InfoHub Logo

سەرىكحان امانگۇل سەرىكحان قىزى
شقو تارباعاتاي اۋدانى «بي بورانباي اتىنداعى ورتا مەكتەپ» كمم
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءى ساناتتى ءمۇعالىمى، گۋمانيتارلىق عىلىمدار ماگيسترى

وقۋشىلارعا ساپالى ءبىلىم بەرۋ قوعامنىڭ قاي كەزەڭىندە بولماسىن ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. اسىرەسە، ەگەمەندىگىمىزدىڭ ىرگەسى بەرىك قالانعان قازىرگى ۋاقىتتا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىن وقىتۋعا ارتىلار جۇكتىڭ سالماعى اۋىر. ول وقۋشىنىڭ ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلى مەن ءدىلىن، مادەنيەتىن، ادەبيەتىن قۇرمەتتەي بىلەتىن سانالى ازامات بولىپ شىعۋىنا بىردەن-بىر ىقپال ەتەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى. ادەبيەت ارقىلى وقۋشىنىڭ تانىمى كەڭەيىپ، سويلەۋ مادەنيەتى جوعارىلاپ، ءتىلدى مەڭگەرۋ دەڭگەيى تەرەڭدەيدى، تۋعان ەلىنىڭ تاريحىمەن، تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن جان-جاقتى تانىسادى. ال بۇنىڭ بارلىعىن قازىرگى زامان تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە الاتىن زاماناۋي وزىق تەحنولوگيالاردى ۇتىمدى پايدالانا وتىرىپ مەڭگەرتۋ پەداگوگيكالىق پروسەستەگى اسا ماڭىزدى ءىس. ادەبيەت ساباعىندا وقۋشىعا كوركەم شىعارمانى بۇكىل بىتىم-بولمىسىمەن مەڭگەرتۋ، ءتۇسىندىرۋ ۇلكەن ىزدەنىستى قاجەت ەتەدى. ءبىز كوبىنەسە شىعارمانىڭ تاقىرىپتىق-يدەيالىق مازمۇنىنا، وبرازدار جۇيەسىنە توقتالۋمەن شەكتەلىپ قالامىز. ال ونىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىگىن تالداۋدىڭ ءوزى ءبىر شىعارماشىلىق جۇمىس. ماسەلەن شىعارمانى وقىعان وقۋشى ونداعى كەيبىر ادەبي سوزدەردىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى شىعارماداعى جەكەلەگەن سوزدەرمەن جۇمىس ىستەۋ قاجەت. سونىڭ ىشىندە شىعارماداعى سينونيم سوزدەردى تەرىپ، ولارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ ءوزى: - شىعارمانىڭ يدەيالىق-كوركەمدىك ءمانىن تالداۋدى تەرەڭدەتەدى؛ - وقۋشىلاردىڭ ءتىل بايلىعىن مولايتىپ، شەشەن سويلەۋگە داعدىلاندىرادى؛ - وقۋشىلاردىڭ اۋىزشا جانە جازباشا سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋعا كومەكتەسەدى؛ - شىعارما ءتىلىنىڭ مانەرلىلىگى تۋرالى ۇعىمعا قوسا، اۆتور ءتىلى، كەيىپكەرلەر ءتىلى، جازۋشى ءستيلى سياقتى ۇعىمداردى مەڭگەرۋىنە ىقپال ەتەدى. وسى ماقساتتا جۇمىس جۇرگىزۋ ءۇشىن قازاق ادەبيەتىنىڭ باس شىعارماسى م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى الىندى. م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن وقىتۋدا ونداعى سينونيم سوزدەردى تولىق مەڭگەرتۋ وقۋشىنىڭ شىعارمانى تەرەڭ زەرتتەي، زەردەلەي، مۇقيات وقۋى ءۇشىن اسا قاجەت ءىستىڭ ءبىرى.

زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ كەزەڭدەرى:

1 كەزەڭ. باقىلاۋ جانە انىقتاۋ تاجىريبەسىن جۇرگىزۋ ماقساتىندا تاقىرىپ توڭىرەگىندەگى قاجەتتى ماتەريالداردى جيناقتالدى.

2 كەزەڭ. «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنداعى سينونيم سوزدەر تەرىلىپ، كارتوتەكا جاسالدى. ول سينونيمدەر قولدانىلۋ تاسىلىنە جانە ماعىناسىنا قاراي توپتارعا جىكتەلدى.

3 كەزەڭ. رومان-ەپوپەيادان تەرىلگەن ماعىنالاس سوزدەردەن سينونيمدەر سوزدىگى قۇراستىرىلدى.

