرۋ جۇمىسىن ورىندامادى، سول ءۇشىن ورنىنان بوساتىلدى دەدى عوي. ءبىراق ول ماتۆەيەۆتىڭ دە قارا داۋىلدار تۋرالى سويلەگەنىن، جەردى باعىپ-قاعىپ ۇستاۋ كەرەك دەگەنىن، ءشوپ ەگۋدى تالاپ ەتكەنىن، وسىدان ونىڭ اۋداندىق، وبلىستىق باستىقتارمەن كەلىسە الماعانىن ايتپادى.
ول باستىقتارمەن ءبىر رەت ۇرىستى، ەكى رەت ۇرىستى، مۇمكىن سودان كەيىن سەنىمىن جوعالتتى ما، الدە ءوزىنىڭ دەگەنىندە تۇرىپ قالۋعا باتىلى جەتپەدى مە، و جاعىن بىلمەيمىن... ال ەگەردە جۇرت ءبىر ادامنىڭ وسال جەرىن ءبىلىپ قالسا، ونى اياۋ دەگەندى ۇمىتادى. ول ابدەن جۇدەپ كەتتى، تۇرىنەن ءتۇر قالمادى، ءتىپتى كىتاپ وقۋىن دا تاستادى... بۇنىڭ ءبارى، شاماسى، مەنىڭ قولىمنان كەلمەيتىن ءىس ەكەن،— دەدى ول ءبىر كۇنى، سويدەدى دە جۇمىسىنان بوسانىپ، قالاعا ءجۇرىپ كەتتى. كەتەر الدىندا ماعان بار ايتقانى: «رومانتيكا اۋرۋىنان جازىلدىم، ماعان سو دا جەتەدى» بولدى. .
— ال سەن شە؟ نەگە سەنى وزىمەن بىرگە الىپ كەتپەدى؟
— ءجۇر دەدى، جالىنىپ تا كوردى. حات تا جازدى. مەم ءوزىم بار.ماي قالدىم.
— كوڭىلىڭ سۋىدى ما؟
— اياۋدى قويدىم. جاقسى كورگەن ادامىڭمەن جەردىڭ تۇبىنە دە باراسىڭ عوي. مەن ونى سۇيگەن ەمەسپىن، تەك بار بولعانى ايايتىنمىن. ال سوۆحوزدان كەتپەكشى بولعاندا، مەنى اشۋ بيلەپ كەتتى. ەگەر ساعان ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىز ۇنامايتىن بولسا، بار، تارتىپ وتىر، قالادا ەزىڭە ۇقساس بوگەن قاتىن دا تابارسىڭ، ەكەۋىڭ بىرگە وتىرىپ كىتاپ وقىرسىڭدار، ادىلەتتىك تۋرالى اڭگىمەلەسەرسىڭدەر، دەدىم...
— ءسويتىپ قورجىن تورسىق سيىرلارىنا كۇيەۋىڭدى ايىرباستاعان ەكەنسىڭ عوي؟ كونىلسىز ەمەس پە؟
— كىممەن؟ جوق، كوڭىلسىز ەمەسپىن...
گلاشانىڭ ىستىق دەنەسى الشىنبەكتى كۇيدىرىپ جىبەرگەندەي بولعان. قولى ايەلدىڭ اپپاق، كوكىرەگىنە قالاي بارعانىن ءوزى دە بىلمەپ قالعان. ال ەرنى، ايەلدىڭ الدە جاڭا ساۋعان ءسۇتتىڭ ءدامى تاتىعان، الدە تاڭعى شىق جاپقان جاس كوگالدىڭ ءيىسى اڭقىعان ەرىندەرىن بارىپ تاپقان...
— ...سوندا قالاي... سودان بەرى سەن ەشكىمدى جاقسى كورگەن جوقسىڭ با؟.. مۇندا ساعان كوز تىككەندەر از بولماعام شىعار؟..
— قاتىن ىزدەيتىندەر قايدا بولسا دا جەتكىلىكتى، ماعان ادام كەرەك-تى...
ءبىر كۇنى گلاشا:
— ءبىزدىڭ سوۆحوزدا كاچان دەگەن بار، فەرما باسقارادى،— دەدى.
— بىلەمىن، ەسىمدە...
— مەنىڭ سوڭىمنان كوپ ءجۇردى. كوندىرگىسى كەلدى... وتە ءقاۋىپتى ادام، اسىرەسە ماس بولعانىندا... كەپ جىل اباقتىدا وتىرعان، سودان شىققان سوڭ بىزگە كەلگەن دەيدى...
— نەمەنە، ودان قورقاسىڭ با؟
— قورقۋىنا قورىقپايمىن. ال سەنىڭ جۇرەتىنىڭدى بىلسە، باۋىزداپ كەتەدى.
— باۋىزداپ كەتەدى دەگەنىڭ قالاي؟
— وپ-وڭاي. پىشاقپەن ءبىر-اق ورادى. نە بالتامەنەن شاپقىلاپ ولتىرەدى.
تەرەزەدەن تۇسكەن اي ساۋلەسى بولمە ءىشىن اجەپتاۋىر جارىق ەتىپ تۇر. الشىنبەك قاسىنداعى گلاشانىڭ بەتىن كورىپ جاتىر. كەنەت توسەكتەن تۇرەگەلىپ، ۇزىن ءجۇندى اياعىن كروۆاتتان جەرگە سالبىراتىپ جىبەرىپ وتىرا قالعان الشىنبەكتىڭ جۇزىنەن گلاشا شوشىنعاندىقتىڭ، ابىرجىعاندىقتىڭ سازىن اڭعارعانداي بولدى.
— قورىقپاي-اق قوي،— دەدى ايەل كۇلىمسىرەپ،— ول سەنى ەمەس، مەنى باۋىزدايدى عوي... سەنىڭ ءجۇرىپ كەتكەنىڭدى كۇتىپ تۇرىپ، ءبىر قاراڭعى بۇرىشتا...
— نە بولسا سونى ەستيسىڭ،— الشىنبەك اياعىنا جۇمساق تۇكتى باشماعىن كيىپ، ءۇي ىشىندە ويلانا ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى،— پىشاقپەن باۋىزدايدى، بالتامەن شاپقىلاپ ولتىرەدى. ءسوز-اق... ميليسيا بار ەمەس پە؟
ءبىراق كوڭىلىن توقتاتقىسى كەپ:
— مەن سەنى وزىممەن بىرگە الا كەتەم، — دەدى.
گلاشا كەنەت جىلاپ قويا بەردى.
ايەلدىڭ سورعالاي اققان كوز جاسى ويلاماعان جەردەن الشىنبەكتىڭ كوڭىلىن ورنىقتىردى. وتىرىك ايتقان ەكەن،— دەدى ول ىشىنەن،— ايەل اتاۋلىسىنىڭ ءبارى وسىنداي... ويلارىندا نە جاتاتىنى بەلگىلى...
— ءيا،— دەدى ول قايتادان.— سەنى بۇل اراعا قالدىرمايمىن! وزىممەن بىرگە الىپ كەتەمىن! ەستىپ تۇرسىڭ با؟ قاسىڭدا مەن باردا ەشتەڭەدەن قورىقپا!..
كەنەت تەرەزەنىڭ ار جاعىنان بىردەمە سىبدىرلادى، پروفەسسورعا بىرەۋ وتكەندەي بوپ كورىندى. دەنەسى مۇپ-مۇزداي بوپ كەتتى. تەرەزە ار جاعىنداعى قاراڭعىلىقتان وعان قادالا قاراپ تۇرعام، ماستىقتان بۇلدىراپ كەتكەن كاچاينىڭ قاندى كوزدەرى ەلەستەپ كەتتى.
پروفەسسور كەيىن شەتىنە بەردى، ءدال وسى مەزگىلدە تەرەزەنىڭ ءسال اشىق ساڭىلاۋىنان، ۇلكەن قارا مىسىق سەكىرىپ جەرگە ءتۇستى.
2
گلاشا سول كۇنگى تۇندە كاچاندى بوسقا ەسىنە تۇسىرمەگەن-دى...
تىڭ يگەرۋ جۇمىسى باستالعان كەزدە قازاقتىڭ cap دالاسىنا تەك ەڭبەك مايدانىمدا ەرلىك كورسەتكىسى كەلگەن، وتانىمىزعا استىق، كەرەك دەگەن جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي قاعيدانى تۇسىنگەن الدىڭعى قاتارداعى جاستار، كوممۋنيستەر، جۇمىسشى، ديقانشىلار ەمەس، التىن بايلىعى اشىلعان كەزدەگى «كلوندايك بەزگەگىنىڭ» اۋرۋىنا ۇشىراعان جاندارعا ۇقساس، «وڭاي جاتقان اقشانى» كوبىرەك تابۋدى ارمان ەتكەندەر دە سۋدان توگىلگەن. كوپ كەشىكپەي بۇلاردىڭ ءبىرازى قايتىپ كەتكەن، نە بوتەن جاققا اۋىسقان. تىڭدا كەلەشەگىنە دۇرىس جول تاپقاندارى دا از بولعان جوق. ال يگنات فرولوۆيچ بۇلاردىڭ الدىڭعىسىنا دا، سوڭعىسىنا دا جاتپايتىن، وزىنە ارناۋلى زەرتتەۋدى تىلەك ەتەتىن كىسى ەدى.
كاچان تۋرالى وتكەن ءومىرى تىم قاراڭعى ەكەن دەگەن وسەك-اياڭ ءسوز كوپ بولاتىن. تىڭعا كەلمەستەن بۇرىن ماگاداندا ۇزاق جىل سوت كەسىمىن وتكىزىپتى-مىس دەۋشىلەر دە تابىلعان. و جاققا يگنات فرولوۆيچ بەندەروۆشىلەرمەن بايلانىستى بولعانى ءۇشىن، سوعىستان كەيىن ايدالىپتى-مىس دەگەندەر دە شىققان. دۇرىسىن ايتقاندا ەشكىم ونىڭ سىرىن ايتىپ بەرە المايتىن. ال ءوز ءومىرى جايىندا، كوپتەگەن ايتۋعا جارايتىن سىرى بولا تۇرسا دا، يگنات فرولوۆيچ ءتىس جارىپ ەشتەڭە دەمەيتىن.
ەگەر ول سىرىن اشا قالار بولسا، ارينە زۇلىم تاعدىر ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ اقىرى اكەپ بەندەرانىڭ بانداسىنا قوسۋىنان اناعۇرلىم ەرتە باستار ەدى...
يگناتتىڭ اكەسى ءتورتپاق كەلگەن، كاپۋستانىڭ تۇبىرىندەي ۇلكەن دوڭگەلەك باستى جان ەدى. سوندىقتان دا ول كاچان دەپ اتالعان. فرول پەتروۆيچ اۋقاتتى، شارۋاشىلىعىن مىقتاپ جەڭگە قويعان كىسى سانالاتىن. ول اسىرەسە، نەپ كەزىندە ابدەن بايىپ الدى. ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز جيىرما جەتىنشى جىلدار قارساڭىندا ونىڭ شارۋاشىلىعى بۇعاعىن جايعان كارى ەمەن اعاشى ءتارىزدى، تارماقتالىپ بۇرىنعىسىنان دا كوركەيە ءتۇستى. سوقا سۇيرەيتىن، جۇك تاسيتىن بىرنەشە پار شاڭىراق ءمۇيىزدى وگىز، تابا تۇياقتى «بيتيۋگي» اتتارى، كورشى نەمىس شارۋالارىنان ساتىپ الىنعان اسىل تۇقىمدى شوشقالار كاچان بايلىعىن اڭعارتاتىن. ونىڭ ۇستىنە، اق كوبىگىن كوككە اتىپ، كۇندىز-تۇنى ءبىر تىنباي بۇرقىراي اعىپ جاتقان اشۋلى كۋبان وزەنىنىڭ جاعاسىندا سەگىز شارا تاستى ۇلكەن سۋ ديىرمەنى تۇراتىن. بارلىق ايماق بيدايىن وسىندا تارتاتىن. فرول پەتروۆيچتىڭ بايلىعى، اسىرەسە جەرىندە بولاتىن. ونىڭ قارا توپىراقتى قۇنارلى جيىرما گەكتار ەگىس دالاسى، كوك مايسالى، شۇرايلى شالعىن القابى ەشكىمدە جوق بايلىق ەدى. وسىنىڭ ءبارى قىزىل شاتىرلى، كوك قابىرعالى كاچاننىڭ تاس ءۇيىنىڭ تىرەگى، ىرىسى. بۇل بايلىقتىڭ بارلىعىن فرول پەتروۆيچ جالعىز بالاسى، مۇراگەر يگنات ءۇشىن، سونىڭ قىزىعى ءۇشىن جينادى. ءبىراق ول وتە قاتال ادام بولاتىن، سوندىقتان دا يگناتىن ون جاسىنان باستاپ جۇمىسقا ۇيرەتتى. ارينە، ونىڭ بۇل ۇيرەتۋى «سەن كۇنىڭدى ماڭداي تەرىڭدى شىعارىپ ەڭبەك ىستەپ كور» دەۋ ەمەس، «ءاربىر تيىننىڭ ءقادىرىن ءبىل، ءاربىر تيىنعا تيىن قوسا الاتىن بول، بايۋ جولىنىڭ وڭايعا تۇسپەيتىنىن ءتۇسىن» دەۋ. فرول پەتروۆيچ بالاسىن وسىعان تاربيەلەدى. ول ءۇشىن كەرەك جەرىندە يگناتتىڭ قاققاندا قانىن، سوققاندا ءسولىن الدى. ءبىراق كاچان مۇراگەرىنەن بايلىعىن دا اياعان جوق. ستانيساداعى ەڭ جۇيرىك ات، ەڭ ادەمى قازاق-ورىس كيىمى سونىكى بولدى. نادان قالماسىن دەپ ءبىر جاعىنان حات-قاعازعا دا ۇيرەتتى. اكە بايلىعىنىڭ ارقاسىندا ستانيسادا «كاچاننىڭ جالعىزى» دەپ جۇرتتىڭ ءبارى الدىندا باس كيىمىن الىپ شۇلعىپ تۇراتىن ءجاسوسپىرىم تاكاپپار، ساراڭ، ەشكىمدى ايامايتىن جان بولىپ ءوستى. بۇل مىنەزدەرى اسىرەسە كورشىلەس چەركەستەرگە دەگەندە وتە قاتىگەزدەنە ءتۇستى.
ءبىراق ءومىر قۇبىلىسى سان ءتۇرلى. كەنەت اسپاندى قارا بۇلت تورلادى. سونان سوڭ كۇن كۇركىرەي جونەلدى. سىرتتان ەشبىر دىبىس ەنبەيتىن كاچاننىڭ تاس ۇيىنە سان ءتۇرلى قوبالجۋلى قورقىنىشتى ۇندەر كىرە باستادى... كوپ كەشىكپەي يگناتتىڭ قۋانىشى، باقىتى — ءبارى تەگىس ءبىر-اق كۇندە بىت-شىت بولدى. كەنەت شاڭىراق ءمۇيىز وگىزدەردەن، وشاق تۇياق بيتيۋگتەردەن دە ايرىلدى. كەدەيلەر كوميتەتىنىڭ سەكرەتارىنا ارناۋلى وعىن اتا الماي ارماندا جۇرگەن فرولدى ءبىر كۇنى، ازعانتاي عانا مۇلىك بەرىپ ءۇي ىشىمەن ورالدىڭ ار جاعىنا جەر اۋداردى. جولاي يگنات كۇزەتشىلەردى الداپ، پوەزدان ءتۇسىپ قالدى. وسى كۇننەن باستاپ ول اكەسىن دە، شەشەسىن دە كورگەن جوق. سوڭىنان حالدەرىن بىلەيىن دەپ ولاردى ىزدەگەن دە ەمەس. وسى كۇننەن باستاپ ول قايدا بولعان جوق؟ كاما وزەنىندە اعاش تا اعىزدى، اتىراۋ تەڭىزىنىڭ ويپاتىمەن استراحانعا قوي دا ايدادى. التىن ىزدەۋشى ستاراتەلدەرمەن بىرگە بۇكىل قيىر شىعىس تايگاسىن كەزىپ ۋولەن جارتى ارالىنا دەيىن بارىن قايتتى. شاشتاراز دا بوپ ىستەدى. وحوت تەڭىزىندە بالىق تا اۋلادى، قويمانى دا مەڭگەردى، اسپازشىنىڭ دا مىندەتىن اتقاردى... اشتىقتى كورگەن جوق. وزگەگە قاراعاندا تۇرمىسى اناعۇرلىم ارتىق بولدى. ءبىر سومداپ جيناپ، ءجۇز سومعا جەتكىزىپ «قارا كۇنگە» دەپ قۇمىرانىڭ ىشىنە ساپ، اۋزىن تىعىنداپ جەرگە كومىپ ءجۇردى. ەگەردە سوناۋ وتكەن وكىنىش، الىستاعى بۇلدىر ساعىم جۇرەگىن ورتەپ، كەزىنە شەل قاپتاتپاعاندا، كىم بىلەدى، بۇدان دا ارتىق ءومىر سۇرەر مە ەدى، قايتەر ەدى. ال يگناتتىڭ جاتسا دا، تۇرسا دا، كوز الدىنان ءبىر-اق سۋرەت كەتپەدى. ول: اكەسىنىڭ تەمىر توبەلى اعاش ءۇيى، شاڭىراق ءمۇيىز وگىزدەرى، تاڭ ساۋلەسى جۋعانداي قىزعىلت تەرىلى تورايلارى مەن جەلمەن جايقالعان ۋىس باستى ەگىنجايلارى ەدى...
ىستەگەن زۇلىمدىقتارىنا جاۋاپ بەرەتىن كۇن تۋعاندا، ءوزى تىكەلەي قىلمىستى بولماعاندىقتان، يگنات فرولوۆيچ وزگەلەرگە قاراعاندا جەڭىل قۇتىلدى... سوت كەسكەن جىلدارىن وتەپ ول قايتىپ كەلدى. قايتىپ كەلىسىمەنەن، جەلدىڭ قاي جاقتان سوققانى پايدالى ەكەنىن بىلەتىن كاچان، ەندى تىڭعا بەتتەدى. بۇل تىڭعا ادامنىڭ وتە كوپ كەرەك كەزى ەدى. بۇنى ۇققان كاچاننىڭ تاسى تەز-اق ورگە دومالادى. قايتادان باعى جاندى! شارۋاشىلىقتى ول بىلەتىن. كاچان ۇيىمداستىرعان شوشقا فەرماسى سوۆحوزعa پايدا بەرە باستادى. بۇل پايدانىڭ ءبىرازى كاچان قالتاسىنا ءتۇسىپ جاتقانىن ەشكىم اڭعارعان جوق. تىستان كەلگەن مۇنداي پايدانى ەسەپكە الماعان كۇندە دە، شوشقا فەرما باستىعىنىڭ تابىسى ونسىز دا مول بولاتىن. ءۇي دۇنيەگە تولى، باستىقتاردان سەنىم زور «ەندى «قارا كۇندەر» ارتتا قالدى، الدىن، جارقىراعان ساۋلە، قايعىرماي قىزىعىن كور ءومىردىڭ، كاچان» دەدى ول وزىنە-وزى.
ءبىراق كوپ كەشىكپەي، يگنات فرولوۆيچ قايتادان تۇنەرە باستادى. قايتادان كوڭىلىن شەر بيلەدى. ال بۇل جوللى قارا بۇلت ونىڭ باسىنا سوۆحوزعا گلاشا كەلگەن كۇننەن باستاپ تەڭدى. ۇلبىرەگەن جاس ساۋىنشىعا كوز سالماۋ، كوشەدەن ءوتىپ بارا جاتقانىندا توقتاي قاپ، بۇرىلىپ سوڭىنان قاراماۋ قيىن ەدى. ال سىمباتتى سۇلۋ، دەنەلى، پاتشانىڭ تاجىندەي باسىنا ءۇيىپ قويعان كەندىر تۇستەس سارعىلت شاشتى گلاشانىڭ ءتۇپسىز اسپانداي ۇنەمى كۇلىمدەپ تۇراتىن كوكپەڭبەك كوزىنە كوزى تۇسسە، جۇرەگى ورتەنىپ كەتەتىن كەسەلگە ىلىكتى كاچان. سىگان ايەلدەرىندەي قارا كوز، ءجۇرىس-تۇرىستارى ەركىن، وتتاي جانىپ تۇرعان كۋبان قىزدارىنا گلاشا ۇقساماسا كەرەك-تى، ءبىراق كاچان، كەنەت اكەسىنىڭ بۇنىڭ جاس كەزىندە وزىنە ايتتىرعان قالىڭدىعىن ەسىنە ءتۇسىردى. سول ساتتە-اق بىرەۋ كاچاننىڭ جۇرەگىنە پىشاعىن سۇعىپ العانداي بولدى:—ءومىر شىركىن، ءوتىپ كەتكەن ەكەنسىڭ عوي؟— دەدى ول.— قاشان؟ قايدا ءجۇرىپ؟
يا، ول ءومىرىنىڭ وتكەنىن بايقاماي قالدى. باقىتىن ىزدەپ جان تالاسىن، قۇمىراعا ءجۇز سومداپ اقشا تىعىپ، ءۇي سالىپ، شارۋاشىلىعىن كۇشەيتىپ جۇرگەنىندە ەڭ قىزىق كەزدەرى ءوتىپ كەتىپتى.
وسىدان كەيىن يگنات فرولوۆيچقا — كەشەگى كۇنى دە، بۇگىنگى ءومىرى دە دىمعا تۇرمايتىن، قۇر بوس اۋرە بوپ كورىندى. ءۇيى دە وعان كەنەت سۇپ-سۋىق بولا قالدى. ايتقانىنان شىقپايتىن كاچاننىڭ بار وزبىرلىعىنا كونە بىلگەن، دۇنيەدە كوپ مەحنات شەككەن، شىدامپاز ايەلى دە، ءومىر بويى ءوز سىرىن جاسىرىپ كەلگەن، جان-جاعىنداعى ەڭبەكتەس ادامدار دا، سولاردىڭ ماڭداي تەرىمەن التىن دانگە بولەنگەن وسىناۋ ۇشى-قيىرى جوق دالا دا—تەگى بۇگىنگە دەيىن وزىنە ءومىر سۇرۋگە سەبەپ بوپ جۇرگەن ارمان دا، تىلەك تە — ءبارى-بارى دە وعان ەندى جەكسۇرىن، جات، وزىنە قاس بوپ ەلەستەدى. ءقازىر ول جۇرتتىڭ ءبارىن ولەردەي جەك كورىپ كەتتى. ءقازىر ول جۇرتتىڭ ءبارىن ولەردەي كۇندەدى. بىرەۋلەرىن — بار قىزىعى الدىندا جاتقان جاس بولعاندارى ءۇشىن، ەكىنشىلەرىن — سوڭىنان ەرگەن بالالارىنا قۋانا قاراعاندارى ءۇشىن، ال ءۇشىنشى بىرەۋلەرىن — كەۋدەلەرىن اشىپ تاستاپ، الداعى ماقساتتارىنا باتىل ۇمتىلعاندارى ءۇشىن... وعان بارلىعى باقىتتى، قۋانىشتى، تەك ءوزىن عانا بۇل دۇنيەدەگى ەڭ باقىتسىز، ەشكىمگە كەرەگى جوق ادام دەپ تاپتى!
بۇرىن يگنات فرولوۆيچ اندا-ساندا، مەيرام كۇندەرى عانا اراق ىشەتىن. ال ءقازىر — سوڭ ويانعان قايعىسىن، وكىنىشىن باسپاق بوپ ستاكانداپ ءىشۋدى شىعاردى. ىشكەن سايىن، قۇتىرعان قاسقىر ءتارىزدى، ءقاۋىپتى بولا ءتۇستى...
ءبىر كۇنى كاچان «ءوزىنىڭ رومانتيگىنەن» گلاشا ايرىلعاننان كەيىن، ونى ادام جۇرمەيتىن ءبىر قاراڭعى جەردە ۇستاپ الدى. گلاشا جۇلقىنىپ، قولىنان بوسانىپ كەتتى. ەكىنشى رەت — اجەپتاۋىر قىزىپ العان يگنات فرولوۆيچ — گلاشانىڭ الدىندا ءىشىن جەگىدەي جەگەن سىردى جايىپ سالماق بولدى، ءبىراق، تاكاپپار ساۋىنشى ايەل، توستاعانداي كوزدەرىمەن ۇركە قاراپ، بۇنىڭ ءسوزىن تىڭداماي قويدى. جۇرت كوزىنشە گلاشا كەيدە، كاچاننىڭ ايەلىن بەتىنە باسىپ، قالجىڭمەن جاۋاپ قايتارىپ ءجۇردى. بۇل يگنات ءفرولوۆيچتى بۇرىنعىسىنان بەتەر اشۋلاندىرا ءتۇستى. ءبىر كۇنى ول گلاشاعا ەگەر ءوزىڭدى باسقا بىرەۋمەن كورەر بولسام، باۋىزداپ ولتىرەم دەدى. ىزادان شىنى تارىزدەنىپ كەتكەن كوزىنەن گلاشا، ونىڭ شىنىمەن باۋىزداپ كەتەتىنىنە سەندى...
ءبىراق اۋىلدىق جەردە قۇپيا سىر تۇرا ما؟.. بىرەۋدىڭ تاۋىعى بۇگىن تۇندە باسقا ادامنىڭ قوراسىندا قونىپ شىقسا، ەرتەڭىنە بۇكىل كوشە بىلەدى... كوپ كەشىكپەي ءتۇن بالاسىنا گلاشا ۇيىندە بولمايدى ەكەن، ءبىر جاققا بارادى ەكەن دەگەن حابار كاچانعا دا جەتتى. شۋ دەگەندە ول ديرەكتورمەن شاتىسىپ جۇرگەن جوق پا ەكەن دەپ ويلادى. ءبىراق سەنە المادى. گلاشا الشىنبەككە سوڭعى كەتكەن ءتۇنى، كاچان تۇنىمەن ساۋىنشى ايەلدىڭ ءۇيىن كۇزەتۋمەن بولدى. «مىنە ءقازىر شامىن سوندىرەدى، سوسىن ۇيىنەن شىعادى. قالاي قاراي بەتتەيدى، مەن ونى ءوز كوزىممەن كورەمىن دەپ» ويلادى. ءبىراق تاڭ اتقانشا گلاشانىڭ شامى سونبەدى. تەك تاڭ ساز بەرىپ كەلە جاتقاندا عانا قورا تۇكپىرىندەگى كىشكەنتاي ەسىك سىقىرلاپ اشىلىپ، ازدان كەيىن گلاشانىڭ ءوز ەسىگىنىڭ تارس ەتىپ جابىلىپ، سودان سوڭ بارىپ شامنىڭ سونگەنىن كورگەندە، گلاشانىڭ بۇدان قۋلىعىن ارتتىرىپ كەتكەنىن كاچان ءبىر-اق ءبىلدى. گلاشا بۇنى الداپ سوقتى، كوشەگە شىعاتىن قاقپادان ەمەس، قورا سىرتىنداعى باقشاعا باراتىن كىشكەنتاي ەسىك ارقىلى بارىپ كەلگەنىن ءبىلدى. جانە شامنىڭ دا نەگە ءتۇنى بويى ءبىر سونبەگەنىن ءتۇسىندى. ادەيى الداعان ەكەن!—دەدى.
كەنەت تەرەزەنى توپساسىمەن جۇلىپ الىپ، ۇيگە كىرىپ، گلاشانى قان-جوسا ەتىپ ولتىرە سويعىسى كەلىپ كەتتى. ال گلاشامەن قازىبايدىڭ ءوزى شاتىسىپ جۇرگەن بولسا قايتەسىڭ؟ يگنات باستىقتارعا قارسى كەلۋدەن ۇنەمى اۋلاق ءجۇرۋدى وزىنە ادەت ەتكەن. بۇل جولى دا سول سەزىم بيلەدى.
ول ۇيىنە ىزالى، اشۋلى قايتتى. كىم بىلەدى، بۇل جولى دا ول بار اشۋىن ۇندەمەيتىن جۋاس ايەلىنەن الار ما، قايتەر ەدى، ايتۋ قيىن. ويتكەنى قولى قىشىپ، يگنات دۇلەيلەنە كىردى. بۇل اشۋى سىرتقى كىشكەنتاي ەسىكتىڭ اشىق جاتقانىن، ودان كەيىن ءوز ءۇيىنىڭ ەسىگىنىڭ دە جابىلماعانىن كورگەندە، ءتىپتى قوزا ءتۇستى. ەسىكتى اياعىمەن تەۋىپ اشىپ ۇيگە كىردى. جىلدام باسىپ ۇيىقتايتىن بولمەسىنە باردى، كروۆاتى جيۋلى تۇر، ۇيدە ءتىرى جان جوق... ال ستولدىڭ ۇستىندە كىشكەنتاي اق قاعاز جاتىر:
«سەنىمەن بىرگە تۇرۋعا ەندى كۇشىم جەتەتىن ەمەس. قوش!»
— جاۋ قۋعانداي اسىققان ەكەن،— دەدى ول،— اتىن جازۋعا دا ۇمىتىپ كەتىپتى... جارايدى، دۇرىس ىستەگەن ەكەنسىڭ. كەتكەنىن دۇرىس بولعان...
كەنەت ول ابىگەرلەنە قالدى. جۇگىرىپ اۋىز ۇيگە شىقتى دا، بالتاسىن تاۋىپ الىپ ۇيگە كىردى. بالتاسىن سالىپ جىبەرىپ، دەرەۋ تەرەزە الدىنداعى تاقتايدى جوعارى كوتەردى. جوق، ءبارى ورنىندا تۇر. تەرەزە تاقتايىنىڭ استىنداعى قۋىسقا تىققان اقشالارىنا ەشكىم تيمەگەن، سول قالپىندا تۇر. كاچان تاقتايدى ورنىنا قويدى دا، شوشايىپ تۇرعان شەگەلەردىڭ باستارىنان بالتاسىمەن پەرىپ-پەرىپ جىبەردى.
جەتىنشى تاراۋ
1
بۇگىن تاڭەرتەڭ مەرۋەرت بەكوۆ سۇلتاندى ەكى رەت كەزدەستىردى. العاشقىسىندا اكەسى كۇزدىڭ قارا سۋىعىنا دەيىن قوي جايۋعا بولادى دەگەن ەسىلدىڭ ارعى بەتىندەگى تالدى ارالدى كورۋگە تاڭنىڭ سالقىنىمەن بارا جاتىپ ۇشىراتتى. مەرۋەرت پوسەلكادان شىعا بەرگەندە، جانىنان ۇستىندە اق مايكاسى، بۇتىندا كوك تريكو توقىما شالبارى بار جىگىت قيعاشتاي، الدىن كەس-كەستەي جۇگىرىپ ءوتتى. بەتى دالا جاقتا. جىگىتتىڭ ارىس كەۋدەسىن كەڭ تاستاپ، دەمىن ەركىن الا، شىنتاعىنان يىلگەن ەكى قولىن كەزەك-كەزەك سەرمەي، بىركەلكى ادىممەن سەكىرە جۇگىرگەن تۇرىنە قاراعاندا، ءجۇز كيلومەتر جەردى الماي توقتايتىنداي ەمەس. ارينە، ەگەر جولىن الدەقالاي بىرەۋ-مىرەۋ بوگەمەسە...
مەرۋەرت جۇگىرىپ بارا جاتقان جىگىتتىڭ ءتۇرى ادەمى، جىگەرلى ءسال قوشقار مۇرىنداۋ، ۇيىسقان قويۋ قارا شاشتى ەكەنىن اڭعاردى.
بىرەۋ ادەيى مايلاپ قويعانداي، كۇنگە تەپ-تەگىس بوپ قارا قوشقىلدانا كۇيگەن دەنەسىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى، اياعىنىڭ قيمىلداعان اۋەنىنە قاراي، جوعارى-تومەن ويناپ بارادى... جاسى جيىرما جەتى — جيىرما سەگىزدەر شاماسىندا-اۋ دەدى ىشىنەن مەرۋەرت،— تاڭەرتەڭگى دەنەشىنىقتىرۋ جاساپ جۇرگەن ءتۇرى بولار.
كەشە مەرۋەرت وبلىستان ۋاكىل كەلىپتى دەپ ەستىگەن بولاتىن. نۇسقاۋشى ما، ايتەۋىر ءبىر جاۋاپتى قىزمەتكەر— قىز وبلىستىق قىزمەت ورىندارىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن قايسىسى ۇلكەن، قايسىسى كىشى ەكەنىن بىلمەيتىن، سوندىقتان دا بۇل كەلگەن ادامنىڭ قانداي دارەجەدە وتىرعان ادام ەكەنىن جادىنا الماعان. ەسىندە قالعانى جالعىز عانا بەكوۆ سۇلتان بۇرىن ايدىنعالييەۆتىڭ وقۋشىەى بولىپتى، ءقازىر ەڭ جاقسى كورەتىن ادامدارىنىڭ ءبىرى دەگەن ءسوز عانا ەدى. وسى سەبەپتەن دە بەكوۆ سۇلتان الشىنبەك تۇرعان ۇيگە تۇسكەن بولۋى كەرەك.
قايتىپ كەلە جاتقانىندا مەرۋەرت ەندى ەكەۋىن بىردەي كەزدەستىردى. ەكەۋى دە سۇڭعاق بويلى، سىمباتتى، جاستارىنىڭ اجەپتاۋىر ايىرماسىنا قاراماي، ەكەۋى دە بىرىنە-بىرى ۇقساس، الدەنەنى قىزىنا اڭگىمە ەتىپ، كوشە بويلاپ كەلە جاتتى. كەشە ەستىگەن سوزدەرىنىڭ مەرۋەرتتىڭ ەسىنە تاعى ءبىر جەرى ءتۇستى. جۇرت گلاشانىڭ كۇيەۋى ماتۆەيەۆتى، ودان كەيىن بولعان باس اگرونوم نۇرجانوۆتى جۇمىستان وسى بەكوۆ بوساتتى دەگەن. بىرەۋ وزىنە جاماندىق ىستەگەندەي، مەرۋەرتتىڭ كوڭىلى ءبىر ءتۇرلى جابىرقانىپ قالدى. بۇرىلىپ كەتەيىن دەپ ەدى، ۇلگىرە المادى. بۇنى كورىپ قالعان پروفەسسور، قوناعىمەن قىزعا قاراي بۇرىلدى. الشىنبەك ەكەۋىن تانىستىردى، قوناعىنىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ بەردى. بەكوۆ سۇلتان مەرۋەرتتى، ءبىر كورمەدەگى زاتتى قاراعانداي، باسىنان باستاپ اياعىنا دەيىن قاراپ شىقتى. مەرۋەرت ۇيالىپ، قىزارىپ كەتتى. جىگىتتىڭ ءىلتيپاتتى ۇمىتىپ، بۇعان وسىنشاما باتىل قاراعانى مەرۋەرتتىڭ نامىسىنا ءتيدى. جانە ونىڭ كوزىنەن تەك ءوزىنىڭ كوركىنە قىزىققاندىق سەزىم عانا ەمەس، وزىنە-وزى سەنگەن، ءاردايىم ويىمداعىم ورىندالادى دەگەن مەنمەندىكتىڭ ءبىر ورەسكەل يشاراتىن اڭعاردى. مەرۋەرت قولىنىڭ بوس ەمەس ەكەنىن، فەرماعا اسىعىپ بارا جاتقانىن ايتىپ، ەكەۋىمەن دە سۋىق قوشتاسىپ ءوز بەتىنە جۇرە بەردى.
