ماقال-ماتەلدەردىڭ اعىلشىن ساباعىنداعى ءرولى
اتىراۋ قالاسى ا.س.پۋشكين اتىنداعى № 20 مەكتەپ-ليسەيىنىڭ
اعىلشىن ءپانى ءمۇعالىمى براحمەتوۆا ارايلىم عالياسقار قىزى
بۇگىنگى تاڭدا عاسىرلار قويناۋىندا قالىپتاسقان ۇلتتىق تاربيەسىنىڭ وزىق، ونەگەلى داستۇرلەرىن، اسىل قاسيەتتەردى جەتكىنشەك ۇرپاقتىڭ بويىندا قالىپتاستىرۋ ماقال-ماتەلدەردى ۇتىمدى پايدالانۋ اسا ماڭىزدى مىندەتتەردىڭ بىرىنە اينالىپ وتىرعانى داۋسىز. اسىرەسە، جەتكىنشەك ۇرپاقتىڭ وقۋ-تاربيە ۇردىسىندە ماقال-ماتەلدەردى پايدالانۋ وقۋشىلاردىڭ جان-جاقتى دامىعان جەكە تۇلعا رەتىندە تاربيەلەۋدى جۇزەگە اسىرىپ، ولاردىڭ دۇنيەتانىمىن، سانالى كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى جانە جالپى ادامدىق قۇندىلىقتاردى تۇسىنە بىلۋگە ۇيرەتەدى [1].
«ماقال» ءسوزى اراب تىلىنەن «تاۋىپ ايتىلعان ءسوز» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى [2].
ماقال-ماتەلدەر كولەمىنىڭ شاعىندىعى، ءمازمۇنىنىڭ كەڭدىگى، ءتىلىنىڭ وتكىرلىگى، ماعىناسىنىڭ تەرەڭدىگىمەن قوسا بارلىق حالىققا بىردەي اسەرلى، جالپى ادامزاتقا ورتاق، كوڭىلگە ەرەكشە قونىمدى، ۇتىمدى كەلەدى. ماقال-ماتەل- قاي حالىقتىڭ دا جان-دۇنيەسىنىڭ، مىنەز ءبىتىمىنىڭ، تىنىس تىرشىلىگىنىڭ ايناسى. سوندىقتان ول سول حالىقتىڭ سوزدىك قورىنىڭ بايلىعىن تانىتىپ قانا قويمايدى، قايتا ۋاقىت وزعان سايىن قۇنى ارتپاسا كەمىمەيدى. ويتكەنى اقال-ماتەلدەردىڭ ايتارى: وسيەت، ۇلاعات، ءتالىم، پاراسات، ىزگىلىك.
ماقال-ماتەلدەردىڭ تابيعاتىنا ءتان قاسيەتومىر شىندىعىن، بارلىق بولمىستى وزىندە بەينەلەپ كورسەتۋ قىزمەتىنە بايلانىستى، ويتكەنىولار بەلگىلى ءبىر تىلدە سويلەۋشى حالىقتىڭ وتكەن ومىرىمەن بارلىق بولمىسىنىڭ كۋاگەرى ىسپەتتەس، ونىڭ دۇنيەتانىمى مەن دانالىعىن بويىندا ساقتاپ، اتادان بالاعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ كەلە جاتقان اسىل مۇرا، رۋحاني قازىنا بولىپ تابىلادى. قۇرىلىمى جاعىنان قازاق جانە اعىلشىن تىلىندەگى ماقال-ماتەلدەر ءوزارا ۇقساس: «Cut your coat according to your cloth» - كورپەڭە قاراي كوسىل. ماقالداردا بىر-بىرىنە ساي قاراما-قايشى ۇعىمداردى سالىستىرىپ،شەندەستىرۋ ارقىلى وي-پىكىردى ايقىنداۋ ءتاسىلى باسىم بولىپ كەلەدى. مىسالى «East or West، home is best.»- تۋعان جەردەي جەر بولماس، تۋعان ەلدەي ەل بولماس. ماقال-ماتەلدەردەن ءبىز بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ ەتنوس بولمىسىن، ونىڭ رۋحاني مادەنيەتىن، ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرىپ، دۇنيەتانىمىن،ت.ب.، تۋرالى باي ءماعۇلمات تابامىز. ايتىلعان سوزدەر، ۇزىندىلەر حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، كەڭ قولدانىسقا كوز بولسا بىرتە-بىرتە قاناتتى سوزدەن ماقال-ماتەلگە اينالادى. مىسالىعا شەكسپيردەن الىنعان كەيبىر ۇزىندىلەر: «Brevity is the soul of wit»- از ءسوز-التىن. وسىنداي ەرەكشەلىكتەردى ماقال-ماتەلدەردى اۋدارۋ كەزىندە ەسكەرگەن ءجون [3].
