InfoHub Logo

جوعارى ءبىلىمى بارلاردىڭ كوپشىلىگى-اق كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعاۋعا ۇمتىلادى. جۇرت سىپىرا كانديدات بولىپ العاندا قالاي جالعىز قالايىن، مەن دە ءوز شاماما قاراي شارىقتاپ، ءوز كورپەمە قاراي كوسىلدىم. فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى — بالباق دەپ تۇرسا، ول فەلەتونيست — بالباق دەگەننىڭ اۋزىنا ءبىر-اق قويىپ، شەكەسىن شەرۋەن اتتىرىپ جىبەرمەي مە؟ مەنى جۇرت اتاقتى جەك كورەدى دەسەدى دەيدى. ونى كىم ايتىپ ءجۇر؟ ال ماعان سەنبەگەندەرىڭىز سول فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى دەگەن دارەجەنى بەرىپ، سونان سوڭ ءبىر كورسەڭىزدەرشى.

ءبىراق ونداي اسپاننان تۇسەر جاقسىلىقتىڭ نىشانى كوكجيەكتە كورىنبەگەندىكتەن، عاپۋ ەتىڭىزدەر، عىلىمي جەتەكشىسىز-اق ءىستى ءوزىم جۇرگىزىپ، اياقتاپ تا شىقتىم. جانە جەتەكشى دەگەنىڭىز دە كۇي تاڭدايدى ەكەن. مەن قاراپايىم گازەتشىدە وعان جاساي قوياتىن جاعداي بار ما؟ سوندىقتان كيىن دا بولسا قامىتتى جالعىز كيىپ، تەرتەنى ميتىڭداپ بولسا دا جالعىز سۇيرەپ جونەلدىم.

ديسسەرتاسيا قورعاۋ ءۇشىن ونىڭ بىرنەشە تاراۋى باسپادان جارىق كورۋى كەرەك ەكەنىن دە ءبىلدىم. سوندىقتان سول ۇزىن سۇرە اڭگىمەنى ورتاسىنان شورت ءۇزىپ، سىزدەرگە ساراپقا سالۋعا ورتالارىڭىزعا تاستاي بەردىم.

ءبىر قىزىعى مەن ديسسەرتاسيامدا عىلىمي تەرمين جاسادىم. وعان ۇزاق-ۇزاق تالقىلاۋلار، تالداۋلار كەلتىردىم. ءتىپتى تەرمين جاساۋعا كەلگەندە مەن ءوز كورشىم عاينەكەڭنەن ارتىق بولماسا كەم تۇسكەن جوقپىن. سەنبەسە مۇنى سول ءتىلمارلار مەن ادەبيەتشىلەر، تارجىماشىلەر وزدەرى تەرىپ، تەكسەرىپ السىن. ازىرگە ماعان كەرەگى دارەجە عانا. وعان ۇسىنارىم مىنالار:

1. وسەكشىلەر — (الفاۆيت رەتىن ساقتاماعانىما رەسمي ەمەس وپپونەنتتەرىمنەن عاپۋ وتىنەمىن). مۇنىڭ ءوزى جاماندايتىن كىسىنىڭ جاماندالاتىن كىسىگە مىنبەگە شىعىپ قورعاتپاي-اق مەن سياقتى جازدىرىپ اۋرە قىلماي-اق تاعا سالاتىن دارەجەسى. مەن سياقتى كانديداتتىققا قولى جەتپەي جۇرگەم كەيبىرەۋلەرگە ول دارەجە دە وسەكشى دەگەن اتاقتاي تەز تاعىلا سالسا دەپ ارماندايدى. ال تالداپ وتىرعان ءسوز ەسكە تۇسكەندە بۇرىنىراق قۇدىق باسىنا سۋ الا كەلىپ، نە وت الا كەلىپ اۋزىن سىلپ دەگىزىپ قويىپ ءبىر ابىسىن ەكىنشى ابىسىندى سورلاتاتىنى ەستە تۇراتىن. ءقازىر ونىڭ جايى مۇلدەم باسقا. وسى كەزدە بۇل ءوزى ايەلدەردەن گورى ەركەكتەرگە كوبىرەك اۋىپ (الدە دارىپ) بارا جاتقان ونەر. ەكىنشى ءبىر جاعىنان الىپ قاراعاندا ونداي ات العان ادامدى جامان دەپ قاراۋعا بولمايتىن سياقتى. ويتكەنى ونداي ادامدار دۇرىس-بۇرىسىن بىلاي قويعاندا، ايتەۋىر ادامعا ازدى-كوپتى باعا بەرە الاتىن ادام دەپ قاراعان دۇرىس. قورىتا كەلگەندە ءبىزدىڭ ايتارىمىز وسەكشى اياعىمەن ەمەس، اۋزىمەن جۇرەتىن ادام. ءبىراق ولاردىڭ قۇلاعىنىڭ جاقسى جۇمىس ىستەيتىنىن بىلاي قويعاندا، جانىنان شىعارىن قوسىپ ايتۋ ونەرى ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن سۋىرىپ سالمالىق ەكەنىن اتاپ ايتقان ءجون. ال ماسەلەگە ءبىز سياقتى ءجۋرناليستىن تۇرعىسىنان قاراعاندا ول از دا بولسا بىزگە ءبىراز جۇمىس تاۋىپ بەرەتىن، ءبىز جۇمىسسىز قالا ما دەپ قام جەيتىن، قامقور ادامدار. ەگەر ونداي اتاق العىسى كەلگەندەر بولسا ءبىر كورشىسىنىڭ ەسىگىن اندىپ وتىرىپ، ەرتەڭىنە ەكىنشى كورشىسىنە كورگەنىن ايتىپ بەرسىن. سوندا كوپ قينالماي-اق اتاق العانىن ءوزى دە سەزەدى. تاعى ءبىر جول مىناۋ: ءبىر قىزدىڭ ءبىر كۇندە كيگەن كويلەگىن ساناساڭىز جەتەدى. اتاق ءازىر. سايىپ كەلگەندە وسەكشى دەگەنىمىز — كەيدە ءوز ۇلەسىن الا الماي قالعاندا سىبايلاسىنىڭ ۇستىنەن ارىز جازاتىندار، نەمەسە كەيدە كەرىسىنشە، كوعام مۇلكىن قورعاۋشى مازاسىز ادامعا، مەملەكەتتى سۇلىكتەي سورعىسى كەلەتىندەردىڭ تاعاتىن ايىبى. ول جاعىنا كەلگەندە كەيدە شىندىقتى ايتامىن دەپ تە وسەكشى اتانۋعا بولادى. دۇرىسى وسەكشى — كورگەنىنە، ەستىگەنىنە قوسىپ ايتاتىن جالاقور.

2. ارامتاماق — بۇل الفاۆيت بويىنشا الدا تۇرۋعا جارالعان ءسوز. ءبىراق تەرمين رەتىندە «وسەكشىدەن» كەنجە قالعاندىقتان، ياعني كوپكە كەيىن تانىلعاندىقتان مەن دە كەيىن جازىپ وتىرمىن. ارامتاماق دەگەن — پيعىلى جامان، جەيتىن تاعام دەگەن ەكى ۇعىمنان قۇرالعان ەكەن. ءدال ايتقاندا ىشكەنىن ءوزى جۇمىس ىستەپ، ادالداپ ىشپەيتىن بىرەۋ. ءبىراق جۇرتتان مەشكەيلەۋ بولماسا، كىنازداۋ ەمەس. اسىرەسە، مۇنىن ءوزى مەنىڭ جۇرگىزگەن زەرتتەۋىمشە ادام قولىمەن جاسالعان اششى سۋعا جاقىنداۋ دا، سونىڭ الپىس ەكى تامىرىڭدى ءجىبىتىپ، باسقا ىسكە بويكۇيەز تارتقىزاتىن ەرەكشە قاسيەتىن ارتىقتاۋ پايدالاناتىندار، ارامتاماقتار دا باسقالار سياقتى ءارتۇرلى. ولاردىڭ وسەكشىلەردەن پرينسيپيالدى، ەرەكشە ايىرماشىلىعى بار. ول — ولاردىڭ جاسى. مىسالى ولار وسەكشىلەرگە قاراعاندا سارى اۋىز بالاپانداي. ءبىراق سويلەگەن سوزدەرى باتپانداي. انالارداي مايموڭكەلەي المايدى. وسىلارعا ەلىكتەپ وسەكشىلەر دە كوبىنە وزدەرىن جاسارتقىسى كەلگەنىمەن ارامتاماقتاردان جاسارا الماي ءجۇر.