«حاسەندى تاۋىپ الىپ، ايتىپ قويۋ كەرەك ەدى. سوندا نە تۋرالى؟ قايداعى جوق كوڭىلىنە كەلگەن ءبىر كۇدىكتى ايتۋدىڭ قانداي سەبەبى بار — ءبارىبىر ەركەك ادام مۇندايعا تۇسىنبەيدى».
ال تۇستەن كەيىن، بەسىن كەزىندە، بۇل قوناقپەن مەرۋەرتكە تاعى كەزدەسۋگە تۋرا كەلدى. ءبىراق بۇل جولى تىلەۋقاباقوۆتىڭ كابينەتىندە كەزدەستى.
بەكوۆ سۇلتان حاسەندى ديرەكتوردىڭ كابينەتىنە شاقىرتتىرعانىندا، جاس اگرونومنىڭ ويىندا ەشبىر ءقاۋىپ بولمايتۇعىن، كوڭىلى سەكەم الماعان. كەرىسىنشە، اۋىل شارۋاشىلىعىمەن تانىس، وبلىستىق باسقارمانىڭ ادامى كەلگەنىنە ول ءبىر رەتتە قۋانىپ قالعان-دى. ءسوز جوق، بۇل ەكەۋى ءتىل تابادى، سونىڭ ارقاسىندا ىسكە دە جاردەمدەرى تيەدى. بۇنداي سەنىمگە سەبەپ بولعان، جاستارىنىڭ ازعانتاي ايىرماسى بارلىعىنا قاراماي، ەكەۋىنىڭ زامانداس، ءبىر ۇرپاقتىڭ ادامى ەكەندىگى ەدى. بۇلاي بولعان كۇندە ەكەۋىنىڭ ويى دا، ومىرگە دەگەن كوزقاراستارى دا ءبىر جەردەن شىعۋعا ءتيىستى. بەكوۆ، ارينە، ايتقانعا كونبەيتىن تىلەۋقاباقوۆ ەمەس. جانە حاسەن بەكوۆ جونىندە ازداپ حاباردار دا ەدى. ينستيتۋتتى بىتىرگەندەردىڭ كەشىندە بەكوۆتى ۇستازدارىنىڭ ءۇمىتىن اقتاعان، ينستيتۋتتىڭ اتىن كوتەرگەن دارىندى اگرونومداردىڭ ءبىرى دەگەن ماقتانىش ءسوزدى ەستىگەن. مۇعالىمدەرى وعان سەنىڭ جولىڭ ۇلكەن عىلىمدا—دەسە، ول: جوق، جوق، ازىرگە مەنىڭ جولىم اۋىلدا، عىلىمعا سوسىن، ابدەن تاجىريبە العان سوڭ كەلەمىن،— دەپ جاۋاپ قايىرعان. وتانىمىزعا ۇلكەن استىق كەرەك. ال سول ۇلكەن استىق كەلەشەگىن شەشەتىندەردىڭ ءبىرى وسى بەكوۆ. سول سەبەپتەن دە ول الماتىداعى اسپيرانتۋرانى تاستاپ، قازاقتىڭ ەگىستىك دالاسىنا كەلگەن.
ينستيتۋتتى بىتىرگەندەر كەشىندە، ولار تۋرالى بايانداماسىن ىستەگەن ادام بەكوۆ جايىندا جوعارعىداي دارىپتەۋ سوزدەردى ايتقان. سول كەشتە ول ءوزى دە پرەزيديۋمدا وتىرعان. ۇستىندە ادەمى تىگىلگەن وتە قونىمدى قارا كوستيۋم. بايانداماشى بۇعان قاراپ سويلەگەن كەزدەردە، تىم ماقتاپ جىبەردىڭىز عوي دەگەندەي قىسىلا قالىپ، ءبىراق ايتقانىڭىز دۇرىس دەپ ماقۇلداپ باسىن ءالسىن-السىن يزەپ قويعان...
ءوزىنىڭ جاس ارىپتەسى سوۆحوز قيىنشىلىققا ۇشىراپ جاتقانىن ەستىپ جولداستىق جاردەمىن بەرۋگە وبلىستان ادەيىلەپ كەلۋى حاسەنگە تابيعي ءىس بولىپ كورىندى.
ءبىراق تىلەۋقاباقوۆتىڭ كابينەتىنە كىرىپ كەلگەن بويدا اق حاسەننىڭ كوڭىلىندە كۇدىك تۋدى. مۇندا ۋگريۋموۆ، قازەكەڭنىڭ ءوزى، ايدىنعالييەۆ وتىر ەكەن. سوۆحوز بەلسەندىلەرى - بريگادير، مەحانيزاتور، فەرما باستىقتارىنىڭ بىردە-بىرى جوق. نەگە؟ مۇنداي ماجىلىستەرگە ادەت بويىنشا ولاردىڭ ءبارى شاقىرىلاتىن... بۇرىشتا اۋىر قاراكۇرەڭ تۇسكە بويالعان تەمىر سەيف پەن كۇڭگىرت شكافتىڭ ورتاسىنداعى قۋىستا مەرۋەرت وتىر. ءتۇرى ابدەن شارشاعان، كوڭىلى تىم جۇدەگەن ادام ءتارىزدى. وعان نە بولعان؟
توردە ديرەكتوردىڭ ورىندىعىنداعى بەكوۆ سۇلتان دا حاسەنگە ءبىرتۇرلى جات كورىندى. ايتسە دە، وبلىستان كەلگەن قوناق اۋىل ادامدارداي بىردەن قايدان اكەي-ۇكەي كورىنە قالسىن؟ جوق حاسەنگە جات كورىنگەن بەكوۆتىڭ ءوزى ەمەس، وتىرىسى... ءوزى وتىرعان مىناۋ جابايى ورىندىق، ستول، ءبارى بۇعان لايىقتى ەمەس، ول بۇلاردان اناعۇرلىم ءساندى ورىندىقتارعا وتىرىپ ۇيرەنگەنىن اڭعارتقانداي، ونىڭ وتىرىسى ءبىر ءتۇرلى سۇستى... ال ءوزىنىڭ جۇزىنەن پالەندەي ەرەكشە پاڭدىقتىڭ، وزگەلەرگە نەمقۇرايدى قاراۋدىڭ نە مەنمەندىكتىڭ ەرەكشە بەلگىلەرىن بايقامادى.
سويتسە دە، بىردەمە تىرناپ العانداي، حاسەن تىتىركەنىپ كەتتى. الدەنەنى كۇتكەندەي، ىشتەي تىنا قالدى.
بەكوۆ جاس اگرونوممەن تەك باسىن يزەپ امانداستى دا، ۇزىن ستولدىڭ وزىنە قارسى قويىلعان جاعىنداعى ورىندىقتى كورسەتتى.
— مەن سىزبەن سىرتتاي تانىسىپ تا الدىم،— دەدى جۇرت سەزەر-سەزبەس سۋىق ۇنمەنەن،— ەندى جوققا ۋاقىت وتكىزۋدىڭ قاجەتى بولماس. ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ دە ۋاقىتىم از، ءالى ەكى سوۆحوزعا سوعىپ ۇلگىرۋىم كەرەك.— وسىنداي ادەمى قىز وتىرعانىندا ءوزىنىڭ رەسمي سويلەگەنىنە كەشىرىم سۇراعانداي مەرۋەرتكە ءبىر قاراپ قويدى،— بايانداي بەرىڭىز، اتىمتايەۆ.
بەكوۆ وزىمەن بۇلاي سويلەسەدى دەپ حاسەن ويلاماعان. ءبىراق بۇلار شىنىن ايتساق، داستارقان باسىندا وتىرعان جوق قوي. ءىستىڭ اتى ءىس. كەنەت ونىڭ ەسىنە اتاسى وڭداسىننىڭ ايتقان اقىلى ءتۇستى. «ەگەر ءوزىڭنىڭ ويىڭدى دالەلدەگىڭ كەلسە تىڭداپ وتىرعان ادامنىڭ ساعان قالاي قارايتىنىندا شارۋاڭ بولماسىن. سەنىڭ سوزىڭدەگى شىندىق ءوزىن-وزى قورعاي الادى، تەك ويىڭدى دۇرىستاپ جەتكىزە ءبىل».
حاسەن ءسوزىن باستاپ تا كەتتى. اسىقپاي، ساسپاي، كەرەكتى سانداردى، اقپارلاردى كەلتىرىپ، اۋا رايىنا، جەر قۇنارىنىڭ قانداي حالدە ەكەنىنە توقتاي، ول ەگىستىك جايىن تولىق بايانداۋعا كىرىستى. اسىرەسە سوۆحوزدا بولاشاقتا قانداي شارالار ىستەلۋگە ءتيىستى دەگەن ماسەلەگە ۇزاعىراق توقتادى .ەشكىم ونىڭ ءسوزىن بولگەن جوق. بىرتىندەپ حاسەن شەشىلە باستادى، داۋسى ەندى سىڭعىرلاي شىقتى. ونىڭ ءقازىر كوز الدىندا قارا داۋىلدار قۇممەن جاپقان دالا، تامىرىمەن جۇلىنىپ كوككە ۇشقان ەگىنجايلار تۇرعانداي بولدى. تەرەزەنىڭ ار جاعىنان جارقىراعان كۇن ساۋلەسى ەمەس، قارا تۇنەك قاپتاپ، ءداندى بيدايدىڭ ۇستىندە، دۇنيەنى الەم-تاپىرىق ەتىپ، جىن ويناپ جاتقانداي كورىندى. مۇنىڭ بارىنەن قۇتىلۋعا بولادى دەگەن حاسەن، اۋرۋ جەردى جازىپ، مۇنداي داۋىلدار ەشتەڭە ىستەي المايتىن ەتۋ ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلەدى. جەرگە ءوزىنىڭ قۇنارىن قايتارىپ بەرۋ عانا ەمەس، ونىڭ حالقىمىزعا بەرەر ءونىمىن دە ءوسىرۋ ءبىزدىڭ ۇلى مىندەتىمىز...
حاسەننىڭ بۇل سوزدەرىنىڭ ءبارىن وزىنە اتام زاماننان تانىس، اگرونومنىڭ نە دەگىسى كەلەدى، ءبارىن دە ايتپاي-اق بىلەمىن دەگەندەي، بەكوۆ سۇلتان، سىپايى كۇلىمسىرەي، سەلسوق تىڭداپ وتىر... تىڭداماسقا امالىم جوق، قىزمەتىم سوداي، دەگەندەي بولادى، جارايدى، سولاي-اق بولسىن، تىڭداپ شىعايىن...
جالعىز-اق رەت، «قاراسور» قىرقاسىنا تاجىريبە رەتىندە ەكى گەكتار تارى ەككەندەرىن جانە ول جەردە تارىنىڭ جاقسى شىققانىن حاسەن ايتىپ كەلە جاتقان كەزىندە عانا اگرونومنىڭ ءسوزىن ءبولدى.
قولىمەن اقىرىن يشارات ەتىپ حاسەندى توقتاتتى.
— بىلەم، بىلەم، و جەردە بولدىم. ال ۇمىتپاسام، سىزدەرگە سول اراعا ەكى گەكتار ەمەس، ەلۋ گەكتار ەگىلسىن دەگەن سەكىلدى ەدىك قوي؟ اقيقاتىنا كەلسەك، سىزگە ءقازىر تابىسىمىزدان گورى، مەملەكەتكە قانشا ءداندى داقىل بەرمەي قالدىڭىزدار سونى ساناعانىڭىز، بالكىم، دۇرىس بولار. نە شىعار ەكەن، ساناپ كورەلىك.— ءار ءتۇستى بوياۋلى ءوزى جازاتىن قارىنداشىمەن بلوكنوتىنا بىردەمەنى تەز-تەز جازا باستادى،— ءار گەكتاردان... جەتى مىڭ پۇت شاماسى؟ كوردىڭىز بە، حالىق شارۋاشىلىعىنا قانشا پۇت استىق بەرمەي قالعانىڭىزدى؟
بەكوۆ سۇلتان حاسەننىڭ بەتىنە قادالا قاراي قالدى.
— وبلىس بۇل جەردىڭ بارىنە بيداي سەبىڭدەر دەپ ەدى عوي؟ ال ءبىز ءاتى-جونسىز ەڭبەكتى ىسىراپتاماي، الدىمەن بۇل ارا نەگە جارايدى ەكەن، سونى بىلگىمىز كەلدى.
— بۇنى ءبىز ەستىدىك قوي. ءوز بىلگەندەرىن بويىنشا تارى سەپكەننەن كەيىن، ونى اياعىنا دەيىن ىستەۋ كەرەك ەدى. ءبىز جەرگىلىكتى جەردىڭ ءوز ەركىمەن ماسەلەنى شەشكەنىنە قارسى ەمەسپىز. قىرىق سەگىز گەكتار جەردىڭ بوس قالىپ، ۇكىمەتكە بالەن مىڭ پۇت استىق بەرىلمەگەنىنە قارسىمىز!
— جەر بوس قالعان جوق. ول ارادا كوكتەمنەن بەرى ەدىلباي قويلارى جايىلۋدا. بۇنى ەسەپكە الۋ كەرەك.
— ەسەپكە المايدى دەپ كىم ايتتى؟ ارينە، ەسەپكە الامىز. ءبىراق بۇل ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىز ەمەس قوي!—بەكوۆ سۇلتان مەرۋەرتكە قاراپ كۇلىمسىرەدى،— بۇل تۋرالى ءبىز جەكە سويلەسەرمىز. مۇمكىن، بۇل اقىلدى باستامانى قولداۋ ءۇشىن سوۆحوزدىڭ بىرەر ادامىن وبلىسقا شاقىرىپ تىڭدارمىز... ال قازىرگى اڭگىمەمىز استىق جايىندا عوي. — اڭگىمە وسىمەن ءبىتسىن دەگەندەي قولىمەن ستولدى سيپادى، جالعاي بەرىڭىز.
وبلىستىق باستىق ءبولىپ جىبەرگەن ويىنا حاسەن قايتا ورالدى. جاس اگرونومنىڭ ءاربىر ءسوزىن دالاعا جىبەرمەي مەرۋەرتتىڭ بار ىنتاسىمەن تىڭداپ وتىرعانىن بeكوۆ بايقاپ قالعان، سول ءۇشىن انانىڭ بەدەلىن تۇسىرگىسى كەپ، ءسوزىن ادەيى ءبولىپ جىبەرگەن. بۇعان حاسەن قاراعان جوق. ۋگريۋموۆ ەكەۋى الداعى ۋاقىتقا بەلگىلەگەن اگروتەحنيكالىق شارالاردى تىزبەكتەپ ايتا باستادى.
— ەگىس دالاسىنا تەك بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان عانا قاراماۋىمىز كەرەك،— دەدى ءوز ءسوزىن قورىتا كەلىپ،— كوپتەگەن ۋاقىت، قارجى كەرەك ەتەتىن، جەرگىلىكتى جەردىڭ جاعدايىنا قاراپ، ءبىز كوپتەگەن، بىرىمەن-بىرى بايلانىستى شارالاردى ىسكە اسىرماقپىز. بۇل شارالاردىڭ ناتيجەسىن وسى بىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە-اق كورۋگە ءتيىستىمىز.
وسى سوزدەرمەن ءوزىنىڭ بايانداماسىن ءبىتىردى دە، حاسەن ورنىنا بارىپ وتىردى. بەكوۆ ەزۋ تارتتى.
— ارينە، كەلەشەك ءبارىمىزدى دە قىزىقتىرادى. ۇزاق جىلدارعا سوزىلاتىن جوسپار، بولجاۋ، اقىل-ويلار، شارالار — ءبارى جاقسى. دەگەنمەن وتانعا استىق كەرەك قوي. جانە ەرتەڭ ەمەس، بۇگىن كەرەك. سىزدەر بيىلعى جىلدىڭ جوسپارىن ورىندايسىزدار ما؟ الدىمەن وسىعان جاۋاپ بەرىڭىزشى...
— ءبىزدىڭ ەگىسىمىزدىڭ قانداي جاعدايدا ەكەنىن ەزىڭىز كوردىڭىز. ال ءدال ءقازىر بىزگە وبلىستىڭ الدىن الا جىبەرگەن جوسپارىن ورىنداپ شىعا الامىز دەۋ قيىن. تەك ءبىر-اق نارسەگە تىكەلەي ۋادە بەرە الامىز.— حاسەن بەكوۆتىڭ كوزىنە تىكەلەي قارادى،— سوۆحوز ەگىنىنىڭ ءبىر تال ءدانىن قالدىرماي جينايمىز.
— بىزگە مۋنداي ۋادە از!
حاسەندى اشۋ قىسىپ كەتتى.
— سىزگە ۋادە كەرەك پە، الدە استىق كەرەك پە؟
— بىزگە استىق كەرەك، استىق، باس اگرونوم جولداس. ءبىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن سونى تۇسىنبەگەن ءتۇرىڭىز بار عوي!
ستول ۇستىنە تاستاي سالعان تەمىر قارىنداشى دومالاپ جەرگە ءتۇستى. ءبىراق ەشكىم ونى ەڭكەيىپ كوتەرگەن جوق.
كەنەت ءۇي ءىشى تاعى تىنا قالدى. حاسەننىڭ بەتىنە قاراۋعا مەرۋەرتتىڭ باتىلى بارمادى. اڭگىمەنىڭ بۇنىمەن بىتپەيتىنىن جۇرەگى قۇرعىرى سەزىپ وتىرعانداي.
وبلىستىق باستىق نە ايتار ەكەن دەپ جۇرت كۇتىپ، تىنا قالعان. جۇرتتى تاعى دا قوبالجىتا تۇسەيىن دەگەندەي بەكوۆ تە جۇمعان اۋزىن اشار ەمەس.
— سەندەردىڭ سوۆحوزدارىڭا ءبىر ءجونى دۇرىس اگرونوم كەلمەي-اق قويدى،— دەدى الدەن ۋاقىتتا بەكوۆ تىلەۋقاباقوۆقا قاراپ،— بىرەۋى قۇر سويلەۋدى عانا بىلەتىن، ەكىنشىسى ءوزى ءپىشىپ، ءوزى تىگەتىن جان بوپ شىقتى... ال ءۇشىنشىسى...
ول «ۇشىنشىسىنە ادام تۇسىنەر ەمەس» دەگەندەي ەكى جاققا قولىن جايدى.
— سوۆحوزعا تاجىريبەسى بار مامانداردىڭ ورنىنا ومىردەن الىس كىسىلەردى جىبەرۋدە، ارينە، ەڭ الدىمەن ءبىز، وبلىستىق قىزمەتكەرلەر ايىپتىمىز... بۇل جولى دا... ايتسە دە بۇل قاتەنى جوندەۋگە ءالى دە بولسا كەش ەمەس دەپ ويلايمىن...
سوزىنە قولداۋ ىزدەگەندەي، ول ءبىر مەزەت جان-جاعىنا قاراي باستادى. كەنەت وزىنە شانىشقىداي قادالىپ تۇرعان مەرۋەرتتىڭ كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتتى.
— تۇسىنىكتى،— دەدى كەنەت جۇمسارا ءتۇسىپ بەكوۆ سۇلتان، — جاقىندا عانا ينستيتۋت قابىرعاسىنان شىققان جاس ادامدارعا ءىستى بىردەن قيراتىپ جىبەرەم دەۋ ادەت قوي. بۇدان قيالدى مۇمكىنشىلىكپەن قابىستىرا الماۋ پايدا بولادى. ال ول ىسكە بوگەت...
ول كەنەت ءسوزىنىڭ اياعىن سولقىلداتپاي كەسىپ ايتتى.
— اتىمتايەۆ جولداستى باس اگرونوم قىزمەتىنەن بوساتۋدى دۇرىس دەپ تابامىن. ءبىز ونى، جاقىندا وسىنداعى ءبىر اۋداندا اشىلاتىن ۇلگى-تاجىريبە شارۋاشىلىعىنا اۋىستىرامىز.
تاعى ءۇي ءىشى تىم-تىرىس بولا قالدى.
حاسەن بەكوۆ ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا ءالى تۇسىنبەگەندەي. ول ءقازىر ايقاسقا شىعاتىن ادامداي، قوس جۇدىرىعىن ستولدىڭ ۇستىنە قويىپ، ءۇن-تۇنسىز قاتىپ قالعان.
ءۇي ءىشىن ۇرەيلەندىرە تۇسكەن تىنىشتىقتى ءبىرىنشى بون ۋگريۋموۆ بۇزدى.
— مەن دۇرىس ەستىمەدىم بە، الدە دۇرىس تۇسىنبەدىم بە، حاسەن اتىمتايەۆ تۋرالى ءسىز نە دەدىڭىز؟..
— قايتالاپ ايتۋىما بولادى: حاسەن اتىمتايەۆ جولداس جۇمىستان بوساتىلۋى كەرەك.
— نە ءۇشىن؟
— ءوزىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىن ورىنداماعانى ءۇشىن.
— جەر ءۇشىن، استىق ءۇشىن كۇرەستەن بوتەن باس اگرونوم دا تاعى قانداي نەگىزگى مىندەت بولۋى كەرەك؟
مەملەكەتكە استى تاپسىرۋ مىندەتكە جاتپاي ما؟
— عافۋ ەتىڭىز... عافۋ ەتىڭىز...— ۋگريۋموۆتىڭ ۇنىندە كەنەت ءبىر ىزعار پايدا بولدى، بيىلعى ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدىڭ ناشار ەكەنىن ءوزىڭىز كوردىڭىز. سويتسە دە استىق تاپسىرۋ جايىندا ايىپ تاعۋ ءالى ەرتە. جانە ۇكىمەتكە تاپسىرىلاتىن استىققا تەك باس اگرونوم عانا جاۋاپتى ەمەس. وعان ءبىز ءبارىمىز، سوۆحوز باسشىلارى تەگىس جاۋاپتىمىز. ونىڭ ىشىندە ديرەكتور دا، پارتورگ مەن دە. سوسىن ەگەر نەگىزگى سەبەپتى ەسكە الساق...
— ءيا، ءيا، ايتىڭىز، ول قانداي نەگىزگى سەبەپ؟
— ءسىز و ماسەلەنى ءتىپتى اۋزىڭىزعا العىڭىز كەلمەيدى عوي. مەن جەل ەروزياسىن ايتامىن. ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ قارا داۋىلعا ۇشىراۋىنا كىم ايىپتى؟ بۇل ماسەلەگە دۇرىستاپ قارايتىن ۋاقىت جەتتى، بەكوۆ جولداس! ال ءقازىر اڭگىمە اتىمتايەۆ جايىندا. ونىڭ قارا داۋىلعا ەش قاتىناسى جوق! بىلە بىلسەڭىز، وسى اتىمتايەۆتىڭ باستاۋىمەن ءبىز سول پالەمەن كۇرەسپەك بولىپ جاتىرمىز!..
— ايتىپ بولدىڭىز با؟
— ازىرگە بولدىم.
— نەگە اتىمتايەۆتى ورنىنان الۋ كەرەك ەكەنىن، وندا سىزگە مەن ايتايىن.— «كىم ايىپتى؟» دەگەن ۋگريۋموۆتىڭ ءسوزىنىڭ توركىنى كىمگە بارىپ تيەتىنىن بەكوۆ بىردەن سەزگەن، ءبىراق بۇنى تۇسىنبەگەن ادامداي سىڭاي كورسەتتى. ونىڭ داۋسىنان ءوزىنىڭ ادىلەتتىگىن بىلەتىن ادامداي ءبىر تاكاپپارلىق ەستىلەدى،— سونىمەن... سوۆحوزدا قيىن جاعدايدىڭ تۋۋىنا سەبەپ بولعاننىڭ ءبىرى ەرتە شىققان كوكتەم. ەگىن ەگۋدەن ءسال تۇسىنىگى بار اگرونوم، ەڭ الدىمەن جەر ىلعالىن كوبىرەك ۇستاۋعا شارا قولدانعان بولار ەدى. بۇل ەڭ بولماسا ەگىننىڭ دۇرىس كوكتەۋىنە جاردەم بەرەر ەدى. كەزىندە كوكتەگەن ەگىن — ەگىننىڭ اڭىزاقتان بۇرىن كوتەرىلۋىنىڭ مىڭدا ءبىر سەبەبى. ال بۇل جايىنان اتىمتايەۆ قانداي شارا قولداندى؟ ەش شارا قولدانباۋ، ماماندىعى تۇرعىسىنان قاراعاندا، ەڭ بارىپ تۇرعان قىلمىس. ەندى ءارى بارالىق. اقسەڭگىر الابىمدا اتىمتايەۆ جەردىڭ قۇيقاسىن اۋدارماي جىرتۋدىڭ ءتاسىلىن قولدانىپتى. دۇرىس. بۇل ءتاسىلدى بىزگە شورتاندى ءدان ينستيتۋتى قولدانىڭدار دەگەن. ءقازىر اقسەڭگىردە ويداعىداي بولماعانمەن، ايتەۋىر شىعىم بار. ال وسى ءتاسىل وزگە ەگىستىككە نەگە قولدانىلماعان؟ تەحنيكا جەتپەيدى دەمەكسىڭدەر مە؟ ونداي جاعداي تۋعان كۇندە بىزگە، وبلىسقا حابارلاۋ كەرەك ەدى...
— اتىمتايەۆ اگروتەحنيكالىق شارالار جونىندە سويلەپ جاتقانىندا، مەن شىداپ باقتىم، ايتقاندارىن بار ىقىلاسىمدى سالىپ تىڭدادىم. ءبىراق ونىڭ اۋزىنان ەگىستىڭ ءونىمىن وسىرەيىك، بيدايدىڭ شىعىمدى جاڭا ءتۇرىن پايدالانايىق دەگەن ءسوز شىقپادى. اسىرەسە، وزدەرىڭنىڭ سوۆحوزدارىڭىزدا پروفەسسور ايدىنعالييەۆتىڭ قۋاڭشىلىققا ءتوزىمدى جاڭا بيدايى ەگىلىپ، سىننان وتپەك بولىپ جاتقانىندا، مۇنداي ۇلكەن ىسكە كوڭىل بولمەۋىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟ ماعان بۇنىڭ سەبەبى بەلگىسىز. وسىنشاما قاتەلەردەن كەيىن، بىلمەستىگىن بولاشاق اگروتەحنيكالىق شارالارمەن بۇركەۋدىڭ قانداي دۇرىستىعى بار؟ جوق، سىزدەردىڭ سوۆحوزدارىڭ ءتارىزدى، ۇلكەن شارۋاشىلىقتا ءالى اتىلماعان قۇستىڭ ەتىنەن سورپا ىشكىسى كەلەتىن، بوس قيالشىل اگرونومداردان گورى، سىزدەرگە تاجىريبەسى بار، استىق ءۇشىن كۇرەسە الاتىن ناعىز ماماندار كەرەك!
بەكوۆ سۇلتان كوزىن ءسال سىعىرايتا ۋگريۋموۆكە قارادى.
— اتىمتايەۆ جولداس نەگە بۇل سوۆحوزدان بوساتىلۋى كەرەك ەكەنى سىزگە تۇسىنىكتى مە؟
— ءسىزدىڭ مىقتى دەگەن دالەلدەرىڭىزگە، مەن ودان دا مىقتى دالەلدەرمەن جاۋاپ قايىرار ەدىم،— قايسارلانا جاۋاپ قايتاردى ۋگريۋموۆ،— ءبىراق ءقازىر اڭگىمە ءتۇيىنى مۇندا ەمەس.
— نەدە؟
— اتىمتايەۆ جاڭا عانا ىسكە كىرىستى. قۇلاشى كەڭ جىگىت. بۇل جەردە، شىنى-وتىرىگى ارالاس قاتەلىكتىڭ ءبارىن وعان جاۋىپ، اتىمتايەۆتى قىزمەتتەن بوساتامىن دەپ ماسەلە قويۋعا ءسىزدىڭ قاقىڭىز جوق.
ۋگريۋموۆكە بەكوۆ كۇلىمسىرەي جاۋاپ بەردى.
— سوۆحوز اگرونومدارىن قويىپ، الۋ مەنىڭ جۇمىسىم. ەگەر قاتەلەسكەن بولسام، مەنىڭ قاتەمدى جوندەيتىن ورىندار بار... ال باستاۋىش پارتيا ۇيىمى ءوز شارۋاسىن ءبىلسىن!
— قاتەلەسەسىز!— ۋگريۋموۆ داۋىسىن ءسال كوتەردى.— ۆوليۋنتاريزمنەن كەيىن، برەجنيەۆ جولداستىڭ ۇلكەن ەڭبەگىنىڭ ءبىرى پارتيا ۇيىمدارىنا وندىرىسپەن دە، ونىڭ ادامدارىنىڭ تاعدىرىمەن دە شۇعىلدانۋىنا مولىنان جول اشتى. سول سەبەپتەن ءبىز ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى ىستەتپەيمىز.— ۋگريۋموۆ ءسال كۇلىمسىرەدى.
— سوندا... «ءبىزىڭىز كىم؟».
— ءبىز — ول ءبىزدىڭ جاعدايىمىزبەن وتە تانىس اۋداندىق پارتيا كوميتەتى، مىنا مەن، پارتورگ جانە سوۆحوز ديرەكتورى تىلەۋقاباقوۆ. سوسىن ءسىزدىڭ جاعىڭىزعا شىقپايتىن سوۆحوزدىڭ جۇمىسشىلارى، قىزمەتكەرلەرى.
بەكوۆ تىلەۋقاباقوۆ وتىرعان جاققا بۇرىلدى دا، «سەن نە ايتاسىڭ؟» دەگەندەي ءۇن-تۇنسىز قادالا قالدى.
— مەن ۋگريۋموۆ جولداستى قوستايمىن،— دەدى تىلەۋقاباقوۆ ءوزىنىڭ ادەتتەگى تىك مىنەزىنە سالىپ،— ءوزىم جاۋاپ بەرەتىن كەمشىلىكتى جاس اگرونومعا جابا المايمىن...
بەكوۆ قىزارىپ كەتتى. ءبىراق ول ءبىر ءتۇرلى قىزىق قىزاردى. ەڭ الدىمەن، سۇتتەي كويلەگىنىڭ جاعاسىنان كورىنىپ تۇرعان مويىنى قىزعىلتتانا باستاپ، سودان كەيىن قۇلاعى، ماڭدايى، سوسىن بارىپ ەكى بەتى قىپ-قىزىل بوپ كەتتى. كەنەت جۇرتتىڭ كوزىنشە، وزگەنىڭ تاعدىرىن شەشەتىن، جاۋاپتى ادامنان، ىستەگەن تەنتەكتىگى ءۇشىن قانداي جاۋاپ بەرۋدى بىلمەي ساسقان بالاداي، ابىرجىعان كۇناكارعا اينالدى.
كوزى جان-جاعىنا جۇگىرە باستادى، كەنەت باعانادان بەرى، ءبىر وبا تاستاي، ءۇن-تۇنسىز قوزعالماي وتىرعان الشىنبەككە كەپ توقتادى. ەندى ءوزىنىڭ وقۋشىسىن قۇتقارماق بوپ الشىنبەك قوزعالا باستادى.
— مامانداردى الۋ، قويۋ ماسەلەسىنە كىرىسۋ، ارينە مەنىڭ شارۋام ەمەس. ول ءسوزىن ساقتىقپەن الىستان قوزعاپ، ال سىزدەردىڭ سوۆحوزدارىڭنىڭ گۇلدەنۋىنە تىلەكتەس ادام رەتىندە، ارينە، بۇل سوۆحوزعا تاجىريبەسى كوپتەۋ مامان كەرەك بولار دەر ەدىم. حاسەن اتىمتايەۆتى ۇلگى-تاجىريبە شارۋاشىلىعىنا اۋىستىرۋدا دا بەكوۆتىڭ ويى دۇرىس قوي دەيمىن. تانىستىعىم از، ۋاقىتىم تىعىز بولعاندىقتان اتىمتايەۆتى باس اگرونومدىق قىزمەتىندە قانداي ەكەنىن، دالدەپ ايتا المايمىن، ءبىراق بىلەتىنىم حاسەن جەردى جاقسى كورەتىن، جۇمىستى جاقسى كورەتىن، باقا دا قاسيەتتەرى بار ادام. ەگەر بەكوۆ جولداس ايتقانداي ۇلگى تاجىريبە شارۋاشىلىعىندا مەكتەپ وتسە، ءتۇبى ودان جاقسى مامان شىعۋى داۋسىز...
الشىنبەك ءسال توقتاپ، اق جارقىن كوزبەن ۇيدە وتىرعانداردى ءبىر قاراپ شىقتى.
— سونىمەن قاتار اتىمتايەۆتى ءدال ءقازىر بوساتا قويۋ دۇرىس بولا قويماس. ماسەلەنى اسىقپاي، كوپتىڭ اقىلىنا ساپ وبلىستا قاراۋ كەرەك. جوق، جوق، قۇر عانا حاسەننىڭ بوساۋىن ەمەس، سوۆحوزدىڭ بار شارۋاسىن، بولاشاعىن... سودان كەيىپ بارىپ ءبىر-اق قاۋلى الۋ كەرەك. ال ءوز تاراپىمنان سەندەردىڭ ىستەرىڭە قولىمنان كەلگەن جاردەمىمدى بەرۋگە ۋادە بەرەم...
ايدىنعالييەۆ سويلەپ بولعانشا بەكوۆ تە ءوزىنىڭ ادەتتەگى قالپىنا كەلدى. بەتىنىڭ قىزىلى قايتىپ، موينى دا جاعاسىنىڭ ىشىندە ەركىن قيمىلداي باستادى. داۋىسىندا دا وزىنە ءتان قاجىرلىلىق، ەركىندىك پايدا بولدى.
— جاقسى،— دەدى ول،— بۇل ماسەلەنى ءبىز وبلىستىق باسقارمادا قارالىق. ازىرگە ءوز ورنىندا ىستەي بەر،—« بۇل ءسوزدى ول حاسەنگە قاراپ ايتتى.— ءبىراق بۇل سوۆحوزدان كەتەتىنىڭىزگە ىشتەي دايىندالا بەرىڭىز. ءىسىڭىز قاشان قارالادى، ءوزىم حابارلايمىن.— ەندى ول مەرۋەرتكە بۇرىلدى،— ءسىزدىڭ دە وبلىسقا كەلگەنىڭىز دۇرىس بولار دەپ ويلايمىن...— جانى اشىر ادامىنداي مەرۋەرتكە قاراپ تاعى كۇلىمسىرەدى،— ءسىزدىڭ بوس جاتقان دالانى جايىلىم ەتىپ ەدىلباي قويلارىن وسىرۋدەگى باستاماڭىز ءبىزدىڭ قولداۋىمىزدى كەرەك ەتەدى. ءسىزدىڭ بۇل باستاماڭىزدى ءبىز بوتەن سوۆحوزداردىڭ ۇلگى ەتۋىنە قارار الار ەدىك...