4 كەزەڭ. جيناقتالعان عىلىمي دەرەكتەر مەن ادىستەمەلىك ماتەريالداردان وي قورىتىپ، عىلىمي پايىمداۋلار جاسالدى. جۇمىستىڭ تەوريالىق ءبولىمى دايىندالدى.

5 كەزەڭ. ازىرلەنگەن تەوريالىق ماتەريال مەن ادىستەمەلىك ماتەريالدار تاجىريبە جۇزىندە قولدانىلا باستادى. سونىڭ نەگىزىندە سينونيمدەرمەن جۇمىس جۇرگىزۋدىڭ ادىستەمەسى جاسالدى. ساباقتا سينونيمدەرمەن جۇمىس جۇرگىزۋدىڭ تۇرلەرى، ۇلگىلەرى، ولاردى مەڭگەرتۋدىڭ ءتيىمدى دەگەن تاسىلدەرى قاراستىرىلىپ، تاپسىرمالار جۇيەسى ناقتىلاندى.

6 كەزەڭ. باقىلاۋ سىنىبى مەن ەكسپەريمەنت سىنىبىنا بۇل ادىستەمە قولدانىلىپ، دياگنوستيكالىق ساراپتاما جاسالدى. مەكتەپ وقۋلىعىندا ەپوپەيانىڭ «قايتقاندا» جانە «شىتىرماندا» اتتى ەكى تاراۋى بەرىلگەن. ءبىز وسى تاراۋلارداعى ماندەس سوزدەردى تەرىپ، ولاردان سينونيمدەر سوزدىگىن قۇراستىردىق. ال سول سوزدەردى وقۋشىلارعا مەڭگەرتۋ ماقساتىندا ساباق بارىسىندا تومەندەگىدەي ويىن تۇرلەرىن پايدالاندىق:

«اداسقان ارىپتەر» ويىنى.

ماقساتى: لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتتەرىن جەتىلدىرۋ.

ويىن شارتى: بەرىلگەن ارىپتەردىڭ ورنىن اۋىستىرا وتىرىپ، سينونيم سوزدەردى قۇراستىرۋ م، س، ا، ل، ى، ا، ز - امالسىز، ەرىكسىز

«سىڭارىن تاپ» ويىنى.

ماقساتى: سينونيمدەردى تەز تابۋ قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.

ويىن شارتى: وقۋشىنىڭ مىندەتى تىلدىك سىزىقشامەن قوسۋ ارقىلى ءار ءسوزدىڭ ءسينونيمىن تابۋ. بارىن سالۋ كوز ۇشىنا كەتۋ كۇن شىعا اسىعۋ قارا ءۇزۋ تاڭ اتار-اتپاستان قاۋقار لاقاپ جات دارمەن ىزا بولدى مويىتۋ بۇگىلدىرۋ بوتەن زار، زاپىران اشۋلاندى سورلى، شەرلى ءزار، قۇسا جالعان قارالى، بەيشارا

«سينونيمدەر ۇياسى» ويىنى.

ماقساتى: سينونيمدەردى ماعىناسىنا، قۇرىلىمىنا قاراي توپتاستىرا بىلكگە ۇيرەتۋ:

ويىن شارتى: وقۋشىلاردى توپقا ءبولىپ ورىندارىندا وتىرىپ جۇمىس ىستەتۋگە بولادى. تاقتاعا ۇياشىق ورناتىلادى. ءۇش توپقا ءۇش تاقىرىپ بەرىلەدى. ءارقايسىسى تاراۋداعى اۆتورلىق بايانداۋ تىلىندەگى، ديالوگتاعى، مونولوگتاعى ءوزارا ماندەس سوزدەردى تەرىپ ءوز ۇياشىعىنا سالىپ جارىسادى. ساباق بارىسىندا سينونيمدەردى مەڭگەرتۋ ءۇشىن «كىم جىلدام؟»، «ويلان، تاپ!»، «ءسوزجۇمباق ويىنى»، «بايگە»، «سىڭارىن تاپ»، «بالاماسىن تاپ»، «نە ارتىق؟»، «نەگە؟»، «كىم تاپقىر» سياقتى ويىن تۇرلەرىن پايدالانعان ءجون. وسى ويىندار ارقىلى وقۋشىلارعا ماندەس قوس سوزدەردى، كونتەكستىك سينونيمدەردى، سينونيمدەس فرازەولوگيزمدەردى تاپقىزا الامىز. بۇدان باسقا تاقتاعا جازىلعان ءسوزدىڭ ءسينونيمىن شىعارمادان تابۋ، كارتوتەكادا بەرىلگەن ماندەس سوزدەردىڭ ماعىناسىن باسقا سينونيممەن الماستىرىپ قولدانۋ، ءبىر توپتىڭ ايتقان سوزىنە كەلەسى توپتىڭ سينونيم سوزدەردى تابۋى ءتارىزدى ەلەمەنتتەر وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن مولايتىپ، تىلدىك داعدىسىن جەتىلدىرە تۇسەدى، ءارى شىعارمانى تولىق ءتۇسىنىپ وقۋىنا تولىق جاعداي جاسايدى. سينونيم سوزدەردى جەتىك مەڭگەرگەن وقۋشىنىڭ ءتىل بايلىعى مولايىپ، شەشەن دە شەبەر سويلەۋگە داعدىلانادى. ءوز انا ءتىلىن قۇرمەتتەي بىلەتىن، ونىڭ سوزدىك قورىن مەيلىنشە جوعارى يگەرگەن وقۋشىدان تانىم-تۇسىنىگى تەرەڭ، قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن بويىنا سىڭىرگەن تۇلعا شىعاتىنىنا ابدەن سەنۋگە بولادى. سول سەبەپتى مەن ءار ساباقتا سينونيم سوزدەرگە بەس مينۋت ۋاقىت تاۋىپ وتىرامىن نەمەسە ءۇي تاپسىرماسى رەتىندە ۇسىنامىن. وقۋشىلار سينونيم سوزدەردى تاۋىپ، ولاردى تالداۋ بارىسىندا كوركەم ءماتىندى وقۋدىڭ كەلەسى تۇرلەرىن پايدالانادى:

• كوركەم ماتىندەگى جازۋشى ويىن ءمۇعالىم كومەگىمەن اڭعارا وقۋ. ونىڭ ءمان-ماعىناسىن تۇسىنە وقۋ. قيىن، تۇسىنىكسىز سوزدەردى، وبرازدى سوزدەردى ۇعىنا وقۋ، ياعني لينگۆيستيكالىق تۇسىندىرمەلى وقۋ.

• تاڭداپ وقۋ. ءوزارا ماعىنالاس سوزدەردى، سينونيمدەردى تەرۋ.

• ىشتەن وقۋ. ءار وقۋشىعا جەكە بەرىلەتىن تاپسىرما بولعاندىقتان، اركىم ءوز بەتىمەن ورىندايدى. بۇل وقۋشىنى ويلانۋعا، ءوز بەتىمەن ىزدەنۋگە، سۇراققا جاۋاپ تابۋعا، باسەكەلەستىك نەگىزىندە بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا كومەكتەسەدى.

• ۇجىمدىق جانە جۇپتىق وقۋ. ءماتىندى ءوز الدىنا دەربەس وقىپ شىققان وقۋشىلار ءبىر-بىرىن مۇقيات تىڭداي بىلۋگە، سىني كوزقاراسپەن قاراي بىلۋگە، ءبىر-بىرىنىڭ جۇمىسىن تالداي بىلۋگە جاتتىعادى.

وسىعان قاراپ، «ادەبيەت ساباعىنىڭ كۇرەتامىرى - كوركەم ماتىنمەن جۇمىس ىستەۋ»،-دەگەن قاعيداتتى دا باستى نازاردا ۇستايمىن. نەگىزىنەن كوركەم شىعارمانى وقىتۋدا وقۋشىلارعا شىعارمانىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن، كوركەمدىك كەستەسىن كەشەندى تۇردە تولىق كورسەتە ءبىلۋ، تالداۋعا ۇيرەتە ءبىلۋ كەرەك. ءبىز بۇل جۇمىسىمىزدا تەك سينونيم سوزدەردى زەرتتەۋ نىسانىنا الدىق. «قايتقاندا» تاراۋىن وقىتۋدا تومەندەگىدەي تاسىلدەردى پايدالانۋعا بولادى. بۇل كەشەندى تالداۋدىڭ ءبىر كەزەڭى عانا بولعاندىقتان، وعان تولىق ءبىر ساباق ارنامايمىز. تەك ءاربىر ساباقتا قولدانىلاتىن فراگمەنتتەر، ءۇزىندى ساتتەر عانا كورسەتىلەدى.

ا) وقۋشىلارعا ماتىننەن ءۇزىندى ۇسىنىلادى. تاپسىرما جەڭىلدەن كۇردەلىگە قاراي قاعيداتى بويىنشا ۇسىنىلادى.

تاپسىرمالار ءتۇرى

1) ماندەس سوزدەردىڭ استىن سىزىپ كورسەتىڭىز.

2) ماندەس سوزدەردى باسقا سوزدەرمەن تىركەستىرىپ جازىڭىز.