ەكىنشى ءبىر ەسكە تۇسەتىن نارسە مىسالى، وسەكشى دەگەن اتاقتى كەيدە قوعامدىق مەنشىككە سۋىق قولىن سۇعاتىندار دا بەرە سالاتىن بولسا، ارامتاماقتارعا ونداي جەڭىلدىك جوق. ولاردىڭ ءبارى دە «الما ءپىس، اۋزىما ءتۇس» دەپ وتىراتىندار. كەيدە بايقالمايتىن ارامتاماقتار دا بولادى. مىسالى اكە-شەشەسىنە ءوزىن وتىزعا كەلگەنشە اسىراتسا، ول بىلىنبەيدى.

ارامتاماقتىڭ باسقا دا ماعىناسى بار ەكەنىن ايتپاسام رەسمي ەمەس وپپونەنتتەرىم اشۋلانىپ ءجۇرۋى مۇمكىن. وندا ءتىپتى مەنىڭ عىلىمي ەڭبەگىمنىڭ قۇنى جوق دەۋى دە مۇمكىن. سوندىقتان ارام تاماقتىڭ (بۇل جەردە بولەك جازىلۋعا ءتيىس) يت ءتيىپ كەتكەن، نە تىشقان ءتۇسىپ كەتكەن، بەتىندە شىبىنى قالقىپ جۇرەتىن كوك سورپا، نەمەسە انشەيىن لاعمان، مانتىنىڭ ءبىرى ەكەنىن اتاپ ايتۋىم كەرەك. ال بۇل ەكى ءسوزدى بولەكتەپ كورسەتكىم كەلمەيدى.

3. حۋليگان — ءبىزدىڭ تىلىمىزگە كەيىن كەلگەن، كىرمە ءسوز. بۇرىن ونى سوتاناق، تەنتەك، ەسىرىك دەۋشى ەدىك، ءقازىر ولار جىگىت بولىپ جەتىلىپ، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپتى دە حۋليگان بولىپتى. ويتكەنى بۇرىنعى تەنتەك — ياعني قازان بۇزار، ءبىر ۇيدە، نەمەسە ءبىر اۋىلدا (ون شاقتى ۇيدە) عانا بولاتىن. ال سوتاناق — ارەدىكتە سوكەت قىلىقتار جاساپ قوياتىن بالالار ەدى. ەندى ول سوزدەر حۋليگاننىڭ ماعىناسىن بەرە المايدى. ويتكەنى حۋليگاندار ارامتاماقتان شىققان الاماندار — ءدال ايتقاندا ارامتاماقتىڭ اعالارى.

ولاردى جۋليك دەپ تە اتايدى. ءتىپتى بىرەۋلەر ونى جۋليك دەسە، ەندى بىرەۋلەر ءتىلى كەلمەي جولەك دەيدى. ال شىنىندا ولاردىڭ قارەكەتى اتتىڭ جالىنا جابىسىپ قانىن سورتىن، تۇيەنىڭ تەرىسىن تەسەتىن، ءسويتىپ تويعان سوڭ تاسكەنەدەن جولەككە اينالاتىن پارازيتتەن ءتىپتى دە ايىرماسى شامالى. ايىرماسى بىرەۋى — ادام، ەكىنشىسى — كەنە. ءبىراق ەكەۋىنىڭ اقىرى، ياعني ءومىرىنىڭ سوڭى ۇقساس. ماسەلەن كادىمگى كەنە ابدەن قان سورىپ تويعان سوڭ، ادامنىڭ اق تىرناعىنداي بولىپ ۇلكەيىپ، بادىرايىپ جولەككە اينالىپ، ءبىر كۇنى جارىلىپ، پارس كەتەدى. ال اناۋ دا اقىرىندا... بۇل جاعىنا كەلگەندە، ءتىلشى جولداستار، بايقاپ وتىرعان شىعارسىزدار، جولەك پەن جۋليكتىڭ توركىنى جاقىن، جالپى اتاعى پارازيت بولادى. ءمۇلت كەتسەم عاپۋ وتىنەمىن.