مەرۋەرت كەنەت اشۋلانا قالدى.
— مەن بارمايمىن!
بەكوۆ قاسىن كەرە قارادى.
— ونىڭىزعا جول بولسىن!
— بۇل ماسەلەدە ەش باستاما جوق. جانە مەنىڭ بۇعان ەش قاتىناسىم دا جوق. بار بولعانى، مەنىڭ قويشى كارى اكەم، ءوزىنىڭ ءومىر بويى ىستەپ كەلگەن جۇمىسى — قوي باعۋدى قايتادان باستاعانىندا. سىزگە تاعى ءبىر جۇرتقا جول كورسەتەتىن «شىراق» كەرەك بولسا، سو كىسىنى الدىرتىڭىز. وعان قوسا مەنىڭ شەشەمدى دە شاقىرتىڭىز. استىق كولحوزىندا — بايلاۋلى مال كەرەك پە، الدە جايىلىم مالىن ۇستاعان ءجون بە، وزىڭىزگە قانداي ايتىس كەرەك بولسا، سونداي ايتىستى باستاپ بەرەدى، اقىل كەرەكتەرى بولسا، اقىل دا ايتىپ بەرە الادى...
سىرت قاراعاندا بيازى، ءۇزىلىپ كەتەيىن دەپ تۇرعانداي نازىك كورىنگەن قىزدان بەكوۆ مۇنداي ءوزىن ساستىرار قارسىلىق كۇتكەن جوق ەدى...
— نەسى بار،— دەدى ول،— ءسىزدىڭ اكە-شەشەڭىزدى دە شاقىرۋعا بولار. ارينە وزىڭىزبەن بىرگە،— دەدى ول ءوزىنىڭ سوزىنەن قايتپايتىنىن ءبىلدىرىپ.
بەكوۆ تۇرەگەلدى. وزگەلەر دە ورىندارىنان تۇردى. ول تەك ۋگريۋموۆ پەن تىلەۋقاباقوۆقا قولىن بەردى.
— باسقارمادا كەزدەسكەنشە قوش بولىڭدار،— دەدى انالارعا «باسقارمادا» دەگەن ءسوزدى ادەيى باسا ايتىپ.
جەرگە دومالاپ ءتۇسىپ، ەندى ءبىر جاق شەتى جىلتىراپ جاتقان قارىنداشىنا قانداي قاراعىسى كەلمەسە، حاسەنگە دە سونداي قاراعىسى كەلمەدى. ول بۇل ۇيدە بار ما، جوق پا، وندا بۇنىڭ شارۋاسى جوقتاي ءتۇر كورسەتتى...
2
قايسارلانا قالۋ... حاسەننىڭ قازىرگى كوڭىل كۇيىنە بوتەن ات تابۋ قيىن بولار...
قارا داۋىلدار بۇل جازدا ايانعان جوق. «التىن اراي» ەگىس دالاسىنىڭ ۇستىنەن تاعى بىرنەشە رەت سوقتى. قۇم مەن شاننان جارالعان ءار جەردە قۇيىن ءتارىزدى پايدا بولىپ، كورپەدەي تۇتاسا كوككە جەتە كوتەرىلگەن، باتتاسقان قوڭىر سارعىلت كىرلى توپىراق ءتۇستى قارا داۋىلداردىڭ اراسىنان حاسەنگە الشىنبەك پەن بەكوۆتىڭ زىميان جۇزدەرى، ءوزىن تابالاي قاراپ تۇرعانداي بوپ ەلەستەيدى.
ال ءتۇن بالاسىنا جەل ەكپىنىمەنەن پوسەلكە ۇيلەرى سولقىلداپ، الەمدى ۇرەي باسقان شاقتا حاسەنگە ولاردىڭ داۋسى ەستىلگەندەي كورىندى. ءالى انا ءسۇتى اۋزىنان كەتپەگەن بالا، بولمايتىن ءىستى بولادى دەپ تۇسىنەتىن قيالشىل، اسپانداعى ايعا ويلاماي قول سوزعان حاسەننىڭ ۇستىنەن ولار سەكىرە تاپتاي، مازاقتاپ، بىرەسە قارقىلداپ كۇلىپ، بىرەسە ىسقىرا كەلەمەجدەپ جاتقانداي...
بۇلار حاسەندى ەسەپ شوتىنىڭ تاسىنداي، ساناقتان شىعارىپ تاستادىق دەپ بەكەر ەرتە قورىتىندىعا كەلدى، تىم ەرتە وسىلاي دەپ ويلادى!..
سوۆحوز از ۋاقىت تىنىس الدى. كوپ كەشىكپەي، شىلدەنىڭ سارشا تامىزىنىڭ قىزۋىنان كەم ەمەس — قىزۋلى ءشوپ شابۋ باستالدى. حاسەننىڭ جۇمىسى بۇرىنعىدان دا كوبەيدى. ونىڭ تاڭ اتقاننان باستاپ، ۇلكەن-كىشى دەمەي، شەشۋى كۇتپەيتىن تولىپ جاتقان جۇمىستان قولى ءبىر بوسامادى. وسىنشاما جۇمىستىڭ اعىسى قالاي ونى ءبىرجولاتا وزىمەن بىرگە الىپ كەتپەي جۇرگەنىنە ادام تاڭ قالارلىق جاعداي. ءبىراق حاسەن جۇمىسقا مۇنداي جان-تانىمەن بەرىلگەن كوزىن ءوزى دە بىلمەيدى! كىرىسپەيتىن ءىسى جوق، بارمايتىن جەرى جوق، بار كۇش-قۋاتى تەك سوۆحوزدىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسىنا ارنالعان، جانە ءبىر عاجابى، حاسەن قولىنا نە السا، سول وزىنەن-وزى بىتكەندەي، تەز-اق ءبىتىپ جاتادى!
بۇعان تاڭ قالۋعا دا بولمايتىن ەدى. سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەي مە دەگەندەي، بەكوۆ سۇلتاننىڭ نەگە كەلگەن سىبىسى شىعىسىمەن، جۇرت بىردەن حاسەن جاعىنا شىقتى. ولاردىڭ شىن جۇرەكتەن ايتىلعان ءار جىلى ءسوزىن، بولماشى بولسا دا باس اگرونومعا دەپ كورسەتكەن كومەگىن، حاسەن ءار ادىمىن باسقان سايىن كەزدەستىردى. جانە وزىمەن قاتار، يىعىنا يىعىن تيگىزە، ءارقاشان دا سابىرلى، ءوز ىسىنە سەنىمدى ۋگريۋموۆ تۇردى. قازىباي تىلەۋقاباقوۆ تا كۇن كۇيدىرىپ، جەل سورىپ حاسەننىڭ كۇرەڭدەنگەن بەتىن، ءبىر ساۋلەگە بولەگەندەي، اپپاق ءتىسى اقسيا كۇلگەنىن كورىپ، ءوزىنىڭ جاس شاعى ەسىنە ءتۇسىپ، جىگىتتى ماقۇلداي جىمىڭ قاقتى...
حاسەننىڭ بۇل جولعى ويلاعانىنان ەشتەڭە شىقپايتىنداي كورىندى. سوۆحوز وسى ۋاقىتقا دەيىن ماردىمدى جەر تىڭايتقىشىن المايتىن. باس اگرونوم وسى تىڭايتقىشتى كوبىرەك بەرۋىن سۇراپ، ادەيى قاراتاۋعا كىسى جىبەردى.
كومبينات باستىقتارى تىڭ سوۆحوزىنىڭ ءوتىنىشىن جانى اشي تىڭداعانىمەن، وزدەرىنىڭ جوسپارلارىنىڭ تىم ۇلكەن ەكەنىن جانە ونى ورىنداۋعا ءوندىرىس قۋاتىنىڭ ءالى جەتىسپەي جاتقاندىعىن سىلتاۋ ەتىپ، بالەندەي ۋادە بەرە قويمادى. ەگەر بەس-التى جىلدان كەيىن بولسا ءبىر ءسارى، ءبىر سەندەردىڭ سوۆحوزدارىڭ ەمەس بۇكىل قازاقستان ەگىن دالاسىن جەر تىڭايتقىشپەن قامتاماسىز ەتە الار ەدىك دەدى.
اكەسىنىڭ اقىلى بويىنشا، ول تىكەلەي رۋدنيككە، رۋدنيكتىڭ پارتكومىنا باردى. جەدەل شاقىرىلعان جاستار ۇيىمىنىڭ ماجىلىسىندە شىعىپ سويلەدى. سۇلتان بەكوۆكە ەمەس، ءوزى ءتارىزدى جۇمىسشى جاستارعا، ەگەر دەرەۋ شارا قولدانىپ، جەر تىڭايتقىشى ارقىلى قۇتقارماسا، «التىن اراي» سوۆحوزى ەگىستىك دالاسىنىڭ قانداي اپاتقا ۇشىراپ جاتقانىن، قارا داۋىلداردىڭ الەگىنىڭ بۇلاردى وسى جازدا قانداي كۇيگە جەتكىزىپ كەتكەنىن ايتتى. بۇل نە ەدى؟ بايانداما ما؟ جەل ەروزياسى جايىنداعى لەكسيا ما؟ الدە جاردەم سۇراعانى ما؟ تاۋ-كەن جۇمىسشىلارىنىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعىمەن جەتە تانىستارى شامالى ەدى، ءبىراق ولار حاسەننىڭ ايتقانىن بىردەن ۇقتى.
ءبىر اپتا ءوتىپ بولماي «التىن. ارايعا» تەلەگرامما كەلدى. بۇل تەلەگراممادا جەرى جەل ەروزياسىنا ىلىككەن سوۆحوزعا قانشا توننا جەر تىڭايتقىش جانە قاي مەزگىلدە دايىن بولاتىنى حابارلاندىرىلعان ەكەن. «بۇل جوسپاردان تىس وندىرىلگەن كەننەن...» دەپتى تەلەگراممانىڭ اياعىندا جانە جاستار بريگاداسى مۇشەلەرىنىڭ اتتارى بار.
جەر تىڭايتقىشىڭ پايدالانعاننان كەيىن، كەلەسى جىلدارى ەگىن ءونىمى ءبىر گەكتاردان ەكى-ۇش سەنتنەر وسەتىنىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەدى. بۇل قۇنارى كەتە باستاعان ءبىراز جەرگە بيدايدىڭ ورنىنا كوپ جىلدىق ءشوپ ەگۋگە مۇمكىندىك بەرەدى... ەندى تىلەۋقاباقوۆتىڭ ءوزى دە فەدور ءيۆانوۆيچتىڭ اقىلدى ءسوزى مەن حاسەننىڭ قارىسا قالعان مىنەزىنە قارسى كەلە الماي، بىرتىندەپ كونە باستاعان.
جەر تىڭايتقىشتىڭ ازداعان بولەگىن كۇزدى كۇنى ەگىستىككە اعاش وتىرعىزعاندا پايدالانباق بولعان.
مىنە، وسى جەردە بارىپ حاسەننىڭ ويلاعان جوسپارىنىڭ قولدارىنان تاقا كەلمەيتىن ءبىر قيىن جەرى تابىلدى. ول اعاش وتىرعىزۋ ەدى... بىرىنشىدەن، قيىر-شەتى جوق ەگىستىك دالاسىن قورعايتىن اعاش وتىرعىزۋ ءۇشىن وسىنشاما ءتۇپتى قايدان الادى؟ ەكىنشىدەن، اعاشتى قالاي وتىرعىزۋ كەرەك ەكەنىن بىلەتىن ادامداردى قايدان تابادى؟.. «شىقساڭ شىق، شىقپاساڭ قوي» دەپ قۇردان-قۇر ءتۇپتى جەرگە تىعا سالمايسىڭ عوي، بۇنىڭ دا ءوزىنىڭ، ارەكەتى، ءوسۋ جولدارى بار... ال ءوزى ينستيتۋتتا وتكەن، جازىق دالادا اعاشتى قالاي ەگۋ كەرەك دەگەن ارناۋلى ساباق، وقۋشىلارعا تەك جالپىلاما عانا ۇعىم بەرەتىن، قانداي جەرگە ءتۇپتى قالاي وتىرعىزۋ كەرەك دەگەن سۇراققا تىكەلەي جاۋاپ بەرمەيتىن...
ءوزىنىڭ ويلاعان ىستەرىنىڭ قانشالىق قيىن-قىستاۋ جاعدايلارعا اپارىپ سوعاتىنىم حاسەن ەندى ءبىلدى. ءبىراق بۇل ىستە الشىنبەكتىڭ ايتقانى شىنىمەن دۇرىسقا اينالا ما دەگەن («قانداي ىسكە قۇلاش ۇرعالى تۇرسىڭ، حاسەن») ءبىر عانا كۇماندى ويدىڭ ءوزى ونىڭ مازاسىن الدى. الشىنبەكتىڭ مازاعىنا قالماس ءۇشىن ول كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقىسىن ۇمىتىپ، جەردىڭ تۇبىندەگى اعاش تۇپتەرىن اكەلۋگە باردى.
حاسەن دۇنيەنىڭ بار قىزىعىن ۇمىتتى، تۇنىمەن اعاش وتىرعىزۋ جايىنداعى وقۋلىقتاردى قاراۋمەن بولدى. ءبىر جاقسىسى بۇل ىستە ويدا جوق جەردەن، وزىنە كومەكشى تابىلدى. ول ءار ونەردەن-اق حابارى بار تاعى ءباز-باياعى گۋبانوۆ ەدى.
پوسەلكا تۇرعىندارى تەگىس اعاش وتىرعىزۋدىڭ «تەحنيكۋمىن» ءوتسىن دەگەن گۋبانوۆتىڭ ۇسىنىسىنا حاسەن جابىسا كەتتى. كوپ كەشىكپەي پورفيريي ءميحايلوۆيچتىڭ باسقارۋىمەن مادەنيەت سارايىنىڭ قاسىنان ەرەسەكتەرگە دەگەن اعاش وتىرعىزۋ ۇيىرمەسى اشىلدى. وسىنداي ۇيىرمە جوعارعى كلاسس بالالارى ءۇشىن مەكتەپ جانىندا دا ۇيىمداستىرىلدى. بۇل ۇيىرمەنى ءبىر كەزدە ءوزىنىڭ وقۋشىلارىمەن بىرگە مەكتەپ باقشاسىن وتىرعىزعان بيولوگيا مۇعاليماسى ۆالەنتينا سەرگەيەۆنا گوليكوۆا جۇرگىزدى. بۇل ەكەۋىنە ءوزىنىڭ بىلگەنىمەن، الشىنبەكتىڭ تاجىريبە جەرىن باقىلاۋعا كەلگەن ءبىر بالا جىگىت — الماتى ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى دە جاردەم بەردى.
كوپ كەشىكپەي پوسەلكادا «ورنەكتى قاتار»، «سيرەك ورنەكتى قاتار»، «جالعىز قاتار»، «ەكى قاتار»، «شاحمات سالاسى» دەگەن اعاش وتىرعىزۋدىڭ مەنشىكتى سوزدەرى ەستىلە باستادى...
جالپىعا بىردەن كەلگەن قيىندىقتان، قاۋىپتەن ارتىق جۇرتتىڭ باسىن بىرگە قوسار نە بار؟ «التىن اراي» سوۆحوزىندا جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي كەلگەن ءقاۋىپ، قورقىنىش ول قارا داۋىلدار ويناعى ەدى. بۇرىن نە ىستەرىن بىلمەي كەلگەن وسى ەسكى جاۋىمەن حالىق ەندى كۇرەسەتىن جولىن تاپتى، ايقاسقا شىعۋعا كۇشىنىڭ جەتەتىنىن سەزدى.
ۇيىرمە وقۋىن بىتىرەر كەزدە جۇرت ەندى كۇزگە قاراي وتىرعىزسا قانداي ءتۇپتىڭ شىعاتىنىن، وعان قانداي وڭدەگىش زات سالۋىن، ارام ءشوپتى قۇرتۋ ءۇشىن نە كەرەك ەكەنىن ءبىلىپ قالدى. بۇل تەك ءىستىڭ باسى ەكەنىن ولار جاقسى تۇسىنەتىن. قۋاڭشىلىعى مول، ءتورت جاقتان بىردەي سوققان جەلگە ەش قورعانىشى جوق ميداي دالاعا اعاش ەگىپ، ونى ءوسىرۋ قانشالىق قيىن، اۋىر جۇمىس ەدى. بۇعان شىدامدىلىق پەن كوپتەگەن جىلدار كەرەك-تى. بۇنى جۇرت بىلەتىن.
بۇعان كەرەك شىدامدىلىققا، تاباندىلىققا، ىزگى تىلەككە حالىقتى جەردىڭ ءوزى ۇيرەتتى. «ادام ءبىر مەزەتتىڭ قىزىعى ءۇشىن» جاراتىلمايدى، ماڭگىلىك ءومىر ءسۇرۋ ونىڭ تابيعي ۇلەسى. بۇل قاعيدانى ادامعا ەڭ الدىمەنەن جەر-انا ايتقان...
وسى ءبىر جان تالاستا ءوتىپ جاتقان اپتالاردا حاسەن ادامزات قىزىعىنىڭ ماڭگىلىگى تۋرالى ويلاعان جوق. وزىنە مەرۋەرت كەلەتىن كەشتە ول كابينەتىندە ەرتەڭ اۋدان ورتالىعىنا الىپ كەتەتىن قاعازدارىن جيناستىرىپ جاتقان. اۋدانعا بارعان سوڭ، ورمان-اعاش باسقارماسىمەن «التىن ارايعا» كەرەك تۇپتەردى قايدان الاتىنىن، قانشا الاتىنىن سويلەسپەك..
بىرەۋ ەسىك قاققاندا، حاسەن ەسكى شكافتىڭ ىشىندەگى كوپ جىلعى قاعاز بۋمالارىنىڭ ءبىرىن الىپ، ءبىرىن سالىپ، ابىگەرلەنىپ جاتقان. ەسىكتى تاقىلداتقاندى ەستىپ، باسىن كوتەرمەستەن «كىرىڭىز» دەدى.
ۇيگە سامال جەل ەنگەندەي، قادامىنىڭ جەڭىل باسۋىنان بۇل مەرۋەرت ەكەنىن بىردەن ءبىلدى. مەرۋەرتتىڭ ءجۇرىسىن ول مىڭ قىزدىڭ ىشىنەن تانىر ەدى.
ارينە، بۇل كىرگەن مەرۋەرت ەدى. قىزعىلت بىلعارى بەلبەۋمەن بەلىن قىناعان ۇستىندەگى اق جىبەك كويلەگى كۇنگە كۇيىپ ءسال قوڭىر تارتقان سىمباتتى دەنەسىنە كەلىسىپ تۇر. قولىندا سۇرعىلت مۇقابالى قالىڭ كىتابى بار.
— امانسىڭ با؟—دەدى ول اياعىنداعى «جالاڭ تۇمسىق» اق تۋفليىنەن، باسىنداعى شاشىن باسقان قىزىل جىبەك لەنتاسىنا دەيىن تاڭدانا قاراپ شىققان حاسەنگە، ءسال ەركەلەي كۇلىمسىرەپ،— تانىماي قالدىڭ با؟.. راس، ءبىز تىم سيرەك كەزدەسەمىز عوي...
— جوق، جاي، اشەيىن... ءتۇرىڭ... تويعا بارارداي كيىنىپسىڭ،— دەدى حاسەن مىڭگىرلەي سويلەپ. كەنەت:—شىنىندا، قايدا بارا جاتىرسىڭ؟—دەدى داۋسىن كوتەرىپ.
— سىزگە كەلە جاتقان بەتىم، باس اگرونوم جولداس! — مەرۋەرت تە سالماقتى ءپىشىن كورسەتتى.
— ماعان با؟
— ءيا، جانە ءبىر تىعىز شارۋامەن.
— وتىر. ال ايت...— حاسەن ساسىڭقىراي قيمىلداپ، مەرۋەرتتىڭ قاسىنا ورىندىق قويدى. ءوزى قاراما-قارسى وتىردى،— نە بولىپ قالدى؟
— بولىپ قالدى عوي..،— مەرۋەرت اۋىر كۇرسىندى. ۇزىن شنۋرعا بايلانعان ەلەكتر شامىنا باسىن كەكيتە كوتەرىپ ءسال جۇدەپ وتىردى دا، كەنەت، جەتەدى وسى ويناعانىم دەگەندەي، سىڭعىرلاي سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى، — بولعانى سول،— دەدى ول سول كۇلگەن قالپىندا،— سەنى قايتكەن كۇندە دە بۇگىن كورگىم كەلىپ كەتتى!..
حاسەن كوزىن جىپىلىقتاتا قاراپ، مىڭق ەتتى دە، كەنەت بۇ دا قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
ەكەۋى وسىلاي كۇلىسە، بىر-بىرىنەن كوزدەرىن الماي ءسال وتىردى.
— راس اۋ، — دەدى حاسەن، — اقىرعى رەت قاشان كەزدەستىك؟ نەگر قىزىنداي بوپ كۇيىپ كەتىپسىڭ. شارۋاڭ قالاي؟..
— ال سەن... بۇكىل سوۆحوزدى ءوزىڭ ارقالاپ جۇرگەندەي جۇدەپ كەتىپسىڭ...— مەرۋەرت حاسەننىڭ سىرتىنان سىناي كوز تاستادى. انانىڭ شىن جۇدەپ كەتكەنىن كورىپ، ناعىز ءبىر اناسىنداي، الدە قارىنداسىنداي جانى اشىپ كەتتى.— شارۋاڭ قالاي دەيسىڭ بە؟.. ءقازىر ءشوپ شابۋدان باسقا قانداي شارۋا بار. ءبىر جاقسىسى، اكەم قاي جەردە شابۋعا جارايتىن شالعىن ءشوپ بار، ءبارىن بىلەدى. بىرەسە قالىق تال اراسىنداعى الاڭدى الادى، بىرەسە ءشوپ باسىپ كەتكەن ەسىل قويناۋىنداعى ساعا، ارالدى كورسەتەدى... ايتەۋىر، ءشوبى بار ءبىر جەردى قالدىرمايدى... ايتپاقشى، جاقىندا مەن تاعى ءبىر ءىس ىستەدىم.
— قانداي ءىس؟
— ءوزىن دە بۇرىن ەستىگەن شىعارسىڭ... بۇل ارا، بۇرىن جىلقىلى بولعان. جىلقىلى بولعاندا قانداي! كىلەڭ ءبىرجان سالدىڭ ماقپال قاراسى!.. تىڭ سوۆحوزدارى، جىلقىمەن ەمەس، استىق شارۋاسىمەن عانا شۇعىلدانۋ كەرەك دەگەن كەزدەردە، اۋدان ءبىزدىڭ سوۆحوزدىڭ بار جىلقىسىن قۇرتتىرىپ جىبەرىپتى. ات قۇلىن-تايدىڭ ويناعىنسىز، جىلقى جارىقتىقتىڭ كىسىنەۋىنسىز، دالانىڭ كوركى بولا ما...
— ياپىرم-اي دەسەڭشى! جىلقىنىڭ ەتى مەن قىمىزىنىڭ ءوزى نە تۇرادى! ءقازىر حولوستالينى جوق جىلقى ەتىنىڭ، قانداي دەرتكە بولسا دا مىڭ دا ءبىر شيپالى قىمىزىنىڭ ءقادىرىن ەۆروپانىڭ ءوزى بىلە باستادى. مىسالى فرانسيا...
— دۇرىس ايتاسىڭ. الىستاعى قازاق كولحوزدارىنا ساتىلىپ كەتكەن سوۆحوزدىڭ ەكى ءۇيىر جىلقىسىن قايتارىپ الدىردىم. قازەكەڭدى كوندىرۋ دە وڭايعا تۇسكەن جوق. قازاقتىڭ كەيدە تىرناق استىنان پايدا تاپقىسى كەلەتىنىن بىلەسىڭ عوي... ءتىپتى قۇنسىز باعاعا العاندارى ەستەرىنەن شىعىپ كەتكەن، قايتا ساتۋعا كەلگەندە كولحوزدار ون ەسە قىمبات سۇراپ وتىرىپ الدى. ءبىز ساتىپ الماعاندا سەندەر بۇلاردى الدەقاشان كولباسا ەتىپ جەپ قوياتىن ەدىڭدەر، باقتىق، قاقتىق، بالەن توننا ءشوپ شىعاردىق، وزدەرىڭنەن بالەن سومعا جەمشوپ الدىق دەپ، شىعارعان اقشالارىن شوتقا قاققاندا نە دەرىڭدى بىلمەيدى ەكەنسىڭ... ال بار شىققاندارى ەكى جىلقىشىنىڭ جاز جايىلىمدا، قىس تەبىندە ۇستاعانى عانا ەكەنى ەستەرىندە جوق... ايتەۋىر، كەلىستىك-اۋ. فەدور يۆانوۆيچكە كوپ راحمەت، ءۇيتىپ-بۇيتىپ قازەكەڭدى كوندىرىپ بەردى...
— ءسويتىپ ۇيىرلەگەن جىلقىمىز بولادى ەكەن عوي!
— بۇعان سەن دە قۋانىشتىسىڭ با؟!— مەرۋەرتتىڭ ءجۇزى جايناپ سالا بەردى.
— بۇل ءبىزدىڭ سوۆحوزىمىزعا ۇلكەن سىيلىق قوي!
— ال ساعان شە؟
— ماعان دا!
— وندا ءتىپتى جاقسى بولدى!— دەدى مەرۋەرت،— ال مىناۋ ساعان تاعى ءبىر تارتۋ.— اتى جازىلعان بەتىن تومەن اۋدارىپ، تىزەسىنىڭ ۇستىندە ۇستاپ وتىرعان جاڭاعى سۇر مۇقابالى كىتابىن حاسەنگە ۇسىندى.
حاسەن ەشتەڭەگە تۇسىنبەي، كىتاپتى قولىنا الدى. اۋدارىپ، اتىن وقىدى. بۇل لەونيد لەونوۆتىڭ «ورىس ورمانى» دەگەن رومانى ەكەن.
— بۇل بىلايشا ايتقاندا، سەنىڭ ومىرىڭدەگى ورمان-توعايمەن شۇعىلدانعان كەزەڭىڭنىڭ ەسكەرتكىشى دەسەڭ دە بولادى...— دەدى مەرۋەرت، حاسەننىڭ بۇل كىتاپتى نەگە بەرگەنىن ءالى دە تۇسىنبەي وتىرعانىن كورىپ، ول ءبىرىنشى بەتىن ءوز قولىمەن اۋداردى.
— «سەنىڭ جيىرما بەسكە تولعان كۇنىڭە ارناپ...» — حاسەن داۋسىن شىعارىپ ءوزى وقىپ شىقتى. مەرۋەرتتىڭ بۇگىن نەگە وسىنشاما ساندەنە كيىنىپ كەلگەنىن جانە وزىمەن ءدال وسى كەشتە نەگە كەزدەسكىسى كەلگەنىن، حاسەن ەندى عانا ءتۇسىندى. حاسەن قىزعا ىشتەي ەتە ريزا بولىپ قالدى. تۋعان كۇنىن ءوزى ۇمىتىپ كەتكەنىن مەرۋەرت قايدان ءبىلدى؟ قايدان ءبىلدى؟
ال مەرۋەرت حاسەننىڭ ەسىن جيعىزدىرماي:
— ءما، مىنا تەلەگراممالاردى وقى... پوچتادا بولىپ ەدىم، ساعان بەرەم دەپ سۇراپ الدىم،— دەدى.
تەلەگراممانىڭ بىرەۋى اكەسىنەن، بىرەۋى وزىمەن ينستيتۋتتى بىرگە بىتىرگەن جولداستارىنان ەكەن.
حاسەن تەلەگراممالاردى وقىپ شىعىپ، جۇدەي قالدى.
— جيىرما بەس...— دەدى ول الدەنەگە وكىنگەندەي ويلانا سويلەپ،— جيىرما بەس... ءبىر جىلدان كەيىن جيىرما التىعا شىعام... ال جيىرما التى جاسىندا ناپولەون ءبىرىنشى كونسۋل بوپ، ەۆروپانىڭ تەپ، جارتىسىن وزىنە قاراتقان...
ناپولەون دۇنيەگە ءولىم اكەلدى عوي، ال سەن استىق اكەلمەكشىسىڭ. قايسىسى جاقسى؟..— مەرۋەرت قىزۋلانا سويلەدى.— قايسىسى ادامعا لايىق؟ ارينە «فرانسيانىڭ ءبىرىنشى كونسۋلى»، «التىن اراي» سوۆحوزىنىڭ باس اگرونومى دەگەن سوزدەن ادەمى ەستىلەدى، ءبىراق ادامزاتقا كەلتىرەر جاقسىلىق جاعىنان قاراساق...
مەرۋەرتتىڭ حاسەندى جاقتاي سويلەگەنىنە قاراساق، ەگەر وزىنە تاڭداۋىن بەرسە، ءسوز جوق، «فرانسيانىڭ ءبىرىنشى كونسۋلىنان» كەرى، «التىن اراي» سوۆحوزىنىڭ باس اگرونومىن قالايتىنى اپ-ايقىن...
— ال سەنىڭ سوندا... مەنى جيىرما التىسىندا دا باس اگرونوم بولىپ وتىرادى دەگەن سەنىمىڭ بار ما؟
— ساعان ولار تيە المايدى، حاسەن، تيە المايدى!— قىزدىڭ جۇرەگىنەن وسىناۋ ءسوز قايناي شىقتى.
ول كەنەت ورنىنان اتىپ تۇردى. دەمىن ازەر الادى. كىشكەنتاي جۇدىرىقتارى ءتۇيىلىپ كەتكەن. تۇرعان تۇرىسى، قوبالجىعان، قاۋىپتەنگەن سىڭاي كورسەتسە دە، حاسەندى كەرەك بولسا كولەڭكەسىنە اپ، جالعىز جاڭقاسى قالعانشا قورعايتىن ادامنىڭ تۇرىسى!
— جوق، ولار ساعان تيە المايدى، تيە المايدى!
حاسەننىڭ ءسال ەزۋ تارتىپ مىسقىلداي كۇلىمسىرەگەنىن قىز بايقاپ قالدى.
— تيە المايدى دەيسىڭ بە؟ جوق، بەكوۆ سۇلتان سەكىلدىلەر كىمگە بولسا دا تيە الادى. ءبىراق قولدارىنان كەلە مە، مىنە، ماسەلە قايدا...
حاسەن مەرۋەرتتىڭ قارسى الدىنا توقتاي قالدى. يىعىنان ۇستاپ، اقىرىن تارتىپ، قىزدىڭ سۇپ-سۇر بوپ كەتكەن بەتىنە، وزىنەن الدەنەنى كۇتىپ جاۋدىراي قالعان قاراقات كوزدەرىنە قارادى.
— جوق، وپ-وڭاي بەرىلمەيمىن. ءالى كورەمىز كىمدى-كىم جەڭگەنىن!—دەدى. ءسال توقتاپ قالدى دا قايتا سويلەدى.— اپا جولى اكەم: ەگەر قيىن بولىپ بارا جاتسا، اسىلبەك احمەتجانوۆتىڭ، وزىمەن بايلانىس دەگەن سوڭ، حات جازعام. ءالى جاۋاپ جوق. اسىلبەك احمەتجانوۆ حاتىمدى اياقسىز قالدىرمايدى دەپ ويلايمىن...
— ءوزىڭ دۇرىس جاۋاپ كەلەدى دەپ سەنەسىڭ بە؟
— بيىل ما، الدە ارعى جىلى ما، ايتەۋىر قارا داۋىلداردىڭ قۇريتىنىنا سەنەمىن. نەعۇرلىم تەز قۇرىسا، سوعۇرلىم جاقسى بولار ەدى...
— قارا داۋىلداردى اۋىزدىقتاۋ، ناپولەوننىڭ ەۆروپانىڭ جارتىسىن جاۋلاپ الۋىنان وسال تيمەس...
— سول ءۇشىن دە مەن باس اگرونوم ەمەسپىن بە؟—حاسەن قالجىڭداي سويلەدى،— ال ازىرگە...
ول مەرۋەرتتىڭ بەلىنەن قۇشاقتادى. قاس قارايىپ بارا جاتقانى تەرەزەدەن انىق كەرىندى. مەرۋەرت حاسەننىڭ كەۋدەسىنە باسىن سالىپ، بۇكىل دەنەسى دىرىلدەپ، جىگىتتىڭ قۇشاعىنا كىرە بەردى...
سەگىزىنشى تاراۋ
1
قاشاپ شاقىرار ەكەن دەپ ءبىر ۇلكەن سەنىممەن الاڭداپ جۇرگەن حاسەن اسىلبەك احمەتجانوۆپەن اۆگۋست ايىنىڭ باسىندا كەزدەستى.
سول كۇنى الماتىدا، ءدال جازدىڭ باسىنداعىداي، كۇن قاتتى كۇركىرەدى. كەنەت قۇيا سالعان جاۋىن، كوپ ۇزاماي تىنا قالدى. جاڭا عانا اسپاندى تورلاعان بۇلت تاراپ، جارقىراپ كۇننىڭ كوزى كورىندى. جاڭاعى جاڭبىر الدىنداعى قالانى باسقان قارا كولەڭكە ىزبار ءسونىپ، دۇنيە زاماتتا اق جارقىن تۇرگە ەندى. كۇن ساۋلەسى، جاڭبىر جاۋعان جاسىل جاپىراق پەن جالتىراعان اسفالت ۇستىندە وينادى، زىرىلداي اققان ماشينالاردىڭ، شىنىلارىمەن شاعىلىسىپ، قاتار تۇرعان زاڭعار ۇيلەردىڭ قابىرعاسىنا ءتيىپ جوعالىپ جاتتى. الماتى، جاس كۇيەۋىمەن نەكە قيۋ سارايىنان شىققان سۇلۋ قىزداي جاڭبىر جۋىپ جاسارىپ، كەنەت سىمباتتانا، ساندەنە قالدى. ءسال سالقىن تارتقان اۋادا، ادامدى ماس ەتكىسى كەلگەندەي، جاس گۇلدەردىڭ جۇپار ءيىسى اڭقىدى. تەك، كۇزەتتە تۇرعان جاسىل شينەلدى سولداتتارداي، كوشە بويلاي بىتكەن، تيان-شان تاۋىنىڭ ءزاۋلىم بيىك قاراعايلارى، ءوزىنىڭ ەجەلگى ءتارتىبىن ساقتاعانداي، قاز-قاتار تىزىلگەن قالپىنان مىزعىر ەمەس... جارتى ساعاتتاي ەتكەن كەزدە جاڭاعى بۇكىل دۇنيەنى تىتىرەتكەن كۇننىڭ كۇركىرەۋىنىڭ، قۇيا سالعان قالىڭ جاڭبىردىڭ كۋاسى بوپ، تەك تاس ارىقتاردى قۋالاي، لايلى تاۋ سۋلارى عانا اقتى...
