InfoHub Logo

قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرىنە 30 جىل

1992 جىلى 4 ماۋسىمدا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاڭا مەملەكەتتىك رامىزدەرى العاش رەت بەكىتىلدى. بۇل كۇن ەل تاريحىندا جاڭا مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ تۋعان كۇنى رەتىندە ماڭگى قالادى. رامىزدەر – مەملەكەتتىلىكتىڭ اتريبۋتيكاسى. جاس رەسپۋبليكاعا ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگىن ايشىقتى دا قىسقا، تۇسىنىكتى بەينەدە ۇقتىراتىن سيمۆولدار قاجەت بولاتىن. وسىناۋ جاۋاپتى مىندەتتىڭ شەشىمى كوپ كۇش-قۋات تالاپ ەتتى. ۇزاققا سوزىلعان جۇمىس 1992 جىلدىڭ جازىندا اياقتالدى.

«كاسىبي جانە وزگە دە مەرەكەلەر تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2007 جىلعى 4 ماۋسىمداعى №337 «قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 1998 جىلعى 20 قاڭتارداعى №382 جارلىعىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى» جارلىعىنا سايكەس قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 4 ماۋسىمدا ەلىمىز مەملەكەتتىك رامىزدەر كۇنىن اتاپ وتەدى.

مەملەكەتتىك رامىزدەر - مەملەكەتتىڭ مىزعىماس نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى. بيىل قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرىنە 30 جىل. ولار مەملەكەتتىك تۋ، ەلتاڭبا جانە ءانۇران. كوك بايراقتا سامعاعان قىرانى بار، كۇننىڭ نۇرى مەن شاڭىراق، قاناتتى تۇلپار كەيپىندەگى ەلتاڭبا بۇكىل الەمگە تانىلدى.

قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تۋى - كوك ءتۇستى تىكبۇرىشتى ماتا. ونىڭ ورتاسىندا ساۋلەسىن شاشقان كۇن، استىندا قالىقتاعان بۇركىت بار. جالاۋساپتا تىك جولاققا ۇقسايتىن ۇلتتىق ويۋ-ورنەك ورنالاستىرىلعان. بۇل ەلەمەنتتەردىڭ بارلىعى التىن ءتۇستى. تۋدىڭ ەنىنىڭ ونىڭ ۇزىندىعىنا قاتىناسى: 1:2. تۋدىڭ اۆتورى - قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى، قيىن كۇرەستە اۆتورلىق قۇقىقتى جەڭىپ العان سۋرەتشى نيازبەكوۆ شاكەن وڭلاسىن ۇلى.

تۋ - كيەلى ءرامىز. تىلىمىزدەگى «تۋ قىلىپ ۇستاۋ»، «تۋ قىلىپ كوتەرۋ» سياقتى ءسوز تىركەستەرى ءبىر نارسەنى قاسيەتتەۋدى، قادىرلەۋدى، قايرات بەرەتىن كۇش ساناۋدى بىلدىرەدى. تۋ ەل قورعايتىن اسكەرگە، جاۋىنگەرلەرگە كۇش بەرىپ، رۋحىن كوتەرگەن. تۋ ۇلكەن ماتادان ءتۇستى جەلەك تۇرىندە جاسالىپ، نايزاعا، ونىڭ سابىنا تاعىلىپ كوتەرىلەتىن. تۋ اسكەر ۇستىندە جەلبىرەپ تۇرسا، اسكەردى جەڭىسكە جەتكىزەدى دەپ تۇسىنگەندىكتەن، ونى قورعاپ، ساقتاپ، تۋدىڭ قۇلاۋىن جەڭىلۋمەن بىردەي كورگەن. سوعىس كەزىندە اسكەر ءوز تۋىن ساقتاپ، جاۋ تۋىن قۇلاتۋعا تىرىسقان. تۋدى اسكەردىڭ كيەسى ساناعاندىقتان كوشپەلىلەردە ايقاس كەزىندە تۋدى ۇستاۋعا ەڭ باتىر ادامدار سايلانعان.

