مەنىڭ اكەم، حالىق ۇلى - شاكارىم
«وسى مول اسىل قازىنا كىتاپتار قايدا؟ قايدا كەتتى؟» — دەيسىزدەر عوي. سىزدەردىڭ دە، مەنىڭ دە جانىمدى جەپ، جۇرەگىمدى كۇيدىرەتىن، ماڭگىلىك ارمان بوپ، اۋىر تيەتىن جاعداي.
1931 جىلى قورالاردى، تامداردى بۇزىپ، اعاشتارىن، تاقتايلارىن العاندا، ول كەزدەگى جاناما جاندايشاپ، ساناسىز ادامدار بار كىتاپتاردى دالاعا ءۇيىپ، تۇپ-تۇگەل ورتەپ جىبەرگەن!...
جادىما جاتتالىپ، ەستە قالعاندار 1961 جىلدان قاعاز بەتىنە تۇسىرىلە باستاپ، 1911 جىلى جاڭادان جازىلىپ، 1982 جىلى اياقتالدى.
اۆتور.
قۇنانبايدىڭ ۇلكەن بايبىشەسى — نايمان اعاناس ءبيدىڭ قىزى — كۇڭكە. ەل اۋزىندا اعاناستى — ءادىل بي، سەزىمدى، اقىلدى، اۋليە بولعان ادام دەسەدى.
سول كۇڭكەدەن قۇدايبەردى جالعىز. قۇدايبەردى ەر جەتكەن سوڭ، قۇنانباي وعان ايەل اپەرمەك بولىپ، قاراكەسەك رۋىنىڭ «كەدەي» دەگەن تابىنان شىققان الدابەرگەنگە قۇدا بولام دەپ كىسى جىبەرتەدى. الدابەرگەن قۇنانبايدىڭ جىبەرگەن كىسىسىنە: «مەن قىز بەرەيىن. ءبىراق قوياتىن ەكى ءتۇرلى تىلەگىم بار. ءبىرىنشى، اۋىل اراسى شالعاي، ءبىر-بىرىمىزدىڭ قۋانىش، قىزىعىمىزعا كەزىندە قۇتتى بولسىن ايتا الماساڭ، وكپەلەسپەيىك. ەكىنشى، ءولىم بار دا، قازا بار، ءبىر-بىرىمىزدىڭ قازا بولعاندارىمىزعا ۋاقىتىندا كوڭىل ايتىپ، باتا جاساسا الماساق رەنجىسپەلىك. وسى ەكەۋىنە كەلىسسەك، مەن كوندىم»، — دەيدى.
قۇنانباي: «الدابەرگەننىڭ ەكى تىلەگىن ورىندايمىن»، — دەيدى. ءسۇيتىپ، قۇنانباي قۇدايبەردىگە الدابەرگەننىڭ قىزى تولەبيكەنى ايتتىرىپ، الىپ بەرەدى.
الدابەرگەن باي ەمەس، ورتا داۋلەتتى، وتە ادال بولعان ادام. سول ادالدىعىنىڭ ارقاسىندا ەل قاتتى سىيلاپ-قۇرمەتتەگەن، ابىرويلى بولعان. بالالارىن، قىزدارىن ەرتە وقىتقان ادام. الدابەرگەننىڭ، تولەبيكەمەن تۋىسقان بالاسى تولەباي دا اكە جولىن ۇستاپ، و دا ادال، ابىرويلى بولعان. تولەبايدىڭ بالالارى — كەرىمقان، ومار، وسپان، مۇسا. كەرىمقان وتە جاقسى بولعان دەسەدى، جاستاي قايتىس بولىپتى. مەن كەرىمقاندى كورگەم جوق. ومار، وسپان، مۇسا ناعاشىلارىمدى كوردىم، الدارىندا دا وتىردىم. بۇلار ورىسشا وقىعان. ومار مەن مۇسا ولەڭ شىعاراتىن، ۇشەۋى دە دومبىرا، سكريپكاعا جۇيرىك جانە قول ونەرگە شەبەر ەدى.
شاكارىمنىڭ شەشەسى ارابشا، تۇرىكشە كوپ وقىعان. قولونەرگە وتە شەبەر، كەستە تىگەتىن، ويۋ وياتىن، كيىم پىشەتىن، پىشاق سوعاتىن ءىستى ادام بولعان. ەستى، سەرگەك، اقىلدى، مەيىرىمدى، جومارت بولعان اجەمىزدىڭ قۇرانىن، «عيبادات يسلامياسىن»، «ءمۇحتاسارىن»، تاعى باسقا كوپ كىتاپتارىن مەن كوردىم. شەشەلەرىمنىڭ، ۇلكەن اجەلەردىڭ: «دامەتكەن (تولەبيكەنى سولاي اتاعان) وقىمىستى، اق مارتۋى بار، ەستى، اقىلدى ەدى»، — دەپ وتىرعاندارىن سان ەستىگەم.
شەشەسىنىڭ اراب ءتىلىن جاقسى بىلەتىنىن اكەيدىڭ ءوزى دە ايتىپ وتىراتىن. جانە: «اراب ءتىلىن مەڭگەرۋىمە شەشەمنىڭ كوپ پايداسى ءتيدى» — دەيتىن ەدى.
تولەبيكە كەلىن بوپ تۇسكەن سوڭ ءۇش-تورت جىلعا دەيىن بالا كوتەرمەيدى. مۇنى ەستىگەن قۇنانباي كەلىنى تولەبيكەگە كىسى جىبەرىپ: «قۇدايبەردى ءبىر انادان جالعىز ەدى، بالاسى بولماي جۇرە مە؟ كەلىن رەنجىمەسە، ءبىر ايەل اپەرسەم قايتەدى؟» — دەيدى. تولەبيكە ىرزالىعىن بىلدىرەدى. ءسويتىپ، قۇنانباي قۇدايبەردىگە ماماي رۋىنان شىققان دۋلات باتىردىڭ قىزى بوتانتايدى ايتتىرىپ، الىپ بەرەدى.
مەن تولەبيكە اجەمدى كورمەدىم، ال، بوتانتاي اجەمدى كوردىم. مەنىڭ 19 جاسىمدا قايتىس بولدى. بوتانتاي اجە وتە وجەت، سوزشەڭ، تەنتەك، قايتىمى تەز، شارۋاقور كىسى ەدى. اشۋى كەلگەندە ەلۋدەن اسقان اكەيدى، شەشەمدى ساباعانىن كوردىم. بۇل جاعداي بىلاي ەدى. ءبىزدىڭ قورا شىڭعىستىڭ باۋىر جاعىندا ءبىر قابات تاۋدىڭ ىشىندە بولاتىن. ال، ۇلكەن اۋىل دەپ اتايتىن بوتانتاي اجەمنىڭ اۋىلى جيدەبايداعى قۇنانباي سالدىرعان، ارتىنان وسپان، ونان سوڭ اباي قىستاعان، شيدەگى قىستاۋعا جاقىن، تاۋدان 30 شاقىرىمداي بولاتىن. جازعىتۇرىم وتاۋلار مالمەن باۋىرعا كوشىپ كەتكەندە، اكە-شەشەم، ءبىز — بالالار قورادا قالاتىنبىز. قورانىڭ الدىنا تىگىلگەن قازاق ءۇيدىڭ، جانىندا تۇرىپ، اسۋ جاقتان جيرەن الا اتقا جەككەن، اربالى اتتى جاياۋ جانبوتا ايداپ، اجەم ءبىر قولىمەن اربادان ۇستاپ، ەكىنشى قولىنا تاياعىن تايانىپ كەلە جاتقانىن كورىپ «اجەم كەلە جاتىر، اجەم!» — دەپ ايعايلادىم. اكەي مەن شەشەي ۇيدەن تەز شىعىپ جونەلدى، ءبىز جۇگىردىك. جارتى شاقىرىمداي جەردە اربا كەلە جاتىر ەدى. اكەي الدىمەن جەتىپ: «اپا! امان با؟» — دەپ اپاسىن قۇشاقتاعاندا ۇلكەن اجەم: «مەنىڭ، كوشكەنىمدى بىلمەي، الدىمنان شىقپاي نەگە جاتىرسىڭ؟! ءمىنى، اربام سىنىپ قالدى» — دەپ، اكەيدى باستان-ارقادان تاياعىمەن ۇرىپ، ساباپ جاتتى. اكەيدىڭ تىماعى ءتۇسىپ قالدى. وعان قاراعان جوق، اپاسىن قۇشاقتاي بەردى، اپاسى ساباي بەردى. ءبىر جاعىنان شەشەم بارىپ قۇشاقتاپ ەدى، «ىبىرايدىڭ ماي باسقان قىزى! سەن دە الدىمنان شىقپادىڭ» — دەپ، تاياقپەن شەشەمدى دە سالىپ قالدى. ارينە، كارى ادامنىڭ ۇرعانى وتپەسە كەرەك، ەكەۋى دە تاياققا قاراماي، اپاسىن قۇشاقتاي بەردى. ءبىزدىڭ اكە-شەشەمىزدى بىرەۋدىڭ جابىرلەگەنىن كورگەنىمىز وسى.
اكەي مەن شەشەي اپاسى ۇرىپ بولعان سوڭ، قولتىقتاپ ۇيگە الىپ كەلدى. اربانىڭ بىلىگى سىنىپ قالعانىن جانبوتا ايتىپ جاتتى. ۇيگە ەنىپ، ابدەن جايعاسىپ وتىرعان سوڭ، ۇلكەن اجەم اكەي مەن شەشەمدى شاقىرىپ الىپ، بەتتەرىنەن ءسۇيدى. اينالاسىندا قامالىپ وتىرعان |ءمدى دە الدىنا الىپ، «قۇلىندارىم!» — دەپ بەتتەرىمىزدەن ءسۇيىپ، قاسىنا وتىرعىزدى. ۇلكەن اجەم: «قالقام، شاكارىم! تاياعىم ءوتىپ كەتتى-اۋ؟! بەرى كەلشى؟! باسىڭنان سۇيەيىن!» — دەپ، اكەيدىڭ، باسىنان سيپاپ، ءسۇيىپ، جىلادى. اكەي: «اپا! نەگە جىلايسىز، جىلاماڭىز!» دەگەندە، ۇلكەن اپام: «قاراعىم! قۋانعاننان جىلايمىن عوي»، — دەپ، كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتتى. مەن ىشىمنەن «قۋانعاندا كىسى جىلايتىن ەدى؟» دەپ ويلادىم.
اكەي كۇلىپ، «ءسىز قىزىقسىز-اۋ، اپا! ءبىزدىڭ كوشكەنىمىزدى بىلمەدىڭدەر دەپ ۇراسىز. ءبىز ءسىزدىڭ كوشكەنىڭىزدى قايدان بىلەمىز؟
اۋليە ەمەسپىز! — دەپ كۇلدى. كوشەردە حابار ايتىڭىز دەگەنىم قايدا؟» — دەدى. ۇلكەن اپام: «قىستاۋدان اسىعىس كوشتىك، حابار جىبەرە المادىم. سەن بارعاندا اربام سىنباس ەدى دەپ اشۋلاندىم عوي، قاراعىم!» — دەدى. «اپا! وقاسى جوق، قايتا بىلىگى سىنعانى جاقسى بولعان. ءسىزدىڭ ارباڭىزدىڭ ۇيشىگىن، ءبىزدىڭ تراشموڭكەنىڭ استىنا سالىپ بەرەم»، — دەپ ءجۇزجاسار دەگەن ۇستانى شاقىرتىپ الىپ، جانبوتا، اكەي ۇشەۋى اس پىسكەنشە اربانى دايىنداپ قويدى. اس ىشكەن سوڭ، اكەي اتقا ءمىنىپ، اپاسىن اسۋدان اسىرىپ، قونىسىنا قوندىرىپ، كەشكە قايتتى. بۇل عانا ەمەس، اكەيدى ۇلكەن اپامنىڭ مۇنان كەيىن دە ۇرعانىن كوردىم. ءبىراق ەشبىر زىل-كەگى جوق ۇرىس ەدى ول. شاكارىمدى اپاسى جانىنداي جاقسى كورەتىنىن دە بىلەم. «شاكارىمنىڭ الدىندا ال» — دەپ جىلاپ، تىلەۋ تىلەگەنىن دە ەستىگەم.
وسى بوتانتاي اجەم كەلىن بوپ تۇسكەننەن كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ ەكىقابات بولىپ، ءامىر ەسىمدى بالا تۋىپتى. ءامىردىڭ كىندىگىن كەسكەن قاديشا انەت تابىنان شىققان ارعىنباي دەگەن كىسىنىڭ قىزى ەدى. قاديشانى شاكارىمنىڭ شەشەسى باراق دەگەن، ءتۇبى كوكشە تابى، 18 قاسىندا قۇدايبەردىنىڭ قولىنا كەلگەن جاس جىگىتكە قوسىپ، قولبالا قىلىپ ۇستاعان. ولگەنشە بىزبەن بىرگە بولدى. اكەي قاديشانىڭ بالالارىنا ءوز جەرىنەن جەر بەردى. قاديشانى «شەشە» دەيتىنبىز. بىزدەن بوتەندىگى جوق بولىپ، ءبىر تۋعانداي بولىپ كەتتى 1931 جىلعا دەيىن. قاديشا شەشەم قايتىس بولعاندا مەنىڭ جىگىت كەزىم ەدى. سول قاديشا ءامىردىڭ، تۋعانداعى جايىن جىرداي ەتىپ اڭگىمەلەيتىن.
قاديشانىڭ ءسوزى مىناۋ. «بوتانتاي امىرگە ەكىقابات بولىپ، ءىشى بىلىنە باستاعاندا، تولەبيكە «بوتانتاي جەل ناۋقاس بولدى» دەپ ۇيدەن شىعارماي، ءوزى «ەكىقابات بولدىم» دەپ، ىشىنە كىشكەنە جاستىڭ تىعىپ الادى. مۇنى باكەم (قۇدايبەردىنى «باكەم» دەيدى)، تولەبيكە، مەن ۇشەۋىمىزدەن باسقا ءتىرى جان بىلگەن جوق. سودان، «تولەبيكە ەكىقابات، بولدى» دەگەن حابار تاراپ كەتتى. ءتۇسىپ دەگەن كورشىنى «تولەبيكە ەكىقابات بولدى» دەپ الدابەرگەن اۋلىنا جىبەرىپ، ءسۇيىنشى سۇراتتى. ول سۇيىنشىگە ءبىر قارا الا بەستى ات الىپ كەلدى. بوتانتاي جەلقۋار ءىشىپ جاتىر دەپ، ول ۇيگە ەشكىم كىرمەيتىن بولدى.
كۇزدە ەل باۋىرعا ءتۇسىپ، «جول بولدى» دەگەن قونىسقا قونعان كۇنى قاتتى داۋىل بولدى. وسى ءتۇنى بوتانتاي ءىشىم اۋىردى دەگەن سوڭ، بارىپ ەدىم، بالا شىر ەتىپ جەرگە ءتۇستى، مەن كىندىگىن كەستىم. تولەبيكە بالانى وراپ، ۇيىنە الىپ كەتتى. مەن بوتانتايدى جايعاپ، ءبىر كەسە ماي ەرتىپ ىشكىزىپ، وراپ جاتقىزىپ، تولەبيكەنىڭ ۇيىنە بارسام بوسانعان ايەل بولىپ، ورانىپ وتىر ەكەن. قايتا بوتانتايعا بارىپ، تۇسكەن بالانىڭ جولداسىن وراپ الىپ، تولەبيكەنىڭ اياڭ جاعىنا قويىپ، قايتا كەلىپ بوتانتايدىڭ ءۇيىن تازالاپ، ونى بۇرىنعىداي جاتقىزىپ قويدىم دا، «تولەبيكە ۇل تاپتى، ءسۇيىنشى!» — دەپ، ايعاي سالىپ، بار اۋىلدى وياتتىم. اۋىلداعى ايەلدەر جينالىپ كەلىپ، بوسانعان تولەبيكەنى كورىپ ءبىرى بالا جولداسىن الىپ وراپ، جان باسپايتىن جەرگە كومىپ، ءبىرى قازان اسىپ، ماي ەرىتىپ، تولەبيكەگە ىشكىزىپ، كەيبىرى قالجاعا سويىپ جاتقان قويدىڭ ىشەك-قارنىن ارشىپ، ءبىرى قالجا ەتىن اسىپ، ابىگەر-سابىگەر بولدى دا قالدى. اۋىلدا ۇلكەن شىلدەحانا بولدى، قىز-كەلىنشەكتەرگە تەڭگە، جۇزىك ۇلەستىرىپ، ەگدە ايەلدەرگە شىلدەحانادا شاعيدان جاسالعان ءوڭىر بەردىك. بالانىڭ اتىن «ءامىر» دەپ تولەبيكەنىڭ ءوزى قويدى. الدابەرگەن اۋلىنا ءسۇيىنشى سۇراۋعا مەنىڭ اكەم، ارعىنباي بارىپ، قۇلا جيرەن ات الىپ قايتتى. اۋىلعا «باۋى بەرىك، قايىرلى بولسىن!» — ايتۋشى ادامدار ۇزىلمەي كەلىپ جاتتى. اۋىلدا ەرەن توي، شىلدەحانا بولدى. التى ايعا دەيىن مەن تۇندە ءامىردى بوتانتايعا ەمىزدىرىپ الىپ، تولەبيكەگە اكەپ بەرىپ وتىردىم. كۇندىز بالانى كوتەرگەن بولىپ، بوتانتايعا ەمىزدىرتىپ تۇرامىن. التى ايعا تاقاعاننان كەيىن، ءامىردى تاماقپەن اسىرايتىن بولدىڭ. ەكى جىلدان كەيىن تولەبيكەنىڭ ءوزى دە ەكىقابات بولىپ، ۇل تۋدى، ونىڭ اتى ومار ەدى، ءبىر جاسقا تولماي ءولدى.