حاسەندى اسىلبەك احمەتجانوۆ ءوزىنىڭ قابىرعاسى قوڭىرلاۋ اعاشپەن كومكەرىلگەن، ورىندىقتارى قوڭىرقاي جاسىل سافيان بىلعارىمەن تىستالعان، ۇزىنداۋ كەلگەن كەڭ كابينەتىندە قابىلدادى. تۇرەگەلىپ، كۇلىمسىرەي قارسى ءجۇرىپ، قولىن كادىمگى تانىس ادامىنداي قاتتى قىسىپ امانداسقانمەن، حاسەنگە احمەتجانوۆتىڭ ءتۇرى ءبىر ءتۇرلى شارشاعانداي ما، الدە از ۇيىقتاعان ادامنىڭ تۇرىندەي كورىندى. كوز الدى ءسال شالبارلانعان، يىعى ءسال تۇسىڭكى. «جۇمىستى تىم كوپ ىستەي مە ەكەن، الدە تۇندە كىتاپتى كوپ وقيتىن شىعار» دەدى ىشىنەن حاسەن، ۇلكەن جۇمىس ستولىنىڭ ۇستىندە جاتقان كىتاپتاردى كورىپ.
— كانە، جىگىتىم، مىنا جەرگە وتىر دا اڭگىمەڭدى باستاي بەر، - دەدى احمەتجانوۆ قاراپايىم پىشىنمەن،— حاتىڭدى وقىدىم، مازمۇنىنا ءتۇسىندىم، ءبىراق ءوز اۋزىڭنان ەستىگەنگە نە جەتسىن،— ول كابينەتتىڭ ورتاسىندا تۇرعان، ماجىلىسكە كەلگەن ادامدارعا ارنالعان ۇزىن جالپاق ستولدىڭ ەسىك جاق شەتىندەگى ورىندىقتى نۇسقادى. ءوزى حاسەننىڭ جانىنا، بىرنەشە باساتىن تەتىگى بار جىلتىر قارا تەلەفون مەن ۇزىنشا ساۋىتقا سالىپ قويعان بىرنەشە قارىنداشى بار ستولدىڭ باسىنا وتىردى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا ستولدىڭ تەك بۇرىشى عانا.
بۇرىن حاسەن، مەيرامداردا ستۋدەنتتەر قاتارىندا لەنين الاڭىندا ءوتىپ ءجۇرىپ، مىنبەدە تۇرعان اسىلبەك احمەتجانوۆتى تەك الىستان كورەتىن. ۇزىن بويلى، وزگەلەردەن يىعى بيىك. ال ءقازىر، وسى جۇرت سىيلاعان كىسىمەن قاتار وتىرۋعا كەلگەندە، قىسىلىپ قالدى.
احمەتجانوۆ حاسەننىڭ كۇيىن ءتۇسىندى بىلەم:
— ايتپاقشى،— دەدى اناۋ وزىنە-وزى كەلسىن دەگەندەي، - وسى قاراتاۋ رۋدنيگىندەگى ءسىزدىڭ اكەڭىز بە؟
حاسەن باسىن يزەدى.
— ءبىز و كىسىمەن ازداپ تانىسپىز. ادال، ءبىر بەتتى، ايتقانىندا تۇراتىن كوممۋنيست. ازداپ مىنەزى قىزبا سەكىلدى مە، قالاي.— احمەتجانوۆ الدەنەنى ەسىنە تۇسىرگەندەي ويلانا كۇلىمسىرەدى.
حاسەن اكەسىن ەسىنە الدى، كەنەت ول ءدال وسى كابينەتتە ءۇشىنشى ادام بوپ وتىرعانداي، بالاسىنىڭ كوز الدىندا اپ-انىق بوپ ەلەستەپ كەتتى.
— ءبىزدىڭ سوۆحوزدىڭ جاعدايىن مەنىڭ اكەم دە بىلەدى، سىزگە حات جاز دەگەن سو كىسى عوي،— دەدى ول احمەتجانوۆتىڭ اقىلدى جۇزىنە قاراپ. الگىدەي ەمەس، ول بويىن جيناي باستادى،— ارينە، ءتىپتى قيىن بوپ بارا جاتسا جاز دەدى.
كوڭىلدەنگەندىكتەن ەمەس، جاي اشەيىن جانى اشىعاندىقتان احمەتجانوۆ جىميىپ كۇلدى.
— ءسويتىپ، شىن قيىن بولۋعا اينالدى ما؟
— ءيا،— حاسەننىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتتى.
بۇدان ءارى قالاي سويلەپ كەتكەنىن حاسەننىڭ ءوزى دە بايقاماي قالدى. مينۋت سايىن، جاڭاعى قىسىلعانى تاراپ، داۋسىنا دا كۇش كىرىپ، ويىنداعىسىن اشىق، كەڭ تۇردە ايتا باستادى. تەك وزىنە قاس ادامدارعا احمەتجانوۆتىڭ الدىندا ول ءجابىر كورگەن ادام سەكىلدەنىپ ۋاقتانعىسى كەلمەدى. ءوزىنىڭ دە ەڭ قورىققانى شاعىم ايتۋعا كەلگەن ادامعا ۇقساپ كەتپەسەم جارار ەدى دەگەن ءقاۋىپ ەدى. ول جەل ەروزياسى، قارا داۋىلدار جايىن ءسوز ەتتى. اڭگىمەسىنىڭ ءبارى جەر تاعدىرى جايىندا بولدى... جەر تاعدىرىنا قاراعاندا ءوزىنىڭ، نە الگى بەكوۆ سۇلتاننىڭ تاعدىرى نە تۇرادى؟..
ول كوپتەن بەرى ويلاپ جۇرگەن، جولاي سامولەت ۇستىندە، ءتىنتى تۇندە تاڭ اتقانشا كوزىن ىلىكتىرمەي، مازاسىن العان، توسەگىندە ءالسىن-السىن اۋناقشىتقان، ۇمىتىپ قالمايىن دەپ جاتتاپ العان تىلەگىن، ارمانىن، ويىن — ءبارىن-بارىن احمەتجانوۆقا ايتىپ شىققانداي بولدى. راسىندا دا ول ايتام دەگەنىن ايتىپ شىققان. تەك ءبىر ءسوز عانا جۇرەگىن ورتەپ، ءتىلىنىڭ ۇشىندا تۇردى دا قويدى...
— ءيا، ءيا، ايتا بەرىڭىز،—دەدى احمەتجانوۆ انانىڭ ءسوزىن قوستاي. ول جاس اگرونومنىڭ ءسوزىن بولمەي بار ىقىلاسىمەن تىڭدادى. ال حاسەنگە احمەتجانوۆ بۇنىڭ ءسوزىن الدەنەمەن سالىستىرىپ، قاتار قويىپ وتىرعانداي كورىندى.
— توقتاماڭىز، ايتا بەرىڭىز،— دەدى احمەتجانوۆ تاعى دا،— ويىڭىزدا نە بار، ءبارىن ايتىڭىز.
حاسەن ەندى تاۋەكەلگە بەل بۋدى.
— ماعان ءبىر نارسە عانا تۇسىنىكسىز،— دەدى ول،—راسىمەن، وسى مەن ايتقانداردى رەسپۋبليكا باسشىلارى بىلمەي مە؟ جارايدى، بۇگىن ءبىزدىڭ «التىن اراي» عانا وسىنداي جاعدايدا دەلىك. ال ەرتەڭ، ىسكە وسىلاي نەمقۇرايدى قارايتىن بولساق، بۇكىل تىڭ بۇدان دا سوراقى حالگە ۇشىراۋى مۇمكىن عوي؟.. وسى سۇراعىما جاۋاپ العىم كەلەدى.
حاسەن، ءوزى سولاي بولسىن دەمەگەنمەن، بەرگەن سۇراعى احمەتجانوۆتى اشۋلاندىرىپ تاستار، ەڭ بولماعاندا رەنجىپ قالار دەپ ويلاعان. ول ەندى احمەتجانوۆ نە ايتار ەكەن دەپ سابىرسىزدانا كۇتتى، ءبىراق كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىندە بالەندەي ءقاۋىپ تۋماعان-دى. بار ىنتاسىمەن، ويلانا تىڭداعانىنا قاراعاندا، اسىلبەك حاسەندى دۇرىس تۇسىنەر دەگەن ءۇمىت جاس اگرونومدى سەندىرە بەردى.
حاسەننىڭ ويلاعانىنداي بولدى.
احمەتجانوۆتىڭ بەت قۇبىلىسىنا قاراعاندا، حاسەننىڭ بەرگەن سۇراعى دا، ءوزى دە وعان ۇناعان ءتارىزدى. ول ەندى حاسەنگە ءبىر ءتۇرلى سىناي قارادى. ال جۇزىندە پايدا بولعان جىمىڭ، جاس جىگىتتىڭ ءوز سۇراعىن احمەتجانوۆتىڭ بەت-جۇزىنە قاراماي، جاستىق قىزۋىمەن بەرگەندىگىنە ريزا بولعاندىعىنان تۋعانداي.
— مىنەزىڭىز اكەڭىزگە تارتقان ءتارىزدى،— دەدى ول جاس جىگىتتىڭ سۇراعىن مايموڭكەلەمەي، تىكەلەي ايتقانى ەسىنە ءتۇسىپ. مۇمكىن، بۇل ءسوزدى ول بوتەن ءبىر تەك وزىنە عانا بەلگىلى ۇعىمنان شىعارىپ ايتقان بولار، ول اراسى بەلگىسىز ەدى.
— جەرگىلىكتى جەردە نە بوپ جاتقانىن، ءسىرا، ءسىز بىلمەيدى دەيسىز عوي؟ ەكى قولدارىن الدىنا قويىپ، بوس وتىر دەپ ويلايسىز، ارينە؟ الدە ءسىز بۇدان ەكى جىل بۇرىن العان قاۋلى، قارارلارىمىزبەن تانىس ەمەسسىز بە؟ ول قاۋلىلار جەل ەروزياسىنا قارسى جانە جەر قۇنارىن ءوسىرۋ ءۇشىن ءبىر عانا تىڭدا ەمەس، بۇكىل قازاقستان بويىنشا اگروتەحنيكالىق شارالار مەن جاڭا ءتاسىلدى مولىنان قامتاماسىز ەتۋ جونىندە الىنعان...
— تانىسپىن. قاۋلى الۋ ءبىر ءسارى دە، ونى ورىنداتۋ — ەكىنشى ءىس. ەكەۋىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي.
— دۇرىس ايتاسىڭ، قانداي ءىس بولماسىن، ونى باقىلاپ وتىرۋ كەرەك. دەمەك، سايىپ كەلگەندە ءىستىڭ ناتيجەلى بولۋى كىمنەن! كىم بۇل ىسپەن تىكەلەي بايلانىستى، بۇل سولاردىڭ جۇزەگە اسىراتىن شارۋاسى ەمەس پە؟ ال جۇرتتىڭ كوبىنە ەسكى ۇزاق قيسىق جول جاڭا ءتۇزۋ جولدان اناعۇرلىم ارتىق كورىنەتىن ادەتى.— احمەتجانوۆتىڭ داۋسىنان رەنجىگەندىك ءۇن ەستىلدى.— بەكوۆ سۇلتاننىڭ ءوزى دە ءبىزدىڭ قاۋلىلارىمىزدى ءبىر جولىن قالدىرماي تالداپ، باسىنان اياعىنا دەيىن وقىپ شىققان شىعار. ءبىراق ول بۇگىنگى كۇنمەن عانا ءومىر سۇرەدى. جاڭبىر كوپ بولىپ، ەگىن ءونىمدى شىقسا، ول جەل ەروزياسىندا نەسى بار، كوكىرەگىن كوتەرىپ، اياعىن ماردامسي باسادى. ال جاۋىن از بولىپ، اڭىزاق جەل تۇرىپ، ەگىن ءونىمى شامالى بولسا، ونىڭ تاعى ۇنجىرعاسى تۇسپەيدى، كەلەسى جىلعا سەنەدى. بىلتىر استىقتى مول بەرگەمىز، بيىل بولماسا، الداعى جىلدا بولادى دەيدى... ال كەلەسى جىلى دا جاۋىن بولماسا شە؟ ارعى جىلى دا دالانى قارا داۋىلدار بيلەپ السا شە؟ سوندا عانا بارىپ بەكوۆ سۇلتان توبە شاشىن ءوزى جۇلادى، قاۋلىنى ەسىنە الادى، جىبەرگەن قاتەلەرىن مويىنداپ، جازدىم-جاڭىلدىم دەپ كەشىرىم سۇرايدى، وتكەن كەزدە الدىڭعى قاتارداعى ادام بولعانىن الدىڭا تارتادى. ال جەر شە؟ جەرگە ودان كەلەر قانداي پايدا بار؟—احمەتجانوۆ قاباعىن شىتتى،— بىزدە مۇنداي ادامدار جوق ەمەس. قازاق مۇندايلاردى «قويىن قاسقىر جەمەي، ءبورىنىڭ بورىك استىندا ەكەنىن بىلمەيدى» دەيدى...
— وندا كەش بولادى عوي...
— سوندىقتان دا مۇنداي شارۋادا ءبىر قاۋلىمەن، ءبىر قارارمەن ەشتەڭە ىستەي المايسىڭ. قانداي قيىندىقتى بولسا دا ويلايتىن، جۇرتتى باستاي بىلەتىن، ءوز كوزقاراسىن ىسكە اسىرا الاتىن ادامدار جەڭەدى. سولار شەشەدى. وتكەن جىلى تىڭ ولكەسىندە كۇز وتە اۋىر بولدى. ۇكىمەتكە استىق تاپسىرۋ جوسپارىن ورىنداماۋ ءقاۋپى تۋدى. كوكشەتاۋعا برەجنيەۆ جولداستىڭ ءوزى كەلدى. رىباچەدە تىڭ قايراتكەرلەرىنىڭ ءماجىلىسىن وتكىزدى. مىندەتتەر قويۋمەن قاتار، سول مىندەتتەردى ورىنداۋ جولدارىن كورسەتتى. لەونيد يليچ كەتكەننەن كەيىن، رايكوم سەكرەتارلارىمەن بىرگە ەسەپ-شوتقا وتىردىق، باسقا مۇمكىنشىلىكتەرىمىزدى انىقتادىق، ءتىپتى سول جىلعى جوسپار تۇگىل، الداعى جىلدارى استىق ءونىمىن ءوسىرۋ شارالارىن بەلگىلەدىك..؛ اقىرىندا، ءبىر كەزدە وتىز ميلليون پۇت ازەر بەرەتىن كوكشەتاۋ ءقازىر ۇكىمەتكە بەس ەسە ارتىق تاپسىرىپ وتىر. ەگەر ءوز ىسىنە بەرىك، جىگەرلى ازاماتتار بولماسا مۇنداي تابىسقا قالاي جەتەر ەدىك؟ ماسەلەنى ءارقاشان دا بىلەتىن جانە سول بىلەتىنىن ىسكە اسىرۋدا قيىندىققا قارسى تۇرا الاتىن ادامدار شەشەدى.— احمەتجانوۆ ورنىنان تۇرەگەلىپ، ءسال ارى-بەرى ءجۇردى.— مىسالى ءسىزدى الالىق. ديرەكتورمەن ءتىل تاۋىپ، ماملەگە كەلۋ ءۇشىن، ءوزىڭىز باستاعان ءىسىڭىزدى تاستاي الار ما ەدىڭىز؟ وبلىستىڭ ايتقانىنا كونەر مە ەدىڭىز؟ جۇرتپەن جانجالداسىپ قايتەم دەپ ويلاۋىڭىز مۇمكىن عوي. ال ءسىز ويتكەن جوقسىز، بۇلارىڭ دۇرىس ەمەس دەدىڭىز...
ءدال وسى ساتتە حاسەن «مەنى سول ءۇشىن قىزمەتتەن بوساتپاق» دەي جازدادى. بۇل ويىنان تەز قايتتى. وسىناۋ اڭگىمە بولىپ جاتقان ۇلكەن ىستەرگە قاراعاندا، ءوزىنىڭ تاعدىرى وعان ويىنشىق ءتارىزدى كورىندى.
— دەمەك، ەتەكتەن تارتاتىندار دا بار،— دەدى ول.
— ءا، ءسىز قالاي ويلاپ ەدىڭىز!.. بار ءىس، ءسىز ويلاعاننان، اياعىڭىزدان شالماي، ەتەگىڭىزدەن تارتپاي وتە قويادى دەيسىز بە؟—احمەتجانوۆ تومسارا كۇلىمسىرەدى، ءبىراق كوزىندە ءبىر ەرەكشە جىلىلىق پايدا بولدى.— ومىردە ولاي بولمايدى. سول ءۇشىن دە بىزدە كوممۋنيستىك پارتيا بار. ول ءبارىن ءوزىنىڭ ورنىنا قويادى. ال ماسەلەنىڭ نەگىزى، ءبىزدىڭ ارامىزدا سىزدەيلەر كوپ. ولار ءار نارسەگە مەملەكەت كوزىمەن كەڭ قاراي الادى. ءسىز پاۆلودار وبلىسىندا جەل ەروزياسىنىڭ ىقپالىن قالاي توقتاتقانىن بىلەسىز بە؟. تەك جالعىز پاۆلوداردا عانا ەمەس...
احمەتجانوۆ جاتقا تولىپ جاتقان ساندار مەن ادامداردىڭ اتىن كەلتىرىپ، بۇل جۇمىس قالاي جۇرگىزىلگەنىن ەگجەي-تەگجەيىن قالدىرماي، ايتا جونەلدى. «التىن ارايدا» جەر ءۇشىن كۇرەس جاڭا قولعا الىنسا رەسپۋبليكا بويىنشا الدەقاشان باستالعان.
كەنەت تەلەفون شىلدىرلادى. احمەتجانوۆ تەلەفون ترۋبكاسىن الىپ قۇلاعىنا توستى. امانداسىپ بولىپ ءسال تىڭدادى دا: «ءقازىر مەن بوس ەمەسپىن، تىڭنان كەلگەن جولداسپەن سويلەسىپ وتىرمىن» دەپ تەلەفون ترۋبكاسىن ورنىنا قويدى.
— سونىمەن تىكەلەي ايتساق...— ول ءۇزىلىپ قالعان ويىن قايتادان جالعادى،— قيىندىق كىمدە جوق؟— كەنەت ول ءسال كىدىردى دە، قىرىن وتىرعان حاسەنگە ويلانا قاراپ اقتارىلا سويلەپ كەتتى.— سەن الگى قيىندىق مەندە بولمايدى دەيسىڭ بە؟ بولعاندا قانداي! كەيدە تۇنىمەن كىرپىك قاقپاي شىعاسىڭ!
ءبىر كەزدە «التىن ارايدا» بولعانىن ايتىپ، احمەتجانوۆ ەندى ونداعى ادامداردى سۇراي باستادى. جاڭا پارتورگ — ۋگريۋموۆتىڭ كىم ەكەنىن، تىڭدى العاشقى جىلدارىندا بىرگە كوتەرىسكەن قازىباي تىلەۋقاباقوۆتىڭ قانداي كۇيدە ءجۇرىپ جاتقانىن سۇرادى.
جوعارىدان نۇسقاۋ كۇتىپ وتىرماي «التىن ارايدا» قوسىمشا تىڭ كوتەرگەندەرىن ماقۇلدادى. سونان سوڭ قۇنارى كەتىپ بارا جاتقان جەرگە ءشوپ ەككەن كەزدە، ەگىس كولەمىنىڭ كىشىرەيەتىنىن، بۇدان ۇكىمەتكە بەرەتىن استىقتىڭ دا كەميتىنىن ەسكەرتە كەپ، مۇنداي جاعداي بولماس ءۇشىن ءار گەكتاردان الىناتىن استىقتىڭ ءونىمى ءوسۋىنىڭ ۇلكەن ماڭىزى بارىن ادەيىلەپ ءتۇسىندىردى.
سوۆحوزدا جۇرگىزىلەتىن شارالارعا جاردەمى تيەر دەپ، حاسەن ەرتەڭ بارماقشى بولىپ وتىرعان اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگىنە تاعى بوتەن مەكەمەلەرگە، اسىلبەك احمەتجانوۆ اڭگىمەسىنىڭ اياعىندا ءوزى تەلەفون سوقتى.
— سىزگە جاردەم بەرەدى،.— دەدى ول حاسەنمەن قوشتاسىپ تۇرىپ،— الان بولماي جۇمىسىڭىزدى ىستەي بەرىڭىز. تەك ەسىڭىزدە بولسىن، ءبىز ەگىس كولەمىن ازايتۋعا ونشا بارا بەرمەيمىز، ويتكەنى ەلىمىزدە جىلدان-جىلعا حالىق سانى كوبەيىپ كەلەدى، ال حالىقارالىق ساۋدا-ساتتىقتا استىقتىڭ باعاسى التىنمەن تەڭ. ءبىراق ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزدى ءبىز قابىلدايمىز. تەك، ەگەردە ءۇش-تورت جىلدا جەڭىسكە جەتپەسەڭىز...
ول حاسەننىڭ بەتىنە سىناي قارادى. جايشىلىقتا مۇنداي جاعدايدا «وزىڭىزدەن كورىڭىز» دەۋدىڭ ورنىنا:
— ال ءسىزدىڭ جەڭىسكە جەتەتىنىڭىزگە مەن سەنەمىن،— دەپ ءسوزىن ءبىتىردى.
2
بىرنەشە كۇندە الماتىداعى بار شارۋاسىن ءبىتىرىن، حاسەن سامولەتپەن ءوزىنىڭ وبلىسىنا كەپ ءتۇستى. اۋدان ورتالىعىنا باراتىن اۆتوبۋستى كۇتپەي، شايحانادان قورەكتەنىپ الدى دا، قولىندا اۋىلداعى دوس-جاراندارىنا دەگەن سىي-قۇرمەت زاتقا تولعان كىشكەنتاي، جاڭا شامادانى بار، «التىن ارايعا» باراتىن ۇلكەن جولعا شىقتى. سوڭعى كەزدە ويىنداعىسىنىڭ ءبارى بولىپ جۇرگەن حاسەن، ۇستىندە تىلەۋقاباقوۆ، ۋگريۋموۆ، گۋبانوۆ بار، ديرەكتوردىڭ «گازيك» ماشيناسى ءدال قاسىنا كەلىپ توقتاي قالعانىنا دا ءتىپتى تاڭدانعان جوق. ۇشەۋىنىڭ دە ءتۇرى سولعىن. حاسەنمەن جاي عانا امانداستى، جاقىن ادامداردىڭ كەزدەسە قالعانداعى قۋانىشى الدەقالاي كەيىن شەگىنگەندەي.. نەگە بۇلاي؟ ءوزى جوقتا سوۆحوزدا بىردەمە بولىپ قالعان ءتارىزدى...
ءيا، بۇل جوقتا سوۆحوزدا ۇلكەن قايعىلى وقيعا بولعان جانە بۇگىن. وسى تۇسكە دەيىن.
ەسىل جاعاسىنداعى قالىڭ قۋراي ورتەنگەن. ءورت ار جاعىنداعى قۋراپ تۇرعان وزەن بويىنداعى قالىڭ تالعا بارىپ تيگەن. جەل ۇرلەگەن وت كوپ كەشىكپەي، بۇگىن-ەرتەڭ گۋبانوۆ بريگاداسى كەلىپ ورماق بوپ تۇرعان ەگىستىككە قاراي بەتتەگەن.
دەمالىس كۇنى ەدى. بريگادا قوس ماڭايىنداعى مەحانيزمدەردى ەرتەڭگى كۇنگە دايىنداپ بولىپ، پوسەلكەگە كەتكەن. قوستا ەكى-اق جىگىت قالعان. ءبىرى رامازان ەدى. ول ءالى دە كومبايننىڭ بىردەمەسىن جوندەۋگە ءتيىستى ەدى. ەكىنشىسى توليا ششەگلوۆ دەگەن بالا جىگىت ونىڭ كەزەكشىسى-تىن. تاڭەرتەڭنەن بەرى ەكەۋى كومبايندارىن اينالدىردى، ءتۇس اۋا ششەگلوۆ، بالىق اۋلاۋعا قۇمارلىعى ۇستاپ، ەسىلگە قارماق سالۋعا كەتتى. جەل مۇرنىنا جانعان ءشوپتىڭ ءيىسىن جەتكىزگەن كەزدە ول، ءقازىر جەلبەزەكتەرى قىپ-قىزىل، ارقالارى قارا كۇرەڭ الا، شومبال كەلگەن الابۇعالاردى شەتىنەن شىتىرلاتىپ ۇستايمىن دەپ قيالدانا، ەسىلدىڭ جاعاسىندا ىستىق كۇنگە ونسىز دا قارا قايىس بولعان ارقاسىن كۇيدىرە توسىپ وتىرعان-دى. ءيىس قاي جاقتان كەلىپ تۇر دەپ باسىن كوتەرىپ العاندا ول ەڭ الدىمەن ەگىسكە قاراي جىلجىعان ءتۇتىندى، سونان سوڭ ءتۇتىن اراسىنان جىلانداي يرەلەڭدەپ سۋماڭداعان قىپ-قىزىل جالىنداردى كوردى.
قارماعى مەن الابۇعانى زاماتتا ۇمىتقان ششەگلوۆ كەيىن قاراي جۇگىردى. رامازان ەكەۋى دەرەۋ بوس تۇرعان تراكتورعا سوقانى تىركەپ جىبەرىپ، الشىنبەك ايدىنعالييەۆ ەككەن ەگىنجايعا قاراي جۇرگىزدى. بۇل تاجىريبە ەگىس جەرى بۇدان بۇرىن دا، الدەقالاي ءورت شىعا قالسا دەپ، سوقامەن قورشاي جىرتىلعان-دى. ءبىراق ءقازىر قاتتى جەل تۇرىپ، جاپىراقسىز تالدى شىتىرلاتا، قۋراپ قالعان قامىستىڭ جالىنىن كوككە شىعارا ەگىسكە ەكپىندەي جاقىنداپ كەلەدى. ءپىسىپ تۇرعان تاجىريبە بيدايىنا بۇل دولى ءورتتىڭ ەڭ بولماعاندا ۇشقىنى ءتۇسۋى ءسوزسىز. وندا ءبىتتى! ەگىنجاي كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جوق بولادى. جالعىز جول — ەگىندىكتىڭ جەل جاعىنداعى جىرتىلعان قارا جەردىڭ كولەمىن كەنەيتە ءتۇسۋ كەرەك.
رامازاننىڭ ءوزىنىڭ ۇستىندەگى كۋرتكاسى وت ءتيىپ جانا باستاعاندا، كەڭىتىلىپ جىرتىلماعان جەر ازعانتاي قالىپ ەدى. ۇستىندەگى كيىمى قىزارا بىقسىپ، ءتۇتىنى بۇرقىراي دەنەسىن كۇيدىرىپ، اكەتىپ بارا جاتسا دا رامازان قايتكەن كۇندە دە قالعان جەردى جىرتىپ تاستايىن دەپ تراكتورىنان تۇسپەدى. انانىڭ ورتەنىپ بارا جاتقانىن كورگەن توليا ششەگلوۆ ءوز تراكتورىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ رامازاننىڭ جانىنا جەتتى، ءبىراق وسى ساتتە ءوزىنىڭ ۇستىندەگى ابدەن بەنزين سىڭگەن كومبينەزونى لاپ ەتتى.
ششەگلوۆ ۇستىندەگى كومبينەزوندى شەشۋگە شاماسى كەلمەي، جىرتىلعان جەرگە قۇلاپ ءتۇستى. ەندى تراكتورىنان رامازان سەكىرىپ ءتۇستى. جانىپ جاتقان جولداسىنىڭ كيىمىن جالاڭاش قولىمەن، كەپكىسىمەن، جاڭا عانا جىرتىلعان جەرمەنەن سوندىرە باستادى.
بۇلاردىڭ ءدال وسىنداي كۇيىندە پروكوفيي ميحايلوۆيچ تا كەلىپ جەتتى. وسى بۇگىن تاڭەرتەڭنەن باستاپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءبىر جاماندىق بولارداي، جۇرەگى لۇپىلدەپ مازاسى كەتتى دە تۇردى. ەندى ۇيىندە وتىرۋعا شىداي الماي، ەگىس باسىنا كەلگەن. جانە دەر كەزىندە كەلدى...
توليا مەن رامازاندى قالالىق اۋرۋحاناعا الىپ كەلدى. ءدارى جاعىپ، مۇندايدا ەڭ كەرەكتى جاردەمدەر ىستەلگەننەن كەيىن، دارىگەردىڭ ءوزى شىقتى.
— مىقتى جىگىتتەر، مىقتى...— دەپ بىرنەشە رەت قايتالاپ سويلەن، ماڭدايىنداعى بۇرقىراعان تەرىنىڭ بۋىن ءسۇرتتى، سوسىن ءسال جۇدەي ەزۋ تارتىپ گۋبانوۆقا قاراپ. بىرەۋى... سىزدەن وزەندەگى قارماعىن جيناپ الۋدى سۇرايدى،— دەدى، سودان كەيىن ديرەكتور مەن پارتورگكە بۇرىلدى.— ەكىنشىسى، سىزدەرگە كۇدەرىن ۇزبەسىن دەيدى... ءالى قايتىپ كەلىپ وركەستر بارابانىندا جاڭا مارشتى قاعىپ بەرەمىن دەيدى...
اۋىر حابارلار ەدى. حاسەن جول بويى سۇراۋمەن بولدى. ونىڭ كوز الدىندا جەردى جالاي، ءجۇز باستى ايداھارداي ىسىلداي جىلجىعان مىڭ سان قىپ-قىزىل ءتىلدى جالىن، ايدالادا يەسىز قالعان ەكى تراكتور، جەر اۋناپ جانتالاسىپ جاتقان ەكى جاس جىگىت تۇردى دا قويدى. جانە مەرۋەرت ەكەۋى العاش رەت سوۆحوز الاڭىندا بيلەگەندە، رامازاننىڭ تاياقشاسىن لاقتىرا، باراباندى سەكىرتە ويناقتاتا ۇرعان ونەرپاز قوس قولىنىڭ ءقازىر اق مارلىمەن تاڭىلىپ تىرپ ەتپەي جاتقانى ءالسىن-السىن ەلەستەي بەردى... ال توليا ششەگلوۆ شە؟.. ءسوزۋار ەمەس، جۇرت كوزىنە كوپ تۇسە بەرمەيتىن ۇياڭ بالا جىگىت بولاتىن. بيداي ساباعىنداي سارى شاشتى، كوزى ەسىل وزەنىنىڭ سۋىنداي كوكپەڭبەك، ءموپ-مولدىر... وزگە قۇربىلارىنان ءبىر-اق ايىرماسى بار-تىن. جۇمىستان بوس ۋاقىتىندا قولىنان قارماعى تۇسپەيتىن، بالىق اۋلاۋعا قۇمارلىعى سونشالىق، قيت ەتسە ەسىل جاعاسىنا بارۋعا اسىعىپ تۇراتىن. حاسەن الماتىعا جۇرەر الدىندا، وزگە جولداستارىنىڭ انانى-مىنانى تاپسىرىپ جاتقانىن كورىپ، بۇ دا قىسىلا، نەمىس نە جاپون جالتىراۋىق قارماعىن اكەلۋىن سۇراعان. ەڭ جۇقاسىن، نول ءبىر، نە نول ەكىسىن... جۇمىستان باسى قاتىپ ءجۇرىپ، ارينە حاسەن جالتىراۋىق قارماقتى ءتىپتى ۇمىتىپ كەتكەن... ءقازىر ەسىنە ءتۇسىپ ۇيالعانىنان جەرگە كىرە جازدادى. ال سوندا جالتىراۋىق قارماقتا نە تۇر؟ دىم دا تۇرعان جوق، بۇل اشەيىن ەرىككەننىڭ ءىسى جانە حاسەن ۇيالسا، تولىپ جاتقان جۇمىستىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ ءجۇرىپ جالتىراۋىقتى ۇمىتىپ كەتكەندىگىنەن، «سپورت زاتتارى» دۇكەنىنە بارا الماعانىنان ۇيالىپ كەلە جاتقان جوق، ول ۇيالسا، وزىنەن ءوزى قىسىلسا ونىسى تەك ءوزىنىڭ زامانداستارى وتقا كۇيىپ جاتقاندا، بۇنىڭ سولارمەن بىرگە بولا الماعاندىعىنان، دەر كەزىندە جاردەمىن بەرە الماعاندىعىنان تۋعان كۇيىك ەدى. ەگەر بۇل سول كەزدە ەر جىگىتتەرمەن بىرگە بولسا، مۇنداي قايعىلى وقيعا بولماس ەدى!
ەندى مىنە ۋگريۋموۆ يەن گۋبانوۆتىڭ ورتاسىندا، سەكەڭدەگەن «گازيكتە» وتىرىپ، تىلەۋقاباقوۆ ماشينانى جۇرگىزۋشىمەن قاتار الدىندا وتىرعان، حاسەن، ءوزىنىڭ دەنى cay، تەرىسىن ءورت شالىپ بۇلدىرمەگەن، قولى، اياعى ءبارى مىقتى، ءبۇتىن، ال سانا-سەزىمىندە ءالى دە الماتىنىڭ جۇمساق، ءمولدىر سۋداي تازا اۋاسىمەن دەم الىپ كەلە جاتقانداي حالدە ەكەنىنەن، بولعان وقيعاعا ءدال ءوزى ايىپتىداي، وزىنەن-وزى قىسىلا تۇسەدى... مۇندا بولعان وقيعامەن سالىستىرعاندا ءوزىنىڭ باسىنان وتكەن جايلار، جۇرەك تولقىندارى، الماتىدا قانشا جۇرگەنى، شارشاعانى، ماسەلەلەر شەشكەنى — ءبارى-بارى ءوزىنىڭ قىزىل بوياۋىن جوعالتىپ، دىمعا تۇرمايتىنداي بوپ قالدى...
ال سوۆحوزدىڭ بار ىسىنە قانىق ۋگريۋموۆتى، تىلەۋقاباقوۆتى، گۋبانوۆتى، ماسەلە الماتىدا قالاي شەشىلگەنى قىزىقتىرعان. ەندى جولدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بۇلار وسىنى سۇراۋمەن بولدى. حاسەن بۇلاردىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرە كەلە جاتىپ، ول سول كۇنى لەنين الاڭىنداعى ۇلكەن ۇيگە بارا جاتقاندا قوبالجىعانىن، جولاي قالتاسىنداعى بار باقىر اقشاسى بىتكەنشە، ءار اۆتوماتقا ءبىر توقتاپ، كۇمىس كوبىك اتقان، مۇزداي گاز سۋىن ستاكانداپ ىشكەنىن قايتادان ەسىنە ءتۇسىرىپ ءبىر تولقىپ الدى. حاسەن اقىرىن جىميدى. سول كۇنى تۇندە ول جامان ۇيىقتاپ شىققان. ءتۇس كورگەن. تۇسىندە احمەتجانوۆ ونى قابىلدامايتىن بوپ، ول اۋىز ۇيىندە وتىرعان بيازى مىنەزدى، كارتاڭ تارتقان سارى حاتشى ايەلگە ءوزىنىڭ كىرۋگە ءتيىستى ەكەنىن ايتىپ، داۋ شىعارىپ، وڭەشتەپ كونبەي جاتقانىندا،— نومەردەگى كورشىسى، سويلەيسىڭ بە، الدە كىمگە وكپەلەيسىڭ بە، ايتەۋىر ۇيقى بەرمەي قويدىڭ دەپ وياتىپ جىبەرگەن... بۇنىڭ ءبارى، ارينە، ۋاق نارسەلەر ەدى. حاسەن جاي اشەيىن ەسىنە تۇسىرگەنى بولماسا ماشيناداعىلارعا ءوزىنىڭ احمەتجانوۆپەن نە سويلەسكەنىن ايتىپ بەردى. ءبىر عاجابى، ءقازىر داڭعىل جولمەن ءدىرىل قاققان ماشينامەنەن اعىپ كەلە جاتىپ، سوندا سويلەسكەن ماسەلەلەرىنىڭ قانشالىق ماڭىزدى ەكەنىن ءوزى دە جاڭا عانا تولىق ۇققانداي.