قازاق اۋىز ادەبيەتىندە وزدەرى جارالانسا دا تۋدى قۇلاتپاي ۇستاپ تۇرعان باتىرلار تۋرالى اڭىزدار كوپ. مىسالى، جوڭعارلارمەن ءبىر ايقاستا قازىمبەت باتىر تۋ ۇستاۋشى بولىپ، ايقاستىڭ اياعىنا دەيىن تاپجىلماي تۇرادى. ايقاس بىتكەننەن كەيىن دە اتتان تۇسپەگەن سوڭ، جانىنا كەلسە، جاۋدىڭ تيگەن وقتارىنان ءولىپ كەتسە دە، تۋىن تۇسىرمەي ۇستاعان كۇيدە قاتىپ قالعان ەكەن دەيدى.

بەينەلەۋ ونەرى ەسكەرتكىشتەرى، كوشپەلىلەر پەتروگليفتەرى، زاتتاعى، بالبال تاستاعى سۋرەتتەردەن تۋ ۇستاعان باتىرلار بەينەلەرىن كورۋگە بولادى. تۋلاردىڭ جەلەكتەرىندە كيەلى سيمۆولدار سالىنعان. جۇڭگو جازبالارىندا كونە تۇركىلەردىڭ تۋىندا قاسقىر بەينەسى بولعانى ايتىلادى. ءوزىن كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعىمىز دەپ سانايتىن تۇركى جۇرتى ءبورىنىڭ باسى بەينەلەنگەن كوك بايراق ۇستاعان. پەتروگليفتەردە كۇن بەينەسى سالىنعان تۋدى ۇستاپ تۇرعان جاۋىنگەردى كورۋگە بولادى. كونە كوشپەلىلەردىڭ قاسقىردى (ءبورىنى) دا، كۇندى دە كيە تۇتقانى بەلگىلى. سونىمەن تۋ دەگەنىمىز – مەملەكەتتىڭ ءرامىزى، بۇكىل اسكەردىڭ جاۋىنگەرلىك ءرامىزى. 

قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەلتاڭباسى دوڭگەلەك ءپىشىندى. شاڭىراق (كيىز ءۇيدىڭ جوعارعى كۇمبەزدى بولىگى) كوگىلدىر فوندا بەينەلەنگەن. شاڭىراق بەينەسىنەن ۋىقتار (تىرەكتەر) كۇن ساۋلەسى تۇرىندە جان-جاققا ساۋلە شاشادى. كيىز ءۇي فيلوسوفيالىق تۇرعىدان ويلاستىرىلعان. ءداستۇر، دۇنيەتانىم، قوناقجايلىلىق، توزىمدىلىك، ۇلكەنگە قۇرمەت - مۇنىڭ ءبارى كيىز ۇيدە قالىپتاسقان. شاڭىراقتىڭ سول جانە وڭ جاعىندا ميفتىك قاناتتى اتتار ورىن العان. ەلتاڭبانىڭ جوعارعى بولىگىندە بەس بۇرىشتى جۇلدىزدىڭ، ال تومەنگى بولىگىندە لاتىن ارىپىمەن جازىلعان «قازاقستان» دەگەن جازۋدى كورۋگە بولادى. جوعارىدا اتالعان زاتتاردىڭ بارلىعى التىن تۇستەس. ءبىر ەمبلەمادا حالىقتىڭ بۇكىل تاريحى بەينەلەنگەن دەۋگە بولادى. ەلتاڭبادا 41 بولشەك بار. ەگەمەندى قازاقستاننىڭ بۇگىنگى ەلتاڭباسى - ەكى تانىمال ساۋلەتشىلەردىڭ: جانداربەك مالىبەكوۆ پەن شوتا ۋاليحانوۆتىڭ وراسان زور ەڭبەگىنىڭ، شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسى.