4. پلاگيات — قازاق تىلىنە سىڭە الماي جۇرگەن بۇرالقى ءسوز. و باستا شىققان جەرىن مەنەن سۇراپ، اۋرەلەمەسەڭىزدەر دە بولادى. ءبىراق ايتەۋىر قازاق تىلىنە كىرە الماي بوساعادان سىعالاپ جۇرگەنىن بايقايمىن. بۇل ادەبيەت توڭىرەگىندەگى ۇرلىقشىلارعا ادەبيەت تانيتىن قۇلاعى بار جانداردىڭ اۋىزدارى، كوبىنە باسپا ءسوز ارقىلى تاعىلىپ، قورعاتپاي بەرىلەتىن اتاق. ونداي اتقا قىزىعاتىندار بولسا، بۇرىن قالام ۇستاپ، بۇرىن كوز جۇمعان ادامداردىڭ جاريالانىپ كەتىپ ەسكەرۋسىز قالعان ەڭبەگىن كوشىرىپ قايتا باسپا بەتىنە شىعارسىن. توك اياعىنا ءوز اتىن قويۋدى ۇمىتپاسا بولعانى. ءبىراق، تۇتاس كوشىرىپ الىپ كولعا ءتۇسىپ قالۋدىڭ كەرەگى نە، تام-تۇمداپ، ولەڭ بولسا ءبىر ءبىر جولداي، ماقالا بولسا كەيدە پىكىرىن الا سالۋعا بولادى دا. پىكىر ۇرلاسا كوبىنە ونداي دارەجە الا الماي قالۋى دا مۇمكىن.

بۇل اتاقتى الاتىندار كوبىنە ادەبيەت توڭىرەگىنە كەلگەندەر بولادى. ال مەنىڭ زەرتتەۋىمشە اۋەن سارىندارىن اۋىس-كۇيىس پايدالانىپ كەتكەندەر، ءتىپتى كەيبىر مۋزىكا توڭىرەگىندەگىلەر تۇتاس كوشىرسە دە ول دارەجەگە يە بولا المايدى. ولارعا العانى بالداي باتىپ، سۋداي سىڭەدى، پلاگيات اتاعىنان ماقرۇم قالادى. بىرنەشە اننەن ءبىر وپەرا قۇراستىرىپ، وزىنىكى ەتىپ شىعارا سالسا دا مۋزىكا توڭىرەگىندەگىلەر وعان مىڭق ەتپەيدى. ال ءبىر جاقسى جەرى مۋزىكا دەگەن ونەردە تىرناقشا بەلگىسى جوق كورىنەدى. زامان وتكەن سوڭ ءسىز «مىناۋ ءان ماديدىكى ەدى» دەپ دالەلدەپ كورىڭىز. مۋزىكا تىلىندە تىرناقشانىڭ بولماۋى اتالعان اتاقتى الۋعا قاتتى قيىنشىلىق تۋدىرىپ ءجۇر. سوندىقتان بۇل اتاق ازىرگە ادەبيەت توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ەنشىسى بولىپ قالا بەرەدى-اۋ دەپ شامالاۋعا بولادى.

5. Iشكىلىك — ەكى ماعىنالى ءسوز. ەڭ الدىمەن ول كادىمگى اتتىڭ قىر ارقاسىنا ەردىڭ قاسى تيمەۋ ءۇشىن توقىمنىڭ استىنا جايىلاتىپ جايالىق. كوبىنە جاباعى جۇننەن جاسالادى. كەيبىر جەرلەردە تەرلىك دەپ تە اتايدى. ماشينانىڭ، تەحنيكانىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى ءجيى پايدالانىلماعاندىقتان ونىڭ بۇل ماعىناسى ۇمىتىلىپ بارادى.

مەنىڭ الماق دارەجەم فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى بولعانمەن عالىم بولاتىن ادام ءوزىنىڭ جان-جاقتى بىلگىرلىگىن كوپشىلىككە تانىتىپ تاستاسا ارتىق بولمايدى دەپ ەسەپتەيمىن. مىسالى مەن ىشكىلىكتىڭ حيميالىق زات ەكەنىن دە زەرتتەپ تاپتىم. ول ۋىت وندىرىلگەن اششى سۋ ەكەن. ىشكىلىك ءالىن بىلمەيتىن الەكتەردى كوبىرەك اينالدىرادى. اسىرەسە ۇلكەن باس ىشىندەگى كىشكەنتاي ميدى ۋلاپ، تۇمانداندىرىپ، كەيدە يىعىنداعى باسىن دا جوعالتىپ كەتەدى. ىشكىلىك — تاتۋ قوسىلىپ، توبەلەستىرىپ ايىراتىن، تانىسا كەلىپ تابىستىراتىن، ءسۇيىستىرىپ-جابىستىراتىن، ەلشىلىك - جاۋشىلىق ونەرى بار پرەپارات. تالانتتىڭ جاۋى. ىشكىلىكپەن اينالىسىپ وت باسىن ويران ەتەتىندەر، بالا-شاعاسىنان بولىنەتىندەر تولىپ جاتىر. قاراقان باسى سىقيىپ قالاتىندار قانشا؟ ىشكىلىكتەن پايدا تاپقانداردى كوپ زەرتتەۋ جۇرگىزسەم دە تابا المادىم. امال نەشىك! و باستا وداقتاستىرعانمەن ارتىنان وماقاستىرادى ەكەن.