حاسەندى ءارقايسىسى ءار ءتۇرلى تىڭدادى. فەدور يۆانوۆيچ اڭگىمەنىڭ ەڭ ءتۇيىندى جەرى عانا قىزىقتىردى. اگرونومدى تىڭداپ وتىرىپ، بۇرىن دا ماسەلەنىڭ ءدال وسىلاي شەشىلەتىنىنە كۇماندانباعانىن سەزدىرگەندەي باسىن يزەپ قويادى. گۋبانوۆ بۇدان كەيىنگى كۇندەردە نە شىعادى، قانداي جوسپارلار قۇرىلۋى كەرەك، سونى ويلايدى. ال، تىلەۋقاباقوۆ بۇل كەزدەسۋدىڭ ءار مينۋتى، ءار قيمىلى قىمباتتىداي، ەشتەڭەسىن قالدىرماي ايتۋىن سۇرايدى. قالاي وتىردىڭدار؟ قاتار ما، الدە قاراما-قارسى ما؟ ءبىر ستولدىڭ باسىندا ما؟ ءوزى جۇدەۋ ەمەس پە ەكەن؟ ول نە دەدى، سەن نە دەدىڭ؟ ءسوزىنىڭ استارىن ءتۇسىندىڭ بە؟ قاباعىن شىتتى ما؟ ءا، بۇل جەرىندە كۇلگەن شىعار؟ ءبارىن-بارىن سۇراپ جاتىر. احمەتجانوۆتىڭ ءتۇرىنىڭ شارشاعان ادامنىڭ تۇرىندەي جۇدەۋ ەكەنىن ەستىپ، قازىباي تۇنجىراي قالادى. «جۇرت انانى، مىنانى سۇراپ مازاسىن الا بەرەتىن شىعار!» ال احمەتجانوۆتىڭ ءوزىن ۇمىتپاعانىن، «التىن ارايعا» كەلگەنىن ەستىگەندە، توبەسى كوككە جەتكەندەي، ءماز بوپ قالدى. «قويشى؟ راسىمەن سويدەدى مە؟» جانە احمەتجانوۆتىڭ «قويىنا قاسقىر شاپپاي، كەيبىرەۋلەر بورىك استىندا بولتىرىك بارىن ۇمىتىپ كەتەدى» دەگەن ءسوزىن بىرنەشە رەت قايتالاي ايتىپ:
— دۇرىس، دۇرىس...— دەدى ول،—باستىقتار نۇسقاۋ بەرمەي، ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەيتىن، قويعا قاسقىر كەلە جاتقانىن بىلگىسى كەلمەيتىن ادامدار بىزدە از ەمەس...
ول بۇل ءسوزىن ايتقانىندا بەكوۆ سۇلتان تۋرالى ويلادى ما ەكەن؟ الدە ۋگريۋموۆپەن، حاسەنمەن تالاس كەزدەرىندەگى ءوزىنىڭ قاتەسىن مويىنداعانى ما؟ ەكەۋى دە قازەكەڭنىڭ نامىسىنا تيگىلەرى كەلمەدى، جانە ونىڭ مىنەزى دە وزدەرىنە بەلگىلى ەدى. ءبىر بەتكەي، ەسكى ءتارتىپ ادامى. «وتقا ءتۇس!» دەپ بۇيىرسا وتقا تۇسەدى. «ولسەڭ دە كونبە!» دەسە — ءولىپ كەتۋگە بار، كونبەيدى. ال انىق، تۋرا بۇيرىق جوق جەردە قازەكەڭ وتە ساق، وي، قانداي ساق دەسەڭشى! ەگەر جوعارعى جاقتان بۇيرىق بولماي، ءىس تومەنگى جاقتان باستالاتىن بولسا جانە وعان «جوعارعى جاقتىڭ» قالاي قارايتىنى بەلگىسىز كەلسە،— مۇندايدا قازەكەڭ ءجۇز رەت تەكسەرەدى، ءجۇز رەتىندە دە ءوز تەكسەرگەنىنە سەنبەيدى، قارسى ونداعان دالەل تابادى، ايتەۋىر نە كەرەك «جوعارىدان جارلىق كەلمەي ەشبىر جاڭا ىسكە اياق باسپايدى. ال ەگەر بۇل بۇيرىق كەلەر بولسا، ءتىپتى بۇيرىق ەمەس-اۋ، وسىلاي بولسىن دەگەن يشارات ىستەلسە دە جەتكەنى، وندا قازىباي كەرەمەتتى كورسەتەدى — جۇرت تەك تاڭ قالۋمەن بولادى! وندا قازىبايدا اقىل دا، ايلا دا تابىلادى، شارشاۋدى بىلمەيدى، وت بوپ جانادى، وزگەنى دە وتتاي جاندىرادى...
ءيا، سولاي، قازىباي،— دەپ ويلادى ىشتەي كۇلىپ فەدور يۆانوۆيچ، قۇداي ءوزى سەنى وسىلاي جاراتقان عوي، كىم سەنى وزگەرتە الادى؟... وزگەرتۋدىڭ دە كەرەگى جوق شىعار! اركىمنىڭ ءوزىنىڭ مىقتى جاعى بولادى،— تىلەۋقاباباقوۆ تا وزگەلەردەن وزگەشە ەمەس شىعار... ال ءقازىر ءبىزدىڭ ويىمىزدى جوعارعى جاق ماقۇلداپ، ەشتەڭەگە الاڭ بولماي جۇمىستارىڭدى ىستەي بەرىڭدەر دەپ وتىرعاندا، تىلەۋقاباقوۆ ەندى ءوزىن كورسەتەدى. جاسى كەلگەنىنە قارامايدى، جارىسقا ءتۇسىپ اككى بولعان كارى تارلان ءالى بايگەنى ساپ الار!
«ادامنىڭ كەمشىلىگى — ونىڭ قاسيەتىن تولىقتىرادى دەيدى عوي دەپ ويلادى ۋگريۋموۆ،— قازەكەڭ دە ءدال سولاي. وقاسى جوق، ماسەلەنى ەگەر كوللەكتيۆ شەشسە... سايىپ كەلگەندە بارىنە دە قوجايىن كوللەكتيۆ قوي..»
ۋگريۋموۆتىڭ نە ويلاپ كەلە جاتقانىن حاسەن بىلگەن جوق. ءبىراق، زىرىلداپ كەلە جاتقان «گازيكتەن» ەكەۋى بىردەي، ۇشى-قيىرى جوق ەگىس دالاسىنا قاراعاندا، ەكەۋىنىڭ دە ويى ءبىر جەردەن شىعىپ جاتقانى ءسوزسىز. جەلمەن ويناعان تۇلپاردىڭ جىبەك جالىنداي، التىن ءدان تەڭسەلە تولقىپ، اقىرىن قوزعالىپ تۇر. باتىپ بارا جاتقان كۇن بۇكىل الەمدى قىپ-قىزىل نۇرىنا شومىلدىرىپ جاتقانداي. وسى القىزىل التىن ساۋلەگە بولەنگەن ەگىس دالاسى دا كەنەت كۇن نۇرىنان تۇتانىپ، قىپ-قىزىل ورتكە اينالىپ كەتەردەي اقىرىن تەڭسەلەدى. بۇل ەگىس دالاسى. ەرتەڭ وسىندا التىن ءدان ءۇشىن ۇلى كۇرەس باستالماق. سول كۇرەس باستالار ما ەكەن؟ الدە بۇگىننىڭ وزىندە-اق باستالىپ كەتتى مە؟ ءيا، ءيا، سوناۋ ەسىل جاعاسىندا ەكى جاس تراكتورىمەن ورتكە قارسى شىققانى سول كۇرەستىڭ باسى ەمەس پە ەدى؟..
3
ەگىن ورۋ باستالدى. بيىلعى جازدىڭ «التىن ارايعا» جەڭىل تيمەگەنى بارىمىزگە ءمالىم. ءبىراق «التىن اراي» تىڭ ولكەسىندەگى ەڭ ۇلكەن سوۆحوزدىڭ ءبىرى ەدى. ونىڭ ەگىس دالاسى ون مىڭداعان گەكتار جەر الاتىن. جەل ەروزياسى بۇلدىرە الماعان كەي القاپتارىندا بيداي تاقا جامان شىققان جوق-تى. اقسەڭگىر ەگىس دالاسى دا جۇرتتىڭ ءۇمىتىن اقتادى. وتكەن جىلدان قالعان بيداي ساباعىنىڭ ون بەس جيىرما سانتيمەتردەي قالدىعى، جەر قۇيقاسىن اۋدارماي جىرتۋدىڭ توپىراقتى ارقاسىندا توپىراقتى جەل ەروزياسىنا ۇشىراتتىرمادى. جازدىڭ ورتا كەزىندە ادەيىلەپ وسى اراعا ارناپ جاۋدىرعانداي، كەنەت پايدا بولعان وتكىنشى جاۋىندار دا بيدايدىڭ داندەنۋىنە سەبەپ بولدى. قىسقاسىن ايتقاندا اقسەڭگىردە اجەپتاۋىر ەگىن شىقتى.
ەندىگى مىندەت — وسى استىقتى كۇزگى جاۋىن-شاشىنعا ۇرىندىرماي، ءبىر ءدانىن قالدىرماي جيناپ الۋدا ەدى.
ەگەر كۇزگە قاراي اۋا رايى بۇزىلماسا تىڭ ولكەسى ۇكىمەتكە بەرەر استىعىن دەر كەزىندە جيناپ ۇلگىرەدى دەگەن ءۇمىت مول ەدى. «استىعىم جاقسى شىقتى دەپ قويماڭا ءتۇسىپ بولعاندا ماقتان» دەيتىن ەسكى ديحانشىلار. بۇل ماقال ادەيى تىڭ يگەرۋشىلەرگە ارناپ ايتىلعانداي ەدى. كەنەت جاڭبىر باستالىپ، سۋىق ەرتە تۇسسە، — جەر بەتىن قار باسادى، ەگىن قاردىڭ استىندا قالادى. ونداي ءدانى ءۇسىپ كەتكەن بيدايدان قانداي پايدا؟ مىنە، سوندىقتان دا بۇكىل سوۆەت ەلى بوپ تىڭ ولكەسىنىڭ استىعىن از مەزگىلدە جيناپ الۋعا تىرىساتىن. كۇزدىڭ باس كەزىندە اشىق كۇندەردى وتكىزىپ الماۋ ەگىن وراعىنىڭ ەن كەرەكتى مىندەتىنىڭ ءبىرى. ۋكراينادان، كۋباننان، بەلورۋسسيادان، تاعى وتانىمىزدىڭ ەگىن وراعىن بۇرىن بىتىرگەن جەرلەرىنەن ون مىڭداعان اۆتوماشينالار، كومبايندار تيەلگەن ەشەلوندار ۇستى-ۇستىنە كەلەتىن. بۇل كەزدە ستۋدەنتتەر، جۇمىسشىلار، قىزمەتكەرلەر، قالاداعى اۋديتوريا، سەح، مەكەمەلەرىن ۋاقىتشا ۇمىتىپ «تىڭ شاقىرادى!» دەگەن ۇرانعا قۇلاق قوياتىن. ويتكەنى تىڭعا جۇمىسشى قولى كەرەك! تىڭ استىعى ۇزاق كۇتە المايدى!
بۇرىنعى جىلداردىڭ ادەتى بويىنشا، «التىن ارايعا» بيىل دا كوپتەگەن تەحنيكا مەن ستۋدەنتتەر كەلۋى كەرەك ەدى. ستۋدەنت كەزىنەن حاسەن تىڭ استىعىن سىرتتان كەلەر كومەكسىز جيناپ الۋعا بولمايتىنىن بىلەتىن. ويتكەنى ۇشان-تەڭىز الىپ دالادا شەگىنە كوز جەتپەي شايقالعان قالىڭ ەگىندى دەر كەزىندە جيناپ الۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. ءبىراق بۇل كومەك سوۆحوز، كولحوزدارعا ءۇش ەسە قىمبات تۇسەدى...
ال ەگىن ورۋ كەزىندە قالادان دالاعا كوپ ادامنىڭ كەلۋى — ۇيرەنشىكتى ادەت. استىعى مول قاي ەل بولماسىن، مىسالى كانادا، امەريكا قۇراما شتاتتارى، ەگىن وراتىن كەزدە، مەزگىل جۇمىسشى دەپ اتالاتىن، قالا ادامدارىن پايدالانادى. ءبىراق ونداعى جۇمىسشى مەن ءبىزدىڭ تىڭعا كەلەتىن ادامداردىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرما بار ەكەنىن حاسەن جاقسى بىلەتىن. ءبىزدىڭ ادامدار، ەگەر وتانعا كەرەك بولسا، ەشتەڭەگە قارامايدى، حالقى ءۇشىن، حالقىنىڭ جاقسى تۇرمىسى ءۇشىن قانداي ەڭبەكتەن بولسا دا قاشپايدى، وتان شاقىرسا بولعانى لەك-لەگىمەن اعىلادى. ال شەتەلدە، اسىرەسە كانادادا جۇمىسشى قولىن ولاي پايدالانبايدى، ءار فەرمەر تەك وزىنە كەرەگىن عانا جالدايدى. وسىنداي ەكونوميكالىق كوزقاراستىڭ ارقاسىندا و جاقتا كۇزگى ەگىستى جيناۋداعى شىعىن بىزدىكىنەن كوپ تومەن كەلەدى. «نەگە بۇلاي، دەپ ويلايتىن حاسەن، كەيدە ءبىر سوۆحوزعا سونشاما ادام جىبەرىلەدى، كوبىن قايدا پايدالانۋعا بىلمەيسىڭ... اقشا العانى بولماسا مۇنداي قاپتاعان ادامنان، كەيدە بوس تۇراتىن اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينالاردان ەش پايدا جوق. پايدا ورنىنا زيانى بار. ولاردىڭ بار شىعىنى سوۆحوز كاسساسىنان تولەنەدى. كەيدە بۇعان سوۆحوزدىڭ ۇكىمەتكە استىق وتكىزىپ تاپقان تابىسىنىڭ تەڭ جارتىسى كەتەدى. ەگەر قالادان جىبەرىلگەن جۇمىسشى، قىزمەتكەرلەردىڭ وزدەرىنىڭ جۇمىس ورنىنداعى جالاقىلارى، ال ستۋدەنتتەردىڭ ستيپەنديالارى دا وزدەرىنە بەرىلەتىن بولسا، ۇكىمەتكە قانشا زيان كەلەدى، قانشا قاراجات بوسقا شىعادى!»
وسى اراداعى سوۆحوزعا دەگەن استىق جيناۋ تەحنيكاسى مەن ستۋدەنتتەر، ونىڭ ىشىندە «التىن ارايعا» ارنالعان كومەكتەر دە ەرتەڭ اتباسار ستانسياسىنا كەلەدى ەكەن دەپ ۋگريۋموۆ پەن حاسەنگە تىلەۋقاباقوۆ ايتقان-دى، جۇرتتى سوۆحوزعا اكەلۋگە ستانسياعا حاسەن ءوزى بارماق بولدى.
— بيىل بىزگە جىلداعىسىنان كومەك اناعۇرلىم كەم كەرەك دەدى ول. — ەگىستىڭ شىعىسىمەن ساناسساق ەكى ءجۇز ادام، ون كومباين، وتىز استىق تاسيتىن ماشينا جەتكىلىكتى... سولاي دەپ بەكوۆ سۇلتانعا تەلەگرامما بەرسەڭىز... ايتپەسە، ول كەلگەن جۇرتتىڭ ءبارىن ۇيىپ-توگىپ «التىن ارايعا» جىبەرىپ جۇرەر. مۇنداي قاستىعىن ول دوستىعىم دەۋدەن قاشپاس.
— الگى ايتقاندارىڭ از بولماي ما؟—دەدى قازىباي.
— كەرەگىمىزدىڭ ءبارىن ەسەپكە الدىم. تىلەۋقاباقوۆ «ءسىز نە ايتاسىز» دەگەندەي ۋگريۋموۆقا قارادى.
— مەن دە وسى جەتەدى عوي دەپ ويلايمىن،— دەدى پارتورگ. ءوز كۇشىمىزدى پايدالانۋىمىز كەرەك. دۇرىس بولسەك، جەتىپ قالادى. بۇل كۇندە سان ەمەس، ساپا شەشەدى، قازەكە، ءىستى دۇرىس ۇيىمداستىرۋ — ءبىزدىڭ مىندەت.
ايتقاندارىڭ دۇرىس ءتارىزدى. بيىل اگروتەحنيكا مەن اعاش وتىرعىزۋعا كوپ قاراجات شىققالى تۇر عوي. ءار تيىندى قاداعالاپ جۇمساعان ءجون. بەكوۆكە تەلەگرامما بەرۋدىڭ قاجەتى بولماس. ەرتەڭ ءوزى اتباسارعا كەلەدى. حاسەن سو جەردە كەلىسەر. ال الدا-جالدا ول كونە قويماسا، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە بارار... حاسەن ەزۋ تارتتى.
— جاقسى، بەكوۆپەن ءتىل تابارمىن...
ايتسە دە بەكوۆپەن كەزدەسەتىنىنە ول بالەندەي قۋانا قويعان جوق.
ەرتەڭىنە حاسەن كەلگەن ستانسيادا، توي بولىپ جاتقانداي، جۇرت قاراقۇرىم ەكەن. جول بىتكەننىڭ بارىندە ەشەلوندار تۇر. اشىق ۆاگونداردان ءتۇسىرىلىپ جاتقان ەگىن كومباينى، جۇك تاسيتىن ماشينا، تاعى باسقا تەحنيكالار. بۇلار سول ۆاگوننان تۇسكەن قالپىندا، ستانسيا الدىنداعى الاڭعا ءتىزىلىپ كەپ توقتاماي، بىردەن سارىارقانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى سوۆحوزدارعا كەتىپ جاتىر. ال ستۋدەنتتەر، جەر كورۋگە شىققان ساياحاتشىلار ءتارىزدى، كيگەندەرى تىلتيعان دجينسى شالبارلارى، ارقالارىندا ريۋكزاكتارى، قولدارىندا، ۇنەمى وزدەرىنىڭ سەرىگى، گيتارالارى، بۇكىل ۆوكزال الاڭىن جايلاپ العان. كۇلكى، قالجىڭ، ولەڭنەن قۇلاق تۇنادى. بۇل ۋ-شۋ توپتاردا كىم جوق. بايسالدى قاراعان كۋباندىقتار دا، قويۋ مۇرت مولداۆاندار دا، سۇڭعاق، مىقتى دەنەلى ەدىل بويىنىڭ جىگىتتەرى دە، كوزدەرى قۋلانا كۇلىمسىرەگەن پولتاۆا ۋكرايندەرى دە بار... بۇلاردىڭ ءبارى دە، تىڭعا بىرنەشە كەلگەن، ىستىق كۇندەردى دە، سۋىق جاڭبىرلاردا دا باستارىنان تالاي وتكىزگەن، بالشىقتى تايعاق جولدارعا ۇيرەنگەن، قارا داۋىلدارعا دا قارسى تۇرا الاتىن ابدەن شىنىققان جاندار.
حاسەن ازەر دەگەندە بەكوۆ سۇلتاندى اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جانىنان تاپتى. بۇل تەكسەرۋ رەتىندە اتباسارعا ءبىر-اق كۇنگە كەلگەن. انانداي جەردە جىلتىراعان قارا، جاپ-جاڭا «ۆولگا» ماشيناسى كورىنەدى. ءوزى جانىندا ءبىر توپ قورشاعان ادامدارى بار، ادەتتەگى باستىقتىڭ كەيپىن ساقتاي، الدەكىمدەرگە بۇيرىق بەرىپ تۇر.
حاسەنگە كوزى ءتۇسىپ كەتىپ، ءسوزىن بىتىرمەي توقتاي قالدى. ادەمى، تاكاپپار جۇزىندە كەنەت ساسىپ قالعانداي بەلگى پايدا بولدى دا زاماتتا ءسوندى. بەكوۆ قايتادان ءوزىنىڭ ىزبارلى تۇرىنە ەندى.
— مىنە، التىنارايلىقتار دا كەلىپ قالدى،— دەدى ول حاسەنگە قولىن بەرە، مىقتى، اپپاق تىستەرىن كورسەتە كۇلىمسىرەي،— ءسىز ماشينالارىڭىزبەن كەلدىڭىز بە؟
— سەگىز ماشينا اكەلدىم.
— نەگە از؟— تاڭدانا سۇرادى بەكوۆ،— سەندەردىڭ سوۆحوزدارىڭدى اداممەن، ماشينامەن تولىق قامتاماسىز ەتەمىز دەپ ءبىزدىڭ جارعاق قۇلاعىمىز جاستىققا تيمەي جۇرسە...— بەكوۆ «جارعاق قۇلاعىمىز جاستىققا تيمەي ءجۇر» دەگەن ءسوزدى ادەيى مىسقىلداي ايتتى. بۇنى حاسەن دە تۇسىنگەندەي،— ءسىزدىڭ سوۆحوزعا دەگەن استىق جينايتىن ماشينالار ءالى جولدا. كىسىلەردى ءقازىر اكەتۋىڭە بولادى...
— بىزگە ەكى ءجۇز ادام جەتەدى. جاڭا الماتى اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتى ستۋدەنتتەرىنىڭ ءتۇسىپ جاتقانىن كوردىم. وتكەن جىلى ولار ءبىزدىڭ سوۆحوزدا بولىپتى. كوبى ماشينا دا، كومباين دا جۇرگىزە بىلەدى. سولاردى بەرسەڭىز بولادى. ال كومبايننان كەرەگى ون، ماشينادان وتىز...
— بار بولعانى سول-اق پا؟
— ءيا. بىزگە سول جەتەدى.
— تاعى نە ويلاپ تاپتىڭ، اتىمتايەۆ؟—دەدى يىعىن ءسال كوتەرىپ — بىردەمە ويلاپ تاپقانسىڭ عوي، تاپقانسىڭ عوي...— دەدى، سول «بىردەمەنىڭ» ار جاعىندا نە جاتقانىن بىلگىسى كەلگەندەي ءالسىن-السىن قايتالاپ.
— ەشتەڭە دە ويلاپ تاپقام جوق. تەك ءوز كۇشىمىزدى دۇرىس پايدالانعىمىز كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە بيىل استىعىمىزدىڭ قانداي ەكەنى وزىڭىزگە دە ءمالىم عوي...
— ءمالىم بولماي!..— بەكوۆ اگرونوم ءسوزىن ءىلىپ اكەتتى،— ەگىندەرىڭنىڭ شىعىمى، شىنىن ايتساق، قوتىر ەشكىنىڭ جۇنىندەي... ءبىر جەرىندە تۇتاسىپ تۇر، ءبىر جەرىنىڭ قۇيقاسى كورىنىپ جاتىر... مۇمكىن ەگىن ماشينالارى سىزدەردىڭ سوۆحوزدارىڭىزعا ءتىپتى كەرەك بولماس؟
— جوق كەرەگى بار. شامامىز كەلگەنشە ەگىنىمىزدى ەرتە جيناپ الۋىمىز كەرەك.
— ۇقتىم... — دەدى بەكوۆ، سول بۇرىنعى قالپىندا تاعى حاسەنگە سەنىمسىزدەنە قاراپ،— ۇعامىن. جارايدى،— ول جانىندا تۇرعان بىلعارى تۋجۋركالى ادامعا بۇرىلدى. اتىمتايەۆ جولداسقا سۇراعانىن بەرىڭىز. بەرمەيتىن بولساڭىز... قايدان بىلەسىز، تاعى الماتىعا ارىز ەتىپ جۇرەر...
حاسەن سۋىق ۇنمەن جاۋاپ قايىردى.
— ەندى ءويتۋدىڭ كەرەگى بولماس دەپ ويلايمىن...
حاسەن احمەتجانوۆتا بولعان كۇنى، الماتىدان وبلىستىق باسقارماعا اتىمتايەۆقا جاردەم كورسەتىلسىن دەگەن تەلەفون سوعىلعان. جوعارى جاقتىڭ مۇنداي نۇسقاۋدى تەككە بەرمەيتىنىن بىلەتىن اككى بەكوۆ حاسەندى بوتەن جاققا اۋىستىرۋدان بىردەن باس تارتقان. ونىڭ ۇستىنە ۋگريۋموۆتىڭ دا ءسوزى ەسىندە ساقتاۋلى ەدى. جانە وسى كۇنگە دەيىن وبلىس كولەمىنە ابىرويلى بولىپ كەلگەنمەن دە، وبكوم بۇنى قاتتى ەسكەرتكەن. بۇل ەسكەرتۋ ونى ىشتەي شامداندىرىپ تاستادى. ويتكەنى سوۆحوزدىڭ الدەقالاي اگرونومى ەمەس، حالىق قازىناسىنىڭ كۇزەتىندە بۇل تەك ءوزىم تۇرمىن دەپ سانايتىن.
— ايتپاقشى، باسقارمادا ءسىزدىڭ زووتەحنيكتەرىڭىزدىڭ بايانداماسىن تىڭداۋعا رۇقسات ەتەدى دەپ سەنەمىن،— دەدى بەكوۆ بىرەۋدىڭ قىتىعىنا تيگىسى كەلگەن ادەتتەگىسىندەي كوزىن سىعىرايتا ءتۇسىپ.— الدىڭعى قاتارداعى تاجىريبەلەردى بوتەن سوۆحوزدارعا دا تاراتۋىمىز كەرەك... وعان مەنەن سالەم ايتۋدى ۇمىتىپ كەتىپ جۇرمەڭىز.
— ءسىز ونى تىلەگەن ۋاقىتىڭىزدا تىڭداي الاسىز،— دەدى حاسەن،— وعان بالەندەي ارناۋلى رۇقساتتىڭ كەرەگى جوق. ءبىراق ءبىزدىڭ سوۆحوزعا ءتيىستى جاردەمىڭىزدى كورسەتپەي تۇرىپ، زووتەحنيكتى تىڭداۋدىڭ قاجەتى بولماس،— ول جىميا كۇلىمسىرەدى.— بۇنى ىستەمەي الدىڭعى قاتارداعى تاجىريبە جايىنداعى جان اشۋىڭىز جۇرتقا بالەندەي سەنىمدى كورىنبەۋى مۇمكىن.
بەكوۆ جاۋاپ قايىرمادى، تەك حاسەنگە اۋىر كوز تاستادى دا قويدى. سونان سوڭ كىلت بۇرىلىپ قارا ماشيناسىنا قاراي اياڭدادى.
سوڭعى شىققان ادەمى قارا ماشينا ورنىنان قوزعالعاندا بارىپ ارتىنان قاراپ تۇرعان حاسەن:
— رەنجىپ قالىپتى... جەكە باستىڭ نامىسى جۇرتقا ورتاق ىستەن قىمبات ەمەس ەكەنىن تۇسىنگىسى كەلمەيدى... ءبىراق امال نە، ءبارىبىر تۇسىنۋگە تۋرا كەلەدى، بەكوۆ جولداس!
جانىندا بىلعارى تۋجۋركەلى ادامى بار حاسەن ەندى ستانسياعا قاراي بەتتەدى.
ەگىن ورۋ باستالعان العاشقى اپتادا جاڭبىرسىز، جەلسىز، كۇن اشىق بولدى. «التىن اراي» سوۆحوزىندا دا جۇمىس قىزۋ ءجۇرىپ جاتتى. كۇنى-تۇنى ەگىس دالاسىندا كومباينداردىڭ دىرىلى، ماشينالاردىڭ ءدۇبىرى تىنبادى. كۇن كوزى قىزدىرعان ىستىق بيدايدى، ساموسۆالدار بىرىنەن سوڭ ءبىرى بريگادا توكتارىنا اكەپ توگۋمەن بولدى. بۇل ارادا بيداي ءۇستى كەرنەۋلى باسقا ماشينالارعا تيەلىپ، مۇنداي ماشينالاردىڭ سوڭىنان ەكىدەن، ۇشتەن قوسىمشا ەرنەۋلى «تىركەندىلەر» جالعانىپ، كادىمگىدەي جۇكتى قۇراما پوەزد ىستەپ، ەليەۆاتورلارعا جونەلتىلدى، جۇمىس كۇندىز-تۇنى دەلىنبەدى، ءبىر توقتالمادى. كۇنى بويى ىستەگەن جۇمىسىنان شارشاعانداي، ەن اقىرعى رەت الەمگە قىزىل التىن ساۋلەسىن توگىپ كۇن باتىپ، سالقىن ءتۇن كەلىپ، قارا ماقپال كوك بەتىندە جىبىرلاپ جۇلدىزدار پايدا بولعان شاقتا دا، كومباينداردىڭ تىنباي شىققان ءدۇرىلى ەستىلىپ، جازىق دالادا قاپتاعان جۇك ماشيناسى شامدارىنىڭ جارقىلداعان ساۋلەلەرى جەر بەتىندە ويناپ جاتتى...
تۇنگى سالقىن جەل بۇكىل سارىارقانىڭ ءۇستىن جۋساننىڭ قىشقىلتىم يسىمەن جاپتى. بۇعان بەنزيننىڭ اشقىلتىم، قىزعان تەمىردىڭ قاڭسىق، دۇنيە جۇزىندە ەڭ ءقادىرلى ءيىس — پىسكەن بيدايدىڭ يىستەرى ءتارىزدى قازاقتىڭ بۇرىنعى كەڭ دالاسىنا تانىس ەمەس، جاڭا يىستەر قوسىلدى!
اتتەڭ، نە كەرەك، ەگىن جيناۋ جۇمىسى بۇنداي قارقىندا ۇزاق بولا المادى. اسپاندا سابالاق-سابالاق بۇلتتار پايدا بولىپ، بىرتىندەپ كوك بەتىن ولار كيىزدەي قىمتاپ، جۇرتتىڭ ۇرەيلەنە كۇتكەن اق جاۋىنى باستالدى. «التىن ارايدىڭ» بوتەن قيىندىقتارى از بولعانداي، ەندى وعان ەرتە تۇسكەن كۇزدىڭ الەگى كەپ قوسىلدى. ورىلماعان ەگىن جاڭبىر ءسىڭىپ، اۋىرلاپ، جەرگە جاتىپ الدى. كومباين بىتكەننىڭ ءبارى توقتادى. استىق تيەلگەن، ەليەۆاتورلارعا بارا جاتقان ماشينالار، جول بۇزىلىپ، ايدالادا تۇرىپ قالدى. ادام بىتكەننىڭ ءبارى ەگىس باسىنداعى كىشكەنتاي ۆاگوندارعا، شاتىرلارعا، قوستارعا تىعىلدى. ءبىراق ەشكىم دە ەندى انەۋگىدەن بەرگى ۇيقىسىز تۇندەردىڭ ەسەسىن الىپ، كوسىلىپ ءبىر جاتايىن دەپ قۋانبادى. جۇمىستىڭ ەڭ اۋىر كەزدەرىندە، كوزىڭە تىعىلعان ۇيقىڭدى قاشىرعان، نە بويىڭدى سەرگىتىپ، ءتىپتى ءبىر شارشاعان شاقتارىڭدا كوڭىلىڭدى كوتەرگەن ستۋدەنتتەردىڭ بىرەسە انا جەردە، بىرەسە مىنا جەردە شىعاتىن كوڭىلدى، جارقىن اندەرى، ادامنىڭ قايعىسىن مولايتا تۇسپەيىن دەگەندەي، ەندى ءتىپتى ەستىلمەيدى...
ءبىراق ءسال بۇلت تاراپ كۇن كورىنسە، نە جاڭبىر توقتاپ، جەل بيدايدى كەپتىرە باستاسا بولعانى — زاماتتا جۇمىس قايتا باستالادى. جاڭبىر ءبىتىپ، كۇن قايتا شىعىپ كەپتىرەر دەگەن ۇمىتپەن، ويپاتتاعى ەگىندى سول قالپىندا ورىپ، جەرگە سۇلاتا قۇلاتادى.
ايتەۋىر كەنەت جاڭبىر توقتاپ، اڭساپ كۇتكەن كۇن دە جەتتى. جەر بەتىندە سالقىن جەل تۇرىپ، اسپاندا بۇرىنعىداي تاقا قىزدىرماسا دا، التىن كۇن شارىقتاي ءجۇزدى. ءبىراق جاقسى اۋا رايىمەن جوعارىدان تىكەلەي بۇيرىق تا كەلدى: «كومباين بىتكەن ەندى ەگىنجايعا تىكەلەي سالىنسىن» دەگەن.
بۇل بۇيرىق بوتەن سوۆحوزدارعا مۇمكىن دۇرىس تا شىعار، ال ەگەر ادەتتەنگەن جاعدايىنا قاراساق «التىن ارايعا» تىم قولايلى ەمەس ەدى. تىلەۋقاباقوۆ دەرەۋ ءماجىلىس شاقىردى. وزدەرىڭ شەشىڭدەر دەدى ول، بىزدە ەكى جول بار. ءبىرى — كومباينداردى تىكەلەي ەگىنجايعا سالىپ، ۇكىمەتكە سۋ استىقتى وتكىزۋ. ەكىنشىسى، ەگىننىڭ كەبۋىنە، پىسۋىنە قاراي بولەك ورۋ. سۋ بولسا دا ءدانى تولعان ەگىنجايلاردى ورىپ تاستاپ، ارتىنان كۇن شىقسا كەپتىرىپ، سوسىن ايداپ، ۇكىمەتكە قۇرعاق بيداي تاپسىرۋ.
ەگىندى بىلاي ورۋدىڭ وزىندىك جاقسىلىق جاعى بار: بيداي جەردە جاتىپ كەبەدى، ءدانى تولىعادى، ۇكىمەتكە دە، سوۆحوزعا دا ءتيىمدى؛ ال ءقاۋپى دە از ەمەس: ەگەر كۇن اشىلماسا مۇنداي بيداي جاتىپ قالىپ، كوگەرۋى مۇمكىن، ءتىپتى قىس ءتۇسىپ كەتىپ، قار استىندا قالۋى دا عاجاپ ەمەس.
حاسەننىڭ ءسوزى قازىبايدى كوندىرگەن. ارتىنان بەس-التى كۇن وتكەننەن كەيىن، وبلىستان ەڭ الدىمەنەن «استىقتى نەگە وتكىزبەي جاتىرسىڭدار» دەگەن تەلەفون قاعىلىپ، سوڭىنان ىزعارلى ۇندەرمەن «تەز بيدايلارىڭدى ەليەۆاتورعا وتكىزىڭدەر، وتكىزبەيتىن بولساڭدار، ءتيىستى شارا قولدانامىز!» دەگەن سىقىلدى بۇيرىقتار تۇسە باستاعاندا، قازىباي بار اۋىرتپالىققا، سوققىعا ءوز كەۋدەسىن توستى.