ونان سوڭ تولەبيكەدەن ءۇش ۇل بولدى — نۇرتازا، شاھماردان، شاكارىم، بوتانتايدان — جىلقىايدار، ىرزىقباي دەگەن بالالار بولدى. جىلقىايدار ءتورت جاسىندا شەتىنەپ كەتتى»، — دەپ قاديشا شەشەم ايتىپ وتىراتىن.
شاكارىمىڭ شەشەسى ولەڭ شىعاراتىن بولعان. كوپ ولەڭدەرىن شەشەلەرىم بىلەتىن ەدى. نە كەرەك، ول كەزدە ويلامادىڭ، ەسكەرمەدىك! قولىندا جۇرگەن جىگىتتەرىنە، قۇربىلارىنا ايتقان ولەڭدەرىنەن ەستە قالعانى:
ءبىر جولداسىم — باراعىم — تاقىستاۋ تۋعان قاراعىم!
بول-بولشىعا زورلاعان، كوپتەن جولداس مانابىم!
ءبىر جولداسىم — جاساۋباي، تاقتايلاپ جيعان جاساۋداي.
شىرت-شىرت ەتكەن مىنەزىڭ، جاڭا ۇيرەتكەن اساۋداي.
باسقا دا بايىتتەرى بولعان. تولەبيكە مۇندا كەلىن بوپ تۇسكەن سوڭ كەستە، ويۋ، تىگىننەن باسقا قولدان كەلەر ونەرلەرىن قويىپ كەتكەن سياقتى. قارالا جۇرگىزۋدى، ۇستالىقتى قۇدايبەردىنىڭ، جولداسى، رۋى انەت ساعىندىق دەگەن كىسىگە ۇيرەتىپتى. سول ساعىندىق: «مەن قارالا جۇرگىزۋدى، ۇستالىقتى تولەبيكەدەن ۇيرەندىم»، — دەيتىن. مۇندا كەلگەننەن كەيىن دامەتكەن (تولەبيكەنى دامەتكەن اتاندىرعان) ەكى توقىم شاپقان كورىنەدى، — ءبىرىن باكەمە (جۇرت قۇدايبەردىنى — باكەم دەگەن)، ەندى ءبىرىن باكەمنىڭ دوسى، باكەن، رۋىنان — قىزدار دەگەن كىسىسىنە ارناپ (ول قىزدار 1930 جىلعا دەيىن ءتىرى بولدى). ءبىزدىڭ اۋىلعا ءجيى كەلەتىن، سوندا — ەسكى ويۋلى توقىمىن كورسەتىپ، «مىناۋ دامەتكەننىڭ ماعان شاۋىپ بەرگەن توقىمى ەدى. كوزىندەي كورىپ، توزسا دا تاستاماي ءجۇرمىن» — دەيتىن. ول ايتادى: «الدابەرگەن قىزى تولەبيكەنى ۇزاتاردا: قاراعىم! ەندى ول جاققا بارعان سوڭ، ۇستالىقتى تاستا، ايەلگە قولايسىز، ۇلاسپايتىن ونەر، — دەپتى»، دەپ.
ەلدى ستارشىن-ستارشىنعا بولگەندە، قۇنانباي قۇدايبەردىگە باسقا بالالارىنان بولەك ەكى دارەجەلى ستارشىن بول دەپ، ونىڭ تەلىمىنە 50 ءۇي انەت تابىن، 20 ءۇي قاراباتىر تابىن ءبولىپ بەرگەن. بۇل انەت پەن قاراباتىر تاپتارى كەدەي، ءال-اۋقاتى تومەن ەل بولعان. بۇلاردى قۇنانباي: «مەنىڭ ءىش كويلەگىم، شىن تىلەكتەس ادامدارىم» — دەپ، قاتتى اياپ، جاقسى قونىس بەرىپ، قۇدايبەردىگە: سەن وسىلارعا باسشى بولاسىڭ، رەنجىتپەيسىڭ، بۇلاردى مەن ولگەن سوڭ رەنجىتسەڭ، مەنىڭ ارۋاعىم كۇڭىرەنەدى» — دەپ تاپسىرعان. سوندىقتان، بۇلار بىزگە تۋىسقاننان ارتىق بولىپ كەتتى. قۇدايبەردى جاسىنان وكپە ناۋقاسىنا شالدىعىپ، سىرقات بولدى. بالالارى جاس، ءوزى سىرقات قۇدايبەردىنىڭ بارلىق شارۋاشىلىعىن انەت، قاراباتىرلاردىڭ بىلىكتى باس كوتەرەرلەرى باسقارادى ەكەن. سول سەبەپتى اتالعان ەكى اتا ەلدىڭ جاسى ۇلكەنى قۇدايبەردىنىڭ اعاسىنداي، كىشىسى تۋعان ىنىسىندەي كۇن كەشىپ، سىي-قۇرمەت كورگەن. قۇدايبەردى ءوزى ولە-ولگەنشە بۇل تاپتارعا ارتىق شىعىن تارتتىرعان ەمەس.
قۇدايبەردى بارلىق شارۋا قام-قارەكەتىن ەستى ايەلى تولەبيكەگە بيلەتىپ قويا بەرگەن. تولەبيكە انەت، قاراباتىرلاردىڭ ناشار، جەتىم-جەسىرلەرىنە قاتتى قارايلاسقان. قىي وياردا، سوعىم سوياردا ولاردىڭ ايەل-ەركەكتەرىن شاقىرتىپ الىپ، جۇمىس ىستەتىپ، قايتارىندا قاپ-قاپ ەت، كەرەك-جاراقتارىن ارقالاتىپ جىبەرەدى دەيدى. ارينە ولار كەلگەن سوڭ بوس قايتپايتىندارىن بىلەدى. قايسىسى كەلسە دە، بىردەمە دامەتىپ كەلەدى. ولار سۇراعانىن الىپ قايتادى. تولەبيكەنى دامەتكەن اتاندىرعان دا وسى شاعىن قاۋىم.
قۇدايبەردى قۇس الىپ، مىلتىق اتىپ، اڭ اۋلايتىن ادام بولعان. قىستا سوعىم كەزىندە قۇدايبەردى كەشكە اڭنان قايتىپ كەلە جاتسا، وزەندى ورلەپ، قاپپەن جاس ەت ارقالاعان ون شاقتى ايەل-ەركەك قارسى ۇشىراسادى. قۇدايبەردى ولارعا امانداسىپ، وتە شىعادى. اڭشىلار اقپان كەلىپ شاي ءىشىپ وتىرعاندا، قۇدايبەردى: «دامەتكەن، سەن ولاردىڭ ەڭبەگىن وتەۋدە مەنەن ءوتتىڭ. بۇلاردىڭ اشىنا تاماق، جالاڭاشىنا كيىم بولدىق. ەندى سەن بۇلاي ەتپە. ولار ءۇشىن ارتىق سوعىم سويعىز، بۇگىنگىدەي ەتتەرىن جاياۋ ارقالاتپا، باس بىلەتىن تۇيەلەرگە مىنگىزىپ جىبەر، ءوزىمىزدىڭ كوزىمىز ءتىرى تۇرعاندا، بۇلاردى ءبىر نارسەگە مۇقتاج ەتپەلىك»، — دەپتى.
قۇدايبەردىنىڭ بالالارىنىڭ ىشىندە جاستايىنان باسقا بالالارىنان گورى قىلىعى وزگەشە، زەيىندى، سەزىمى، سەرگەك زەرەگى شاكارىم بولدى.
سەمەي مەدرەسەسىنەن وقىپ شىققان رۋى قاراباتىر، بىزگە كورشى وتەباي دەگەن مولدانى قۇدايبەردى ءوز قولىنا ۇستاپ، وعان ايەل اپەرىپ، بالالارىن وقىتتى. وتەبايدان قۇدايبەردىنىڭ بالالارى ءامىر، مۇرتازا، شاھماردان جانە كورشى اۋىلداردىڭ بالالارى وقىدى. وسىلارمەن بىرگە 5 جاستاعى شاكارىم دە وقيدى.
ءامىر جيىن-ساۋىقتا، ءان سالىپ، ولەڭ ايتۋعا، دۋمانعا قۇمار بولادى. ال شاكارىم وقۋعا وتە زەرەك بولىپ، حاتتى تەز تانىپ شىعادى. وسى قابىلەتىن بايقاعان اكە-شەشەسى شاكارىمگە باسا كوڭىل ءبولىپ، اسىرەسە، شەشەسى اراب، تۇرىك تىلدەرىن قوسىمشا ۇيرەتىپ وتىراتىن بولعان.
شاكارىم جاسىنان جالعىز ويناپ، نە اكە، نە شەشەسى قاسىندا كوبىرەك جۇرەتىن. ءاندى جاقسى سالىپ، دومبىرانى شەبەر شەرتە بىلەتىن ءومىر شاكارىمگە دومبىرا ۇيرەتەدى.
شاكارىم جالعىز ويناعاندا اكەسىنىڭ قاعازدان قيىپ جاساعان نەشە ءتۇرلى سۋرەتتەرى — ارقار، قاسقىر، تۇلكى، قۇس، قۇسبەگى، قاز، ۇيرەك، قارشىعا بەينەلەرىن ەرمەك قىلىپ وتىراتىن. شەشەسىنىڭ قاسىندا ويعان ويۋىنا، تىككەن كەستەسىنە قاراپ وتىرىپ ءوزى دە ويۋ ويىپ، سۋرەت سالاتىن بولعان. ونىمەن قابات پىشاق سوعۋعا، قارالا جۇرگىزۋگە تالاپتانادى. دەمەك ءوزى ايتقانداي: «بالا كەزىمدە قولىم تىنىش وتىرمايتىن، نە تەمىردى ەگەپ، نە ويۋ ويىپ، نە اعاش جونىپ، بىردەمە جاساپ وتىراتىنمىن»، — دەگەنىندەي، قولونەرگە بەيىمدەلە باستايدى. ءسۇيتىپ ءجۇرىپ، قولونەرگە دە شەبەر بولىپ شىعادى.
شاكارىم ءبىر اڭگىمەسىندە: «اكەم ولگەننەن كەيىن، جاس كەزىندە شوشالاعا بارىپ، قىي شوعىنا قىزدىرىپ كەزدىك سوقپاق بولدىم. ول ءۇشىن ەسكى وراقتىڭ شىبىعىن كەسىپ الىپ وتقا قىزدىرىپ سوعىپ، ابدەن جۇقارتىپ ەگەپ، قايتا قىزدىرىن سۋارعان كەزدە، كەزدىگىمنىڭ ءجۇزى جارىلىپ كەتتى. ءسۇيتىپ، بىرنەشە كەزدىك سوقسام دا، قىزدىرىپ سۋارعاندا ءبارىنىڭ ءجۇزى جارىلىپ، ىسكە اسىرا الماي اۋرە بولىپ جاتقانىمدا، اباي اعام شوشالاعا كىرىپ، كەزدىك سوعىپ جاتقانىمدى كوردى. مەن سالەم بەردىم. اباي اعا سالەمىمدى الىپ، «كەزدىك سوعىپ جاتىرسىڭ با، شاكارىم؟» — دەدى. مەن: «سوعايىن دەپ ەدىم، ءبىراق سۋارعاندا ءبارىنىڭ، ءجۇزى جارىلىپ كەتەدى» — دەپ، سوققان، ءجۇزى جارىلعان كەزدىكتەردى كورسەتتىم. اباي سوققان كەزدىكتەرىمە قاراپ، «ءوزىڭ ۇستاسىڭ، عوي. كەزدىكتەرىڭنىڭ ءمۇسىنى جاقسى كەلگەن، ءبىراق سۋارعاندا جۇزدەرىن جارىپ الىپسىڭ.
جەڭەشەمنەن نەگە سۇرامادىڭ، قالاي سۋارۋدى؟» — دەپ تۇرعاندا شەشەم كەلىپ، ابايعا امانداستى. اباي امانداسىپ بولعان سوڭ، «جەڭەشە، شاكارىمنىڭ ۇستا بولماق ويى بار ەكەن، ءبىراق سۋارۋدىڭ رەت-جونىن بىلمەيتىن كورىنەدى سۋارۋدى نەگە ۇيرەتپەيسىز؟» — دەدى.
شەشەم دە كەزدىكتەرىمدى كورىپ: «كەزدىكتەرىڭنىڭ جۇزدەرى جارىلىپ كەتۋى بىرىنشىدەن، وتە قىزدىرىپ الىپ سۋارعانسىڭ، ەكىنشىدەن، جۇقا ءجۇز جاعىنان سۋارعانسىڭ سوندىقتان جارىلعان»، — دەدى. «پىشاقتىڭ قالىڭ سىرتىنان سۋارعان ءجون دەپ، سۋارۋعا دايىنداپ قويعان كەزدىگىمدى قىزدىرتىپ «بىلاي سۋار» دەپ، كورسەتىپ، سىرتىنان سۋارتىپ ەدى، كەزدىكتىڭ ءجۇزى جارىلماي شىقتى. ءسۇيتىپ، پىشاق سوعۋدى دا ۇيرەندىم»، — دەيتىن.
«اباي ءبىزدى جاقسى كورەتىن، كەلگەندە قاسىنا جاتامىز دەپ تالاساتىنبىز. اباي: «بۇل كىشى عوي» — دەپ مەنى قوينىنا الىپ جاتاتىن، باسقا بالالار دا ابايدىڭ اينالاسىنا جايعاساتىن. بىزگە اڭگىمە ايتىپ بەرىپ، وقىعان وقۋىمدى، جاتتاعان قيسسالارىمدى ايتقىزاتىن ەدى»، — دەيدى شاكارىم.
شاكارىم جاسىنان «مىڭ ءبىر ءتۇن» اڭگىمەلەرىن وقىپ، ەرتەك قىپ ايتىپ، پارسى، اراب اقىندارىنىڭ بايىتتەرىن جاتقا توگىلدىرەتىن بولعان. ولارمەن بىرگە قازاقتىڭ «ەر تارعىن»، «الپامىس»، «قوبىلاندى»، «قىز-جىبەك» سياقتى قيسسالارىن وقىپ، جاتتاپ العان. ەسكى جىراۋلاردان — بۇقار، اسان، ماراباي، ماتەل-ماقالدارىن، ءماندى — ناقىل سوزدەرىن وقىعان. وسى اتالعان اقىن-جىراۋلاردىڭ جىر-ولەڭدەرىن بەرتىنگە دەيىن جاتقا ايتقانىن سان ەستىگەم.