جالپى، مەملەكەتتىك ەلتاڭبا – مەملەكەتتىڭ رەسمي ايرىقشا بەلگىسى، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ بانكىلەرىندە، مورلەرىندە، اقشاسىندا بەينەلەنەتىن بەلگى. ەلتاڭبا – بۇكىل الەم مويىنداعان مەملەكەتتىلىكتىڭ ەرەكشە ماڭىزدى نىشانى. «گەرب» (ەلتاڭبا) تەرمينى نەمىس سوزىنەن اۋدارعاندا «مۇرا» نەمەسە «ەنشى» ماعىناسىن بەرەدى جانە مەملەكەتتى ايرىقشالايتىن بەلگى بولىپ تابىلادى. قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ەجەلگى ساق تايپاسىنىڭ وزدەرىن ايرىقشالاندىراتىن «تامعا» اتانعان توتەم بەلگىسىنىڭ بولعاندىعىن تاريح تا دالەلدەيدى. اتالعان تەرمين تۇرىك قاعاناتى كەزىندە قولدانىلا باستاعان. ماحمۇد قاشقاريدىڭ اتاقتى «تۇرىك ءتىلىنىڭ سوزدىگى» ەڭبەگىندە بۇل تەرمين ءامىرشىنى ەرەكشەلەندىرەتىن بەلگى رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. رۋلار مەن تايپالار تامعالارىن قازاقتار دا قولدانعان، سونىمەن قاتار ۇلكەن ەۋرازيا قۇرىلىعىندا تۇراتىن تۇركىتىلدى ەتنوستاردا قولدانىلادى. ءارتۇرلى گەومەتريالىق پىشىندەردەن تۇراتىن تامعالار ەلتاڭبا، ءمور، تاڭبا رەتىندە قولدانىلعان. 

تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءانۇرانى ەكى رەت - 1992 جىلى جانە 2006 جىلى بەكىتىلدى. 1992 جىلى رەسپۋبليكا مەملەكەتتىك ەگەمەندىك العاننان كەيىن قازاقستان ءانۇرانىنىڭ مۋزىكاسى مەن ماتىنىنە بايقاۋ جاريالاندى. بايقاۋ ناتيجەسىندە قازاق كسر ءانۇرانىنىڭ مۋزىكالىق نۇسقاسىن ساقتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. سونىمەن، مۇقان تولەبايەۆ، ەۆگەنيي برۋسيلوۆسكيي جانە لاتيف حاميدي العاشقى قازاقستاندىق ءانۇراننىڭ اۆتورلارى بولدى. ۇزدىك ماتىنگە ارنالعان بايقاۋدا بەلگىلى اقىندار - مۇزافار الىمبايەۆ، قادىر مىرزالييەۆ، تۇمانباي مولداعالييەۆ جانە جادىرا دارىبايەۆا ۇسىنعان اۆتورلار توبى جەڭىسكە جەتتى. تانىمال پاتريوتتىق ءان «مەنىڭ قازاقستانىم» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا گيمنىنىڭ نەگىزى بولدى. ونى 1956 جىلى اتاقتى سازگەر ءشامشى قالداياقوۆ اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ ولەڭىنە جازعان بولاتىن. انگە جوعارى مەملەكەتتىك ءانۇران مارتەبەسىن جانە سالتاناتتى دىبىس بەرۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆ باستاپقى ماتىنىنە تولىقتىرۋلار ەنگىزدى.

ءانۇران نەمەسە گيمن، گرەكتىڭ «hunos» - سالتاناتتى ءان، ۇران دەگەن سوزىنەن شىققان. مەملەكەتتىك ءانۇران حالىق جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلىن تانىتىپ، ادامداردى پاتريوتتىق سەزىمگە بولەيتىن مۋزىكالىق بويتۇمار ىسپەتتەس. ونىڭ اۋەنىنەن وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، اتامەكەنگە شەكسىز بەرىلگەندىك اڭعارىلسا، سوزىنەن رۋحاني جان-دۇنيەمىزدى تانىتار ۇلتتىق قاسيەتىمىز بەن بەيبىت پەيىلىمىز، دوسقا اشىق قۇشاعىمىز، ەركىندىككە قۇشتار كەڭ كوڭىلىمىز جاقسى كورىنىس تاپقان. مەملەكەتتىك ءانۇران – ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ تۋى مەن ەلتاڭباسىنىڭ سازدى بالاماسى.