— ەندى بەس كۇننەن كەيىن وتكىزەمىز!—دەدى ول.
ەكى كۇن وتكەندە:
— ەندى ءۇش كۇننەن كەيىن...— دەپ وتىرىپ الدى.
الىس جەردەن شارشاپ كەلىپ، جەرگە قۋلاي كەتكەن جاسىل شينەلدى سولداتتارداي، ءالى ابدەن ءپىسىپ بولماعان كوك ەگىن، كومبايننىڭ سوڭىنان جاپىرىلا قۇلاپ جاتتى. ەگىن دالاسىنا ەندى پوسەلكەنىڭ بار باس كوتەرەر ادامى شىقتى. وقۋشى بالالار، شەبەرحانالاردىڭ جۇمىسشىلارى، پەنسياداعى شالدار، بالا باعىپ وتىرعان قارتاڭ ايەلدەر، بىردە-بىرى قالعان جوق. بۇلار اۋىر جىلداعى ەگىن تاعدىرى دالادا شەشىلىپ جاتقاندا ۇيلەرىندە وتىرا المادى. ولار كومباينداردىڭ سوڭىنان ءجۇرىپ، ەگىن دىمقىل جەردە جاتىن قىزىپ كەتپەسىن دەپ كوك بيدايدى شاتىر عىپ ءۇيدى. تتا تاۋ-تاۋ بوپ ۇيىلگەن بيدايلاردى ستۋدەنتتەرمەن قاتار تۇرىپ كۇرەكتەرىمەن اۋدارىستىردى. توپ-توپ بولىپ جولدا توقتاپ قالعان ماشينالاردى ساز بالشىقتان شىعۋعا جاردەم بەردى. جولداردى جوندەدى، شۇڭقىرلاردى تاسپەن، توپىراقپەن، سابانمەن تەگىستەدى، ايتەۋىر قولدارىنان كەلەر جۇمىستىڭ ءبارىن ىستەدى.
گۋبانوۆ ءوزىنىڭ مەحانيزاتورلارىمەن بىرگە، ءبىر تاۋلىكتە جيىرما ساعات ۇدايى كومبايندارىنان تۇسپەدى. ءوزى اششى تەردەن، ءبىر تىنباي سوققان جەلدەن، ۇيقىسى قانىپ ءبىر ۇيىقتاماي، ەكى كوزى قىزارىپ، شۇڭىرەيىپ، قارا قوشقىلدانىپ ابدەن جۇدەپ ءبىتتى.
ۋاقىتى جەتىپ، ورنىنا يۋحان وتىرىپ، ءوزى جەرگە تۇسكەنىندە وعان جەر، كومبايننىڭ ۇستىندەگىدەي سەلكىلدەپ تۇرعانداي كورىندى. كوزىن جۇمسا، ءبارىبىر ۇشى-قيىرى جوق ەگىنجاي، تولقىعان تەڭىزدەي ۇكىلى باستارىن تەڭسەلتىپ كوز الدىنان كەتپەدى...
گۋبانوۆتىڭ الىپ «كولوسىمەن» قاتار، رامازان مەن اناتوليي ششەگلوۆتىڭ «سيبيرياگى» ەگىندى جايپاي ءجۇردى. بۇل كومبايندى پروكوفيي يۆانوۆيچ قارابانعا بەرىپ جاتىپ:
— ازىرگە وسى كومبايندا ىستەيسىڭ... ءبىراق جالعىز ءوزىڭ ۇشەۋىڭ ءۇشىن...— دەگەن.
قاراباي ساسىپ قالعان. ءولىم اۋزىنان قالعان رامازان مەن توليانىڭ ەرلىگى جازىلعان اۋداندىق گازەتتى كەشە عانا بريگادادا يۋحان داۋىستاپ تۇرىپ وقىعان-دى. ولاردىڭ كومباينىنا وتىرارداي قارابان سونشا نە ىستەپ ەدى؟
ەرتەڭىنە «سيبيرياك» ەگىنجايعا شىققانىندا، جۇرت كومبايننىڭ ەڭ كورىنەر جەرىندە، اۋداندىق گازەتتەن ويىپ الىپ، جەلىمدەپ جاپسىرعان رامازان مەن توليا ششەگلوۆتىڭ سۋرەتىن كوردى. ال قاراباي كابينادا، تاقتا وتىرعانداي، كەنەت سالماقتانا قالعان. جان-جاعىنداعى ادامداردان ۇيالعانداي كەپكەسىن كوزىنە ءتۇسىرىپ، بار ىقىلاسىن الدىنداعى ەگىس دالاسىنان ەش جاققا اۋدارار ەمەس.
بۇل كۇندەرى حاسەن ۇيقىنى دا، استى دا، شارشاۋدىڭ دا نە ەكەنىن ۇمىتتى. بۇل ءبىرىنشى ەگىن ورۋ — جاس اگرونومنىڭ ومىرىندەگى ەڭ العاشقى سىنى! جۇرت ونى كۇندىز دە، تۇندە تە تەك توكتا، ماشينا شەبەرحانالارىندا، نە ەگىس دالالارىندا عانا كوردى. ءبىراق ول وزىنەن-وزى ابىگەرلەنىپ، ساسقالاقتاپ جۇرتتىڭ مازاسىن المادى. ايتقان ءسوزى ورنىقتى، ىستەگەن ىسىنە ۇقىپتى، ءارقاشان دا سابىرلى ەكەنىن جۇرتقا تانىتتى.
ول ۇيقىنى دا، استى دا ۇمىتقانىمەن، مەرۋەرتتى ۇمىتقان جوق.. مەرۋەرت استىق تيەيتىن جەردە ساناقشى بوپ ىستەيتىن. بۇلارعا، كەيدە الدەقالاي كەزدەسىپ قاپ، ءبىرىنىڭ ءبىرى امان ەكەنىن ءبىلىپ، تەك كۇلىمسىرەي باستارىن يزەسە سونىڭ ءوزى جەتكىلىكتى ەدى.. تەك ءبىر-اق رەت ماڭايلارىندا ەشكىم جوقتا تىلدەسىپ قالدى.
— سەن سونداي ادەمىلەنىپ كەتىپسىڭ، حاسەن،— دەدى مەرۋەرت بايقاپ قالدىم، سەنەن ستۋدەنتكا قىزداردىڭ ءبارى كوزدەرىن المايدى.
بايگىگە شاپقان اتتاي وزىنەن تەر ءيىسى اڭقىپ، ەرنى جارىلىپ، شاشى ۇيىسىپ، ابدەن شارشاپ جۇرگەندىكتەن ول قىز جاي انشەيىن ويناپ ايتادى ەكەن دەدى.
— جوق سەن بۇرىنعىڭنان دا ادەمىلەنىپ كەتىپسىڭ،— دەدى سەنىڭ كوزىڭ جۇلدىزداي جارقىرايدى...
— مازاق ەتكىڭ كەلەدى عوي، دەدى مەرۋەرت بۇرتيىپ.
باسىندا شاڭ باسىپ سۇرعىلتتانىپ كەتكەن ورامال، اياعىندا وكشەسى جىمىرايعان تۋفلي، شوفەرلەرمەن ۇنەمى ايقايلاسا سويلەسەم دەپ بۇرىنعى نازىك داۋسى دا ەندى قارلىعا شىعىپ، قۇلاققا جۇمساق تيمەيدى.
مەرۋەرت ءوزىن ءقازىر ادام كورگىسىزدەي سۇيكىمسىزبىن دەپ ويلايتىن.
— ءقازىر مەنىڭ قانداي ارمانىم بارىن بىلەسىن. بە،- حاسەن، - دەدى ول،— ەگىندى جيناپ بولعاننان كەيىن، ەكەۋمىز ەكى جورعاعا مىنەمىز دە ايدالاعا تارتىپ وتىرامىز. وندا. ەكەۋىمىزدەن باسقا تەك اي عانا بولادى. اي اقىرىن كوكتە قالقىپ، الەم بەتىنە كۇمىس ساۋلەسىن توگىپ جۇزە بەرسىن... سەن «قىز قۋۋ» ويناپ كورگەنىڭ بار ما؟ جوق؟ مەن دە ويناپ كورگەن ەمەسپىن. ال مەن ەڭ بولماسا «قىز. قۋۋعا» قاتىسقىم كەلەدى!
— سولاي ما؟—دەدى حاسەن.— وندا... استىقتى جيناپ، اعاشتاردى وتىرعىزىپ بولىسىمەن قايتسەك تە «قىز قۋۋدى» وينايمىز.
— ال كۇزگى جەر جىرتۋ قايدا قالادى؟— كۇلىپ جىبەردى مەرۋەرت،— اعاشتاردى وتىرعىزعاننان كەيىن، سەن ۇمىتىپ كەتتىڭ عوي، كۇزگى جەر جىرتۋ بار ەمەس پە!
— مەن ەشتەڭەنى دە ۇمىتقان جوقپىن!— دەدى كۇلىپ حاسەن،— سەن ءوزىڭ «قىز قۋۋدى» ۇمىتىپ كەتىپ جۇرمە!
ەگىن ورىلىپ ءبىتىپ، كومباينداردى بيداي ايداۋعا سالاتىن كۇن دە تۋدى.
ءبىرىنشى رەت قازىباي، ىشتەي ەش نارازىلىق كورسەتپەي، تەلەفون ترۋبكاسىن قولىنا الدى.
تەلەفون سوعىپ تۇرعان بەكوۆ سۇلتاننىڭ ءوزى ەكەن.
— تىلەۋقاباقوۆ جولداس، ءسىز بەرگەن اقپارىڭىزدا بىردەمەنى شاتىستىرىپ العان سەكىلدىسىز؟—دەدى اقپارداعى ساندى قايتالاپ ايتىپ،— نەمەنە ءۇش كۇننىڭ ىشىندە وسىنشاما استىق تاپسىردىڭدار ما؟
— اقپار دۇرىس!—دەدى تىلەۋقاباقوۆ.— ەشكىم ەشتەڭەنى شاتىستىرعان جوق.
ۇزاق ۋاقىت تەلەفوننان ءۇن شىقپادى.
— جارايدى، ولاي بولسا،— دەدى الدەن ۋاقىتتا بەكوۆ — بۇل مەن كۇتكەننەن اناعۇرلىم ارتىق... «التىن اراي» ادامدارىنا راحمەتىمدى ايت...— ءسال توقتاپ، قايتا سويلەدى،— اتىمتايەۆقا دا سولاي دەرسىڭ. جانە وعان ەكەۋىمىزدىڭ سوڭعى كەزدەسكەنىمىزدە مەن ءسال قىزبا مىنەز كورسەتكەندەيمىن، كوڭىلىنە اۋىر الماسىن... سونى ايت.
— ايتام،— دەدى قازىباي،— ءسوزسىز ايتام...
بەكوۆ ەمەس، ەندى جاراتىلىستىڭ ءوزى «التىن ارايعا» دەگەن اشۋىن كەڭ پەيىلدىككە اۋىستىرعانداي. كوپ كۇتكەن كۇزدىڭ جايما-شۋاق كۇنى كەلدى. ورتالى قىرماندا بيداي تاۋ-تاۋ بوپ ءۇيىلىپ جاتتى. ماشينالار ەندى كۇندىز-تۇنى دەمەي التىن ءداندى ەليەۆاتورعا تاسۋمەن بولدى. ەليەۆاتورعا قاراي تىزىلگەن ماشينالارعا قاراپ تۇرىپ، حاسەن، ەگەر كوكتەمنىڭ اياق كەزى مەن جازدىڭ باس شەنىندەگى قارا داۋىلدار سوقپاعان كۇندە «التىن اراي» بيدايى ەكى ەسە كوپ بولاتىن ەدى دەپ ويلادى.
كوپ اي بويى اركىمدى ۇرەيلەندىرگەن، قورقىتقان، قوبالجىتقان وقيعالاردان كەيىن، كەنەت «التىن اراي» سوۆحوزى دۋشار بولعان جاقسىلىققا ءبىراق ادام قۋانبادى. ەگەر ونىڭ قولىندا بولسا، اناۋ التىن كۇن جەر بەتىن ءوزىنىڭ جايما-شۋاق نۇرىمەن جاپپاس ەدى. ەگەر ونىڭ كۇشى جەتەر بولسا، سوناۋ ەگىن ورىلعان جەردە ماساق تەرىپ ۋ شۋ مەكتەپ بالالارى جۇرمەس ەدى، اسپاندى قارا بۇلت قاپتاپ، كوكتەن قۇدايدىڭ ءوزى جىلاعانداي بوپ، جەر ءجۇزىن الەم-تاپىرىق اق جاۋىن الار ەدى. ءبىراق سوۆحوزدىڭ شوشقا فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى يگنات فرولوۆيچ كاچاننىڭ قولىنان نە كەلەدى؟ بۇيىرعاندى ىستەدى: شوشقالارىن سويدى، ەتتەرىن بريگادالارعا تاسىدى، كۇنى بويى جۇمىس ىستەپ شارشاعان ادامداردى قوشەمەتتەگەن بوپ، ەرىكسىز ەزۋ تارتىپ سوزگە كىرىستى. جۇرت كوزىنشە اسپازشى ايەلدەرگە:
— جاقسىلاپ، جاقسىلاپ تويىندىرىڭدار ءبىزدىڭ باتىرلاردى،— دەدى،— تۇزدىعى دا سايلى بولسىن، بوتقاسى دا مايلى بولسىن...
كاچان تىلىمەن قالاي جىلپىلداسا دا، ونىڭ ويىندا نە جاتقانىن، كاچاندى اندا-ساندا كەزدەستىرىپ جۇرگەن، بۇل كۇندەرى ەگىس باسىنداعى اسحانادا ىستەيتىن گلاشا عانا سەزەتىن... كاچاننىڭ ويىن باسقا ەشكىم بىلمەيتىن... ومى مەرۋەرت تە بىلمەيتىن. ارينە، ايلى تۇندە قوس جورعا مەن كۇمىس ساۋلەگە بولەنگەن التىن ءداندى سارى دال ادا حاسەن ەكەۋىنىڭ سەرۋەندەۋىن ارمان ەتىپ ءجۇرىپ، ول قايدان كاچانعا كوڭىل ءبولسىن! ال كوڭىل ءبولۋى كەرەك ەدى، ويتكەنى كاچان دەگەن ءسوز ءقازىر اڭدىعان اجال دەگەن سوزبەن تەڭ ەدى.
توعىزىنشى تاراۋ
1
ءبارى سول مەرۋەرتتىڭ ارمان ەتكەنىندەي بولدى. تۇڭعيىق، قارا كوك اسپان تەرىندە اقىرىن جىلجىعان كەربەز اي دا...
سول ايدىڭ بۋالدىر-كۇمىس ساۋلەسىمەن كەرنەۋىنە دەيىن تولعان التىن كەسەدەي بوپ كورىنگەن كەڭ دالا دا...
سول اي ساۋلەسىمەنەن كوگىلدىر تارتقان، ءقازىر ءبىر-بىرىنىڭ كۇزەلگەن جالدارىنا باستارىن قويىپ تىنىعىپ تۇرعان قوس كۇرەڭ جورعا دا...
ءبارى-بارى مەرۋەرت ارمان ەتكەندەي بوپ شىقتى. ماحابباتتان السىرەگەن، ءبىر مەزەتتىك راحاتتان كەيىن قۇشاقتارى جاڭا عانا اجىراسقان مەرۋەرت پەن حاسەن توبە ەتەگىندە، كەپكەن ءشوپ ۇستىنە جايىپ تاستاعان حاسەننىڭ پلاششىنىڭ ۇستىندە جاتىر... حاسەننىڭ كەۋدەسىنە باسىن سالعان مەرۋەرت، ءوزىنىڭ باقىتىنان ۇيالعانداي كۇلىمسىرەدى.
الىپ دالانى، الىستاعى قاراۋىتقان بەلەستەردى، بۇكىل الەمدى باسقان تىنىشتىقتى، ءۇنسىز ءتۇندى تىڭداپ ەكەۋى ءتىل قاتپاستان ۇزاق جاتتى.
ەكەۋىنە دو وسىناۋ ماۋجىراعان تىنىشتىقتا ادام بالاسىنىڭ بارلىق مەحناتى، قوبالجۋ-قورقۋى ەلجىرەپ، ەزىلىپ جوق بولىپ، ەندى جەر بەتىنەن جۇرەكتى جالاعان قايعى، بۋىندىرعان كوز جاسى قۇرىپ كەتكەندەي بوپ كورىندى.
وسى ءبىر ماحابباتتىڭ ەڭ العاشقى جانە ەن. سوڭعى كۇنىندە ەكەۋى دە وزدەرىن وراسان باقىتتى سەزىندى...
الىستاعى بەلەستەر كوگىلدىر تارتىپ، ءالى باتىپ بارا جاتقان كۇن قىزىلى تاراماي تۇرىپ، جەلدەن جۇيرىك قوس كۇرەڭ جورعامەن مەرۋەرت پەن حاسەن ەن دالادا قۇستاي ۇشىپ كەلە جاتقان-دى.
«قىز قۋۋ!» وسىناۋ كونە دالاداي كىم ەكەن وسى ءبىر عاجايىپ ەسكى ويىندى ويلاپ تاپقان! ماڭايىنا جۋىتپاي جۇرگەن جاس سۇلۋدىڭ كۇشپەن اق بەتىنەن زورلاپ سۇيگىسى كەلگەن، ماحاببات وتىنا كۇيگەن جاس جىگىت پە ەكەن؟ الدە جانىنداي جاقسى كەرگەن ۇيالشاق جىگىتتى، نامىسىنا ءتيىپ جەتكىزبەگەن بوپ، ارتىنان بۇكىل جۇرت كوزىنشە وعان ءوزىنىڭ دۋىلداعان اق بەتىنەن سۇيگىزگىسى كەلگەن ەركەكشورا جاس سۇلۋدىڭ ويلاپ تاپقان ايلاسى ما؟
بۇل ويىننىڭ قالاي شىققانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، قازاقتىڭ ەن دالاسىندا قىز بەتىنەن سۇيەمىن دەپ قىزدى قۋعان جىگىت، جىگىت قۋىپ جەتسە ەكەن دەپ قاشقان قىز، جۇزدەگەن جىلدان بەرى شاۋىپ كەلەدى!
...ەكەۋىنىڭ دە مىنگەن جۇيرىكتەرى اياقتارى تەڭ تۇسكەن سۋ جورعا ەدى. جەتۋ-جەتپەۋلەرى تەك ۇستىندەگى ادامدارىنىڭ ونەرىمەن عانا بايلانىستى بولاتىن. ءسال توتەنشە جول تاۋىپ بۇيىرلەي شاپقان حاسەن، كەنەت مەرۋەرتپەن ۇزەڭگىلەسە كەتتى. قىز جالت بۇرىلدى. وزىنە ءتونىپ كەلە جاتقان، ۇزاق جورعا شابىستان قىزىپ، ءجۇزى بالبىراپ كەتكەن، كوزى قۇمارلىق ۇشقىنى اتىپ، ءماز بولعان حاسەندى كوردى، داۋىستاپ جىبەردى، ەندى جىگىتتى ءوزىنىڭ ءلاززاتىنا شاقىرعانداي بۇ دا شاتتانا، راحاتتانا كۇلدى دە، اتىنىڭ ساۋىرىن قامشىمەن تارتىپ جىبەردى، ءبىراق كەشىگىپ قالدى! حاسەن ەڭكەيە ءتۇسىپ، اتىنىڭ باسىن قويا بەردى دە، ەكى قولىمەن قىزدىڭ اش بەلىنەن قۇشاقتاپ، ەر ۇستىنەن ءبىرجولاتا كوتەرىپ اكەتەردەي وزىنە قاراي تارتىپ، دىرىلدەگەن ەرنىنە ءوزىنىڭ اڭىزاق ءسۇيىپ ءسال جارىلعان قاتتى ەرنىمەن جابىسا قالدى. قىز كەنەت بوساڭسىپ كەتىپ، سۇيىسكىسى كەلمەگەندەي اقىرىن عانا جاۋاپ قايتاردى...
ەندى ەكەۋىنىڭ اتى قاتار جورعالادى. تەڭ باسقان قوس جورعا، بىرىنە-بىرى جابىسا قالعان قوس البىرت دەنە... مەرۋەرتتىڭ ءالى دە ەكى اياعى ۇزەنگىسىندە، ءبىراق ول سوناۋ اش بەلىنەن ۇستاعان سۇيكىمدى قوس قول ءبىر جەرىڭدى اۋىرتىپ المايىن دەگەندەي ماپەلەي كوتەرىپ، اۋەدە اكەتىپ بارا جاتقانداي سەزىندى...
وسىلاي ولار، ۇشى-قيىرى جوق جازىق دالادا كەشكى جەلمەن الىسقان قوس كۇرەڭنىڭ سۋداي اققان جورعا شابىسىنان كوڭىلدەرىنە جەل بىتكەن، بىر-بىرىمەن قۇشاقتا جابىسقان جاقىندىقتارىنان ماس بولعان قىز بەن جىگىت ۇزاق شاپتى. بۇل ەكەۋى دۇنيە بىتكەننىڭ ءبارىن ۇمىتتى، بۇل جالعاننىڭ باسقا قىزىق-دۋمانى، تالاس-ارەكەتى ءبارى ەستەرىنەن شىقتى. بۇلار ەكەۋى عانا ەدى، بۇكىل الەمدە ەكەۋى عانا، وسى ەكەۋى ءۇشىن اسپانداعى اقىرىن جىلجىعان اي كۇمىس ساۋلەسىن توگەدى، كۇزگى جاڭبىردان كەيىن قايتا كوتەرىلگەن قالىڭ ءشوپ جەلمەن ويناپ سىبدىر قاعادى. ەسىل وزەنى دە الىستان اعاراڭداپ تولقي بۇراڭدايدى.
تەك بولدىرۋعا اينالعان جورعالارى ايان جورعاعا تۇسكەندە بارىپ، بۇل ەكەۋى قۇشاقتارىن جازدى. حاسەن، توبەنىڭ ەتەگىندە شابىلعان كوزىنەن جاتقان ءبىر كوپەنە ءشوپتى كورىسىمەن، سەكىرىپ اتىنان ءتۇستى. ات ۇستىنەن جاس بالاداي قۇشاقتاپ مەرۋەرتتى الدىنا الدى. پلاششى جاتقان قۇرعاق شوپكە اپاردى...
...ەندى، مىنە، ەكەۋى ءبىرىنىڭ جۇرەگىنىڭ سوققانىن ءبىرى تىڭداپ، بەيكۇنا جاراتىلىستىڭ ماۋجىراعان تىنىشتىعىن ءۇنسىز باقىلاپ تىنا قالعان. الدەقايدان، ءشوپ اراسىنان ءبىر بەيتانىس قۇستىڭ ءالسىز شىرىلى مەن ۇزاق شاۋىپ، ءقازىر ەمىن-ەركىن دەم الىپ تۇرعان قوس جورعانى اندا-ساندا باياۋ پىسقىرعاندارى عانا ەستىلەدى...
حاسەن بەتىن مەرۋەرتتىڭ قويۋ قولاڭ شاشىمەن جاپتى. كۇزدىڭ بار ادەمى ءيىسىن ءار تالىنا دارىتىپ، سول تۇنگى تۇسە باستاعان شىقپەن شومىلعانداي قولاڭ شاشتان ءبىر نازىك، جۇپار ءيىس شىعادى. حاسەن جۇتىنا يىسكەيدى. سوڭىنان، حاسەن بۇل مينۋتتارىن سان رەت ەسىنە تۇسىرەدى، ءومىر بويى جادىندا ساقتايدى! ال ءوزىنىڭ جاسىل-شالعىن دالاسىنىڭ جۇپار اڭقىعان اۋاسىن جۇتىپ، گۇلدەرىنىڭ نازىك ءيىسى مۇرنىنا كەلگەن كەزدەردە، وعان يىعىنا باسىن قويىپ قاسىندا مەرۋەرتى جاتقانداي بولادى.
سوسىن سوڭىنان مەرۋەرتىنىڭ وسى ءبىر قۋانىشتى مەزەتتە ايتقان ءاربىر ءسوزى، سىڭعىرلاي كۇلگەن كۇلكىسى، قۇمارلانا ورتەنگەن دەنەسىن باياۋ سيپاعان جىبەكتەي جۇمساق الاقانى — ءبارى-بارى ءدال بۇگىنگىدەي جۇرەگىن جاندىرادى...
— حاسەن،— دەدى ول شىنتاقتاي باسىن كوتەرىپ، اي ساۋلەسى تۇسكەن الىستاعى قارا كۇڭگىرت توبەلەرگە قاراپ،— سەن بىلەسىڭ بە مەنىڭ كوپتەن بەرگى ويىمدى؟ ارينە بىلمەيسىڭ... كوپتەن بەرى مەن مىناداي ءبىر سۋرەت سالعىم كەلىپ ءجۇر... التىنداي سارعىلت دالا، كۇزگى شوپتەر، ولاردىڭ باسىن اقىرىن جەل تەڭسەلتەدى... كۇن كوزى ساۋلەسىن قۇيىپ تۇر. بۇل جازدىڭ كۇيدىرىپ تۇرعان كۇنى ەمەس، جايما-شۋاق كۇزدىڭ كۇنى... ساۋلەسى ورتەندىرمەيدى، انانىڭ الاقانىنداي، جانىڭدى جاي تاپقىزا، نۇرىنا شومىلدىرادى... ءدال وسى توبەدەي توبە. توبە ەتەگىندە تاۋ تاستارى ءتارىزدى اق، قاراسى ارالاس قويلار جايىلىپ جاتىر. قويلاردىڭ شەتىندە قارت شوپان. مۇمكىن ول مەنىڭ اكەم بولۋى دا. ول ساعان، ماعان، ءتىپتى جايىلىپ جاتقان سوناۋ قويلارىنا ويلانا قاراپ تۇر. ءبىر ۇلكەن جاقسىلىق حابار كۇتكەندەي. ءتۇسىندىڭ بە؟ شىنىندا دا ءومىر دەگەن الداعى ءۇمىت قوي، ءۇمىت بولعاندا جاي ءۇمىت ەمەس، جاقسىلىق ءۇمىتى... ال دالا، دالاداعى قويلار، شالدىڭ بەتىندەگى ءاربىر ءاجىمى — ءبارى الداعى بۇدان دا جاقسى كەزەڭدى كۇتىپ تۇرعان ماڭگى سونبەس ءۇمىتتىڭ بەينەسىن كورسەتۋگە ءتيىستى... مەنىڭ بۇل سۋرەتىمدى كورگەن ادام ءوزىنىڭ باقىتتى زاماندا تۋعان باقىتتى ادام ەكەنىن بىردەن ۇعاتىن بولسا ەكەن دەيمىن... وسى سۋرەتىمدى ويلاپ تۇرعان كەزىمدەگى ءدال وزىمدەي باقىتتى ەكەنىن تۇسىنسە دەيمىن...
— ءيا،— دەدى حاسەن،— ءدال وسىنداي سۋرەتتى سالاتىنىڭا شەك كەلتىرمەيمىن... ءبىراق بۇل سۋرەتكە كىشكەنتاي بىردەمە جەتپەيدى... مىسالى، قويلاردى كۇزەتىپ تۇرعان قاسقىر الاتىن يت... جاڭاعى توبەڭنىڭ استىندا اڭدىيا جۇرگەن قاسقىر جوعىن قايدان بىلەسىڭ...
— جەتەدى!— ول قولىمەن حاسەننىڭ اۋزىن جاپتى،— سەن ءوزىڭنىڭ قاسقىر الاتىن يتىڭمەن ءبارىن ءبۇلدىردىڭ!— مەرۋەرت كۇلىپ جاتىر، ءبىراق داۋىسىندا وكپەلەپ قالعانداي ءبىر ءۇن ەستىلەدى.
— تاعى،— دەدى حاسەن،— بۇل سۋرەتكە مىناداي ءبىر قوسىمشا جەتپەيدى... قارت زىكىريانىڭ جانىندا قوزىمەن ويناپ جۇرگەن نەمەرەسى بولۋى كەرەك... سەن بۇعان قالاي قارايسىڭ؟
مەرۋەرت تاعى كۇلدى، تاعى حاسەننىڭ اۋزىن جاپتى، ءبىراق بۇل جولى الاقانىمەن ەمەس، ىستىق ەرىندەرىمەن.
ەرىندەرى اجىراسىپ، قۇشاقتارى جايىلعاننان كەنىن، بۇلار، وسىناۋ ءبىر قۇمارلىق قاندارىن سورىپ العانداي سۇپ-سۇر بوپ، جەر مەن كوكتىڭ ورتاسىنداعى اي ساۋلەسىنىڭ قۇشاعىندا ءجۇزىپ جۇرگەن، ناعىز ءبىر اي ساۋلەسىنەن جارالعان جانسىز زاتتارداي تاعى دا ءۇن-تۇنسىز ۇزاق جاتتى،
— ادام بالاسى مۇنداي دا ءوزىن باقىتتى سەزىنەدى دەپ بۇرىن مەن ويلاعان ەمەسپىن،— دەدى مەرۋەرت،— بۇرىن ساق ءاندى ەستىگەم، ءوزىم دە تالاي ءان سالعام. ال ءقازىر ولەڭ ايتار بولساق، بۇرىنعىمنان باسقاشا ايتاتىنىمدى سەزىنەم... ءتىپتى بۇرىنعىداي ەمەس، اسەم، ادەمى... ەرتەڭ مەن كوشەگە شىعا قالسام، ادام بىتكەننىڭ ءبارى ماعان بۇرىلىپ، كۇندەي: «قاراڭدارشى، قانداي باقىتتى قىز!»- دەيتىن شىعار. انەۋ كۇنى گلاشانى كورگەنىمدە ءوزىم دە سولاي دەپ ويلاعام. جاقىندا ەكەۋمىز بىرگە اعاش وتىرعىزۋ بريگاداسىندا جۇمىس ىستەدىك. ءتۇرىمىزدى كورسەڭ ادام جەركەنەرلىك، ءۇستى-باسىمىز قارا توپىراق، تەك جىلتىراپ كوزىمىز عانا كورىنەدى. كەنەت جانىمىزعا سەن كەلدىڭ. «الشىنبەك كەلدى، گلاشانى ىزدەپ جاتىر» دەدىڭ. سەن سوندا ونىڭ ءتۇرىنىڭ قالاي قۇلپىرىپ كەتكەنىن بايقادىڭ با؟ ال ەرتەڭىندە بريگاداعا قايتىپ كەلگەنىندە شە؟
بالا كەزىمدە ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ تۇرىپ سايداعى قىزعالداقتاردىڭ قاۋىزىن قالاي اشقانىن كورگەنىم بار. قىزعالداق گۇلدەرى شىرماۋىق ىشىندە جابىقتىڭ كەنەت شىرماۋىق جارىلىپ كەتتى دە ءدال ورتاسىنان، شىعىپ كەلە جاتقان كۇنگە قۋانعانداي، جالىننىڭ ءتىلى سەكىلدى، قىزعالداقتىڭ قىپ-قىزىل گۇلدەرى وتتاي ويناپ قۇلپىرىپ قويا بەردى. ەگەر بىرەۋ ماعان گۇل وسىلاي اتادى دەسە سەنبەس ەدىم، ال شىعىپ كەلە جاتقان كۇنمەن تالاسا، زاماتتا بۇكىل ساي بويىن قىزعالداق، سارعالداق گۇلدەرىنىڭ قالاي جاپقانىن ءوز كوزىممەن كەردىم!..
سول كۇنى گلاشانى كورگەنىمدى ايتامىن دەپ، مەن قىزعالداقتاردىڭ قالاي گۇل شاشقانىن ەسىمە ءتۇسىرىپ جاتىرمىن. گلاشا سول كۇنى ماعان جەر بەتىنەن كەلە جاتقانداي ەمەس، ۇشىپ كەلە جاتقانداي كورىندى. بەتى بالبىراپ، كوزى ۇشقىن اتادى... ەگەر ءدال سول كەزدە كۇن سونە قالسا، گلاشانىڭ كوزىنىڭ نۇرىنان بۇكىل الەم ساۋلەلەنىپ تۇرار ەدى دەپ ويلادىم مەن سول ساتتە.
— سونىڭ بارىنە سەبەپ بولعان جالعىز الشىنبەك دەگەنگە تاڭ قالاسىڭ! سەن قالاي ويلايسىڭ، گلاشانىڭ باقىتى، قۋانىشى تىم قىسقا بولماس پا ەكەن؟ ءتىپتى ۇيلەنەمىن دەپ ۋادە بەرگەن كۇندە دە؟
— بىلمەيمىن...
— ال مەن بىلەمىن، ءتۇبى سولاي بولاتىنىنا ءتىپتى كۇمانسىزبىن... سەنىڭ ورنىڭدا مەن بولسام، گلاشاعا ءتۇسىندىرىپ كورەر ەدىم.
— سەنىڭ اقىلىڭ دۇرىس ءتارىزدى... ءوزىم دە ءسويتىپ كورسەم قايتەدى دەپ ويلاپ ەدىم، ءبىراق... سەن مەنىڭ مۇنىمدى تابانسىزدىق، كوڭىلشەكتىك، جۇرەكسىزدىك، ءتىپتى تاعى بىردەمە دەپ ويلارسىڭ... سويتسە دە مەن وعان بارا المادىم! وعان ءسوزدى ايتۋ دا ءبىر، جاڭاعى ءوزىڭ ەستىگەن تاڭەرتەڭگى جاڭا عانا اتقان قىزعالداق گۇلدەرىن ورىپ تاستاۋ دا ءبىر! گلاشا ءالى جاس، سۇلۋ، قولىنان بال تامادى، ال باقىت قۇسى باسىنا قونعان ەمەس. قانشا كۇتسە دە، قونباي كەلگەن! ول ماعان الدەقالاي ءوزىنىڭ العاشقى كۇيەۋى جايىندا سىرىن ايتقانى بار. جامان ادام سەكىلدى كورىنگەن، ءبىراق جۇرەككە بۇيىرا الاسىڭ با؟ ال ءسويتىپ جۇرگەندە الشىنبەك تاپ بولدى! مۇمكىن بۇل گلاشانىڭ قاتەسى دە شىعار، ارتىنان وكىنىپ تە جۇرەر... مۇمكىن قاتەسى دە بولماس. ءبىراق مەن سول كۇندەرى ونىڭ قاتەسى تۋرالى ويلاعام جوق: ونىڭ كوزىندەگى شاتتىعىن، ەرنىندەگى كۇلكى-قۋانىشىن سوندىرۋگە كۇشىم جەتپەدى... مەن ونىڭ تەك باقىتتى بولعانىن عانا كورگىم كەلدى!
سول سەبەپتەن مەن وعان الماتىعا كوش دەدىم. بۇل ءسوزدى مەن مال قوراسىنىڭ جانىندا ايتىپ ەدىم. كاچان ەستىپ قالدى ما دەپ تە كۇدىكتەنەم...