اكەي: «بالا كەزىمدە «قىز-جىبەك» قيسساسىنداعى تولەگەننىڭ التى قازعا ايتقان زارىن وقىعاندا، «الپامىس» قيسساسىنداعى جادىگەردىڭ زارلاپ ايتقان ءوتىنىش-مۇڭىن وقىعاندا، جىلاماي وقي المايتىن ەدىم»، — دەيتىن. سول قيسسانىڭ ءوزى ۇناتقان جەرلەرىن، ءاقجۇنىستىڭ قارت قوجاققا ايتقانى سياقتىلارىن بىزگە جاتقا وقىپ، «ەر تارعىندى» جازعان مارابايدى جانە شىعىس، باتىس اقىندارىن ماقتاپ وتىراتىن.
1866 جىلى كوكەك ايىندا، 37 جاسقا شىعاردا قۇدايبەردى قايتىس بولادى. ونىڭ ۇلكەن بالاسى ءامىر 14 جاستا، مۇرتازا 14 جاستا، شاھماردان 9 جاستا، شاكارىم 7 جاستا، ىرزىقباي قىرقىنان شىقپاي قالادى. ۇلكەن ايەلى تولەبيكە 36 جاسىندا، كىشى ايەلى بوتانتاي 33 جاسىندا جەسىر اتانادى. قۇدايبەردىنى جوقتاۋ داۋىستى ۇلكەن ايەلى تولەبيكە جازعان، اباي دا جازعان. ول كەزدە مارقۇم ادامعا باعىشتاعان داۋىستى جاي كۇندە ايتىپ جۇرسە، جامان ىرىم بولادى دەپ ايتقىزباعان. مىنا ەكى اۋىز اجەم شىعارعان جوقتاۋدى مەن ۇلكەن شەشەمنەن ۇققان ەدىم.
قازا ەمەس ارمان باسىلار،
قايعىنى قالاي جاسىرار.
ارتىندا قالعان جەتىمدەر،
اكەلەپ كىمگە اسىلار؟
زارىمدى جالىن ورلەتىپ،
شىعارار تىلدەن تەربەتىپ
بالاپاندارىڭ بالدىرعان،
بولار ما ادام، ەر جەتىپ؟.
شاكارىم اياۋلى اكەسى جايىندا بىلاي دەپ ەستەلىك ايتاتىن: «مەن اكەمدى جاسىمنان جاقسى بىلەمىن. اسىرەسە، كەيىنگى جىلدارى، كۇندەرى كوز الدىمدا تۇرادى. اقىرعى جىلدا بۇرىنعىداي اڭعا ءجيى شىقپاي، ۇيدە بولاتىن ۋاقىتتارى كوپ بولدى. تۇرىكشە اڭگىمە كىتاپتاردى وقۋىن قويعان جوق. وتەر جىلى كۇزدىڭ باسىنان توسەك تارتىپ جاتپاسا دا، جۇدەۋ تارتىپ، جوتەلى جيىلەي باستادى. اكەم ۇزىن بويلى، اقسۇر، قارا مۇرت، قارا ساقال، وتكىر كوزدى، تىك يىقتى، سىرت ءپىشىنى سۇلۋ، قيمىلى تەز، سەرگەك ادام ەدى. سوزدەن قالعان جوق ءبىراق ەتى ارىلىپ، ارىقتاي باستادى. قىس ورتاسىنا تاقاعاندا، اكەسى قۇنانبايعا سالەم بەرەم، شەشەلەرىمە امانداسامىن دەپ، مىرزاعۇل دەگەن جولداسىن ەرتىپ، باۋىرعا كەتتى. 4-5 كۇننەن كەيىن كەشكە جاقىن باكەم كەلە جاتىر دەپ، ۇيدەگىلەر تەگىس تىسقا شىقتى. قاراساڭ، وزەندى ورلەپ، استىندا تورتوبەل اتى بار، مىرزاعۇل ەكەۋى كەلە جاتىر ەكەن. باراق اكەمنىڭ اتىن ۇستاپ، ءتۇسىرىپ جاتقاندا، تاقاپ كەلگەن شەشەم: «ءوڭىڭ قاشىپ كەتىپتى، سىرقاتتانىپ قالعانسىڭ با؟» — دەدى. اكەم: «يا! سىرقاتتانىپ تۇرمىن»، — دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتپاي، تىستاعىلارمەن ەسەندەسىپ، ۇيگە كىردى. ءبىز دە ۇيگە كىرىپ، اكەمنىڭ، اينالاسىنا قاۋمالاي وتىردىڭ. مەن بۇرىنعى ادەتىمشە، الدىنا بارىپ وتىرايىن دەپ جاتقانىمدا، مىرزاعۇل اعا: «باكەن، سىرقاتتانىپ كەلدى، مازاسىن الما، شاكارىم»، — دەدى. مەن بەتىنە قاراپ، تۇرا بەرگەنىمدە، اكەم مەنى قۇشاقتاپ، ماڭدايىمنان سيپاپ-يىسكەدى:
— قاي جەرىڭ اۋىردى؟ قاشان سىرقاتتاندىڭ؟ — دەپ جان-جاقتان قويىلعان باراق، وتەباي مولدالاردىڭ سۇراقتارىنا اكەم: «بۇگىن سىرقاتتاندىم...» — دەگەننەن باسقا جاۋاپ قاتقان جوق.
كىسىلەر شاي ءىشسىن، بالالار قارسى ۇيگە بارىڭدار! — دەگەن سوڭ، امىردەن باسقامىز تەگىس قارسى ۇيگە بارىپ ۇرپيىسە وتىردىڭ. مەن ارتىنان ءبىلدىم. اكەسىنە سالەم بەرىپ قايتىپ كەلە جاتقاندا، اكەم ات ۇستىندە جوتەلىپ، اتىنان تۇسە-مۇسە قان قۇسىپ جىبەرىپتى. مىرزاعۇل باسىن سۇيەپ، سول ارادا كوپ وتىرىپ، قايتا اتقا ءمىنىپتى.
اكەم قىستا قىسىر بايلاتىپ، قىمىز ىشەتىن، كەيىن قىمىزدى دا كوپ ىشپەيتىن بولدى. ناۋقاسى بۇرىنعىدان اۋىرلاپ، قان قۇسقانىن ماڭايداعى اۋىلدار ەستىپ، كوڭىلىن سۇراعاندار ءجيى كەلەتىن بولدى. قىسقى قاتىناسقاننان بۇل جايدى قالادا جاتقان اباي ەستىپ-بىلىپ، دارىلەر الىپ، ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلەدى. اكەم ابايدىڭ سالەمىن الىپ، ولار قۇشاقتاسا كورىستى. اباي اكەمە اق ۇنتاق ءدارى جانە تامىزىپ ىشەتىن قىزعىلت دارىلەردى ىشكىزدى. سودان اكەم ابايمەن سىرقاتى جوق ادامداي شۇيىركەلەسە اڭگىمەلەسىپ كەتتى. اباي اكەيگە «قالاعا اپارىپ دارىگەرگە قاراتسام» دەگەن ويىن ايتتى، اكەم «ونىڭ ءجون عوي، ءبىراق، ءقازىر قىس ۋاقىتى، جاز شىعا اپارارسىڭ» دەدى.
كوكەك ايىنىڭ ءىشى، كۇن جىلىنىپ، جەر كوكتەي باستاعان كەز. اكەمنىڭ سىرقاتى بۇل ۋاقىتتا اۋىرلاپ، توسەك تارتىپ جاتقان بولاتىن. قورانىڭ قاسىنداعى كەن، كوگالعا ءۇي تىگىپ، اكەمدى سوندا جاتقىزعانىنا بىرنەشە كۇن بولعان. اكەم وتە ارىقتاپ، ءوڭى اعارىپ، توسەكتە بىردە باسىن كوتەرىپ وتىرىپ، بىردە جاتاتىن، اندا-ساندا سۋسىن ىشەدى. قاسىنان شىقپاي وتىراتىندار اباي، ءامىر ءوز شەشەم باسىن سۇيەپ، كىشى شەشەم اياعىن سيپاپ وتىراتىن. سونداي جۇدەسە دە، اكەم سوزدەن قالعان جوق، ابايمەن، شەشەلەرىمەن اقىرىن، باياۋ داۋىسپەن سويلەسىپ تە قوياتىن. باسقالاردان قاسىندا وتەباي مولدا وتىرىپ، كەيىنگى كەزدە مولدا اكەمە اندا-ساندا دەم سالىپ قوياتىن بولدى. وسىنى بايقاعان سوڭ، بالالاردىڭ ويناپ، ايعايلاۋى توقتالعان. كەيدە ويناپ، ايعايلاعان بالا بولسا، مىرزاعۇل شىعىپ ولارعا ۇرسىپ تاستايتىن. مىرزاعۇل اكەمنەن ۇلكەن، ونى اكە-شەشەلەرىم قاتتى سىيلايتىن. سوندىقتان ءبىز دە مىرزاعۇلدان يمەنەتىنبىز. ۇيدە جۇرگەن ايەل-ەركەكتەردىڭ دە بۇرىنعىداي جايدارى، اشىق مىنەزدەرى، قاتتى سويلەسكەن كۇلكى-ازىلدەرى، شۋى دا جوق، سىبىرلاپ قانا سويلەيتىن بولعان.
ماعان اينالامداعى بارلىق تىرشىلىك تىلسىممەن بايلانىپ، قوزعالماي قالعانداي سەزىنىپ، ويىمدى كوڭىلسىزدىك، ءبىر اۋىر نارسە باسقانداي جۇرەگىمە ءبىر زات قادالعانداي، جۇرەگىم لۇپىلدەي بەرەتىن بولدى. بالالار دا دالادا ويناماي، ۇيدە وتىراتىنبىز.
ءبىر مەزگىلدە، ءبىزدى ۇيگە شاقىرۋعا باراق كەلدى. ونىڭ كوزىندە ىركىلگەن جاس كورىندى، مەن ونى بايقاپ، جۇرەگىم دۇرسىلدەپ، شوشىپ كەتتىم. مۇرتازا: «ءبىزدى كىم شاقىرادى؟» — دەگەندە، باراق: «باكەم شاقىرادى» — دەپ، ەرتىپ كەلدى. ۇيگە كىرسەك، جاستىعى جوعارى سالىنعان اكەم شالقاسىنان جاتىر ەكەن. اقىرىن داۋىسپەن: «بەرى كەلىڭدەر»، — دەگەن سوڭ، ءبىز قاسىنا كەلدىك. ءارقايسىمىزدى قۇشاقتاپ، توسىنە قىسىپ، ماڭدايىمىزدان يىسكەدى، باسىمىزدان سالقىن الاقانىمەن سيپادى. ءبىزدى باراق ۇيدەن الىپ شىعاردى، ءبىز جىلاپ جىبەردىك. ول: «باكەم قىسىلىڭقىراپ جاتىر، جازىلادى، جىلاماڭدار، جامان بولادى!» — دەپ جۇباتتى. ءبىزدى ايدىناي اتقارىپ، تاماقتاندىرماق بولىپ ءجۇر ەدى. قازاق ۇيدەن ايەل -ەركەكتەردىڭ شۋ ەتىپ جىلاعان داۋىستارى شىقتى. اكەم ءولدى. ءبىز تىسقا شىقتىق. اباي مەنى قۇشاقتاپ، كوپ جىلادى. ابايدى مىرزاعۇل جۇباتىپ، توقتاۋ ايتتى.
اكەم قايتىس بولعان سوڭ، اۋىلعا كوپ كىسىلەر جينالىپ، اكەمدى جاتقان ۇيدەن كىلەمگە وراپ، قارا الا پاتسايى شاپاندى ۇستىنە جاۋىپ، ءبىر توپ ادام كوتەرىپ الىپ شىعىپ، قورانىڭ كۇن باتىس جاعىنداعى كەڭ جازىق كوگالدىڭ ورتاسىنا اپارىپ قويدى. كوپ ادام قاتار تۇرىپ جانازا وقىپ، تەڭگە سالىپ، كوپ ادامدار وزەندى قۇلداپ الىپ كەتتى. ۇيدەن شەشەلەرىممەن بىرگە كوپ ايەلدەر شىعىپ داۋىستاپ جىلاپ تۇردى. ءبىز دە اكەمىزدىڭ سۇيەگىن الىپ بارا جاتقانداردىڭ قاراسى ۇزىلگەنشە جىلاپ قاراپ تۇردىق.
اكەم ولگەننەن باستاپ، تاياققا تايانىپ ەركەكتەردىڭ كۇڭىرەنگەن مۇڭلى داۋىستارى، ۇيدەگى جوقتاۋ ايتىپ، زارلاعان ايەلدەردىڭ زارلى ۇندەرى ءبىر اۋىر قايعىنى جۇرەگىمە ورناتىپ، ەزىپ-جانشىپ تۇرعانداي سەزىلدى. جارالىستىڭ جايناپ، جاراسىمدى جاسىل كوكتەمى بولىپ تۇرسا دا، مەنىڭ ويىمدى ءبىر زىلدەي اۋىر نارسە باسىپ تۇرعانداي بولدى. مەن ايەلدەر وتىرعان ءۇيدى جاعالاپ ءجۇرىپ، ولاردىڭ، زارلارىن ەستيتىنمىن. ولاردىڭ ايانىشتى زارلى جوقتاۋ سوزدەرىن ەستىپ، كەيدە جىلاپ الاتىنمىن. جوقتاۋلارىن جاتقا ايتا الاتىن ەدىم. جادىگەردىڭ جايىن وزىمە ۇقساتىپ، وڭاشادا كوپ جىلاپ وتىراتىن ەدىم. اكەمدى ويلاپ، ونىڭ ەركەلەتكەنى، ايتقان سوزدەرى ەسىمە ءتۇسىپ، وكسىگىمدى باسا المايتىن دا كەزىم بولدى. تولەگەننىڭ قازدارعا ايتقان زارى، تولەگەننىڭ ولگەنى كوز الدىمدا تۇرعانداي بولىپ، مەن دە زار-مۇڭىمدى ايتسام دەگەندەي بولۋشى ەدىم»، — دەيتىن ەدى شاكارىم.
اباي شاكارىمنىڭ، جاسىنان دومبىراعا قۇمارلىعىن بايقاپ، كۇزدىڭ باسىندا، كەرەي رۋىنان شىققان اتاقتى دومبىراشى — بىتكەنباي دەگەن ادامدى شاقىرتىپ الىپ، شاكارىمگە كۇي ۇيرەتۋدى تاپسىرادى. ءبىر جىلعا تاقاۋ، ەل جايلاۋعا شىققانشا، بىتكەنباي قۇدايبەردىنىڭ اۋلىندا بولىپ، شاكارىم ودان — «سايماقتىڭ سارى وزەنى»، «الشاعىردىڭ اشتى كۇيى»، «اسان كۇيى»، «الا بايراق»، «كەرتولعاۋ»، «ازاماتقوجا»، «تەرىس قاقپاي»، «اقساق قۇلان»، «اقپان كۇيى»، «اققۋ زارى»، «بوزىنگەن»، «اقساق توقتى»، «بوز ايعىر»، «قارا جورعا»، «قورقىت سارىنى»، «قورامجان»، «جەتىم قىزدىڭ زارى»، «ءاسىرقالشا» سياقتى كوپتەگەن قازاق كۇيلەرىن ۇيرەنەدى. ەل جايلاۋعا شىعىپ، كەرەيمەن ءبىزدىڭ ەل بەتتەسىپ كەلگەندە، دامەتكەن بىتكەنبايعا كويلەك، شاپان كيگىزىپ، ساۋىنعا ءبىر سيىر ايداتىپ، ءبىر بەستى ات مىنگىزىپ قايتارادى. شاكارىم: «مەنىڭ دومبىرا ۇستازىم — بىتكەنباي، ونى تاۋىپ الدىرىپ بەرۋشى — اباي»، — دەيتىن اركەز.