وقۋشىلار ماقالداردى شەت تىلىندە نەعۇرلىم كوپ بىلسە، سوعۇرلىم شەتەل تىلىندەگى سوزدىك قورى بايي تۇسەدى. ال ماقال-ماتەلدەردىڭ تيىمدىلىگى سول وقۋشىلاردى جان-جاقتى جانە ادامگەرشىلىگى مول ازامات بولۋىنا ىقپالى زور. سوندىقتان شەتەل تىلىندەگى ساباقتار تارتىمدى ءارى قىزىقتى ەتىپ وتكىزىلۋى كەرەك.
عاسىرلار بويى اۋىز ادەيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن ماقال-ماتەلدەر قازىرگى نارىق زامانىندا دا ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جويا قويعان جوق. ماقال-ماتەلدەر توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ءوزىنىڭ بەينەلىگىمەن، ىقشامدىلىعىمەن ءتۇسىندىرىپ بەرە الادى. سول سەبەپتى دە شەتەل ءتىلى ساباقتارىندا وقۋشىلارعا ماقالداردىڭ قازاقشا بالاماسىن بەرىپ، ەكى تىلدە جاتتاتقىزۋ ءتيىمدى. اعىلشىن ماقال-ماتەلدەرى مەن قازاق ماقال-ماتەلدەرىن سالىستىرا وتىرىپ،مازمۇنىن ۇعىندىرۋ وقۋشىلاردىڭ ءوي-ورىسىن كەڭەيتەدى. مىسالى: «If you agree to carry the calf، they will make you the cow»- دەگەن ماقالدىڭ قازاقشا بالاماسى «جۇرتقا كۇلە قاراساڭ، كويلەگىنە جاماۋ سۇرايدى» دەگەندى مەڭزەيدى. ال وسى ماقالدى اۋدار دەسەڭ وقۋشىلار دالمە-دال اۋدارادى. مىسالى: «ەگەردە بۇزاۋدى كوتەرۋگە كەلىسسەڭ، ولار سيىردى كوتەرۋگە ءماجبۇر ەتەدى [4]»
ماقال-ماتەلدەر ەلەۋلى سۇرىپتالۋدىڭ ناتيجەسىندە از ءسوز وسيەت ونەگەلىك قاسيەتكە يە بولعان. شەتەل تىلىندەگى ماقال-ماتەلدەردىڭ وقۋشىعا ءمانى دە اسەرلى بولىپ جەتۋىنە «انا ءتىلى» ءپانىنىڭ ءرولى زور. شەتەل ءتىلى ساباعىندا وقىلاتىن ءاربىر ماتىنگە بايلانىستى ماقال-ماتەل پايدالانۋعا بولادى. ءار ماقالدىڭ ءمانى اشىلىپ، تالدانىپ،قورىتىندى جاسالادى. ءماتىننىڭ ءتۇيىنىن ماقال ارقىلى بەرۋگە بولادى. ماقال-ماتەلدەردى شەتەل ءتىلى ساباقتارىندا ءماتىندى وقۋ بارىسىندا، ونىڭ مازمۇنىنا، يدەياسىنا بايلانىستىرا وتىرىپ، پايدالانعاندا جاتتاڭدى تۇردە عانا ۇيرەنىپ قويماي، سويلەۋ تىلىنە پايدالانا بىلۋىنە كومەكتەسە ءبىلۋ كەرەك. ماقال-ماتەلدەردى شەتەل تىلىندە ورىندى پايدالانا بىلۋگە كومەكتەسۋ ءۇشىن جۇماسالاتىن جۇمىستىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى- بالالاردىڭ جاتتانعان، ۇيرەنگەن ماقالداردىڭ ەسەبىن الىپ وتىرۋ. تاراۋ بويىنشا وتكىزىلگەن تاقىرىپتاردى ەسكە ءتۇسىرىپ، ويدى ماقال-ماتەلدەرمەن تۇجىرىمداۋعا وقۋشىلاردى دايارلاۋ قاجەت [5].
ماقال-ماتەلدەردى تانىستىرۋدا ءمۇعالىم ولاردىڭ حالىق ءومىرىنىڭ، تۇرمىسىنىڭ بارلىق سالاسىن قامتىعانىنا، كوركەمدىك سيپاتىنا توقتالادى. وسى تۇستا شەتەل ءتىلى ساباقتارىندا وقۋشىلاردىڭ شەتل حالقىنىڭ ماقال-ماتەلدەرىن وقىپ، ولاردىڭ يدەيالىق، كوركەمدىك قىرلارى جونىندە ءسوز ەتۋلرى قاجەت. ءبىرقاتار شەتەل ماقال-ماتەلدەرىن ءمۇعالىم ءوزى ءتۇسىندىرىپ،وقۋشىلارمەن بىرلەسە وتىرىپ،انا تىلىنە اۋدارىپ، ماعىناى ۇقساس كەلەتىن ماقال-ماتەلدى ايتقىزۋعا بولادى.
ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمالاردا، ياعني وقۋشىلارعا ۇناعان ماقال بويىنشا سۋرەت سالىپ كەلۋ، ماقالدىڭ تاقىرىبىنا كىشىگىرىم اڭگىمە جازۋ، جاتقا اتۋعا دايىندالۋ سياقتى جۇمىستاردى ورىنداپ وتىرۋدا تاقىرىپتى تەرەڭ مەڭگەرۋدىڭ نەگىزگى جولى بولىپ تابىلادى [6].
سونداي-اق، ماقال-ماتەلدەردى قولدانا وتىرىپ وقۋشىلارعا مىناداي تاپسىرما بەرۋگە بولادى. ءبۇل جەردە وقۋشىلار ءسۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەندە ماقال-ماتەلدەردى قولدانا ءبىلۋى ءتيىس. ساباق بارىسىندا فونەتيكالىق جاتتىعۋ رەتىندە سايكەستىك بولىپ كەلەتىن ماقال-ماتەلدەردى دە قولدانۋعا بولادى. مىسالى: Learn to creep before you leap. No pains no gains. ساباق ءوتۋدىڭ تاعى ءبىر ءتاسىلى: كەستە كارتاعا ءبىر ءسوزىن قالدىرىپ جازعان ماقالدىڭ ءبىرىن قازاق جىنە اعىلشىن تىلىندە ورىنداپ شىعۋعا بولادى.
شەتەل ءتىلى ساباقتارىندا تۋرنير ساباق ءتۇرىن قولدانۋ وتە قىزىقتى. ادەتتە مۇنداي ساباق تۇرلەرى بەكىتۋ ساباقتارىندا قولدانىلادى. بۇل ارينە، ماقال-مىاتەلدەر، جاڭىلتپاش جانە جۇمباقتار ارقىلى جۇزەگە اسادى. ماقال-ماتەلدەردى شەتەل ءتىلى ساباقتارىندا قولدانۋ وقۋشىلار ءۇشىن جاڭا جۇمىس ءتۇرى بولماۋ كەرەك، بۇل ءۇشىن مۇنداي ساباق تۇرلەرىن ءجيى وتكىزىپ وتىرۋ قاجەت.
از سوزبەن ءماندى دە، كوپ وي بىلدىرەتىن تۇجىرىم بولۋى ماقال-ماتەلگە ءتان قۇبىلىس. جيناقتالعان ويدى شاشىراتپاي، بەينەلى كوركەم سوزبەن بەرە بىلگەن ماقال-ماتەلدەردە بالا ساناسىندا ادامگەرشىلىك سەزىمدى قالىپتاستىرۋعا، جاقسىلىققا باۋلاپ،جەتەلەيتىن ۇلاعاتتى وي بار. ماقال- بالالاردىڭ اقىلىنا اقىل قوساتىن، جارقىن بولاشاعىنا جول سىلتەيتىن قامقورشىسى. حالقىمىز سوندىقتان دا «ءسوزدىڭ كوركى- ماقال دەپ»، «ماقال-ماتەل- مارجان ءسوز، قوسا كورمەس ارزان ءسوز» دەپ ءادىل باعالاعان. سونىمەن شەتەل ءتالا ساباقتارىندا ماقال-ماتەلدەردى قولدانۋ ارقىلى ساباقتى قىزىقتى ءارى تۇرلەندىرىپ وتكىزۋگە بولادى. مۇنداعى نەگىزگى جەتىستىك- بالانىڭ ساباققا بەلسەنە ارالاسۋى،ءوز ويىن جەتكىزۋگە ۇيرەنۋى، سول سەبەپتەن دە ولارعا سانالى تاربيە مەن ساپالى ءبىلىم بەرۋ جولىندا ۇتىمدى تاسىلدەردى قولدانا ءبىلۋ- ءاربىر ۇستازدىڭ مىندەتى بولىپ تابىلادى.
ادەبيەتتەر:
1. ق.شالعىنبايەۆا، ف.ابدريموۆ\\ «قازاقستان مەكتەبى»2005، №5،6، 22-23ب.
2. ا.تىنىبەكوۆا\\«قازاقستان مەكتەبى»2000، №7، 61-62ب.
3. س.ىسكەندىروۆا\\«باستاۋىش مەكتەپ»2007، №5،44ب.
4. ق.بايىمبەتوۆا\\«قازاقستان مەكتەبى»2006، №11، 38-39ب.
5. ا.مۇحامەدسىزدىقوۆا\\«شالعىن مەكتەپ»2005، №12، 4-5ب.
6. س.جارقىنبەكوۆا\\«ۇلاعات»2006، №1، 17ب.
You Might Also Like
-
جەر و دۇنيەلىك بولىپتى دەگەن قارالى حابار ءبىر ساتتە ون سەگىز مىڭ عالامعا تاراپ ۇلگەردى. ماعان دا جەتتى. قارالى حابارعا كۇللى الەم كۇڭىرەنىپ، اششى وكسىككە تولى وكىنىشپەن ءتىل قاتقانىمەن، ءبىرقالىپتى ءوم...