— ءبىراق گلاشاعا كەرەك ادام الشىنبەك ەمەس قوي.
— سولاي دا شىعار، مۇمكىن ءدال سولاي دا بولار... ءبىراق سول كۇنى ماعان نە بولعانىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، حاسەن... جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ دە باقىتتى بولعانىن كورگىم كەلەدى — مۇمكىن بۇل ءوزىم باقىتتى بولعاندىقتان شىعار... ءوزىڭ باقىتتى بولىپ، وزىڭمەن قاتار تۇرعان بىرەۋ باقىتسىز بولسا، ۇيات ەمەس پە، الدە مۇنىم قاتە مە؟ قايدان بىلەيىن، الشىنبەك تە وزگەرگەن شىعار؟ ۋاقىت پەن تاجىريبە بوسقا وتپەيدى عوي، سەنى كورگەننەن مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە جۇرەگىمدە بىردەمەلەر وزگەرىپ، كون نارسەگە جاڭادان، باسقاشا قاراي باستادىم. ەڭ جامان دەگەن ادامدا دا ءبىز بىلمەيتىن جاقسى قاسيەتتەر بولادى عوي. مەن بۇعان سەنەمىن، حاسەن! سونداي قاسيەتتەرىن ىشتەرىندە قۇرتقان، كۇيرەتكەن، جەكسۇرىن ەتكەن ادامدار ماعان وتە ايانىشتى!.. ايتپاقشى سەن كاچاندى جاقسى بىلەسىڭ بە؟
— بالەندەي جاقسى بىلمەيمىن... جانە بىلگىم دە كەلمەيدى.
— مەن دە وزىڭدەيمىن... ءبىراق ماسەلە مۇندا ەمەس. ول تۋرالى دا ماعان گلاشا ايتقان. بىرەن-ساران قاۋەسەت سوزدەردى ءوزىم دە ەستىگەم... ول گلاشانى جاقسى كورەدى!
— مىنە، ەستىمەگەن جاڭالىعىم!
— ساعان بۇل جاڭالىق... سەن ەركەكسىڭ، بايقامايسىڭ. ال سولاي ەكەنىن پوسەلكانىڭ تەڭ جارتىسى بىلەدى. كەيدە مەن ونىڭ بەتىنە قارايمىن، كۇلگەنىنە قارايمىن. ەرنى كۇلەدى، ال كوزى تولعان ىزا، اشۋ، ءمىز باقپايدى. سونشاما سەنى، مەنى، وزگەمىزدى جەك كورەردەي ءبىز وعان نە جازدىق؟ كەيدە ماعان ول بەتىن بىردەمەمەن بۇركەپ العان سەكىلدەنەدى. كۇلگەنى، سويلەگەنى، ءازىلى — ءبارى جالعان، جاسىرىن سىرمەن جاۋىپ العان تارىزدەنەدى... تەك كوزى عانا اشىق. ال سول اشىق كوزدەن باسقاسىنىڭ ءبارى وزىنىكى ەمەس. ال سول جاسىرىن بەينەنىڭ ار جاعىندا نە بار، ويلاپ قالساڭ ءتىپتى زارە-قۇتىڭ قاشادى... ال مەن كەيدە ونىڭ بەتىنە قارايمىن دا ويعا كەتەم... مۇمكىن بۇل ادام باقىتسىز ادام شىعار؟ مۇمكىن ول ءوز باقىتىنا جانتالاسىپ، جاراتىلعالى قولىن سوزىپ كەلگەن شىعار. مۇمكىن وعان جەتكەن دە بولار... ءبىراق ارتىنان ول باقىت، ءومىر-باقي ىزدەگەن وزىنە شىن كەرەك باقىت ەمەس ەكەنىن بىلگەن بولار؟ ال بۇنى ايلاپ، كوزى جەتكەنشە تىرشىلىك شىركىننىڭ ءوتىپ كەتكەنىن سوڭ بىلگەن شىعار.
ءوتىپ كەتكەن كۇندەرىن قالاي قايتارا الادى؟ مىنە، سوندىقتان ول ىزالانادى، جۇرتتىڭ ءبارىن كۇندەيدى، جەك كورەدى... ال شىنىنا كەلسەك، ول ەش ۋاقىتتا ناعىز باقىتتىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەن دە بولار... وسىلاي بولۋى مۇمكىن عوي؟ وسىلاي ويلاپ كورىپ ەدىم، ونى اياپ كەتتىم...
— ءسابيىم،..— حاسەن مەرۋەرتتىڭ باسىنان سيپادى.— بىلگەن ەكەنسىڭ كىمدى اياۋدى... كاچان جايىندا بىرەر ءسوزدى مەن دە ەستىگەم... ونى كورگەن سايىن توبە استىندا تىعىلىپ جۇرگەن سوناۋ كوكجال قاسقىرسىڭ-اۋ دەگەن ويعا كەلەم... سوندىقتان مەن ساعان جاڭاعى سۋرەتىڭە — تىنىش جايىلىپ جاتقان وتارىڭنىڭ قاسىنا قاسقىر الاتىن ارلاندى سال دەدىم عوي...
— جوق، حاسەن، سەن مەنى دىم تۇسىنبەيتىن ءسابي دەپ ويلاما. الشىنبەك ەكەۋىڭە ەڭ دۇرىسى تەزىرەك بۇل ارادان كەتۋ دەگەم گلاشاعا... سەن ەستىمەگەن شىعارسىڭ، كاچان گلاشانى باۋىزداپ ولتىرەم دەپ انەۋكۇنى قورقىتىپتى...
— تىم اسىرا سىلتەگەن ەكەن! سەن سوعان سەندىڭ بە؟
— جوق، مەنىڭ ايتىپ تۇرعانىمنىڭ ءبارى راس. جاقىندا گلاشا الشىنبەكپەن كەتەتىنى ەستىلگەندە، ول گلاشانى ۇستاپ الىم مە دەگەنىن بىلەسىڭ بە؟.. ادامنىڭ اۋزى بارمايدى...
— ءيا، بۇل ناعىز كىسى ولتىرگىش سۇمدار جايىنداعى اڭگىمەلەرگە ۇقساس حيكايا ەكەن... ايتا بەر، تىڭدايىن...
— سەن تاعى كۇلكىگە اينالدىرىپ جاتىرسىڭ عوي، حاسەن...
— كۇلىپ جاتقان ەشكىم جوق... ءبىر كۇنى قاراڭعى تۇندە، بۇكىل «التىن اراي» ۇيىقتاپ جاتقاندا، قانىشەر كاچان گلاشانىڭ ۇيىنە ۇرلانىپ كىرەدى. كەنەت قولىنداعى شوشقا سوياتىن ۇزىن پىشاعى جارق ەتە قالادى...
— حاسەن!
— جارايدى، سوسىن؟
— جوق، ەندى مەن ساعان ەشتەڭە دە ايتپايمىن!
— ءسۇيشى مەنى...
— سۇيمەيمىن!
— نەمەنە، وكپەلەپ قالدىڭ با؟
— وكپەلەمەي!
— وندا مەن ءوزىم سۇيەيىن...
— سۇيمەيسىڭ!
— كانە، ەندى تاتۋلاسايىق؟
— تاتۋلاسپايمىن!..
— مەن سەنى ءسۇيدىم، مەرۋەرت!
— ال ەندى كاچان تۋرالى قاندى حيكاياڭدى اياقتا.
— اياقتاعىم كەلمەيدى. وزىڭنەن بوتەن، ەشكىم تۋرالى دا ويلاعىم كەلمەيدى...
— مەن دە...
— قورقۋدىڭ ەندى ورنى جوق قوي. جاقىندا گلاشا مەن الشىنبەك الماتىعا ءجۇرىپ كەتەدى.
— ەرتەڭ جۇرەدى دەپ ەستىدىم عوي؟
— گلاشانىڭ باقىتتى بولۋىن مەن سونداي تىلەيمىن!..
— مەن دە...
— ءبىراق سەن الشىنبەكتى جەك كورەسىڭ عوي؟..
— نە ءۇشىن مەن ونى جاقسى كورۋگە ءتيىستىمىن؟
— سەن وعان جاماندىق تىلەيسىڭ بە؟
— جوق مەن وعان جاماندىق تىلەمەيمىن...
— سەن اق كوڭىلسىڭ، ناعىز اق جۇرەك ءسابي ءوزىڭسىڭ... سەن مەنەن دە ارتىق مەيىرىمدىسىڭ، حاسەن...
— جوق بار بولعانى مەن سەنى سۇيەم، مەرۋەرت... مەنى مەيىرىمدى ەتكەن ءوزىڭسىڭ...
ونىڭ بەكەر، حاسەن. سەن كۇشتىسىڭ. تەك كۇشتىلەر عانا مەيىرىمدى كەلەدى...
— مەنى كۇشتى ەتكەن دە سەنسىڭ، مەرۋەرت...
— مەن بالا كەزىمدە، ەرتەگىلەردەگىدەي ەر جۇرەك، باتىر جىگىتپەن كەزدەسۋدى ارمان ەتەتىن ەدىم. سونان سوڭ قيالدانا ايعا قارايتىنمىن. اي ماعان باتىر جىگىتتىڭ ايقاستا جوعالتقان قالقانى ءتارىزدى كورىنەتىن... قالقانى قالىپ، ال جاۋى بالتالاپ شاۋىپ ولتىرگەن باتىر جىگىتتىڭ ءوزى اي دالادا قان-جوسا بوپ جاتقانداي سەكىلدەنەتىن... ال سەن مەنىڭ ەر جۇرەك، مەيىرىمدى باتىرىمسىڭ، حاسەن... ال اي شە؟ اي راسىندا دا، سان ۇرىستا ءار جەرىنە داق تۇسكەن، مىستان قۇيىلعان باتىردىڭ قالقانىنا ۇقساماي ما؟
— سىيلا وندا سەن ونى ماعان، مەرۋەرت...
— بەردىم امانات ەتىپ مەن ساعان ونى، حاسەن...
...مەرۋەرتتىڭ شىن جۇرەكتەن ايتىپ، سول ساتتە سىڭعىرلاعان كۇلكىمەن بىتىرگەن وسى سوزدەرىن، حاسەن ەكى كۇننەن كەيىن، تاڭەرتەڭ كوشەدە شىققان ايقايدى ەستىپ، دالاعا جۇگىرىپ شىققاندا ەسىنە ءتۇسىردى.
— نە بولىپ قالدى؟— دەدى ول كەنەت ۇرەيلەنە ءتۇسىپ. وعان جۇگىرىپ بارا جاتقان كىسىلەردىڭ بىرەۋى جاۋاپ قايىردى:
— ءولتىرىپ كەتىپتى! ءبىزدىڭ زووتەحنيك قىزدى باۋىزداپ كەتىپتى!..
سوڭىنان جەر باسىپ جۇرگەن ادام بالاسىنىڭ بارىنە بىردەي باقىت تىلەگەن، نارەستەدەي سەنگىش، اق كوڭىل، قيالشىل، مەيىرىمدى مەرۋەرتتىڭ بۇل ءسوزىن ول سان مارتەبە ەسىنە ءتۇسىردى.
2
جەر شارى عاجايىپ ۇلكەن! ءبىراق ونىڭ ۇشان-تەڭىز كەڭ الابىندا جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ ءتاتۋ-تاتتى قاتار تۇرۋىنا ەش ۋاقىتتا دا جەر جەتكەن ەمەس. الشىنبەك كەلگەننەن كەيىن گلاشانىڭ قۇلپىرىپ كەتكەنىن تەك مەرۋەرت قانا اڭعارىپ قالعان جوق. بۇل جاعداي كاچاننىڭ دا كوزىنە ءتۇستى. ول سول كۇنى مەرۋەرتپەن، گلاشامەن بىرگە، ءبىر بريگادادا اعاش وتىرعىزىپ جۇرگەن-دى.
فەرمالاردا تەك قارتاڭ ايەلدەر عانا قالعان. جاس ايەلدەر، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ءبارى اعاش وتىرعىزاتىن وڭىرگە جۇمىسقا شىققان-دى. گۋبانوۆ، سوڭىندا قوس تىركەۋ بار ۇلكەن تراكتورمەن اعاش تۇپتەرىن الىپ كەلگەن، ولاردى تيەپ، تۇسىرۋگە كاچان كومەكتەسىپ جۇرگەن.
اعاش وتىرعىزاتىن ماشينالار از-تىن. بارىن الىستاعى بريگادالارعا جىبەرگەن. سوندىقتان بۇل جەردەگى ايەلدەر جۇمىستى قولمەن ىستەۋگە ءماجبۇر بولدى. اعاش وتىرعىزاتىن جەردى دە وزدەرى قازدى. ارام شوپتەردىڭ تامىرلارىن دا وزدەرى وتادى، وزدەرى شۇڭقىرلاردى توپىراقپەن تولتىرىپ، اياقتارىمەن تاپتاپ نىعىزدادى. بۇل كۇندەرى كۇزدىڭ اق جاۋىنى باستالعان. جەر لىقىلداپ سۋعا تويعان. جەردىڭ وسىنشاما سۋلى بولۋى، قىس ءتۇسىپ، وسىمدىك بىتكەن ءوسۋىن توقتاتاتىن مەرزىمگە دەيىن پايدالى ەدى. ارتىنان بىر-ەكى جەتىدەي كۇن شىقسا جاڭا وتىرعىزعان جاس اعاش ابدەن تامىرلانىپ بەكىنىپ الادى، اسىرەسە بۇل كۇزگى وتىرعىزىلعان قايىڭدارعا وتە ءتيىمدى. وسىلاي كۇز بەكىگەن اعاش كەلەسى جىلى جاپىراق تەۋىپ شىعا كەلەدى. تاقا ءبىر اسا قۇرعاقشىلىق بولماسا، قىس بويعى جەرگە سىڭگەن قار دىمقىلىنان ءنار الىپ وسە باستايدى.
سول سەبەپتەن دە جاڭبىر مەرزىمى بىتپەي تۇرىپ اعاشتاردى وتىرعىزىپ بولۋ كەرەك دەپ گلاشا سەرىكتەرىن اسىقتىرۋدا ەدى. سولتۇستىك اعاشتى ولكەنىڭ قىزى بولعاندىقتان اعاش وسىرۋدەن گلاشانىڭ تۇسىنىگى بار-تىن. بىلەتىن ادامدى كىم تىڭدامايدى، گلاشانىڭ ايتقانىن سەرىكتەرىنىڭ ءبارى تىڭداپ، ول وزىنەن-وزى وسى بولىمشەگە بريگادير سانالىپ كەتتى. گلاشا دا جۇرتقا تالاپ قويا ءبىلدى. ءبىراق الاقاندارى ويىلىپ قالسا دا، ەشكىم نارازىلىق بىلدىرگەن جوق. جۇرت جاندارىن سالا قيمىلدادى.
حاسەن كەلگەندە، ايەلدەر ونىڭ الىپ كەلگەن برەزەنت قولقاپتارىن تالاسا ءبولىپ الىپ، وزدەرى اگرونومنان انانى-مىنانى سۇراپ قورشاي قالعان. حاسەن گلاشاعا: سوۆحوز كەڭسەسىندە پروفەسسور ايدىنعالييەۆتى كەزدەستىردىم، ءسىزدى سۇرادى جانە تەزىرەك كەلسىن دەپ ايتتى،— دەدى.
مەرۋەرت گلاشامەي سوڭعى كەزدە ءتىپتى جاقىنداسىپ كەتكەن ەدى. وزدەرىنەن بوتەن ەشكىم بىلمەيتىن، ەكەۋارا اڭگىمەلەرى دە بولعان. گلاشا ەكىقابات ەدى. مەرۋەرت پروفەسسوردىڭ ساۋىنشى ايەلگە قيىلىپ جازعان حاتتارىن دا وقىعان. ءبىراق بۇل حاتتاردىڭ جۇمساق سوزدەرىنە كوپ سەنبەسە دە، گلاشانىڭ كوڭىلىنە قاراعان، وزىنە كۇماندى ويىن ايتىپ ونىڭ قۋانىشقا بولەنگەن جۇرەگىن سەسكەندىرگىسى كەلمەگەن.
— سوۆحوزعا بارا بەر،— دەگەن ول گلاشاعا،— سەنىڭ ورنىڭا مەن بولا تۇرارمىن... ءقازىر پروكوفيي ميحايلوۆيچ جۇرەدى، سونىمەن بىرگە بار...
گلاشانىڭ گۋبانوۆپەن بىرگە كەتكەنى ەشكىمنىڭ دە كوڭىلىندە سەزىك تۋدىرعان جوق. ارينە، كەيبىر ايەلدەر گلاشانىڭ اسىعىس كەتۋىندە سەبەپ بار ەكەنىن ىشتەي سەزدى. وعان كۇا ساۋىنشى ايەلدىڭ حاسەنمەن سىبىرلاسىپ سويلەسكەنىنەن كەيىن دەرەۋ كۇرت وزگەرىپ، ەكى بەتى قۇلپىرىپ شىعا كەلۋى ەدى...
گلاشا ىپ-ىلەزدە شاشىن جوندەپ، ورامالىن باسىنا مىقتاپ تارتتى دا، باتتاسقان بالشىقتى رەزينكا ەتىگىن شۇڭقىرداعى سۋمەن جۋىپ جىبەرىپ، ارتتاعى تىركەۋلىككە مىنە باستادى. ءبىراق گۋبانوۆ وعان:
— سەنىڭ ورنىن كابينادا...— دەدى.— تىركەۋلىككە يگنات وتىرسىن...
تراكتور جانىندا تۇرعاندار كۇلىپ جىبەردى. جۇرت نەگە كۇلدى — بەلگىسىز ەدى. شەركەۋدىڭ قوڭىراۋى ءتارىزدى كەن، سۋ مەن بالشىقتان تاستاي بوپ قاتىپ قالعان، توبىعىنا دەيىن جەتكەن ءوزىنىڭ ۇزىن برەزەنت پلاششىن كيگەن كاچاننىڭ ءتۇرى ادام كۇلەرلىكتەي ەدى. مۇمكىن جۇرت سوعان كۇلگەن بولار، الدە، باسىنداعى فۋراجكەسىن باسا كيىپ، پلاششىنىڭ جاعاسىن تىپ-تىك تۇرعىزىپ العان كاچان سونداي اشۋلى، ىزالى ەدى، مۇمكىن ونىڭ وسىناۋ قۇبىجىق ءتۇرى جۇرتتىڭ كوڭىلىن اشقان بولار. كەيدە باقشانى كۇزەتۋگە قويعان «ۇركىتكىشتىڭ» سوراقى ءتۇرىن كورىن جۇرت كۇلمەي مە؟ مۇندا دا سونداي جاعداي بولۋى مۇمكىن عوي... دەمەك، جۇرت نەگە كۇلسە سوعان كۇلسىن، ايتەۋىر، تراكتور مەن تىركەۋلىكتەردى قورشاپ الىپ، ماز-مەيرام بوپ، قاتىندار كاچاندى ءبىزدىڭ ۇشىنداي وتكىر تىلدەرىمەن سىقاقتاي مازاقتاپ قالجىڭداسىپ جاتتى. بۇل كۇلكى تەك موتور گۇرىلى ەستىلگەندە عانا ءبىتتى.
بۇلار، گلاشا مەنەن پروكوفيي ميحايلوۆيچ كابينادا، ال كاچان اشۋ-ىزادان قاتۋلانا قالعان ارقاسىن، تىركەۋلىكتىڭ» توزعان، كەتۋلەنگەن قابىرعاسىنا تىرەپ، كۇزدىڭ كوڭىلسىز دالاسىن قۋالاي ۇزاق ءجۇردى. كاچانعا ءدال وسى مينۋتتەرىندە ءومىر بويى وسىنداي، باسقالاردىڭ قۋانىشىنا، قىزىعىنا تىركەلىپ ءجۇرىپ كەلە جاتقانداي كورىندى.
ال كەشكە تامان ول گلاشا مەن پروفەسسوردىڭ بىرگە جۇرگەنىن كوردى. ەشكىممەن قىمسىنباي، اشىقتان-اشىق، پوسەلكەنىڭ بوس كوشەسىمەن ەكەۋى، يگنات فرولوۆيچكە قاراما-قارسى تاياي بەردى. پروفەسسوردىڭ ۇستىندە تىزەسىنە جەتپەيتىن، تولىپ جاتقان تەمىر شىعىرشىقتارى، تۇيمەلەرى، يىعىندا پوگونى بار، قىسقا پالتو، اياعىندا لاكپەن جىلتىراتقان شەت ەلدىڭ باتىڭكەسى. ءوزى جاسارىپ كەتكەن. قاسىندا گلاشا — ونىڭ ۇستىندە اق دجەرسي، كوگىلدىر كوزى كوكشىل اسپانداي ءموپ-مولدىر، الەم بىتكەنگە قۋانا قاراپ كۇلىم قاعادى. الشىنبەك اسحانانىڭ جانىنداعى شوفەرلەر ابدەن ميعا اينالدىرىپ جىبەرگەن ساز بالشىقتى شىلاۋ سۋدىڭ ۇستىنە تاستاعان تاقتايدىڭ ار جاعىندا تۇرىپ، گلاشاعا قولىن بەرىپ، بالشىققا قۇلاتپاي، بەرى وتكىزىپ الدى. ارينە، گلاشاعا مۇنداي كومەكتىڭ كەرەگى دە جوق ەدى. بۇنداي بالشىقتارعا ۇيرەنشىكتى ساۋىنشى ايەل، ءوزى دە اياعىن سۋعا تيگىزبەي، ءبىر-اق سەكىرىپ وتە الاتىن-دى. ءبىراق وعان ايگىلى پروفەسسوردىڭ جۇرت كوزىنشە وزىنە كورسەتكەن قۇرمەتى ماقتانىش ەدى. ال پروفەسسورعا دا، ءوزىنىڭ سۇيگەن ايەلىنە، ىلتيپاتپەن كوڭىل اۋدارۋ كەرەك بولعان ءتارىزدى. ءبىراق بۇل ەكەۋى تاقتاي ۇستىمەن وتۋگە بىرىمەن-بىرى اۋرە بوپ جاتىپ، ار جاعىندا، تاقتايدىڭ بوسانۋىن كۇتىپ تۇرعان يگنات ءفرولوۆيچتى اڭعارعان جوق ەدى. گلاشا شىلاۋدان ءوتىپ، پروفەسسورمەن قاتارلاسا قالعانىندا، كەنەت داۋىستاپ جىبەرە جازدادى. ول وزىنە ءسۇزىپ جىبەرۋگە كەلە جاتقان اشۋلى بۇقانىڭ كوزىندەي قانتالاپ كەتكەن، قورعاسىنداي اۋىر جاناردى، سۇزە قاراعان كاچاننىڭ كوزدەرىن كوردى. ول قورعانىش ىزدەگەندەي ۇرەيلەنە الشىنبەككە تىعىلا بەردى. بۇنى كورگەن الشىنبەك تە سەستەنە، قاباعىن ءتۇيدى، ءبىراق قورقىپ كەتكەنىن سەزدىرگەندەي، ونىڭ ساۋساق ۇشتارى ءدىر-دىر ەتتى...
الشىنبەك پەن گلاشا كوشە بويلاپ ارمەن قاراي ءجۇرىپ كەتتى. كاچان ولاردىڭ سوڭىنان قاراپ، زىلدەنە ەزۋ تارتتى دا، تاقتايدى باستى. تاقتاي كاچاننىڭ اۋىر سالماعىن كوتەرە الماي، ورتا تۇسى بىردەن سۋعا باتتى... ول تاقتاي ۇستىمەن بىر-ەكى رەت اتتادى دا ارمەن قاراي داعاراداي ۇلكەن ەتىگىنىڭ توبىعىنا دەيىن كىرگىزىپ، ساز بالشىقتى شالپىلداتا باسىپ، توتەسىنەن ار جاعىنا ءبىر-اق شىقتى... كەتىپ بارا جاتقان پروفەسسور مەن گلاشانىڭ سوڭىنان تۇكسيە ءسال قاراپ تۇردى، كەنەت اياعىنىڭ ۇشىمەن تەۋىپ قالىپ تاقتايدى شىلاۋ ورتاسىنا ۇشىرىپ ءتۇسىردى دە، كىلت بۇرىلىپ بالشىقپەن باتتاسقان ءداۋ قارا ەتىگىمەن بالپانداي باسىپ ءوز بەتىنە كەتە بەردى...
ال ءتۇن كەلە ول، ءوزىنىڭ اڭىراپ قاراڭ قالعان ۇيىندە جاپادان-جالعىز وتىرىپ ويعا كەتتى. نە ءۇشىن؟ ونىڭ الدىندا ءتورت بۇرىشتاپ كەسىلىپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قويىلعان نان، قابىعىن ارشىعان قول باسىنداي ۇلكەن سارىمساق، شىنى ساۋىتتا تۇيىرتپەك-تۇيىرتپەك، دىمقىل تارتقان ءتۇز تۇر. ستولدىڭ ورتاسىندا جارتىلىق، شەتتەرىندە شىنىسى جۇپ-جۋان، روم قۇيىلعان ەكى ريۋمكا. بىرەۋى ءوزىنىڭ، ەكىنشىسى بوس تۇرعان، ارقالى ورىندىقتىڭ الدىندا... ءوز ريۋمكاسىن ىشەرىندە كاچان، بوس ورىندىق الدىنداعى ريۋمكامەن سوقتىرادى، سارىمساقتى يىسكەپ، كىمگە ەكەنى بەلگىسىز كوزىن قىسىپ قالادى. سوسىن سارىمساقتى ورنىنا قويىپ، ريۋمكاسىنداعى اراعىن ءبىر-اق قاعىپ سالادى. وسىلاي ونىڭ تۇندەرى ءوتىپ جاتتى.
بۇل تۇندەردە يگنات فرولوۆيچ كوپ نارسەلەردى ەسىنە ءتۇسىردى. ەسكە تۇسىرگەن وقيعالارى قانداي دەسەڭدەرشى! جوق، ولاردى ول ەشكىمگە ۇيالعاننان ەمەس، قورىققانىنان ايتپاي كەلگەن. ال ءقازىر ىشتەگى تۇنىپ جاتقان قۇپياسىن اشار سەرىك تابىلدى. سوعان ءبارىن اكتارادى. بۇل سەرىك ستولدىڭ ارعى جاعىنداعى، بوس ورىندىق الدىنداعى شەتىنە دەيىن اراققا لىقىلداپ تولعان ريۋمكا. ول مىلقاۋ، ەشكىمگە كاچاننىڭ سىرىن جەتكىزبەيدى. يگنات ءفرولوۆيچتىڭ ءومىر بويى ىزدەگەنى وسىنداي سەرىك ەمەس پە ەدى؟.. ءيا وسىنداي.
— نە ءۇشىن؟ — دەگەن ول سول ءتۇنى وزىنە-وزى،— نەگە بىرەۋگە قۇداي باقىت بەرەدى، ومىردە دەگەنى بولادى، قاتىندار دا ولارعا، بالعا قۇمار شىبىنداي، جابىسا قالادى، ال باسقاعا — ءومىر وگەي اناداي، تاس قاباعىن اشپايدى، ويلاعانى بولمايدى، جارىق ساۋلە دە، قۋانىش تا كورمەيدى... ناعىز ءبىر ىشىندەگى قىلى جانىپ كەتكەن ەلەكتر شامى ءتارىزدى: سىرتىنان قاراساڭ — ءبۇتىن، ال ىشىنە ۇڭىلسەڭ، ابدەن بۇلىنگەن، جوندەۋگە دە كەلمەيدى، جاڭارتا دا المايسىڭ... مىنە، مىقتاپ سالىنعان ءۇي دە، پايدا بەرەر شارۋاشىلىق تا بار. قات-قاتتاپ تىققان اقشا دا «قاشان جۇمسايسىڭ؟» دەپ كۇتىپ جاتىر. ال ءبىراق وسىنىڭ ءبارى ەندى نەمەنەگە كەرەك؟ ەگەر گلاشانى تاقتاي ۇستىنەن ساۋساقتارىنان ۇستاپ كاچان ەمەس، اناۋ جالتىراعان باتەڭكە كيگەن پروفەسسور وتكىزەتىن بولعاندا، بۇنىڭ ءبارىنىڭ ەندى قانداي باعاسى بار؟ ال اناۋ اقىماق قاتىن، كاچان جاپالاق ءتارىزدى كوزىن جۇمباي ءتۇنى بويى ونى تەرەزەسىنىڭ الدىندا الدىن جۇرسە، اق ءتوسىن كەرە، قىزىل ەرىندەرىن توسا پروفەسسوردىڭ قۇشاعىنا كىرە تۇسەدى، بۇل دۇنيەدە كاچان بار ما، جوق پا ءتىپتى ەسىنە دە المايدى... نە ءۇشىن وسىنىڭ ءبارى؟..
پروفەسسور، ارينە، قۇر ءوزىنىڭ بيدايىنا عانا قاراۋعا كەلگەن جوق، ول گلاشانى ءوزىنىڭ الماتىسىنا الىپ كەتىپ، قاتىن ەتۋگە كەلدى. ايتپەسە، انەۋكۇنگى الگى زووتەحنيك قىز وعان الماتىعا كوش دەپ نەگە اقىل بەردى؟ مال قوراعا الدەقالاي بارا قالىپ، ءوز قۇلاعىمەن ەستىدى عوي. سوندا كاچان وسى سوپيعان قالپىندا، ەكى تىزەسىن قۇشاقتاپ قالۋعا ءتيىستى! وسىلاي دەيسىڭ عوي، سەن، زووتەحنيك قىز؟ گلاشا الماتىعا كەتسە، مۇندا سەن قالارسىڭ، تۇرا تۇر! سەنىڭ ۇلەسىڭ، شوشقا فەرماسى مەن پروسەنتتەر دەيتىن شىعارسىڭ! قۇرىسىن ويتكەن ءومىر!
ءتۇن ورتاسى باعانا اۋىپ كەتكەن، جارتىلىق باعانا ءىشىلىپ بىتكەن. ءبىراق قايداعى جوق ورىندالمايتىن بوس ارماندارمەن ءوز جۇرەگىن ءوزى تىرناپ يگنات فرولوۆيچ ءالى وتىر. بىرەسە وعان قارا داۋىلدار تۇرىپ، جايقالعان ەگىس دالاسىنىڭ ءبارىن پەشتىڭ مۇرجاسىنىڭ بيىكتىگىندەي ەتىپ قۇممەن، توپىراقپەن جاۋىپ كەتكەندەي بولادى. ونىڭ كوز الدىنا وركەش-وركەش قۇمدى بارقاندار، نەمەسە بيداي تۇبىرىنە دەيىن جۇلىنىپ، الەم-تاپىرىق بوپ ءبۇلىنىپ جاتقان قارا قايىس تاقىرلار ەلەستەيدى... بىرەسە سوعىس بولىپ، ەركەك بىتكەننىڭ ءبارى، كارى، جاسىنا قاراماي، مايداندا قىرىلىپ، قاتىن اتاۋلى جەسىر قالىپ جوقتاۋلارىمەن جەر مەن كوكتى كۇڭىرەنتىپ، زار جىلاپ جاتقانداي كورىنەدى... جارايدى، سوعىس وپ-وڭاي بولا قويمايدى دەلىك، دەيدى ول تاعى دا ىشىنەن، ال ءۇي بىتكەندى، ولارمەن بىرگە بار فەرمالار، ۇيلەردى ءورت الۋىنا بولادى عوي! شىتىرلاپ ءبارى جانسا، بومبى مەن سنارياد، مينالارمەن كۇل-تالقانى شىققان سوۆەت جەرىندە، قولىندا نەمىس اۆتوماتى بار ءبىر كەزدە ءوزى كەلە جاتقانداعىداي، بۇكىل الەم تىتىرەنگەندەي بولسا، بۇ دا جامان ەمەس دەيدى ول كوزى بۇلدىرلانا قىزارىپ.
تاعى دا ارمان، تاعى دا ەلەس. مىنە، قارسى الدىندا گلاشا وتىر. اپپاق قولدارىن ستول ۇستىنە قويىپ، ىشكەن بىر-ەكى ريۋمكا اراقتان ەكى بەتى قىزارا بالبىراپ، كاچانعا موليە قارايدى. يىعىنا جاپقان ءتۇبىت ءشالىسى تومەن قاراي سىرعىپ ءتۇسىپ كەتىپ، ونىڭ جۇمىرتقاداي اپپاق، سىمباتتى جۇمىر موينى مەن ۇشتەرى ءسۇپ-سۇيىر تورسيعان قوس ەمشەگىن اشىپ، شوشقا فەرماسىنىڭ باستىعىن قىزىقتىرىپ، شاقىرىپ وتىرعانداي...
يگنات فرولوۆيچ، ەندى جاعىن سۇيەپ وتىرعان قوس قولىن ستول ۇستىنە تاستاي سالىپ، باسىن كەكجيتە قاتتى دا قالدى. جۇرەگى بۇرىنعىدان دا جامان ۋداي اشىپ كەتتى. مۇنى ادەيى مازاقتاپ وتىرعانداي، ارقاسى ءىلميىپ كەتكەن قارسى الدىنداعى ورىندىق تا بوس، ءۇي ءىشى دە قاراڭ قالعان، ءوزى سۇيەنگەن ستولدىڭ ۇستىندە دە دىم جوق. تەك جارتىسى وپىرىلا تىستەلگەن، اشقىلتىم ءيىسى مۇرىنعا ءسال جەتكەن ۇلكەن سارىمساق پەن دىمقىل تارتقان شىنى ساۋىتتاعى تۇيىرشىك سارعىلت تۇز عانا تۇر...
ال توسەككە جاتايىن دەسە، توسەككە جاتقانداي بولمايدى، ايەل قولى ماپەلەپ جايماعان قاپ-قاتتى توسەككە، جۇمساق بولسىن دەپ ايەل قولى ۇرماعان تاستاي جاستىققا، ول وپىرىلعان قارا تاستاي قۇلاي كەتتى... ءسويتىپ جاتىپ ول ءدال وسىنداي توسەكتە گلاشانىڭ تورسىقتاي اق ءتوسىن ايمالاعان، جۇپ-جۇمىر بۋرا سانىن سيپاعان الشىنبەكتى كورەدى. جىلان شاققانداي توسەگىنەن اتىپ تۇرادى. قاراڭعى تۇنگە سۇزە قاراپ قاتىپ قالادى.
شىركىن، دۇنيە-اي، ءبىر كەزدە يگنات فرولوۆيچ تەرەڭ قازىلعان وردا وسى الشىنبەكتەي ازياتتاردىڭ، كاۆكازدىڭ ءور كوكىرەك ازاماتتارىنىڭ، سارعىلت شاشتى ورىستاردىڭ، ەۆرەيلەردىڭ، پولتاۆا، دنەپردەن شىققان ۋكرايندىقتاردىڭ تىر جالاڭاش، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قاقتالىپ جاتقاندارىن تالاي كورگەن! مىنە، بۇل وعان ناعىز ينتەرناسيونالدىق كورىنىس ەدى! بۇنداي ينتەرناسيونالدىق يگنات ءفرولوۆيچتىڭ كوكەيىنە قوپار بولار. ال ءبىر توسەكتەگى گلاشا مەن الشىنبەكتىڭ جاتۋى.