3) ماندەس سوزدەردى جاسالۋ جولىنا قاراي توپتاستىرىڭىز.

4) ماتىندەگى استى سىزىلعان سوزدەردى باسقا ماندەس سوزدەرمەن الماستىرىڭىز.

5) ماتىندە بەرىلگەن سينونيم سوزدەردىڭ قاتارىن باسقا دا ماعىناسى جۋىق سوزدەرمەن تولىقتىرىڭىز.

6) تۇراقتى تىركەستى سينونيمدەردى تابىڭىز.

7) سىڭارلارى ماندەس نەمەسە ءوزارا ماعىنالاس قوس ءسوزدى سينونيمدەردى تابىڭىز.

8) پلەونازمدىق قولدانىستاعى سينونيمدەردىڭ استىن سىزىپ كورسەتىڭىز.

9) سينونيم سوزدەردىڭ قولدانىلۋ ءتاسىلى مەن ماقساتىن انىقتاڭىز.

10) ماندەس سوزدەر توبىن شىعارمانىڭ يدەيالىق مازمۇنىمەن بىرلىكتە تالداڭىز.

ۆ) ماتىندەگى سينونيمدەرگە بايلانىستى ءتورت توپقا تەست، ءسوزجۇمباق، رەبۋس قۇراستىرعىزامىن. سوسىن جۇمىستارىن ءوزارا الماسا وتىرىپ شەشەدى دە، ناتيجەسىن وزدەرى تەكسەرەدى. بۇل ارادا ق.بىتىبايەۆانىڭ «ءوزىن-وزى باعالاۋ تەحنولوگياسى» قولدانىلادى.

س) توپ ۇشكە بولىنەدى. ءۇش قاتار شىعارماداعى سينونيمدەردى ايتىپ جارىسادى. ماسەلەن: 1 سوتقار 2 تەنتەك 3 بۇزاقى

د) شىعارما مازمۇنىن اشاتىن تۇستى نەمەسە ءبىر وقيعا باعالاناتىن ەپيزودتى تەك سينونيم سوزدەرمەن عانا ايتۋعا داعدىلاندىرۋ. م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنىڭ «قايتقاندا»، «شىتىرماندا» تاراۋلارىن مەكتەپ وقۋشىلارىنا وقىتۋ بارىسىندا تىكەلەي ماتىنمەن جۇمىس جۇرگىزدىك.

وقۋشىلاردىڭ ءار 10 مينۋت ۋاقىتىن تەك سينونيم سوزدەرگە ارنالدى. سول ساتتە وقۋشىلار وزدەرىنىڭ تۇسىنبەگەن سوزدەرىن سوزدىكتەن قاراپ، ونىمەن ماعىنالاس سوزدەردى ىزدەپ ءبىرشاما جۇمىس جۇرگىزدى. بۇل ولاردىڭ شىعارمانى تولىعىمەن ءتۇسىنىپ وقۋىنا نەگىز بولدى. ءارى كوزبەن كورگەن نارسەنىڭ ۇمىتىلمايتىنى بەلگىلى. وقۋشىلار ماندەس سوزدەردى ءبىرشاما مەڭگەرىپ الدى. ساباقتا سينونيمدەردى تابۋ ءۇشىن جوعارىدا ويىندار قوسا قولدانىلىپ، وقۋشىلاردىڭ ساباق تاقىرىبىن تەز ارادا قابىلداۋىنا، «اباي جولىنداي» كۇردەلى دە كوركەم تۋىندىنى جەڭىل تۇسىنۋىنە بىردەن-بىر ىقپال ەتتى. ءسويتىپ شىعارماداعى سينونيم سوزدەرمەن جۇمىس جاساۋدىڭ تيىمدىلىگىنە كوز جەتكىزدىك. كوركەم ءسوزدىڭ كەستەسىن اسا كەلىستى ورنەكتەيتىن م.اۋەزوۆ شىعارماسىنىڭ ءتىلى باي. بۇنداعى ءاربىر ماندەس ءسوز حالىق ءتىلىنىڭ قاتىناسى بولسا، ونى مەڭگەرە ءبىلۋ ۇرپاق پارىزى ەكەنى انىق.

سونىمەن، كوركەم شىعارمادا سينونيمدەردى، ماندەس سوزدەردى قولدانۋدا كوپ ءمان بار. ولار ءسوز توركىنىن، ءسوزدىڭ ءمان – ماعىناسىن، كۇللى قىرىن تانىپ، ورنىمەن، قولدانعان جەردە شىعارمانى اجارلاپ، ارلەندىرىپ، كورىكتەندىرىپ جىبەرەدى.

---