شاكارىم جاسىنان قول ونەرگە — ويۋ ويىپ، كيىم پىشۋگە ۇستالىق ىسىنە شەبەر بولعان دەدىك. بۇزىلعان ساعات، ءىس ماشينالارىن بولشەكتەپ، ولاردىڭ قۇرىلىستارىمەن تانىسىپ، ولاردى جوندەيتىن دە قاسيەت بار ەدى اكەيدىڭ. ساعات، ماشينا، تەمىر سوعۋعا، ىستەۋگە كەرەكتى ۇساق سايماندارى ءوزى كوز جۇمعانشا بار بولاتىن. اعاشتان ويعان وجاۋلار، قارالاپ سوققان پىشاقتارى بولۋشى ەدى. شاكارىم كيىمدى نە قازاققا، نە باسقا ەلدەر ۇلگىسىنە ۇقساتپاي، ءپىشىپ كيەتىن بولعان. ويۋدىڭ بۇرىنعى قوشقار ءمۇيىز ناقىشتارىنا بىرنەشە تۇرلەرىن ەنگىزگەن. جاستىڭ بەتىنىڭ، تۇسكيىزدىڭ كەستەلەۋ ويۋىنىڭ نازىك، ۇساق ويۋلارىن شىعارعان. تەك مۇنىمەن عانا شۇعىلدانباي، اباي اكەپ بەرگەن، اكەسىنەن قالعان «مىڭ ءبىر ءتۇن»، ەسكى قيسسالاردى جاسىنان ۇزبەي وقيتىن بولعان. قۇربى-قۇرداستارىنا ولەڭ شىعارىپ، جيىن، توي-دۋمانعا كەپ ارالاسقان، 13 جاسىنان باستاپ اڭشىلىققا اۋادى.
شاكارىم: «اڭشىلىققا جاسىمنان قۇمار بولدىم. اكەمنەن قالعان ءشيتىنى الىپ، تاۋعا اڭ اۋلاپ شىعىپ كەتەتىن ەدىم. اۋىر ءشيتى يىعىمدى قيىپ كەتكەن كۇندەرى دە بولدى. سول اڭعا قۇمارلىقتى قويا الماي كەتتىم» — دەيتىن.
شاكارىمنىڭ باسىنان وتكىزگەن ىستەرى وتە كوپ تە، ءارى قىزىق ءبىراق ونىڭ ءبارىن جازۋعا قانشاما ۋاقىت كەرەك جانە سەكسەنگە جۋىقتاعان جاسى بار مەنىڭ ءومىرىم دە وعان جەتپەس، دەگەنمەن ءبىرلى-جارىمىن كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن حاتقا تۇسىرمەكپىن. شاكارىم ءبىر اڭگىمەسىندە: «اكەم قايتىس بولعانىنا كوپ ۋاقىت وتكەن جوق. مەن قىستاۋدىڭ الدىنداعى توبەدە جالعىز وتىرىپ، تاسقا ورمەلەپ بارا جاتقان جۇلدىز قۇرتتى ەزىپ ءولتىرىپ الدىم. ولتىرسەم دە وعان جانىم اشىپ، ءوز جەتىمدىگىم ويىما ءتۇسىپ، «قۇرت بولىپ» ولەڭ شىعارعانىم ەسىمدە. باسقاسى ۇمىتىلىپ، ەكى اۋزى ويىمدا قالدى»، — دەيتىن. سول ەكى اۋىز ولەڭى:
ءولتىردىڭ، ونان تاپتىڭ قانداي پايدا؟
ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرۋشى ەم جازدا سايدا.
جەتىمدىك قاندايلىعىن كوزىڭ كوردى،
كەشەگى ءتىرى جۇرگەن اكەڭ قايدا؟!
مەنىڭ دە جەتىم قالدى بالالارىم،
ولار دا جىلايدى اڭساپ انالارىن.
ءوزىڭ جەتىم، جەتىمدى اياساڭشى،
جوق ەكەن باسىڭدا مي-سانالارىڭ...
وسىنداي بىرنەشە اۋىز ولەڭ ەدى. وسى ولەڭىمدى كەشكە شەشەلەرىمە وقىپ بەرىپ، شەشەلەرىمنىڭ جىلاعانى ەسىمدە. اباي كەلگەندە، ءوز شەشەم ايتىپ، اباي وقىپ كوردى، شەشەم ابايعا سەن شاكارىمگە ولەڭدى ءازىر جازبا دەپ، اقىل ايت دەگەندە، اباي: «شاكارىمگە ولەڭ جازبا دەمەڭىز، ونى تىيماڭىز. جازسىن، ءوزىم قالاي جازۋدى ۇيرەتەمىن»، — دەدى. اباي ماعان ولەڭدى قالاي جازۋ كەرەك، قانداي ولەڭ جازۋ كەرەكتىگىن ايتىپ كوپ-كوپ كەڭەس، اقىل بەرەتىن. مەنى اباي تاربيەلەدى. اباي بولماعاندا، مۇنداي بولۋىم نەعايبىل ەدى» — دەيتىن.
توعىز جاسىندا شاكارىمگە شەشەك شىعىپ، قاتتى اۋىرادى. وسىدان باستاپ، مولدادان وقۋدى دوعارادى. اباي قۇدايبەردىنىڭ اۋلىنا ءجيى كەلىپ، ىنىلەرىنىڭ، جەڭگەلەرىنىڭ، حال-جاعدايىن ءبىلىپ، بىرنەشە كۇندەپ جاتادى. ىنىلەرىنە، اسىرەسە، شاكارىمگە اقىل ايتىپ، وقيتىن كىتاپتار بەرەتىن بولعان.
شاكارىم ءوز تۇسىنداعى قۇسبەگى، مەرگەن بولعانداردىڭ الدىڭعى قاتارىنداعى ادام ەدى. شاكارىم جاقسى مەرگەن بولۋىما دا، اباي سەبەپ بولدى دەپ، ول جايىندا بىلايشا سىر تارقاتاتىن. ءبىر جىلى جازعىتۇرىم اباي اۋلىنا ءبىر مەرگەن ادام كەلىپ جاتادى. اباي مەنى شاقىرتقان سوڭ بارسام، ورتا جاستاعى ورىس ەكەن. اي جارىق، جەلسىز تۇندە، ول مەرگەندىگىن كورسەتپەك بولدى. ەكى ءجۇز قادامداي جەرگە موسى تىگىپ، ونىڭ جەل جاعىن كيىزبەن قالقالاپ، ورتاسىنا ماي-شام جاققىزىپ، سول شامنىڭ تەك بىلتەسىن عانا قىرقىپ تۇسىرەتىنىن ايتتى. بۇل جۇمىستى بايماعامبەت ورىنداپ، ءوزى شامعا تاياۋ جەردە تۇردى. مەرگەن كوپ تە سىعالاماي، اتىپ جىبەرگەندە شام ءسونىپ قالدى. جاقىندا تۇرعان بايماعامبەت شامدى الىپ كەلدى. قاراساڭ، ءدال بىلتەنىڭ تۇبىنەن قيىپ ءتۇسىپتى، ال شامنىڭ وزىنە وق ءجوندى دارىماعان. ول ابايعا تانىس، اباي اۋلىنا قۇس اتۋعا كەلگەن ادام ەكەن.
شىڭعىس سىرتىندا اينالاسى قالىڭ قامىس «ساركول» — دەگەن كول بولاتىن. وندا جازعىتۇرىم قۇس كوپ بولادى. مەن مەرگەنگە سول كولگە بارىپ قۇس اتايىق دەپ كەڭەس بەردىم. ونى اباي دا ماقۇلداپ، ساركولگە قوستاپ بارىپ، قۇس اتىپ، ءبىر ايداي جاتتىڭ. اتقانى قاشاندا قۇر كەتپەيدى. تۇندە دە اتادى. ءبىر جۇندەس اق ءيتى بار، جارالى، اتىپ تۇسىرگەن قۇستى قولما-قول الىپ كەلەدى.
«تۇندە قالاي اتاسىز؟» — دەگەنىمدە ول: «تۇندە سۋدا وتىرعان كوپ قۇستاردىڭ شۋ دىبىستارى ەستىلەدى. مەن قۇستى كورمەي، تىڭداپ، داۋىستى مەجەلەپ اتامىن. ولارعا كوبىنە وق باسىنان تيەدى»، — دەدى. مەن كەيىن اڭعاردىم، شىنىندا وق تۇندە اتىلعان قۇستىڭ كوبىنىڭ باسىنان تيگەن بوپ شىقتى. كوپ قۇس اتتىق. اتقان قۇستاردىڭ جۇندەرىن ءوزى نە باقىرشىعا جۇندەتىپ، ءجۇندى قاپقا سالدىرىپ، ەتتەرىن ازداپ تۇزداپ، كەپتىرە بەرەدى. «قۇدايبەردييەۆيچ! بىزدە ەت بولمايدى. سىزدەردەي سويا بەرەتىن قوي جوق قوي» دەپ قالجىڭداپ قويادى. وتە ادال، اقكوڭىل ادام ەدى. ماعان اڭشى جايلى كوپ-كوپ قىزىقتى اڭگىمەلەر ايتىپ، كوز مەرگەننەن قول مەرگەن ارتىڭ بولادى دەپ، ماعان كوپ سىعالاماي، ەكى جاعىمنان دا اتۋدى سول ادام ۇيرەتتى. جانە ۇشىپ بارا جاتقان، نە سۋ تولقىنىندا ءجۇزىپ بارا جاتقان، جەلدى كۇنى قۇستى قالاي كوزدەپ، قاي جەرىنەن سىعالاپ اتۋدى دا ۇيرەتتى. ءوزى ومبىدا تۋىپ، جاسىندا سوندا بولعانىن، مەرگەندىككە بالا كەزىنەن قۇمار بولعانىن ايتتى. «وزىڭدەي مەرگەن كوردىڭىز بە؟» دەگەنىمدە ول كۇلىپ: «وزىمنەن ارتىڭ مەرگەندى كوردىم. مەنى ۇيرەتكەن ءبىر ۇستازىم بولدى. سول ەكەۋمىز ءبىر كۇنى قايىققا ءمىنىپ، قۇس اتۋعا كەلە جاتتىق. بىزدەن تومەن جەڭىل قايىقپەن ءجۇزىپ بارا جاتقان ەكى ادامدى كوردىك. ءبىرى ەكى كۇرەكتى ەسىپ بارادى. ءبىرى اۋزىنا نانىن تىستەپ، تەمەكى سورىپ، قايىق ورتاسىنداعى كولدەنەڭ سالىنعان تاقتايدا وتىر. الگى مەنىڭ قاسىمداعى ۇستازىم «اناۋ وتىرعان ادامنىڭ اۋزىنداعى نانىن اتام» — دەپ، مىلتىعىن جۇلىپ الدىم. مەن ولتىرەسىز دەپ، قولىنان ۇستاي الدىم. وعان بولعان جوق اتىپ قالدى. مەنىڭ زارەم ۇشىپ كەتتى، نان تارتىپ وتىرعان ادام شالقالاپ قۇلادى. مەن ءولدى دەدىم. سوندا جولداسىم: «ولگەن جوق، وق ناندى جۇلىپ كەتكەندە، وق ەكپىنىنەن قۇلادى» — دەدى. «قايتا قاراسام ءتىرى ەكەن. مىنە، وسىنداي ەپتى، مەنەن ارتىق — سول ۇستازىم!» دەدى مەرگەن. ۇشىپ بارا جاتقاندا اتۋعا قيىن بۇلدىرىق بولادى. ول تۋرا ۇشپاي، بۇلتاقتاپ ۇشادى. بۇلدىرىق اتايىق دەپ، ەكەۋمىز بۇلدىرىق اتۋعا شىقتىق. ول بۇلدىرىقتى ۇشا جونەلگەندە ءبىراق اتىپ تۇسىرەدى. مەن كوپكە دەيىن تيگىزە الماي ءجۇرىپ، اقىرى بۇلدىرىق اتۋدىڭ دا ايلاسىن ۇيرەندىم. سول العاشقى ۇستازىما ىرزا بولدىم. قايتاردا اۋىلعا ەرتىپ كەلىپ، ءامىر مەن شەشەلەرىمە قوي بەرەتىنىمدى ايتقانىمدا، ءامىر: «ونىڭ از عوي. ول سەنى ولمەيتىن ونەرگە ۇيرەتتى، ات نە قۇنان نەگە بەرمەيسىڭ؟ — دەدى. مەن قۋانىپ، ءومىردى قۇشاقتادىم. ءسويتىپ، دوسىما ءبىر سەمىز تورالا قۇناندى بەرىپ، اقشوقىعا جەتكىزدىرتىپ سالدىم».
اباي شاكارىمگە ورىسشا وقى دەپ اقىل ايتادى. شاكارىم ورىسشا بىلەتىن نۇرپەيىس دەگەن ادامدى قولىنا ۇستاپ، ورىسشا ۇيرەنىپ، سوزدىك الىپ، ورىس ءتىلىن جاقسى ۇيرەنىپ الادى. نۇرپەيىس بەرتىندە قايتىس بولدى. ۇيگە كەلگەندە: «شاكارىم مەنىڭ شاكىرتىم ەدى. مەنەن اسىپ كەتتى. و دا جاقسى. اباي ايتاتىن ەدى، «شاكىرتى ۇستازىنان اسسا، وعان ۇستازى قۋانۋعا كەرەك»، — دەپ. مەن شاكارىمدى كورگەندە سول سەبەپتى قاتتى قۋانامىن»، — دەپ جايدارلانا كۇلەتىن. اكەي نۇرپەيىستى سىيلايتىن.
ون بەس جاسقا كەلگەندە شاكارىم قارشىعا ۇستاپ، قۇس باپتاپ، اڭشىلىق جولىنا تۇسەدى. وسىدان باستاپ، قىس بولسا قوستاپ، ەلسىز جايلاۋعا بارىپ، اڭ اۋلايدى. جاز بولسا، قارشىعا سالادى. قوستاپ شىققاندا، وقيتىن، جازاتىن قۇرالدارىن الا جۇرەتىن. شاكارىمنىڭ ناعاشىلارى مۋزىكاعا قۇمار، سكريپكا تارتۋعا شەبەر بولعان. ول اۋىل دا ولەڭ-اڭگىمەگە قۇمار، ساۋىقشىل اۋىلدىڭ ءبىرى ەدى. شاكارىم ناعاشىلارىنىڭ اۋلىنا بارىپ تۇراتىن. ون جەتى جاسىنان باستاپ سكريپكا تارتۋدى ۇيرەنەدى. قالاداعى مۋزىكانت ورىسقا «سكريپكا العىزىپ بەر» دەپ تاپسىرادى. جازعىتۇرى بارىپ، سكريپكاسىن الىپ، سول ورىستان دا سكريپكا ۇيرەنەدى. گارموندى بۇرىن ۇيرەنگەن. ورىنباسار مىرزاتاي ۇلى، وتەگەلدى سەڭگىرباي ۇلى، سقاق ىرساي ۇلى سياقتى ءانشى، اڭگىمەشى، دومبىرا گارمونشى ادامداردى جيناپ الىپ، قوسىلىپ مۋزىكا وينايتىن بولادى. مەن جاس كەزىمدە اكەمنىڭ مۇنداي ءىسىن كوردىم. جوعارعى ادامدار جيىلىپ ءبىرى گارمون، ءبىرى سكريپكا، ءبىرى دومبىرا تارتىپ، كەيبىرى تىسىنە جۇقا قاعاز، نە تاراق قويىپ ىسقىرىپ، بازارباي ۇلكەن جەز ءشىلاپشىندى وقتاۋمەن ۇرىپ داڭعىرلاتىپ، ءبارى قوسىلىپ وينايتىن.