6. قىزىلكۇلاق — ساۋدانى كاسىپ ەتكەندەردىڭ حالىق اراسىنداعى ونى جاكتىرماي شىعارعان اتى. و باستا قىزىل كۋلاك ات الۋ وڭايعا تۇسپەسە كەرەك-تى. ول ءۇشىن كەرىلدەسكەن تاماق، جىپىلداعان اۋىز كوپ قىزمەت ىستەسە كەرەك. ال شىن مانىندە قارسىلاس جاعىنا بەرىسپەي قۇلاعى قىزارعانشا ساۋدالاسادى، داۋلاسادى دەگەننەن شىققان بولۋى ءتيىس. قىزىل قۇلاق بولۋ ءۇشىن جاي تيىن-تەبەن الداپ الۋ جەتكىلىكسىز. ونىڭ ارتىندا كوپ نوكەرى بولادى. دەلدال، ارا اعايىن، قالىس ادام، تاعى-تاعىلار. اتتارىنا قاراعاندا بۇلار قىزىل قۇلاقتان جىراق جاتقان جاندار سياقتى.

تۇپتەپ كەلگەندە ءبىر سىرىڭكەلىك نارسە ءۇشىن قىزىل قۇلاقتىڭ سويىلىن سوعۋشىلار. بۋلاردىڭ اشەيىندەگىسى ءبىر باسقا. ال قىزىل قۇلاق ولاردى سىرىڭكە باعاسىنداي پۇلمەن الدىن الا جەمدەيدى. كورىپ وتىرسىز، قىزىل قۇلاق جايما بازاردىڭ ءبىر تۇتقاسى.

سوڭعى كەزدە جايما بازاردىڭ قالامىزدا بولماۋىنان قىزىل كۋلاك جىبىر، سىبىر قۇلاققا اينالدى. ويتكەنى ولار قالا ماگازيندەرىنە بۇرىن جەتىپ، العانىن ارتىق باعاسىنا ساتىپ قانا بۇرىنعىداي كەرىلدەسىپ تۋرا الماي ۇساقتاپ كەتتى. بۇل دا بولسا قۇداي ۋاقتىسى دەيتىن كورىنەدى ولار. ال پىسىقتاۋلارى وسى كەزدە قاسكەلەڭگە قاراي دوڭگەلەپ تۇرادى دەسەدى.

قورىتا كەلگەندە قىزىل قۇلاق — دىنشىلدەر كوزىمەن قاراعاندا يمانىن ساتقاندار. وزدەرىنىڭ كوزقاراسىنشا ولار جۇرتتىڭ قامقورى. ويتكەنى بىرەۋدىڭ تابا الماي جۇرگەندەرىن تاۋىپ بەرەدى. ءسان قۋعان بىرەۋلەر (ايەلدەر دەۋگە باتا الماي وتىرمىن) ءۇشىن قولىندا ءبارى بار، ءبارىن تابا الاتىن قۇداي ەكەڭنىڭ بازارداعى ەكىلى. ال ميليسيونەر ءۇشىن قىزىل قۇلاق — چەمپيوندار. ويتكەنى كوبىنە ولار قىزىل قۇلاقتى قۋعاندا جەتە الماي قالاتىن بولسا كەرەك-تى. ال جاي ادامدار ءۇشىن سىناپتاي سىرعىپ قولدى-اياققا تۇرمايتىن، ەسىك-تەسىكتەن تەگىس ءوتىپ كەتەتىن، سونىمەن بىرگە اقشاعا ارىن قوسا ساۋدالايتىندار.

وسىلاي جولداستار. مەن زەرتتەگەن تەرميندەر ءالى تاۋسىلا قويمايدى. قالعانىن كەيىن كورە جاتاسىزدار-داعى. ازىرگە بولاشاق رەسمي، رەسمي ەمەس، وپپونەنتتەرىمە العىس ايتا وتىرىن، اۆتورەفەرات رەتىندە ۇسىنارىم وسى دەمەكپىن. جوعارىدا كەلتىرىلگەن سوزدەردى ارتىق-كەمدى باعالاعانىم ءۇشىن اتالعان اتاققا يە بولعانداردان عاپۋ وتىنەمىن.

1968

---