الەمدىك تاريح تۇرعىسىنان قاراعاندا ونشا كوپ تە ۋاقىت ەمەس وتكەن تاۋەلسىزدىك جىلدارى ءبىز الەمگە قازاقستان مەملەكەتىن تانىتتىق، مويىنداتتىق جانە الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الدىق. ەلىمىز قالىپتاسقان ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگى، ءتيىمدى نارىقتىق ەكونوميكاسى، دەموكراتيالىق قوعامدىق قۇرىلىسى مەن حالىقارالىق جوعارى بەدەلى بار زاماناۋي مەملەكەتكە اينالدى. سول سەبەپتى بۇل كەزەڭ ءبىز ءۇشىن جاسامپازدىقتىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتكەن تاريحي مازمۇندى دا ماڭىزدى ءداۋىر بولىپ تابىلادى. ءبىز نەبىر قيىندىقتارعا قاراماي بولاشاققا قارىشتاپ كەلەمىز. كۇش-قۋاتى كەمەل جاس مەملەكەتىمىز دامۋ مەن ورلەۋ ۇستىندە.

سوڭعى جىلدارى ءبىز قازاقستاندى تۇبەگەيلى جاڭعىرتۋعا، وزگەرتۋگە كوشتىك. ءتۇرلى سالادا اۋقىمدى وزگەرىستەر باستالدى. قوعامدى ودان ءارى دەموكراتيالاندىرۋعا باعىتتالعان ءبىرقاتار ماڭىزدى باستاما جۇزەگە استى. ق ر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ اتاپ كورسەتكەنىندەي «ءبىز ادىلەتتى قوعام مەن ءتيىمدى مەملەكەت قۇرۋدى كوزدەپ وتىرمىز. كەز-كەلگەن ىستە ادىلدىك قاعيداتىن باسشىلىققا الساق، بۇعان انىق قول جەتكىزەمىز». ول بۇل ۇستانىمىن ءوزىنىڭ ناۋرىز ايىنداعى جولداۋىندا «جاڭا قازاقستاندى ازاماتتىق قوعامى قالىپتاسقان ءتيىمدى مەملەكەتكە اينالدىرامىز» دەپ جالعاستىردى. ال، جاڭا قازاقستان دەگەنىمىز – ەگەمەن ەلىمىزدىڭ بولاشاقتاعى بەينەسى. جاڭا قازاقستان – جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋ جولى.

بيىلعى مەملەكەتتىك رامىزدەر كۇنى مەرەكەسى تاعى دا ءبىر ماڭىزدى وقيعامەن سايكەس كەلىپ تۇر. كەلەسى، ياعني 5 ماۋسىم كۇنى ەلىمىزدە كونستيتۋسياعا وزگەرىستەر مەن  تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ جونىندەگى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزىلەدى. بۇل تاريحي وقيعا ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى جاڭا كەزەڭدى بەلگىلەيدى.  

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ 2021 جىلى 5 اقپان كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىن مەرەكەلەۋگە دايىندىق جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ ءبىرىنشى وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە: «ءبىز مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن ەل ساناسىندا بەرىك ورنىقتىرۋعا ءتيىسپىز. مەملەكەتتىك نىشاندارعا قۇرمەت – وتانشىلدىقتىڭ كورىنىسى. وسى ورايدا، مەن رامىزدەرىمىزدى قولدانۋ ەرەجەسىن قايتا قاراۋدى تاپسىردىم. قاسيەتتى كوك بايراعىمىزدى ءۇي سىرتىنا جانە باسقا دا كورنەكتى جەرلەرگە ىلۋگە تىيىم سالۋعا بولمايدى. كەرىسىنشە، ازاماتتاردىڭ مۇنداي ارەكەتىن قۇپتاۋ كەرەك» دەگەن بولاتىن.  شىنىندا، بۇل قۇپتارلىق ارەكەت.

مەملەكەتتىك رامىزدەر – بۇل ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ، ءبىزدىڭ ەگەمەندىگىمىزدىڭ بەرىك نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى، ولار تاۋەلسىزدىكتىڭ قاسيەتتى بىرىكتىرۋشى وبرازىن بىلدىرەدى. ولاي بولسا، ەل رامىزدەرىنە دەگەن كوزقاراسىمىز بەن قۇرمەتىمىز بارىنەن بيىك بولۋعا ءتيىس. ەلىمىز ماڭگى جاساپ، كوك تۋىمىز ءارقاشان جەلبىرەي بەرسىن!

سابىرحان سماعۇلوۆ،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى

---