اكەم جاسىندا كيىمدى وتە ءساندى كيەدى ەكەن. مەن بىلەتىننەن باستاپ قۇبا توبەل كيەتىن، كيگەن كيىمدەرىن تازا ۇستايتىن ەدى. كوپ ۇيىقتامايتىن، ۇيقىسى سەرگەك بولاتىن. جازۋدى وتىرىپ، دوڭگەلەك ستولعا جازاتىن. جازۋ جازىپ، نە وقىپ وتىرعاندا، بالالاردىڭ قاسىندا ويناعاندارىنا الاڭ بولمايتىن. مەن ىنىممەن ەكەۋمىز جازۋ جازىپ وتىرعان ۇلكەن ستولىنىڭ بوس جەرىنە كەنەي تىگىپ اتاتىنبىز. ساقامىز نە قولىنا، نە سىياسىنا ءتيىپ كەتكەندە عانا «اقىرىن» دەيتىن دە قوياتىن. اكەم جالپى بالالاردى جاقسى كورەتىن. بالاسىن ۇرىپ، ۇرىسقان ادامدارعا: «ءوزىڭ بالا كۇنىڭدە ىستەگەنىڭدى ۇمىتىپ كەتكەن سوڭ، ۇرساسىڭ-اۋ!» — دەيتىن. بىزبەن ويناپ ەرىپ كەلگەن، نە ءۇي ماڭىنا كەلگەن، ۇيگە كىرگەن بالالارعا بىزبەن تاماق ىشكىزەتىن، سوندىقتان اكەمنەن ءبىر بالا قاشپايتىن. ارينە، جارامسىز ىستەسەك ۇرساتىن. ون التى جاسىمدا، ەسىمنەن قالماستاي ءبىر ۇرىسقانى ماڭگىلىك ەسىمدە قالدى. ءبىزدىڭ ۇلكەن اۋىلدىڭ الدىندا قاتار ەكى كول بولاتىن — ءبىرىنىڭ سۋى بار، ءبىرى سۋسىز باتپاق بولۋشى ەدى. ەكى كولدىڭ اراسى جاقىن ورتاسىندا قىلداي جول بار. كۇن جاۋعاندا سول جولدان جۇرگەن ادام باتپاقتاپ جۇرە المايتىن. مەن باۋىر جاقتان كەلە جاتسام، ەكى كولدىڭ اراسىنداعى جولدا ءبىر قارتاڭ ادامنىڭ ەكى قاپ بيداي تەڭدەگەن تۇيەسى باتپاققا باتىپ قالىپ، ەكى قاپتى باتپاق جەرگە قالدىرىپ، تۇيەسىن قۇرعاق جەرگە شىعارىپ، باتپاقتاعى ءبىر قابىن سۇيرەپ، تۇيە قاسىنا اكەپ قويعان ەكەن. مەن قاسىنا تاقاپ كەلگەندە اقساقال: «بالام، ءبىر قاپتى تۇيەنىڭ قابىرعاسىنا قويىپ بەرەيىن، سەن سۇيەپ تۇر، انا قاپتى اكەلىپ، تەڭدەپ الايىن» — دەدى. مەن ونىڭ ايتقانىنا قۇلاق اسپاي، ءجۇرىپ كەتتىم. مەن ۇلكەن اۋىلعا بارىپ، ءشيدىڭ جيەگىنە بۇگىن قونعان اۋىلعا كەلسەم، اكەي ءوزىنىڭ قوسىندا وتىر ەكەن. مەن ءوزىمىزدىڭ ۇيگە ءتۇسىپ جاتقانىمدا، اكەي «بەرى كەل!» دەپ شاقىردى. مەن كەلسەم، باعاناعى وزىمە كەزدەسكەن اقساقال وتىر ەكەن. ولار مەنىڭ كەلە جاتقانىمدى ءتۇرۋلى تۇرعان قوستىڭ ەسىگىنەن بايقاپتى. مەن كىرىسىمەن اكەي: «مىنا اقساقالعا جولىقتىڭ با؟» — دەپ سۇرادى. مەن تانا المادىم، «جولىقتىم!» — دەۋىم-اق مۇڭ ەكەن، قاتتى ۇرىستى. «ساعان مۇنى كىم ۇيرەتتى؟ ءوزىڭ وسى اقساقالداي بولمايسىڭ با؟ مۇنىڭ نە؟ وڭباعان!...» مۇنان دا جانىما باتاتىن سوزدەر ايتتى، ۇرعان دا، بوقتاعان دا جوق. ءومىرى بوقتىقتى بىلمەيتىن. ءبىراق ۇرعاننان گورى ءسوزى ارقاما ايازداي باتتى. اياعىندا: «ەڭ اقىرعى قايىرىمسىزدىعىڭ وسى بولسىن!» — دەدى.
قۇدايبەردى بالالارىندا، ونىڭ ىشىندە شاكارىم بالالارىندا بىرەۋدى ۇرىپ، بوقتاۋ بولماعان. ادام تۇگىلى ايۋاندى بوقتاعانىن ەستىگەم جوق. ءبىز دە سولاي بولىپ وستىك. اكەمنىڭ سول ۇرىسقانى ومىرىمدە ويىمنان كەتكەن جوق. بىرەۋ ءبىر نارسەنى ىستەي الماي، نە كوتەرە الماي جاتسا، سوعان بولىسپاي قاراپ تۇرا المايتىن بولدىم. سوندايدى كورسەم، اكەمنىڭ سول ۇرىسقانى ساناما ساپ ەتىپ، ويىما تۇسە كەتەتىن داعدى بولدى.
اكەي كوپ جانتايمايتىن ەدى. جانتايىپ جاتا كەتكەن بىزگە: جانتايۋ — ەرىنشەك جالقاۋلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى» — دەيتىن. اتقا تىك وتىراتىن، ەردەن كوپ قوزعالمايتىن. شاكارىم جىگىت بوپ قالعان كەزىندە وكپەسىنەن اۋىرىپ، اباي قالادا كۋرباتوۆ دەگەن دارىگەرگە قاراتىپ ءتاۋىر بولعان. سونىڭ كەڭەسى بولۋ كەرەك، ەرتە نە كەشكى تازا اۋادا ءجۇرىپ، دەمالىپ، دەنە شىنىقتىرۋ جاساپ، اياق-قولىن كەرمەپ، ارلى-بەرلى جۇرەتىن. بۇل ادەتىن كەيىندە دە قالدىرماعان. ءۇيدى ىستىق قىلماي، تازا ۇستايتىن. ىشىنەن تەرى، جەلەت كيگەن ادامعا «ول جارامايدى» دەيتىن. قىستا دا، جازدا دا سالقىن سۋمەن جۋىناتىن. سەرىپپەلى توسەككە تاقتاي سالعىزىپ، تەگىس توسەككە جاتاتىن، قۇس توسەك سالدىرمايتىن، ارقاردىڭ، نە قويدىڭ جۇنىنەن سىرىتىپ قاتتى توسەنىش ىستەتىپ، سوعان جاتاتىن. توسەگىن ءوزى « الىپ، جيناپ، ءۇيىن ءوزى سىپىراتىن. «مۇنىڭىز قالاي؟» — دەگەندە «ءوز قولىنان كەلگەن جۇمىستى بىرەۋگە ىستەتكەننەن جامان ءىس جوق»،-دەپ جانە دولگوپولوۆ پەن شاۋكىمبايدىڭ ابايعا ايتقاندارىن ايتىپ كۇلدىرەتىن. مەن بەرتىنگە دەيىن سول كەزدە اكەيدەي تابيعاتتى زەرتتەپ باقىلاعان قازاق بالاسىن بىلمەيمىن. سوندىقتان، كەيبىر ىسىنە تاڭداناتىنمىن. ادام، ايۋاننان باستاپ، ءولى تابيعاتقا دەيىن زەرتتەپ-بايقاپ جۇرگەن ادام دەسەم بەكەر بولماس. جاندىك زاتتاردى زەرتتەۋىن بىلاي قويعاندا، مىناداي كورگەن ىستەرىمدى ايتايىن. بەرتىن كەلگەن ءبىر كەزدە سياسى بولماي قالىپ، اكەي قولدان سىيا جاساپ، جازۋدى جازعانىن كوزىممەن كوردىم. «تۇيەقارىن» دەپ اتالاتىن تىكەنى بار وسىمدىكتى ءتۇيىپ قايناتىپ، قويىلتىپ، اشۋداس قوسىپ سىيا جاسادى، كەيىنگى جازۋلارىن سول كوك سيامەن جازدى. شاقپاقتىڭ باۋرىندا، جەردەن شىعىپ جاتقان قاراكوك، سارعىش ءتۇستى قويۋ مي باتپاق ءبىر سايدان قايناپ جاتادى. تەرەڭ، ەكى قۇرىق بويى جەتپەيدى. جازدا ەڭ ءتۇبى مۇز بولادى. قىستا ميدىڭ بەتى جارىلىپ، تۇتاس قاتادى. وسىعان بۇرىن قوتىر بولعان مالدى توعىتىپ، قوتىر بولعان ادامداردى سالادى. سودان قوتىر جازىلادى. اكەم وسىنىڭ، قويۋ باتپاعىن كەپتىرىپ، وتقا جاعىپ، انىق كۇكىرت بارىن تاپقان. «باۋىردا ءبىزدىڭ «جول بولدى» دەگەن قونىس پەن «ەسكى تام» قونىسىنىڭ اراسىندا، «بوز بيىكتىڭ» وباسىنداعى وبانىڭ تاسىندا ماگنيت بار»، دەدى. استىندا تەمىر قورى بولۋ كەرەك دەپ جورامالداعان دا ەدى. مەن «ونى قالاي بايقادىڭىز؟»، دەگەنىمدە «بىردە كوشتى توسىپ، سول بيىكتىڭ باسىنا شىعىپ، وبادا وتىردىم. وبا سوققان تاستاردى بايقاپ وتىرسام، ءبىر تاستىڭ سىرتقى قابىرشاعى تەمىردى قىزدىرعاندا پايدا بولاتىن قابىرشاعىنا ۇقسايدى. ساعاتىمداعى قىبىلانامانى سول تاسقا جاقىنداتقانىمدا، تىلشەسى تاسقا قاراي ايلانىپ كەتتى، ال تاستان اۋلاق اكەتسەم، تىلشەسى قايتا ورنىنا كەلەدى. ءبىراق ونداي قاسيەت باسقا تاستا جوق. ءسىرا، تەمىر تەرەڭدە بولۋ كەرەك» — دەدى. قازاق كەرەگە، ۋىق، شاڭىراقتى جوسامەن بويايدى. شاقپاقتا «جوسالى بيىك» دەگەن بيىك بار. سودان جوسا الادى. اكەي ءبىر جىلى ۇيشىگە ءۇيدىڭ اعاشىن جاساتىپ، سونى جوسالاۋعا ءاۋپىش دەگەن جولداسىن الىپ، سول جوسالىعا بارىپ، كەشكە ءبىراق كەلدى. «نەگە كەشىكتىڭىز؟» — دەگەندە، «ەل بەتىندە جاتقان جوسانى الادى. وعان جەلدىڭ، جاۋىننىڭ، كۇننىڭ اسەرى ءتيىپ، ماڭىزى كەتەدى. سوندىقتان مەن قازدىرىپ، جوسانى تەرەڭنەن الدىردىم»-دەدى. ايتقانىنداي، جەر استىنان الىنعان جوسانىڭ ءتۇسى دە، اعاشقا جۇعۋى دا باسقاشا بولىپ شىقتى. سوندايلاردى اكەي ءاماندا بايقاپ-زەرتتەپ جۇرەتىن بولعان. مەنىڭ حانقاماۋ — شاحماتىمنىڭ كەيبىر عاسكەرتاستارى جوعالىپ، كەمىپ قالدى. اكەي مەنى ەرتىپ، جايلاۋداعى «بۋراتيگەن» دەگەن بيىككە اكەپ، ءبىر جەردى قازدىردى، استىنان قىستاستىڭ ەكى ءتۇرى تابىلدى: ءبىرى كۇرەڭ، ءبىرى اق سۇر. سودان مەن حانقاماۋ عاسكەرلەرىن، توعىزقۇمالاق تاستارىن جاسادىم. قىستاس جونۋعا، وڭدەۋگە وڭاي بولادى. اكەيدىڭ مۇنداي قاسيەتتەرىن جازعانىم — بۇل ادامنىڭ دۇنيە زەرتتەۋگە، ءار نارسەنىڭ، كەرەكتى ءجون-جوسىعىن بىلۋگە تالاپتىعىن ءبىلسىن دەدىم. ال، ايۋان، وسىمدىكتەردى زەرتتەۋ-بايقاۋىندا وزىنشە قىزىقتى بولجامدارى بولۋشى ەدى. ولاردى بايان ەتۋدى كەلەشەكتىڭ ەنشىسىنە قالدىردىم...
شاكارىم جاسىنان ان-كۇي شىعارامىن دەپ تالاپتانعان. 14 جاسىندا شىعارعان ءانى «قوزى كوش»، ءبىرجان سال اباي اۋلىنان قايتارىنداعى سالعانى وسى «قوزى كوش» ءانى. مۇنى بۇرىن «قياسبايدىڭ» «قوزى كوشى» دەپ اتايتىن. قياسباي — قوداردىڭ نەمەرەسى. ول ءوزىن بالامىن دەپ، بالالاردى «قۇربىم» دەپ ماز-مەيرام ەتەتىن. مەنىڭ جاقسى ەس بىلەتىن كەزىمدە توقساننان اسقان جاسىندا قايتىس بولدى، قياسبايعا ءبىز — «قورامجان»، «ەركە اتان» اڭگىمەلەرىن ايتقىزىپ، كۇيلەرىن سىبىزعىعا سالدىراتىنبىز. «بالامىن» دەگىزگەن اباي. قياسباي ابايدىڭ ەكىنشى اعاسى — تاڭىربەردىمەن قۇرداس. اتاسى قودار جارامسىز ءىس ىستەپ، قۇنانباي، ەل بولىپ ولىمگە بۇيىرىپ ولتىرتكەن. سونىڭ نەمەرەسى قياسبايدى ەل، اسىرەسە، قۇنانباي بالالارى قاتتى ەركەلەتەتىن. سول قياسباي ءبىر كۇنى ابايدىكىنە كەلەدى. اباي: «قياس، نەشەگە كەلدىڭ؟» — دەگەندە، قياسباي: «جاسىمدى بىلمەيمىن» — دەيدى. سوندا اباي: «سەن بىزشە جاسامايسىڭ، پىلشە جاسايسىڭ، ءپىل ون ەكى جىلدا ءبىر جاسقا كەلەدى» — دەيدى. سودان ول ءوزىن «بالامىن» دەپ كەتكەن. سول قياسباي شاكارىمگە كەلىپ، «اعا، «قوزى كوش» ءانىڭىزدى ماعان ءبىر بەستىگە ساتىڭىزشى؟» دەيدى. شاكارىم: «ات الماي-اق، بوس بەردىم!» — دەيدى. سودان ول ءان قياسبايدىڭ «قوزى كوشى» اتالادى.
21 جاسىندا شاكارىم «جاستىق»، «كارىلىك» دەگەن تاقىرىپتاردا ولەڭ جازىپ، وعان ءان شىعارادى. شاكارىم ودان كەيىن دە كوپتەگەن اندەر، كۇيلەر شىعارعان.
شاكارىمنىڭ اباي ءتىرى كەزىندە جازعان ولەڭ، قيسسالارى اباي سىنىنان ءوتىپ وتىرعان. شەت ەلدەردىڭ اتىن ەستىگەن اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارىن، گازەت-جۋرنالدارىن ۇزبەي وقىپ جۇرەتىن بولعان. سول كەزدە شاكارىمنىڭ كىتاپحاناسىنداعىداي كىتاپتارى بار ادامداردى كورگەم جوق. باتىس، شىعىس اقىندارىنىڭ تولىق جيناقتارى، بارلىق ەلدىڭ لۇعاتتارى، گازەت-جۋرنالدارى بولاتىن. شاكارىم بۇلاردى وتە ۇقىپتى ۇستايتىن. «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» تولىق تومدارى دا بولاتىن.
شاكارىم جاسىنان، ءوزى ايتقانداي «بەلىن بۋىپ، ءبىلىم قۋۋعا» تۇسەدى. قازاق شەجىرەسىن جازباق بولادى. ول ءۇشىن ءتاباريدىڭ — «تاريح عۋميمي»، «تاريح عۇسماني»، «تاريح ينتيشار يسلام»، ءناجىم عاسىمبەكتىڭ — «تۇرىك تاريحى»، ابىلعازى ءباھادۇر حان جازعان «شەجىرە تۇرىك»، رادلوۆتىڭ «ويعىر تۋرالى»، اريستوۆتىڭ " تۇرىك ءناسىلى تۋرالى»، دۇنيەدەگى ءار ءتۇرلى جۇرتتىڭ شەجىرەلەرىنەن: تۇرىكتىڭ ەڭ ەسكى زامانداعى شەجىرەسى — «قۇداتقۋ بىلىك»، «كوشو-قايدام»، قىتايدىڭ — يۋان-شاۋ-مي-شي دەگەن تاريحشىسىنىڭ جازعانىن، پارسى، ريم، ەۆروپا جازۋشىلارىنىڭ جازعاندارىن وقيدى. ءسۇيتىپ، قازاق شەجىرەسىن جازادى. قازاقتىڭ لۇعاتىن جازباق بولادى. قازاقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتىن، ەپوستىق اڭگىمەلەرىن ماقال-تاقپاقتارىن، ءمانىلى سوزدەرىن جينايدى. قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىن سىناپ، ولاردى قۇرىپ، «قازاق ايناسىنىڭ، 2ء-بولىمى» دەپ جازادى. ەپوستىق — «قالقامان-مامىر»، «ەڭلىك-كەبەك» وقيعالارىن ولەڭمەن جازادى. ولەڭدەر جيناعىن «قازاق ايناسى. 1 ءبولىم» دەپ جازىپ باستىرادى. بۇلار ەرتە كەزدە جازعاندارى.