بىرنەشە كۇن ءوتتى. يگنات فرولوۆيچ سول بۇرىنعى قالپىندا گۋبانوۆپەن بىرگە دالاداعى بريگادالارعا اعاش تۇپتەرىن تاسۋمەن بولدى. ول سول بۇرىنعىسىنداي، شۇڭقىر قازدى، ارام شوپتەن تازالادى، جاس اعاش ءوسسىن دەپ، ءتىپتى ءوز قولىمەن جەر تىڭايتقىش تا سالدى.
ءبىراق كۇننەن-كۇنگە، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوزى ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن تىرشىلىگى، سۇمىراي، جەكسۇرىن كورىنىپ، ەندى بۇدان ءارى بۇنداي ومىردە تۇرا المايتىن كۇيگە جەتتى. نەگە كەرەك بۇعان وسى ءوزى وتىرعىزىپ جۇرگەن اعاش؟ ول اعاش قورعايتىن سوناۋ ەگىنجايدىڭ بۇعان قانداي قاجەتى بار؟ نەگە كەرەك بۇعان بۇل سوۆحوز؟ وسى جەر؟ ال سوندا قايدا كەتە الادى ول بۇل جەردەن؟ بۇل باراتىن جەر قايدا؟ كىم بۇنى ول ارادا كۇتىپ تۇر؟ راسىمەن وسى قارعىس اتقان جەردە بۇعان باسقا جول جوق پا، شىنىمەنەن جالعىز-اق جول قالعانى ما؟ باس كيىمىن جەلكەسىنە قاراي سىرعىتىپ جىبەرىپ، كاچان بۇلت باسقان، سۇرعىلت اسپانعا، سول اسپاننان تىنباي بۇرىككەن اق جاۋىنعا قارايدى. جوق و جاقتا دا بۇل راحاتتانار ورىن جوق. قايدا بارسا دا، ءومىر باقي نالىعان جۇرەگى تىنىس تاۋىپ، دەمىن الار جەر تابا المايدى.
گلاشا ءوزىنىڭ پروفەسسورىمەن كەتەتىنى انىقتالىپ، ونىمەن بىرگە وسكەن، بىرگە جۇرگەن سەرىك ايەلدەرى — بىرەۋى ءسال.قىزعانۋ سەزىممەن، بىرەۋى شىن جۇرەكتەن قۋانىپ، گلاشاعا قۇتتى بولسىن ايتىپ، ماحابباتىنىڭ دا، باقىتىنىڭ دا گۇلدەنە ءتۇسۋىن تىلەپ، ءجاي اشەيىن ايەلدىك ءار نارسەنى بىلگىسى كەلەتىن ادەتتەرىمەن، انانى سۇراپ، مىنانى سۇراپ جاتقاندارىندا، ءجۇزى قايعىلى، ەرنىندە قاتىپ قالعان كۇلكىسى بار، كوزىندە ەشبىر ءتىرى ادامنىڭ بەلگىسى جوق كاچان انانداي جەردە كۇرەگىنە سۇيەنىپ تۇرعان. مەرۋەرتتىڭ جۇرەگىندە كاچاننىڭ وسى سۋرەتى وشپەستەي بوپ ورىن العان. كاچان جايىندا حاسەنمەن سويلەسكەنىندە ونىڭ كوز الدىندا وسى سۋرەت تۇرعان...
مۇمكىن ءوزى دە سەنبەگەن بولار، مۇمكىن ەستىگەندە ۇرەيلەنىپ كەتىپ ونىڭ ءتۇرىنىڭ قالاي قۇبىلعانىن كورگىسى كەلگەن شىعار، الدە ونىڭ قۋانىشىن، باقىتىن وسىنداي سوزدەرمەن اياعىنىڭ استىنا ساپ تاپتاعىسى كەلدى مە، كىم ءبىلسىن كاچاندى قانداي سەزىم بيلەگەنىن، ايتەۋىر ول گلاشانى وڭاشا شىعارىپ الدى دا بىلاي دەدى:
— مەن سەنىڭ باقىتىڭا بوگەت بولعىم كەلمەيدى. ءبىراق سەن دە ماعان بۇگىنگى ءتۇنىڭدى قي. كۇتەمىن. ەگەر كەلىپ جانىمدى جاي تاپقىزباساڭ، مەنىڭ پىشاعىم سەنىڭ پروفەسسورىڭدى جاي تاپقىزادى...
گلاشانىس بەتىنەن قانى قاشىپ، ەرنى كەنەت سۇپ-سۇر بوپ كەزەرىپ كەتتى. كاچاننىڭ كۇتكەنى دە وسى ەدى.
— وندا نە شارۋاڭ بار؟ ونان دا مەنى باۋىزدا...
— سەنىڭ ولىگىڭدى قايتەم، ماعان ءتىرى تۇرعانىڭدا كەرەكسىڭ...
سول ءتۇنى گلاشا كىرپىگىن ىلمەي شىقتى. ەرتەڭىنە ءبارىن مەرۋەرتكە ايتتى.
بۇل سوزدەرگە بالەندەي ءمان بەرمەگەن حاسەنگە قاراعاندا، كاچاننىڭ قانداي ادام ەكەنىم بايقاپ قالعان مەرۋەرت، ونىڭ ايتىپ جۇرگەندەرى قۇر قوقان-لوققى بوس ءسوز ەمەس ەكەنىن ۇقتى. راس، كاچاننىڭ سوڭعى كەزدەسكەنىندەگى ءسوزى ونىڭ كوڭىلىن ازداپ ورنىقتىردى. «قۇداي ساقتاسىن، دەگەن كاچان، جۇرت مەن تۋرالى نە دەمەيدى. پىشاقپەن باۋىزداۋ تۇگىل، كاچان بىرەۋدى بارماعىمەن شەرتىپ كورەر مە ەكەن! راس، كەيدە شوشقا سوياتىنى بار، ءبىراق بۇ دا ءوز ەركىمەن ەمەس قوي، سوۆحوزدىڭ كەرەگى ءۇشىن...»
شوشقا فەرماسى باستىعىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ تۇرىپ مەرۋەرت سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەگەن. ەڭ عاجابى كەنەت ونىڭ جۇرەگىندە بۇل ادامعا دەگەن ءبىر اياۋشىلىق پايدا بولعان. نەگە ايايدى؟ — ءوزى دە تۇسىنبەگەن.
سويتسە دە، سول كۇنى ول الىستاعى ەگىنجايدا اعاش وتىرعىزۋ جۇمىسىن باسقارىپ جاتقان تىلەۋقاباقوۆ پەن ۋگريۋموۆتى تاۋىپ العان.
ۋگريۋموۆ:
— كاچاننىڭ وتكەن ءومىرى ماعان ايان،— دەگەن، — سۇرقيا، سۇم ءومىر... وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىراق ول وزگەرمەدى دەپ ويلامايمىن...
— ال سەن جىلان مەن كولباقا تۋرالى ايتىلاتىن اڭىزدى ەستىپ پە ەدىڭ؟ — تىلەۋقاباقوۆ قارسى جاۋاپ قايىردى، — ەستىمەسەڭ، تىڭدا... سۋدىڭ ارعى بەتىنە الىپ شىق دەپ جىلان كولباقادان ءوتىنىپتى. كولباقا «شاعىپ الاسىڭ عوي» دەسە، جىلان «شاقپايمىن» دەپ ۋادەسىن بەرىپتى. «وندا ارقاما وتىر» دەپتى كولباقا. جىلاندى ارقاسىنا وتىرعىزىپ، كولباقا سۋدىڭ ورتا شەنىنە جەتە بەرگەندە جىلان: «شىداي الاتىن ەمەسپىن!» دەپ كولباقانى شاعىپ الىپتى. ەكەۋى دە بىردەي سۋعا كەتىپتى.
— مىنەز-قۇلىق دەگەن قىزىق دۇنيە،— دەپ ۋگريۋموۆ، كۇلدى،— ءبىراق ادام جىلان ەمەس قوي، ونىڭ مىنەز-قۇلقى ءار ءتۇرلى بولادى...
دەگەنمەن دە بۇلار الشىنبەك پەن گلاشا ءجۇرىپ كەتكەنشە كاچاننىڭ سىرتىنان ءۇش كۇن بويى باقىلاۋ قويدى. ارينە، كاچان بۇنى بىلگەن جوق.
ءۇشىنشى كۇنى گلاشا مەن الشىنبەك امان-ەسەن ءجۇرىپ كەتتى. ولاردى بۇكىل پوسەلكە بوپ شىعارىپ سالدى. گلاشا بىرەسە جىلادى، بىرەسە كۇلدى... سول ساتتە ول الدىندا باقىت كۇتىپ تۇرعانىنا شەك كەلتىرمەدى، سەندى... ەڭ سوڭىندا مەرۋەرتتى قىسىپ-قىسىپ ءسۇيدى دە ارتىنا قايتىپ بۇرىلماستان ۆاگونىنا بارىپ ءمىندى...
كەنەت، ەرتەڭىنە، قاۋىپ-قاتەر ءبىتتى عوي دەپ جۇرت كوڭىلى ورنىعا باستاعانىندا...
سول كۇنى يگنات فرولوۆيچ ءتۇنى بويى ءىشىپ شىققان، ءبىراق اراق ونى ماس ەتە الماعان. ءاربىر ريۋمكادان كەيىن ماس بولۋدىڭ ورنىنا، ساۋىعا، اقىل-ويى شىنىعا تۇسكەن. ءوزىنىڭ وسىنشاما ىشسە دە ماس بولماۋىنان جانە ءومىرىنىڭ اياعى قالاي وپ-وڭاي بىتەتىنىنە كوزى جەتكەن يگنات فرولوۆيچ ءبىر مەزەت قورقىپ تا كەتكەن...
ءومىرىنىڭ ەندى وپ-وڭاي بىتەتىنىنە كوزى جەتسە دە، وعان ءالى دە ويلاعانىنىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىرۋ قيىن ەدى. اسحانادا تۇرىپ دىمقىلدانىپ قالعاندىقتان با، الدە كاچاننىڭ دىرىلدەگەن قولى دۇرىس تۇتاتا الماعاندىقتان با، سىرىڭكەلەر شىرت-شىرت ەتىپ وت بەرىپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى سىنا بەردى. مىنە، اقىرى تۇتاتتى. ەندى تەرەزە الدىنداعى قويمادان الىنعان ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى تاپتەشتەپ قالانعان بۋداق-بۋداق اقشا بىقسىپ بارىپ تۇتانىپ، كەنەت لاۋلاپ جانا باستادى... بۇل اقشالاردى ول ۇزاق جىلدار بويى جيناعان. ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي، ەشكىم ارتىنان بىلمەيتىن ەتىپ بار ايلاسىن، قۋلىعىن، سۇمدىعىن سالىپ ءبىر سومداپ، ون سومداپ تىعا بەرگەك. ەندى وزىنە پايداسى تيمەيدى ەكەن، مەيلى باسقالار دا قىزىعىن كورمەسىن دەدى ول...
ايتسە دە ءوز قولىمەن جيناعان اقشانىڭ تەمىر پەش ىشىندە لاۋلاپ جانىپ جاتقانىن بۇدان ءارى كورۋگە ءداتى شىدامادى، دالاعا شىعىپ كەتتى. ءبىراق ويلاعان ءىسىنىڭ ەڭ قيىنى ىستەلدى، اقشا الدىمەن قىزىل شوق بوپ، ارتىنان سۇرعىلت تەكشە كۇلگە اينالا باستادى...
ال بۇگىنگى تان، قانداي تاڭ ەدى! كۇندە تاڭەرتەڭ ەسىل سۋىنا بارىپ جۋىنۋدى ادەت ەتكەن مەرۋەرت بۇگىن دە شىداي المادى. ەرتە ويانىپ، كيىندى دە، يىعىنا ورامالىن سالىپ دالاعا شىقتى. اسپانعا قاراپ ەدى، كوك ءموپ-مولدىر بوپ تۇنىپ تۇر ەكەن. ۇيگە قايتا كىرىپ سۋرەت سالاتىن البومىن الدى دا ەسىلگە قاراي بەتتەدى...
ومىردە بىتپەيتىندەي كورىنگەن اق جاۋىن دا بىتكەن. ءقازىر كۇن نۇرى الەمدى ءبىر جايما-شۋاق قۇشاعىنا بولەگى، ماۋجىراعان تىنىشتىق ورناعان شاق ەدى. بۇل ۇزاققا سوزىلا ما؟ مەرۋەرت ءقازىر ونى ويلاعان جوق. قوڭىر سالقىن جەل اقىرىن ەسىپ تۇر. بيدايى ورىلعان ەن دالا ەگىننىڭ سارعىلت تۇبىمەن كۇن ساۋلەسى ويناپ، سارى التىنداي جالت-جۇلت ەتەدى. كوزدى شاعىلىستىرا ەسىل وزەنى جارقىرايدى. ول ەندى ءقازىر مەرۋەرتتىڭ اياعىنىڭ استىندا جاتىر. جاڭبىر كەزىندە ەسىل سۋى قارا كۇرەڭدەنە قالاتىن. ال ءقازىر كوگىلدىر تارتقان. مەرۋەرت وسى اقىرىن تەڭسەلگەن ءمولدىر تولقىندارعا، ونىڭ ارعى بەتىندەگى باستارىندا كۇن ساۋلەسى ويناعان كوگىلدىر بەلەستەرگە كوز تاستادى، كەنەت، وسىناۋ بۇكىل الەمدى الىپ جاتقان عاجايىپ سۇلۋلىقتان، بۇكىل جەر مەن كوكتى بيلەگەن، ماۋجىراعان تىنىشتىقتان، جۇدىرىقتاي جۇرەگى كەۋدەسىنە سىيماعاندىقتان الاس ۇرىپ، ويناي جونەلدى... مەرۋەرت ەسىل جاعاسىندا ۇزاق تۇردى...
يگنات فرولوۆيچ ونى وسى جەردە كوردى.
ول اسپاي-ساسپاي، اياعىن اۋىر باسىپ ەسىل جاعاسىنا كەلگەن. ءبىر ريۋمكا دا اراق ىشپەگەن ادامداي، ەسى دۇرىس، اقىل-ويى اپ-انىق. ءبىراق، نۇرىن توككەن التىن كۇن دە، كۇن ساۋلەسى ويناعان وزەن جاعاسىنداعى سوناۋ تالدار دا، اۋىر ەتىگىمەن ءوزى تاپتاپ كەلە جاتقان مىناۋ سۇلۋ جەر دە، ءشوپ ۇستىندە جىلتىراعان كۇزگى شىق مونشاقتارى دا — ءبارى-بارى ءقازىر وعان جات ەدى. الدە جات دۇنيەنىڭ ءبارى وسى مەنىكى بولسىن دەگەن پيعىلىنان، قىزعانشاقتىعىنان تۋدى ما، ءومىر بويى كاچان ءبىرىنشى رەت، ءقازىر وزىنە جاتپايتىن، وسىناۋ تابيعاتتىڭ، دۇنيەنىڭ قانداي تاماشا سۇلۋ، قانداي كەرەمەت ادەمى ەكەنىن ۇقتى.
مىنە، ءدال وسى ساتتە ول مەرۋەرتتى كوردى...
ەسىلدىڭ بيىك جاعاسىندا تۇرعان قىز وعان سونداي نازىك، سونداي جىڭىشكە، سونداي جەڭىل كورىندى، ەگەر ارقاسىنداعى قولاڭ شاشىمەن ويناپ تۇرعان جەل، ناعىز ءبىر كۇمىس جىپتەي، كەنەت كوتەرىپ ەسىلدىڭ ار جاعىنا، سوناۋ كوگىلدىر اسپاننىڭ ەڭ تورىنە الىپ كەتسە، تاڭ قالماس ەدى...
ءدال وسى ساتتە، كەنەت، ءدال ءبىر الدىنداعى بوگەتتى بۇزعانداي، قانى باسىنا شىقتى دا، دىرىلدەي لوقسىپ بويىنا تاراي بەردى. ءبىر مەزەت گلاشانىڭ الماتىعا كوشۋىنە مەرۋەرتتىڭ اقىل بەرگەنى ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، سەزىمىن، ويىن ءبىر سوقىر اشۋ، توپاس قىزۋ بيلەي جونەلدى. ەندى ويىنا، وتكەن ءتۇنى، تەرەزەسىنىڭ الدىنان، كەۋىپ قالعان جەردى دۇبىرلەتە اي ساۋلەسىنە شومىلعان، قوس جورعا مىنگەن ەكى سالت اتتىنىڭ ءوتىپ كەتكەنى ءتۇستى... جەر دۇبىرىمە قوسىلىپ، قىزدىڭ سىڭعىرلاعان كۇمىس كۇلكىسى مەن جاس جىگىتتىڭ قوڭىرقاي قۋانىشتى داۋسى شىققان.
كاچانعا ءدال ءۇيىنىڭ قاسىنان ءوزىنىڭ ماڭگى قولى جەتپە عاجايىپ باقىت قۇسى ۇشىپ وتكەندەي بولىپ ەدى...
ول گلاشا ءۇشىن دە، باسقالار ءۇشىن دە مەرۋەرتتەن ەش الۋعا بەل بايلادى. ارت جاعىنان بىلدىرمەي اياعىن مىسىقشا باسىپ كەلدى دە، جاس قىزدى تارپا باس سالدى. باستاپقى ويى ارۋ قىزدىڭ اق توسىنەن مەيلىنشە توياتتاماق بولاتىن. ءبىراق اساۋ قىز ەلىكتەي ىرشىپ، ىرقىنا كونە قويمادى. اڭداۋسىزدا اۋزىنا ءتۇسىپ كەتكەن وڭ جاق بىلەگىن قان قاقساتا قىرشىپ الدى...
كاچاندى ەندى وقىس ءبىر ايۋاندىق سەزىم بيلەپ كەتتى. اشۋدان دىرىلدەگەن قاندى شەڭگەلىن قورعانسىز جاننىڭ اق تورعىن تاماعىنا تاياي بەردى.
...مەرۋەرتتىڭ موينى سونداي جىڭىشكە، جۇمساق ەكەن. كاچاننىڭ ايۋ تىرناقتى جۋان ساۋساقتارى جەپ-جەڭىل كىردى، تەك قىزدىڭ تاماق تۇسىندا عانا بىردەمە سىرتىلداپ ۇزىلگەندەي بولدى، ول داۋسىن شىعارىپ تا ۇلگىرمەدى، مەرۋەرتتىڭ ەڭ اقىرعى ءدىرىل قاققان دەنەسى مەن قالىڭ كىرپىگىنىڭ استىندا ءسونىپ بارا جاتقان كوزىنىڭ كوگىلدىر اعىنا تاڭدانا قاراپ كاچان ورنىندا قاتتى دا قالدى...
حاسەن كەلگەندە ەسىل جاعاسىنا پوسەلكەنىڭ تەڭ جارتىسى جينالىپ ۇلگىرگەن ەكەن. كاچان ولىك ءتارىزدى، قوزعالماي جەردە وتىر... جۇرت، وعان ءبىر مالعۇندى كورگەندەي، ۇرەيلەنە قاراي قالعان.
— حاسەن...— دەدى بىرەۋ سىبىرلاي.
جۇرت وعان جول بەرىپ قاق ايرىلا باستادى.
جۇرت مەرۋەرتتىڭ دەنەسىن جۋىپ، تابىتقا ساپ ءۇيىنىڭ، وڭ جاعىنا قويعاندا ول تاعى كەلدى.
حاسەن اقىرىن ءبىر تىزەرلەپ وتىردى دا، مەرۋەرتتىڭ اپپاق ماڭدايىنان ءسۇيدى، كەنەت، بۋىندارى بوساپ كەتىپ، جەرگە قۇلاپ ءتۇستى. جاس بالاداي ەڭىرەپ، كىلەم ۇستىندە اۋناقشي بەردى...
زىكىريا ءبىر كۇننىڭ ىشىندە بولبىراپ توقسانداعى شالداي تاۋسىلىپ قالدى. قولىنداعى اۋىر تاياعىنا سۇيەگىن كوزىن جەردەي الماي، قىزىنىڭ تابىتىنىڭ سوڭىنان ءبىرىنشى بوپ ءوزى ءجۇردى...
ەپيلوگ
ءۇش جىل ءوتتى.
حاسەن ادەتتەگىسىندەي ءبىر كۇنى سوۆحوز پوسەلكەسىنىڭ قاسىنداعى توبەگە شىقتى. بۇل وسى ارانى جاقسى كورەتىن. جان-جاعىنىڭ ءبارى — كوكجيەگىنە دەيىن جىرتىلعان دالا. وڭ جاعىندا سالقىن لەبىن ۇرلەپ كوك ەسىل جاتىر. سول جاعىندا — سوناۋ كوز ۇشىنداعى بەلەسكە دەيىن سوزىلعان جاس قايىڭدار. حاسەننىڭ قۇلاعىنا جەلمەن ويناعان سول جاس قايىڭدار جاپىراعىنىڭ سىبدىرىمەن جاقىندا عانا جاڭبىر جۋعان بيدايدىڭ شۋى ەستىلگەندەي كورىنەدى. بيدايدىڭ ۇشى-قيىرى جوق. كوگىلدىر ساباقتارى قاۋىسا بىتكەن ءداندى كوك جەلمەن ويناپ، اقىرىن تەڭسەلەدى...
بۇل ارا ويعا شومۋعا ىڭعايلى. بۇندا ءومىر، جەر، ونىڭ تاعدىرى تۋرالى ويعا بەرىلۋگە بولادى. حاسەن وسى اراعا كەلگەندە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وسىدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن ەتكەن ماييا حالقىنىڭ تاريحىن ەسىنە ءجيى تۇسىرەتىن. سوناۋ كونە زاماندا امەريكانىڭ سولتۇستىك جاعىندا ءومىر سۇرگەن بۇل حالىق، تاماشا سۇلۋ سيپاتتى سارايلار سوققان، كەرەمەتتىلىگى ەگيپەت پيراميدالارىنان كەم ەمەس، عاجايىپ پيراميدالار تۇرعىزعان. اسپان دۇنيەسىنىڭ قيمىلىن، عىلىم جۇيەلەرىن سونداي جاقسى بىلگەندىكتەرىن ولاردىڭ بىزگە جەتكەن كالەندارىنان كورۋگە بولادى. ءبىراق ماييا عالىمدارىن جەردەن گورى جۇلدىزدار قىزىقتىرعان. ولار ارحيتەكتۋرانىڭ تاماشا گارمونياسىن اشقانمەن، جەردى جىرتاتىن كادىمگى جالعىز ءتىستى سوقانى بىلمەگەن. بيدايدى، ۇشى وتكىر تاياقتارمەن جەردى شۇقىپ، سوعان وتىرعىزعان. ءجاي اشەيىندەگى وڭدەۋدى كورمەگەن جەر اقىرىندا قۇنارىنان ايرىلىپ، ازىپ-توزعان. اقىرىندا اشتىقتان قاشىپ بۇل حالىق ءوزىنىڭ عاجايىپ سارايلارىن، پيراميدالارىن تاستاپ، كۇن كورەتىن جەر ىزدەپ سولتۇستىككە قاراپ ويىسقان. تاريحتا مۇنداي وقيعالار از با؟
ەگەر ءبىر كۇردەلى ماسەلەنى شەشەتىن، وزىمەن ءوزى كەڭەسەتىن جاعدايلار تۋسا، حاسەن ءاردايىم وسى توبەگە كەلەتىن. بۇرىن دا وسىلاي بولاتىن، ءقازىر دە «التىن اراي» ديرەكتورى بولعالى دا سول ادەتىن تاستاعان جوق.
سوڭعى كەزدە سوۆحوز قايتادان كۇشەيە تۇسكەن. اۋىر ەڭبەكتەن، سوۆحوز جەرىنە كەلگەن قارا داۋىلدان، جەر قۇنارى كەمىگەن اپاتتان قۇتىلعان. جۇمسالعان بەينەتتى ەگىس دالاسى دا اقتاعان، جەر قۇنارى مولايىپ، ءداندى داقىلدار جىلدان-جىلعا ەنىمىن مولايتا باستاعان... قارت وڭداسىن ءبىر كەزدە جەرگە ءتىرى جانداي قاراۋدى ۇيرەتكەن. جاقسى قاراساڭ — جەر دە مەيىرىن ايامايدى، جامان قاراساڭ — و دا تاس باۋىرلانا قالادى، ءونىمىن بەرمەيدى دەيتىن. قارت شىندىقتى ايتقان ەكەن.
سوڭعى كەزدە حاسەن جەردى سۋلاندىرۋ جوسپارىن ويلاي باستاعان. بۇل جايىندا اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ جىگىتتەرىمەن دە كەڭەسكەن.«التىن اراي» جەرىنە ول كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ءوزىنىڭ بار جاستىق جىگەرىن، قيالىن، ءۇمىتىن جۇمسادى. ول بۇل ارادا جەڭىس ءدامىن تاتتى، جەڭىلمەۋدىڭ دە ازابىن شەكتى. ەڭ العاشقى ماحابباتى وياندى، ونىڭ ەڭ اۋىر قايعىسىن دا كوتەردى. وسىنىڭ ءبارى وعان تىم جاقىن، جۇرەگىنەن الىپ تاستاي المايتىن قىمبات ەدى. ال اناۋ ەتەكتە تولىپ جاتقان قالىڭ بيداي بولسا، ول الشىنبەك وڭدەگەن، توقىراۋىننىڭ اق بيدايى. سوعىستىڭ اۋىر جىلدارىنا قاراماي، تۇقىمىن كىشكەنتاي دورباعا ساپ، بۇل بيدايدى جوعالىپ كەتۋدەن الىپ قالعان سوۆەتتىڭ قاراپايىم ادامدارى. بۇنى حاسەن جاقسى بىلەدى... ال ەكىنشى رەت بۇل بيدايدى اپاتتان سوۆحوزدىڭ جاس تراكتورشىلارى رامازان مەن اناتوليي قۇتقارعان... ءقازىر بۇل ەكى جىگىتتىڭ بىرەۋى بۇرىنعىسىنداي سول پروكوفيي ءميحايلوۆيچتىڭ بريگاداسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن، ەكىنشىسى قالادا تەحنيكۋمدا وقىپ جاتقان. سوۆحوز ەگىس دالاسىنا قاراسا-اق، وسى تاماشا ەكى جىگىت حاسەننىڭ كوز الدىندا ءالسىن-السىن ەلەستەي بەرەتىن.
سويتسە دە، ارينە، حاسەننىڭ ەسىنە بارىنەن دە مەرۋەرت كوپ تۇسەتىن... حاسەن دە، اكەسى اتىمتاي ءتارىزدى، ءبىر سەزىمنىڭ، ءبىر ماحابباتتىڭ ادامى بولسا كەرەك. وعان، وسى توبە باسىندا وتىرىپ، الىسقا كوز سالعانىندا، سوناۋ تومەندەگى جەلمەن ويناپ سىبدىر قاققان ەگىن ەمەس، مەرۋەرت سىبىرلاپ تۇرعانداي كورىنەدى. مەرۋەرت بۇنىڭ ويىن ەستىپ، اقىل ايتىپ جاتقانداي...
مەرۋەرتتىڭ ءولىمى تەك حاسەندى عانا كۇيرەتىپ كەتكەن جوق. ول «التىن ارايعا» گلاشانىڭ دا قايتىپ كەلۋىنە سەبەپ بولدى. گلاشانىڭ ىشتەگى بالاسى مەزگىلىنەن ەرتە، ءولى تۋدى. گلاشا شۋ دەگەننەن-اق پروفەسسوردىڭ جايناعان قازىنالى، تولىپ جاتقان قىمبات كىلەم، اينالى ۇيىندە، ءوزىن قارتايا باستاعان پروفەسسوردىڭ قىزىعى ءۇشىن اكەلىنگەن، وسىنداعى ويىنشىق زاتتاردىڭ ءبىرى سەكىلدى سەزىندى. ول كەنەت قايتادان سوناۋ ەگىس دالاسىن، ەمىن-ەركىن ءومىرىن، وزىمەن تەرەزەسى تەڭ اكەي-ۇكەي قاراپايىم قۇربى-قۇرداستارىن ساعىنا باستادى. ءسويتىپ جۇرگەندە ول مەرۋەرتتىڭ قازا تاپقانىن ەستىدى. ەندى ول بۇل اجالعا مەن سەبەپكەرمىن دەپ ەسەپتەدى. كاچان مەن مەرۋەرتتى قاراما-قارسى كەزدەستىرگەن ءوزى ەمەس پە؟ بوتەن ادامعا شىعىپ، كاچاننىڭ، جۇرەگىندە قىزعانشاقتىق ىزا وتىن تۋدىرعان ءوزى عوي؟ وسىنىڭ ءبارى الشىنبەكتەن... الشىنبەك بولماسا مەرۋەرت قازا تاپپاس ەدى.
«التىن ارايعا» جەتكەن كۇنى گلاشا حاسەننىڭ اياعىنا كەپ جىعىلدى. «بارىنە ايىپتى مەنمىن،— دەدى ول ەگىلىپ جىلاپ،— مەن بولماعاندا مەرۋەرت ولمەس ەدى...» حاسەن ونى ورنىنان قولتىقتاپ تۇرعىزدى دا، كوڭىلىنە ۇيالاعان شىن وكىنىشتى ايتتى.
— ءبارىمىز دە ايىپتىمىز. مەرۋەرتتى ساقتاي المادىق. بارىڭنەن دە مەن كىنالىمىن...
ءبىراق حاسەننىڭ ءسوزى گلاشانى جۇباتكان جوق، ول اعىل-تەگىل بوپ ەڭىرەي بەردى.
گلاشادان كەيىن، كوپ كەشىكپەي «التىن ارايعا» الشىنبەك تە كەلدى. قاباعى تاستاي قاتىڭقى، جۇدەۋ، ىشتەگى ءبىر كۇيىك جانىن جەگىدەي جەپ بارا جاتقانداي... ونىڭ بۇلاي وزگەرۋىنە نە سەبەپ؟ قارتايا باستاعان جاسى ما؟ الدە مەرۋەرتتىڭ ءولىمى مە؟ دەمەك، الشىنبەكتىڭ بۇل وزگەرۋىن پروفەسسوردىڭ ءومىر بويعى وزىمشىلدىگىمەن بايلانىستى ۇساق سەزىمدەرىنەن ەمەس، جۇرەگىن ورتەگەن ءبىر ۇلكەن ويلاردان تۋعانىن اڭعارۋعا بولاتىن ەدى... ول «التىن ارايعا» كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنەن باستاپ، ەشكىممەن سويلەسپەي، اي دالادا ۇزاق ءجۇرۋدى شىعاردى. ءالسىن-السىن ەسىل جاعاسىنداعى، شىلاۋ باسقان ءمولدىر سۋدان مەرۋەرت سۋرەتىن كورگەن جەرگە كەپ ۇزاق تۇرادى. سودان كەيىن مەرۋەرتكە دەپ سوناۋ القىزىل قىزعالداقتاردى جيناعان ويپاتتى تاۋىپ الىپ، تاعى دا قوزعالماي قاتادى دا قالادى. سونداعى قۇشاقتاعان قىزعالداقتارى، ءبىر مەزەت ەندى وعان قۇشاعىندا سۋسىلداپ توگىلىپ جاتقان مەرۋەرتتىڭ قىزىل قانى سەكىلدەنىپ كورىنىپ كەتەدى...
الشىنبەكتىڭ وسىناۋ قاپالانعان تۇرىنە قاراپ، حاسەن اتاسى وڭداسىننىڭ ءبىر كەزدە ايتقان ءسوزىن ەسىنە ءتۇسىردى. «ادامنىڭ ىستەگەن كۇناسىنىڭ ازابى — جانىنىڭ قينالۋىندا» دەگەن ەدى قارت اتا. ءيا، كۇنا ازابى — جان ازابى. سونداي قينالعان ءبىر كۇنى الشىنبەك حاسەنگە كەپ، كەشىرىم سۇراعانداي جاسقانا، ءوزى وسىرگەن بيدايدىڭ اتىن مەرۋەرت قويۋىن وتىنگەنىندە، جىگىت بۇل بۇرىنعى الشىنبەك ەمەس، وزگەرگەن، جاڭا الشىنبەك ەكەنىن تۇسىنگەن. سول سەبەپتەن ول گلاشاعا اقىل ايتىپ الشىنبەكتەن ايىرىلماۋىنا سەبەپكەر بولعان. حاسەن ولاردى، ءبىر كەزدە ايدىنعالييەۆتى مەرۋەرتپەن ەكەۋى كۇتىپ العان، باياعى كىشكەنتاي ستانسياعا اكەپ الماتىعا باراتىن پوەزعا ءوزى وتىرعىزىپ سالعان.
ول توبە باسىندا ۇزاق وتىردى. ىمىرت ۇيىرىلە باستادى. قاپ-قارا جەر شەتىنە تيە، ءبىر كەزدە سوناۋ قارا ماقپال اسپان جيەگىندە، ءبىر كەرەمەت ۇلكەن شارا تاباقتاي، قىپ-قىزىل بوپ اي شىقتى. حاسەننىڭ ەسىنە باتىردىڭ قالقانى تۋرالى ايتقان مەرۋەرتتىڭ ءسوزى ءتۇستى.
— ماعان سىيلاشى ونى...
— بۇل قالقاندى ساعان سىيلادىم، مەنىڭ باتىرىم...
— جوق،— دەدى ول تاعى ويعا كەتىپ،— قارا داۋىلدار تەك جەل كوتەرگەن قۇم مەن توپىراق پا؟.. ال ادام بالاسىنىڭ جۇرەگىنەن ءالى وشپەي كەلە جاتقان قارا نيەتتىك پەن زۇلىمدىق نە؟ ولار بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى جاقسىلىق پەن زۇلىمدىقتى قۇرتۋدى ارمان ەتپەي مە؟ سول ءۇشىن قاھارىن توگۋگە ءارقاشان دا دايىن ەمەس پە؟.. ءيا، سولاي... كىمدە-كىم ول قارا داۋىلداردى ۇمىتسا، ارتىنان وپىق جەيدى!
اي جوعارى كوتەرىلە بەردى. حاسەننىڭ كوز الدىندا ول وزگەرىپ قىزىل شوق قالپىنان اعارا ءتۇسىپ، كوپ كەشىكپەي اپپاق كۇمىس تۇسكە ەندى...
— وسى قالقاندى ساعان سىيلادىم، مەنىڭ باتىرىم...
— الدىم مەن ونى، مەرۋەرت!..
قىز سۇراپ، بۇل جاۋاپ قايىرعانداي كورىندى حاسەنگە...
كەنەت ونىڭ قۇلاعى مەرۋەرتتىڭ جىبەك ءۇنى تاعى ەستىلدى...
— كولەڭكەڭمەن قورعاي ءجۇر، حاسەن، ءبارىمىزدى...
You Might Also Like
-
تۇلا بويى اپپاق قىراۋ، كوزى كىرتيگەن ءبىر يت ۇشكىر تۇمسىعىمەن شاتىر ەسىگىن ءتۇرتىپ اشىپ، باسىن ىشكە سۇعىپ جىبەرگەن.