ءبىلىمدى الاڭسىز قۋۋىنا ەڭ الدىمەن اعاسى اباي سەبەپشى بولعان. «اباي ماعان: «سەن ەل ىسىنە كىرىسپە، تەك بىلىممەن شۇعىلدان»-دەيتىن.» ەكىنشىدەن، ۇلكەن اعاسى ءامىر دە سەبەپكەر بولعان. ءتۇرلى ەل ىسىنە، ستارشىن ىشىندەگى جۇمىسقا، سوزگە ءامىر ارالاسىپ جۇرگەن. ءسوز بىلەتىندەر ەل ءىشىنىڭ داۋ-جانجالىنا، ۇرىس-تالاسىنا، رۋ پارتياسىنا كىرىسپەي وتىرۋىنا مۇمكىن ەمەس زامان ەدى. سولارعا ءومىر قاتىسىپ، شاكارىمنىڭ قولى بوس بولعان. «ءبىراق، — دەيدى شاكارىم، — سورىما قاراي، ءامىر 27 جاسىندا قىرشىنىنان قيىلىپ كوز جۇمدى». امىرگە جوقتاۋ داۋىستى شاكارىم جازعان. سول داۋىستىڭ بىر-ەكى اۋزىنان باسقاسى ۇمىتىلعان. ءامىر ات جالىن تارتىپ مىنگەن سوڭ، انەت، قاراباتىرلاردىڭ ەلدەگى ءانشى، دومبىراشى جاستارىنىڭ باسىن قوسىپ، سالدىڭ قۇرىپ، ساۋىقپەن جۇرەتىن بولعان. دامەتكەن ءامىردىڭ بەتىن قاقپاي، وتە ەركەلەتكەن. ءومىر وزگە بالالارىنان بولەكشە وجەت بولادى. جاستاي جەتىم قالسا دا، تۋىسقاندارىنا كەۋدەسىن باستىرعىسى كەلمەيدى.
قۇدايبەردى دۇنيە سالىپ، ارتىندا كوپ مال، جاس بالالارى، ەكى جاس ايەلى قالعان سوڭ قۇنانبايدىڭ قۇدايبەردىگە تەتەلەس بالاسى تاڭىربەردى جەسىر قالعان جەڭگەلەرىن امەڭگەرلىك جولىمەن الام دەپ، كوپ اۋرەلەيدى. ءبىر رەت جولىن بەرەدى. وعان دا توقتامايدى. اقىرىندا ەلدىڭ اقساقالدارىن قايتا-قايتا سالىپ، مازالارىن الادى. ابدەن مازاسى كەتكەن سوڭ، دامەتكەن كۇندەسى بوتانتايمەن اقىلداسادى. دامەتكەن ايتادى: «مىنا قۇسمۇرىن (جەڭگەلەرى تاڭىربەردىنى «قۇسمۇرىن» دەيدى) قاينىمىز ءبىزدى الامىن دەپ، كىسى سالىپ وتىر. قازاق جولىنان قالاي قۇتىلادى، بىرەۋى ءتيسىن دەپتى. ونىڭ كوكەيىن تەسىپ بارا جاتقان مال، بىرەۋىن ەنشى مالىمەن السام دەگەن وي. ءتۇبى الماي قويماس تا، بۇعان نە ايتامىز؟» — دەيدى. بوتانتاي: «ول وڭباعان جولىن الماپ پا ەدى، ەندى نەسى بار؟» — دەيدى. دامەتكەن: «وعان توقتاپ وتىر ما؟ ءبىز بىلاي ەتسەك قايتەدى، سەن مەنەن جاسسىڭ عوي. بالالار مەنىڭ باۋىرىمدا قالسىن، بوتەن ەمەس، ءبىر تورىنىڭ بالاسى قاينىڭ عوي، تيسەڭ قايتەدى. بۇل قىر سوڭىمىزدان قالماي قويدى. قالار دا ەمەس» — دەيدى.
ۇلكەن اپام، بوتانتاي ايتادى: «مەن سول كەزدە جەڭەشەمنىڭ ءسوزىن ەستىگەن سوڭ، جارايدى، جەڭەشە، مەن تيەيىن، ءبىراق كەلگەن كىسىگە ايتىڭىز، «قۇسمۇرىن السا، باكەمنىڭ دوس-جولداستارىن ەرتىپ كەلسىن. سولاردىڭ الدىندا ودان الاتىن سەرتىم بار»، — دەڭىز دەدىم. جەڭەشەم مەنىڭ ىرزا بولعانىمدى، ءسوزىمدى قۇسمۇرىننىڭ جىبەرگەن كىسىسىنە ايتىپ، قايتارعان بولۋى كەرەك. كەشىكپەي قۇسمۇرىن، قاسىندا تورت-بەس اقساقالى بار، جەڭەشەم ۇيىنە كەلىپ ءتۇستى. قوي سويىلىپ، شاي قايناتىلىپ، قىمىز ساپىرىلىپ جاتىر. تاماقتارىن ءىشىپ، جەپ بولعان سوڭ، جەڭەشەم ماعان «ءسوزىن ايتسىن» دەپ، بىرەۋدى جىبەرىپتى. بۇل ەل باۋىرعا ءتۇسىپ كەلە جاتقان كەز. ءبىزدىڭ اۋىل بوكتەرگە، قوراعا تاقاۋ جەرگە قونعان. پىشەن شاباتىن، قارا قىي اۋداراتىن، قورا جوندەيتىن، قىستىق وتىن قياتىن شارۋانىڭ قاربالاس كەزى. جەڭەشەم جىبەرگەن كىسىگە «بارام» دەپ قايتاردىم. ۇيدە جۇرگەن ايەلدىڭ جىرتىڭ، ەسكى كويلەگىن، جىرتىق شاپانىن كيىپ، اياعىما ەسكى كوڭ ەتىكتى سۇعىپ، باسىما كىر، جىرتىڭ ورامال سالىپ، بەلىمدى الا جىپپەن بۋىپ الىپ، تولىپ وتىرعان كىسىلەردىڭ ۇستىنە جەتىپ باردىم. توردە وتىرعان قۇسمۇرىن قاينىما: «ەي، قۇسمۇرىن! مەنى الاتىن سەن عوي! مەن ساعان تيەم! مەنى الاتىن بولساڭ، مەندەي كيىن! مەنىمەنەن بىرگە ءجۇرىپ، پىشەن شابىسىپ، جيناساسىڭ! قىستىڭ وتىنعا اعاش قياسىڭ! ءايدا! ءجۇر! مىنا اقساقالداردىڭ الدىندا، «وسىنى ىستەيمىن!» دەپ انت بەرەسىڭ! سوندا مەن سەنىڭ قاتىنىن بولامىن» — دەدىم. وتىرعاندار بايقۇلاق، قاراجان، بايۇزاق، قىزدار، ءبارى قۇدايبەردىنىڭ قيماس، تاتۋ بوپ وتكەن دوس-جولداستارى. ولاردى كورگەن سوڭ ءتىپتى باتا سويلەدىم: «ەي، قۇسمۇرىن! جولىڭدى الدىڭ! وعان دا توقتامادىڭ! باكەم ءولدى، جاس بالالارى، كوپ مالى قالدى. ولاردى كىم قاعىپ — كىم باعادى؟ مەن نە بولامىن دەپ وتىرسىڭ عوي، وڭباعان! ءجۇر! مەنىڭ «ايتقانىمدى ىستەيمىن» دەپ، ارۋاق-قۇدايدى اۋزىڭا الىپ انت ال! ايتپەسە، ساندالماي، بىزدەن اۋلاق بول!» — دەدىم. اقساقالداردان ءبىرىنشى سويلەگەن بايقۇلاق تاڭىربەردىگە قاراپ: «سەن ءبىزدى جەڭگەم ىرازى بولدى دەپ ەرتىپ كەلىپ ەدىڭ عوي؟! مۇندا قانداي ىرزالىق بار؟ امەڭگەرىڭ ەكەنى راس، ءبىراق ىرزالىق كەرەك قوي؟! ىرزا بولماسا، قۇدايبەردىنىڭ ارۋاعىن كۇڭىرەنتىپ الۋعا قالاي ءداتىڭ بارادى؟! ءبىز قالاي تي دەپ ايتا الامىز؟ مەنىڭ ايتقانىمدى الاتىن بولساڭ، ەندى مۇندايىڭدى قوي! مۇنىڭا ءبىز ىرزا بولىپ وتىرعامىز جوق! دەگەندە، بارلىق اقساقالدار: «مۇنىڭ ءجون ەمەس، تاڭىربەردى» دەپ بىردەن ايتتى. قۇسمۇرىننىڭ سالىندىسى سۋعا كەتكەندەي، تومەن قاراپ ەشتەڭە ايتا المادى. اقساقالدار بىزگە تىلەك، باتالارىن بەرىپ قايتتى. سونان كەيىن، ءبىز قۇسمۇرىننىڭ، الام دەۋىنەن ءبىرجولا قۇتىلدىق!».
بوتانتاي بەلىن بۋىنىپ، جەڭىن سۇعىپ، بارلىق شارۋاسىنا ءوزى ارالاساتىن بولعان. بۇرىن دا سىڭلىسىندەي جاقسى كورەتىن دامەتكەن بوتانتايعا بارلىق شارۋانى بيلەتىپ، ەكەۋى نە ىستەسە اقىلداسىپ، كۇندەستىگى بىلىنبەي كەتەدى. بار بالالار قاشان ەر جەتىپ، ۇيلەنگەنشە دامەتكەننىڭ باۋىرىندا بولىپ، بالالارىنىڭ دا ەكى شەشەدەن تۋعاندىعى بىلىنبەي كەتكەن.
بوتانتاي اجەم وجەت، سوزشەڭ، اڭگىمەشى ادام ەدى. بوتانتاي ايتادى: «مەن قايىندارىما ىستەمەگەنىم جوق. ولارعا «ءبىز — جەتىم-جەسىر بولدىڭ، قارايلاسپايسىڭدار! شارۋاشىلىعىمىزعا بولىسپايسىزدار! — دەپ ايتپاعانىم جوق، ءبىراق، ولار مەنىڭ قاتتى ايتقان سوزدەرىمدى كوتەردى، قارسى كەلمەدى، سىيلادى. مەنىڭ ءتىلىم ولار تۇگىل تاتەمە دە ءتيدى (تاتەسى — قۇنانباي) تاتەم قارتايعاندا قارعاپ، «بالامدى (بالاسى ءامىر) ءولتىردى وڭباعان شال» — دەدىم عوي. سودان تاتەم ولگەن سوڭ، مەنى ارۋاعى اتىپ، كوزىمە اق ءتۇسىپ، كورمەيتىن بولىپ قالدىم. تاتەمنىڭ زيراتىنا بارىپ، ءقابىرىن قۇشاقتاپ: «كەش، تاتە!» — دەپ جىلاپ، توپىراعىنان الىپ كوزىمدى ءسۇرتىپ، سودان كوزىم جازىلىپ، ءبىر كوزىمدە عانا اق قالدى» -دەيتىن. ءامىردى قۇنانبايدىڭ قالاي بايلاعانى جايىن ءامىردىڭ جولداسى — مۇحامەتجان جىرداي ەتىپ ايتاتىن. مۇحامەتجان مايباساردىڭ ۇلكەن ايەلىنەن تۋعان بالاسى. و دا امىرمەن بىرگە سالدىق قۇرعان. ءانشى، ولەڭ شىعاراتىن، اق كوڭىل، اڭقىلداق، ادال ادام ەدى. اڭگىمەشى بولاتىن. مەنىڭ جىگىت بولىپ قالعان كەزىمدە قايتىس بولدى. مۇحامەتجان: «مەن امىرمەن ءبىر ءجۇرىپ سالدىق قۇردىم. ءبىز جىگىتتەردى ەرتىپ الىپ، قايدا جيىن، توي-ساۋىق بولسا، سوندا بارىپ، سايراندى سالىپ، اۋىل-اۋىلدى كەزىپ جۇردىك. ءبىز بارعان اۋىلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى الدىمىزدان قارسى شىعىپ، اتتان ءتۇسىرىپ الادى. ءبىز ولارعا جول-جوباسىن بەرىپ، ولارمەن قۇشاقتاسىپ، ءان سالىپ كەلەمىز. وسىنداي ساۋىقپەن ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى ءامىردىڭ ۇلكەن اۋلى بوتانتايدىكىنە كەلىپ، قونا، تۇستەنە جاتتىق. تاڭەرتەڭ تاتەم: «ءامىر مەن مۇحامەتجاندى شاقىرىپ كەل» — دەپ، مىرزاقاندى جىبەرىپتى. ءبىز اتقا مىنگەلى جاتىر ەدىك. بارماق اۋىلىمىز توپاي بەيسەمبايدىكى بولاتىن. بەيسەمباي ءانشى، دومبىراشى، ساۋىقشى-سەرى بولاتىن. ءامىر جىگىتتەرگە: «ءبىزدى بەيسەمباي اۋلىنان توسىڭدار، ءبىز تاتەمە جولىعىپ كەلەيىك»، — دەدى ءامىر ەكەۋمىز مىرزاقانعا ەرىپ تاتەم: اۋلىنا كەلدىك. ۇيگە سالەم بەرىپ كىرسەك، تاتەم، ماياپام وتىر ەكەن. (ماياپاسى — نۇرعانىم). ەندى وتىرا بەرگەنىمىزدە تاتەم. «وتىرماڭدار! وڭباعاندار! نە ىستەپ جۇرسىڭدەر؟» دەپ اقىردى. مەن جاساڭداۋ ەدىم، تومەن قاراي بەردىم. ءامىر وجەت بولاتىن، ول جاسىعان جوق. «تاتە! ءبىز نە ىستەپپىز؟» دەدى. تاتەم: «سەندەر نە ىستەمەي جۇرسىڭدەر؟! وڭباعاندار! قۇداي اتقىرلار! ەلدىڭ ادال نەكەسىن ارامداپ، جىن-سايتاننىڭ جولىن قۋىپ جۇرگەندەرىڭدى بىلمەيدى عوي دەيسىڭدەر مە؟» — دەپ جانە اڭىردى. ءامىر: «تاتە! ءبىز ەشكىمنىڭ نەكەسىن بۇزىپ، ارامداعان جوقپىز. جيىلىپ ويناپ-كۇلىپ جۇرگەنىمىز راس. ءبىزدى سىزگە بىرەۋ شاعىستىرعان شىعار؟» — دەدى. تاتەم: «ەشكىم دە شاعىستىرعان جوق! نە ىستەپ جۇرگەندەرىڭدى ءوزىم بىلەم! سەندەردىڭ جامانشىلىق جولعا تۇسكەندەرىڭدى كورمەي ولمەدىم عوي؟! ءىنىسى مەن بالاسى ەلدى ءبۇلدىرىپ، ادالىن ارامدادى، سايتاندىق جولعا ءتۇستى دەگەن اتاققا قالدىردىڭدار، وڭباعاندار!»- دەدى. ءامىر: «تاتە! ەشكىم شاعىستىرعان جوق، ءوزىم بىلەم دەيسىز. تاپا تال تۇستە باران اتپەن باسقا بالالارىڭىز ەلدى زارلاتىپ، ءتىرى قويلارىنىڭ قۇيرىق تارىن كەستىرىپ، ەلدى تالاپ جاتقانىن كورمەيسىز. ءبىزدىڭ تۇندە قىلاڭ اتپەن جۇرگەنىمىزدى ۇيدە جاتىپ قايدان كورەسىز؟ سول بالالارىڭىزدىڭ بىرەۋى سىرتىمىزدان وسەكتەگەن عوي، ءسىز سوعان نانعانسىز عوي؟!» — دەدى. ەندى تاتەم نە ىستەر ەكەن دەپ مەن ويلاپ تۇردىم»، — دەيدى مۇحامەتجان. ءامىر ۇرىسقانىنا جاسىعان جوق تۇرعان قالپىنان قوزعالعان دا جوق. تاتەم ەندى بىزگە ەشتەڭە دەگەن جوق. مىرزاقاندى شاقىردى. مىرزاقان كىرگەن سوڭ وعان: «بار! انا ۇيلەردەن ادام جيىپ الىپ كەل! مىنا وڭباعانداردى بايلاتىپ قويام! كىم بۇلاردى قولىمنان الار ەكەن، وڭباعانداردى!» — دەدى. جانى بىزگە اشىپ وتىرعان ماياپام تاتەمنىڭ يىعىنا قولىن سالىپ: «قاجى! بۇلاردى اياساڭشى! ءبىرى — ءىنىڭنىڭ، ءبىرى — جەتىمەك — بالاڭ ەمەس پە؟» — دەپ ەدى، تاتەم: «ءارى ءجۇر!» — دەپ، قولىن سەرپىپ جىبەردى. ءامىر تۇرىپ ايتتى: «تاتە! ءبىزدى بايلاۋعا كوپ كىسىنىڭ كەرەگى جوق. قايدا بايلا دەيسىز، مىنا مىرزاقاننىڭ ءوزى دە بايلايدى. ءبىز قارسىلىق ەتپەيمىز»، — دەدى. تاتەم مىرزاقانعا: «ارقان ال دا، تەرەزەنىڭ الدىنداعى پاۋەسكەنىڭ ارتىنا ەكەۋىن بايلاپ تاستا! جازاسىن تارتسىن! وڭباعاندار!»-دەدى. بىزگە «بارىڭدار!» دەگەن سوڭ، ءبىز شىعىپ كەتتىك. مىرزاقان ءبىزدى پاۋەسكەنىڭ ارتىنا قاتار وتىرعىزىپ، ارقانمەن بايلاعان بولىپ، شاڭدىپ قويدى. جالاڭقابات، الاسا تەرەزەدەن تاتەم كەۋدەسىنەن بىزگە كورىنىپ تۇردى. ءامىر ماعان: «سەن ۋايىمداپ وتىرسىڭ-اۋ، مۇحامەتجان؟! جاسىق ەكەنسىڭ عوي! سەكسەنگە كەلگەن شال بايلادى دەپ رەنجيسىڭ؟ وناندا، كەل! ءان سالىپ جىبەرەيىك!»-دەدى. ءامىردىڭ داۋسى جىڭىشكە، اشىق ەدى. مەنىڭ داۋسىم قوڭىر، جۋان بولاتىن. ءامىر دە ولەڭ جازىپ، ءان شىعاراتىن. ونىڭ «سىپىرا بويداق» دەگەن ءانى بولاتىن. سول انىمەن مىناۋ ولەڭدى شىرقاتىپ ايتىپ جىبەردىك. سونداعى ءامىردىڭ ولەڭى دەپ ايتقانى:
قارشىعام قازعا سالسام قاز ىلەدى،
جيىلىپ قىز — بوزبالا ءبىر جۇرەدى.
قۇداي-اۋ، جاس كۇنىمدە ءولىم بەرمە،
كول شايقاپ، جەم جەيتۇعىن مەزگىل ەدى.
قايىرماسى: ويماڭ اۋىز، كۇلىم كوز،
قاي ۋاقىتتا كەلەم كەز؟
ويناپ-كۇلىپ قالايىق
جاستىق-داۋرەن وتەر تەز.
جالاڭ قابات تەرەزەدەن ەستىپ وتىرعان تاتەمنىڭ: «ەي، مىرزاقان!» — دەگەن داۋسى ساڭق ەتىپ بىزگە ەستىلدى. سوندا ءامىر مەنى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ قالىپ: «شال ءبىزدى بوساتادى»، — دەدى. مىرزاقان ۇيگە كىرگەندە: «مىرزاقان! بوساتشى، اناۋ وڭباعانداردى! ولارعا داۋا جوق ەكەن!» دەگەن تاتەمنىڭ داۋسى ەستىلدى. ءسۇيتىپ، ءبىزدى بوساتىپ جىبەردى. امىردەي ءبىزدىڭ تۇقىمدا ەر، جومارت ادام بولعان جوق قوي. ءامىر ولگەن سوڭ، مەن دە قىزىل مولاعا اۋىپ كەتتىم»، — دەپ ءامىردى ايتىپ، كوزىنە جاس العانىن كوردىم.
شاكارىمنىڭ ۇستازى بولىپ، تاربيە العان ادامى اباي. ول جايدى ايتىپ جاتپاي-اق، شاكارىمنىڭ ون توعىز جاسىندا شىعارعان «جاستارعا» دەگەن ۇزاق ولەڭىن وقىساق جەتىپ جاتىر. ونان سوڭعى ۇستازى ۇلكەن اسەر ەتكەن ءوز شەشەسى — تولەبيكە. شاكارىمنىڭ: «مەنى ادالدىڭ جاعىنان تاربيەلەپ، اقىل بەرگەن ۇلكەن اكەم — قۇنانباي»، — دەپ وتىرعانىن سان ەستىگەم. قۇنانباي شاكارىمنىڭ جيىرما جەتى جاسىندا قايتىس بولعان. شاكارىم: «مەن تاتەمە سالەم بەرىپ تۇراتىن ەدىم. ءبىراق، ءجيى بارىپ، قاسىندا وتىرۋعا مۇمكىندىك بولمادى. تاتەمنىڭ اۋلى ءبىزدىڭ اۋىلدان شالعاي بولاتىن. جىلىندا بەس-التى رەت بارعانىمنىڭ وزىندە كوپ اڭگىمە ايتىپ، اقىل بەرەتىن. ماعان ءوز ءومىرىنىڭ ءتۇرلى جايتتەرىن ايتاتىن. اسىرەسە، ادالدىق جاعىن باسا ۇيرەتەتىن. ەلگە ادال ەڭبەك سىڭىرسەڭ، ادال بولساڭ، ابىرويلى بولاسىڭ. «ەلگە جاڭساق، قۇدايعا دا جاعاسىڭ!»، «كوپتى سىيلاساڭ، ءوزىڭ سىيلى بولاسىڭ»، «كوپسىز قول جوق»، «كوپسىز — كومۋسىز دالادى»، «كوپ تىلەگى — كول»، «كوپكە سەنگەن — كوگەرەدى، كوپتى جامانداعان — كومىلەدى»، «ادام كوپپەن كوركەيەدى» — دەگەن سياقتى ناقىل سوزدەردى ايتىپ، «مەنى ەكى اجالدان، ەكى ايداۋدان ەلىم الىپ قالدى. ەلىمنىڭ سول ەڭبەگىن وتەي الماي كەتتىم. ادال بول، شاكارىم! سەنىڭ ەكى ناعاشىڭ دا ادال بولعان. «ەر ناعاشىعا تارتتى» — دەگەن ماتەل شىن. مەن ولاردىڭ ادامگەرشىلىگىن، ادالدىعىنا ىرزا بولىپ قۇدا بولعام. سەنىڭ ادال بولاتىن ءجونىڭ بار» دەيتىن. (ەكى ناعاشىڭ دەپ وتىرعانى — قۇدايبەردىنىڭ ناعاشىسى — نايمان اعاناس بي؛ ەكىنشى ناعاشى دەگەنى — الدابەرگەن — شاكارىمنىڭ شەشەسىنىڭ اكەسى). تاتەم: «كوپكە جاقپاي، ادال بولماي، ابىروي، اتاڭ المايسىڭ»، — دەيتىن.
تاتەم ءوز جايىن ايتىپ، بىلاي دەيتىن: «مەن ابىروي، اتاڭ الۋ ءۇشىن — ەڭ الدىمەن ادالدىق كەرەك، ەشكىمدى الا كورمەي، ادالىنا بولىسۋ، كەمتارعا جاردەمدەسۋ كەرەك دەگەندى ەرتەدەن ويىما بەكىتتىم. مەن جاسىمدا اللادان بىلاي تىلەدىم: «وزىمە ب ا ق بەر! ب ا ق بەرسەڭ، داۋلەت بەر! اكىمشىلىكتى بەر! ءبىراق ەلدى وزىمە قاراتىپ العانشا ىستەگەن جامان قىلىقتارىمدى كەش! سول تىلەكتەرىمدى بەرىپ، كەمەلىمە كەلگەننەن كەيىن، ول بەرگەن باعىڭدى، داۋلەتىڭدى، اكىمشىلىگىڭدى ورنىنا جۇمساي المايتىن بولسام، ەكى اياقتىنىڭ ەڭ قورى، ەڭ سورلىسى قىل» — دەدىم. ءبىراق بالالارىمدى، تۋىسقاندارىمدى ءتاتۋ-تاتتى قىل دەپ تىلەمەدىم. ونى دا تىلەسەم، بەرەتىن ەدى. سول ءۇشىن تىلەگىمدى الدىم. مەن ەلدى قاراتىپ، ەل باسشىسى بولعاننان كەيىن، قاتە كەتپەسە، بىلە تۇرا قيانات جاساپ، ارامدى قولداعان، مومىن، جەتىم-جەسىردى جىلاتقان جەرىم بولعان جوق. مەن ادالدىققا، كوپكە سۇيەندىم. ولار مەنى قيىننان قۇتقاردى. مەنى ەل — ادال، ءادىل دەگەن اتاققا بولەدى. مەنىڭ اياعىمنان، جاعامنان الىپ، مەنىمەن كىم جاۋلاستى؟ تۋىستارىم جاۋلاستى! مەنىڭ باعىمدى، ابىرويىمدى كىم كۇندەدى؟ تۋىستارىم! سىرتتان كەلىپ جاعالاسپادى. ىشىمنەن جاۋ شىعىپ جاعالاستى! سىرتتان ءىش جاۋى جامان. مەنىڭ كورگەنىمدەي جاعدايعا ۇشىراساڭ دا، اقتى جاقتا، جەتىم-جەسىرگە، جىلاعانعا بولىس، جاردەم ەت! — دەپ، قۇلاعىما قۇيا بەرەتىن دەيتىن شاكارىم. مىنە، شاكارىم وسىنداي ورتادا ءوستى.
«اباي مەنىڭ بەتىمدى تۇزەپ، ادام بولىپ شىعۋىما وتەلمەس ەڭبەك ءسىڭىردى. ءبىر جىلى ءبىزدىڭ جوندى ارالاپ شىعۋعا ورىس ينجەنەرى كەلمەك بولدى. اباي زەملەمەرگە مەنى قوستى، ءارى ورىس ءتىلىن ۇيرەن، ءارى ونەرىن ۇيرەن دەپ. مەن ول اداممەن ءۇش ايداي بىرگە ءجۇرىپ، جەر ولشەستىم. وسى ءۇش ايداي كۇنىم — جىلداي بولدى. زەملەمەر مەنىڭ شالا بىلەتىن ورىس تىلىندە دۇرىس سويلەۋگە ۇلكەن كومەكتەستى. جانە مەن ونىڭ ۇيرەتۋىمەن تىك ءۇش بۇرىشتىڭ ەسەبىن ۇيرەندىم، الىس ەكى توبەنىڭ اراسىن، نە تاۋدىڭ باسىن تومەن تۇرىپ قالاي ولشەۋدى ۇيرەندىم، دەمەك، گەومەتريا زاڭدارىن ۇيرەندىم.
تاستاردان مەتالدار شىعاتىندىعىن ادىستەرىن، بەلگىلەرىن بايقادىم. ول ادام كەتەرىندە ماعان كوپ ولشەۋ قۇرالدار بەردى، ءدۇربىسىن بەرىپ كەتتى، بۇ دا ابايدىڭ ارقاسى. دولگوپولوۆ، ميحاەليس سياقتى ابايدىڭ دوستارى كەلگەندە اباي مەنى شاقىرتىپ الاتىن. مەن ولاردىڭ اسا قىمبات سوزدەرىن، باعالى كەڭەستەرىن، اقىلدارىن زەردەمە الىپ، سان ەستىدىم. دولگوپولوۆ پەن ميحاەليستەردىڭ سوسيولوگيا عىلىمى جايىندا ايتقان اڭگىمەلەرى، اقىل-كەڭەستەرى كۇنى بۇگىن ويىمنان شىقپايدى، ماعان ۇلكەن ساباق بولدى. باتىس-شىعىستىڭ ەسكى زامانداعى ويشىلارى، جازۋشى-اقىندارىمەن تانىسىپ، وقۋىما دا اباي سەبەپ بولدى. عىلىم ىزدەپ، قالالاردى ارالاۋىما اباي سەبەپ بولدى. «مۇسىلماندىق»، «تۇرىك-قىرعىز» شەجىرەسىن «قالقامان-مامىر»، «ەڭلىك-كەبەكتى» جازۋىما كوپ كومەك بەردى»، — دەيتىن.
«مەن، — دەيدى شاكارىم، — جايلاۋدا اباي اۋلىنا باردىم. ۇيدە اباي تۇرعىلاس اقساقالدار تولىپ وتىر ەكەن. مەن سالەم بەرىپ كىرگەندە اباي: «كىمدى ايتسا، سول كەلەدى دەگەندەي، شاكارىم، كەلگەنىڭ جاقسى بولدى. مەن مىنا اقساقالدارعا ايتىپ وتىر ەدىم. مەن ەتەك باستى بولىپ، ءبىلىم قۋا الماي قالدىم. سول كوكسەگەن ارمانىمدى شاكارىم ارقىلى ورىندايمىن دەپ، ساعان ءبىلىم قۋعىزاتىن بولدىم! ادام قىرىق جاسىنا دەيىن ءبىلىم جيناپ، قىرىق جاسىندا كامىل تولادى، اقىل-ويى، جىگەر-قايراتى جەتىلەدى. ەندى ءۇش جىلدا سەن قىرىققا تولاسىڭ. شىعىس تىلىنە جەتىك بولدىڭ. ەندى ءۇش جىلعا دەيىن ورىس ءتىلىن ۇيرەنە بەر. بار قاراجاتىڭ مەنىڭ موينىمدا، سەن وسىعان دايىندال. كانە، وسىعان كەلىسەسىڭ بە؟» — دەدى. مەن: «بارلىق قاراجات سىزدەن بولسا، ءبىلىم الۋعا بارايىن. ءبىراق، قاي جەرگە بارامىن؟» — دەدىم. اباي: «افين-گرەك ءبىلىمى ستامبولعا جينالعان، سودان تابىلادى. اراب ءبىلىمى: مەككەدە، ءبىراق، مەنىمشە مەككەدەن گورى مەدينادان كوبىرەك تابىلۋى كەرەك. جانە مىسىرداعى الەكساندر اتىنداعى كىتاپحاناعا باراسىڭ. وسى ءتورت جەرگە بارىپ، تاريحي ورىنداردى ارالاپ، كەرەك كىتاپتارىڭدى الىپ، ءبىلىمىڭدى تولىقتىرىپ قايتاسىڭ. ساتىپ الاتىن كىتاپتارىڭا، جول قاراجاتىڭا جەتەرلىك پۇلدى ءوزىم بەرەم. وسىعان كەلىسسەڭ، قولىڭدى اكەل — دەپ»، قولىن ۇسىندى. مەن: «قاراجات سىزدەن ەكەن، مەن ءبىلىم الادى ەكەم، بارام»، — دەپ، قولىمدى بەردىم. اباي قولىمدى الىپ كىسىلەرگە قاراپ، «كوردىڭدەر عوي، شاكارىم ۋاعداسىن بەردى!» — دەدى. وتىرعان اقساقالدار: «كوردىك» — دەستى.
وسىدان سوڭ، مەن ورىس ءتىلىن جەتە بىلۋگە بار ىنتامدى سالىپ، ەڭبەك ەتۋگە اينالدىم. باسقا جىلدارىمنان گورى، وسى جىلدارىم پايدالى جىلدار بولدى. ءوزىم بىلەتىن شىعىس تىلدەرىن دە تەرەڭدەي زەرتتەپ، كەمشىلىگىن تولىقتىردىم.
1901 جىلى اباي جاقسى كورەتىن اعام — شاكە قايتىس بولدى. ودان بۇرىن 1892 جىلى وسپان قايتىس بولعان. شاكە ولگەندە اباي بىرنەشە كۇن بولىپ شاكەنىڭ زيراتىن قالاتىپ، قىرقىن بەرگىزىپ قايتتى. قازاقتىڭ ولگەن ادامىن ءۇش جىل جوقتايتىن ءداستۇرى بار. ادامى ولگەن اۋىل ءۇش جىلعا دەيىن قارالى بولادى. وسى ءولىمنىڭ ۇستىنە مەن وتە جاقسى كورەتىن ماعاش 1904 جىلى قايتىس بولىپ ابايدىڭ دا، مەنىڭ دە سورىم قايناپ قالدى. اباي ماعاش وتكەن سوڭ، اقىلىنان اداسپاسا دا، اۋىر ويدىڭ قۇرساۋىندا بولىپ، ۇيدە كوزىنەن جاسى پارلاپ، وتىرىپ قالدى. ءبىز ماعاشتىڭ جەتىسىنە دايىندالىپ جاتتىڭ. اۋىلدىڭ قاسىنداعى دون، باسىندا ابايدى كۇتىپ، ەلدىڭ ءقادىرلى كوپ ادامدارى جينالدى. مەن ابايعا كەلىپ: «ءسىز ءوزىڭىزدىڭ: «ايتقانىن ىستەگەن — انىق ادام جانە قايعىعا قايعىرا ءبىلىپ ونى توقتاتا الار قايراتى دا بولۋى كەرەك» — دەپ، بىزگە ۇيرەتىپ، سونى ىستەمەگەنىڭىز قالاي؟» — دەگەنىمدە، «ە، مەن نە دەپ ەدىم؟» — دەدى. مەن سوندا:
«كوزىمە جاس بەر، جىلايىن،
شىدام بەر، قايرات قىلايىن.
جارالى بولعان جۇرەككە
داۋا بەر، جاماپ، سىنايىن»، —
دەگەن جوقسىز با؟ — دەگەنىمدە. «مەن السىرەيىن دەگەن ەكەنمىن عوي. كيىندىر، تىسقا شىعار»، — دەدى. مەن شاپانىن، بوركىن كيگىزىپ، قولتىقتاپ كوپتىڭ ورتاسىنا اكەپ وتىرعىزدىم. اباي كوپپەن امانداسىپ بولعان سوڭ، تەز بويىن جيناپ، «ماعاش تەك مەنىڭ عانا بالام ەمەس ەكەن، كوپتىڭ سىزدەردىڭ دە بالالارىڭىز ەكەن! مەن سىزدەردى ويلاماعان ەكەنمىن، عافۋ ەتىڭىزدەر!» — دەپ، سوزگە ارالاسىپ كەتتى. ءبىر مەزەتتە، مەنى قولىمەن نۇسقاپ: «مىناۋ شاكارىم دە، مەن دە سورلى ەكەنبىز. بۇدان بۇرىنعى جىلدا شاكارىمگە ويىمدى ايتىپ، ۋاعدا بەرگەنىم ەستەرىڭىزدە شىعار. مىنا ەكى تۋىسقاننىڭ قازاسى قابات كەلىپ، مۇنى ءبىلىم ىزدەۋ جولىنان قالدىردى، مەنىڭ شاكارىمگە ءبىلىم قۋعىزسام دەگەن ماقساتىم ورىندالماي قالدى. شاكارىم دە، مەن دە سورلى ەكەنبىز دەگەنىم وسى؟! — دەدى. مەن ابايعا: «ول تىلەگىڭىزدى ورىندايمىن، ايتقان جەرلەرىڭىزگە بارامىن» — دەدىم. اباي از كۇلىمسىرەپ: «قاراجات بەرەتىن مەن ءولىپ قالسام، قايتەسىڭ؟ — دەدى. مەن: «ءسىز ولمەڭىز! قايتسەم دە، ءتىرى بولسام، سىزگە بەرگەن سەرتىمدى ورىندايمىن!» — دەدىم.
«ءبىر قايعىڭدى ءبىر قايعىڭ ۇمىتتىرسىن» دەگەن وڭباعان قارعىستاي، ماعاشتىڭ قىرقىندا، اباي قايتىس بولىپ، ءبىرجولا سورىم قايناپ قالدى. اباي تۇسىمنەن شىقپايتىن بولدى. ابايدىڭ قارالى ءۇش جىلىن كۇتۋ قيىن بولدى. اقىرى ويلانىپ، ەل باۋىرعا تۇسكەن سوڭ، بارلىڭ تۋعانداردى جيناپ، ابايعا ەتكەن ۋاعدامدى ورىنداۋعا ساپار جۇرەتىنىمدى ايتتىم.
بۇعان نارازى بولعاندارى: «جاقسى كورەتىن اعاسىنىڭ ءۇش جىلىن كۇتپەۋى قالاي؟» — دەپ بارۋىما ىرزا بولمادى. ۇققاندارى ىرزالىعىن بەردى. نارازى بولعانداردىڭ وكپەلەرىنەن گورى ابايعا بەرگەن سەرتىمدى ورىنداۋدى ارتىڭ كوردىم.
ءسۇيتىپ، 1905 جىلدان 1906 جىلعا قارسى كۇزدە ءجۇرىپ كەتتىم. ابايدىڭ اقىرعى كەڭەسى — وسى ساپارىم مەنىڭ كوزىم اشىلىپ، ادام قاتارىنا قوسىلۋىما ۇلكەن سەبەبىن تيگىزدى. سول ساپاردا، نەشە ۇلتتىڭ، عالىمدارىمەن سويلەسىپ، پىكىر الىسىپ، كەرەك كىتاپتاردى الدىم. ول كىتاپتاردى پوسىلكا ەتىپ، سەمەيدەگى ءانياردىڭ اتىنا جىبەرىپ وتىردىم. ستامبولدا تاريح قورلارىن ساقتايتىن ورىنداردا بولىپ، ارى بارا جاتقاندا 13 كۇن تاريح اقتاردىم. ەرتەدەگى شىعىس اقىن-جازۋشى، ويشىلدارىنىڭ شىعارمالارىن تۇگەلدەي الدىم. گومەردەن باستاپ گرەك حالقىنىڭ ويشىل-فيلوسوفتارىنىڭ شىعارمالارىن، باتىس فيلوسوفتارىنىڭ شىعارمالارىن، ەرتەدەگى تۇرىك عالىمدارىنىڭ جازعان شىعارمالارىن، ءار ەلدىڭ لۇعاتتارىن، امەريكا جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن الدىم. دەمەك، مەنىڭ بۇل ساپارىم كوكىرەك كوزىمدى اشىپ، اڭساعان ارمانىما قولىم جەتكەن ساپارىم بولدى! بۇ دا ابايدىڭ ايتقان اقىل-كەڭەسىنىڭ جەمىسى. ستامبولدان مەككەگە باردىم، ونىڭ تاريحي ورىندارىندا بولىپ، كوپ قاجەتتەرىمدى تاپتىم. مەديناعا باردىم. ودان اراب حالقىنىڭ ەسكى زامانداعى مۇحاممەد پايعامباردان 200 جىلداي بۇرىن بولعان ابۋ سۋفيان سياقتى عالىمداردىڭ شىعارمالارىمەن تانىسىپ، كىتاپتارىن الدىم. ءبىراق، مىسىرداعى (ەگيپەتتەگى) الەكساندر اتىنداعى كىتاپحاناعا بارا المادىم. مەككەدە سول كىتاپحانادا كوپ جىل ىستەگەن عالىمعا كەزدەسىپ، مەندە جوق عالىمداردىڭ شىعارمالارىن جازىپ الدىم. قايتا قايتقاندا بىزدەن اۋرۋ شىعىپ، ءبىر ايداي ستامبولدا جاتىپ الدىڭ. مەن دوقتىرمەن كەلىسىپ ستامبولدىڭ تاريحي ورىندارىن تاريحي اقتاردىم. ءۇندى، پارسى عالىمدارىمەن پىكىر الىستىم. ەڭ اياعى تۇرىك مۋزىكانتىنان نوتا جازۋدى ۇيرەندىم. پارسى ءتىلىن جەتىك بىلەتىنىمنىڭ ارقاسىندا پارسى، ءۇندى دوقتىرلارىمەن سويلەسىپ، ەمدەۋ تاسىلدەرىنىڭ كوبىن ۇيرەندىم» — دەيتىن.
«بولىس-اكىمشىلىككە قۇمار بولدىڭىز با؟» — دەگەن سۇراققا اكەي بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەتىن: «قۇمار بولعام جوق. اباي ماعان: اكىمشىلىك قولىندا بولعان ادام ەلدى جەمەي، قيانات قىلماي، پارتيا، داۋ-جانجالعا كىرىسپەي وتىرا المايدى. كىرىسكەن ادام اردان ايرىلادى، ءبىلىم قۋۋدان قالادى» — دەپ، قۇلاعىما قۇيا بەرەتىن. سوندىقتان، بولىستىققا قۇمار بولمادىم».
«بولىس بولدىڭىز عوي؟» — دەگەندە، «ەكى رەت ءوزىمىزدىڭ شىڭعىسقا، التى ايداي سىبانعا بولىس بولدىم. شىڭعىسقا بولىس بولىپ قالۋىمنىڭ سەبەبى: قازاقتىڭ جۋاندارى بولىستىققا ارالاسپاي تۇرمايدى. ەكى جۋان ەلدى ءبولىپ الىپ، قاي شارى كوبى بولىس بولادى. ءبىزدىڭ ەلدە وسىنداي ەكى پارتيا بولعان. ول كەزدە شىڭعىستا وتىزدىڭ ىشىندە ەلۋ باسى بولعان. ءبىزدىڭ ولجاي جارىلسا: بەس ستارشىن — ساق-توعالاق ەكى ستارشىن — ونەت-بوكەڭ. بۇلاردا جەتى تاس — جەتى، ەلۋ باسى بار. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى ناشار، كەدەي تاپتار. بۇلار بۇرىن اكەمنىڭ جولداستارى، تاتۋ دوستارى بولعان، مومىن ەلدەر. ۇجىمدى، بەرەكەلى ەل بولعان. ولجاي بولىنگەندە بۇلار تۇتاس وتىرىپ، قاي جاعىنا شارىن سالسا، سول جاعىنان بولىس سايلاناتىن.
ءبىر جىلى، قيان-كەسكى پارتيادا، ولجاي ەكى ءبولىنىپ، بولىستىققا قىرقىسادى. بولىس سايلاۋىندا جەتى ستارشىن ەكى بولىنگەن ەكى پارتيانىڭ ەكى جاعىنا دا شارىن بەرمەي وتىرىپ الادى. كەلگەن وياز شار تۇگەل بولماعان سوڭ بولىستى سايلاي الماي-اق قويادى. وياز: «بۇلاي بولسا، نازناچەنيامەن باسقا بولىس سايلانادى!» — دەيدى. ال، جەتى ستارشىننىڭ ايتاتىنى: «بىزگە ريزاشىعىن، الىم-سالىق اۋىر تۇسەتىن بولدى، ءبىز بولعان بولىستان دۇرىستىق تاپپادىق. بىزگە ادال، قياناتسىز كىسى كەرەك. ولاي بولماسا، جاتتان-اق سايلانسىن!» — دەيدى. وسى سايلاۋدا اباي مەنى شاقىرتىپ الىپ، «سەن بولىس بولاسىڭ»، — دەدى. مەن: «بولىس بولمايمىن، بولىس بولما دەگەن»، — دەدىم. اباي: «كىم ساعان بولىس بولما دەدى؟» — دەگەندە مەن: «ءوزىڭىز ايتقانسىز!» — دەدىم. «ونىڭ راس! ءبىراق وسى جولى سەن بولىس بولماساڭ، باسقا ەلدەن كىسى اكەپ سايلايدى، بولىستىق كەتەدى!» — دەپ مەنى كوندىرىپ، شارعا سالعاندا بولىس بوپ شىقتىم. ەشكىمنەن شابارمانعا ات، بولىسقا سويىس، نە ورىنسىز شىعىن سالعام جوق. جوعارى ورىننىڭ تاپسىرعان قىزمەتىن ىستەپ ءجۇردىم. كەلەسى سايلاۋدا تالاس بولىپ، مەن تاعى سايلاندىم. كەلەسى سايلاۋدا: «قۋعان ءبىلىمىمنىڭ قالعانىن، بولىستىقتىڭ جەكسۇرىندىقتان باسقا تۇك اپەرمەيتىنىن ايتىپ، ەندى بولىس بولمايتىنىمدى ايتتىم. وسپان بولىس بولامىن دەي بەرەتىن. وسپان اعام بولسىن، مەن بوسايىن!» — دەدىم. اباي كەلىستى.
ورازباي ابايعا قارسى. وسى سايلاۋدا ورازباي جاقتىڭ شارى كوپ بولىپ، كۇنتۋ بولىس بولدى. ءسۇيتىپ، مەن شىڭعىسقا ەكى سايلاۋ بولىس بولدىم امالسىزدان...
1911 جىلى سىباننىڭ سالپى دەگەن تابىندا قىرعىن تالاس بولىپ، كىسى ءولىپ، سايلاۋ بولماي قويادى. سوندىقتان جوعارعى ورىن مەنى نازناچەنيامەن سول ەلگە سىرتىمنان بولىس سايلادى. مەن: «سىرقاتپىن، بولىس بولمايمىن!» — دەپ ويازعا باردىم. وياز: «سەن ول ەلدى جايعايدى دەپ جىبەرىپ وتىرمىز. ەگەر بىتىرسەڭ بوسايسىڭ» — دەدى مەن جازعىتۇرى سىبان ەلىنە بارىپ، تالاسقان ەكى جاقتى بىتىستىرۋگە بار كۇشىمدى سالدىم. اڭىرى ءساتى كەلىپ، تاتۋلاستىرىپ، بىتىستىك دەپ ەل اتىنان ويازعا راپورت ءتۇسىرتىپ، ەكى جاقتىڭ قالاعان ءبىر كىسىسىن بولىس سايلاتىپ، سول كۇزدە بوساپ قايتتىم. سودان كەيىن بولىس بولعام جوق!» — دەيتىن. «مەنى بولىستىڭ، اكىمشىلىككە قۇمار قىلماي، ودان قۇتقارعان اباي!» — دەيتىن.
مەن 1900 جىلى شىلدە ايىندا تۋىپپىن. مەن اكەمدى 5-6 جاسىمنان باستاپ جاقسى بىلەمىن. مەككە جاقتان اكەي سەمەيدەگى ءانيار دەگەن كىسىنىڭ ادرەسىنە تەڭ-تەڭ پوسىلكا جىبەرىپ جاتادى ەكەن. ولاردى ءانيار ءبىزدىڭ قالاشىدان اۋىلعا جىبەرىپ، ولاردى ۇيگە جيناپ قوياتىن. «بۇل نە؟» — دەپ سۇراساڭ، «اتاڭ جىبەرگەن كامپيت، ءوزى كەلگەن سوڭ بەرەدى»، — دەپ ءبىزدى قۋانتىپ قوياتىن. اكەي كەلىپ اشقاندا ءبىر-aق كوردىك، ءبارى كىتاپتار بولىپ شىققانىن اكەي مەككەدەن جازعىتۇرىم كوك شىعىپ جەر كەبەر كەزدە كەلدى. ءبىز اربامەن ون بەس شاقىرىمداي جەردەگى شاكەن اۋلىنان الدىنان شىقتىق.
1907 جىلدىڭ قىسىندا «ءلايلى-ماجنۇن» داستانىن جازدى. ونى جاقسى بىلەمىن. كەلگەن كىسىلەرگە وقىپ بەرەتىن. وسىدان باستاپ، اكەيدىڭ اينالاسىندا كىتاپتار جينالىپ تۇراتىن، ءوزىنىڭ دوڭگەلەك ستولىندا جازۋ جازىپ، كىتاپ وقىپ وتىراتىنىن بىلەم، وڭكەي سولاقاي بولاتىن. اكەي بالالارعا كوپ ۇرىسپايتىن، جەكە ۇيدە وتىراتىن. ءبىز قاسىندا ويناعانىمىزدا الاڭ بولمايتىن. اكەي قوناق كەلگەندى ۇناتاتىن. قوناققا ەرتەك ايتقىزىپ، نە ءوزى ەرتەك، اڭگىمە ايتىپ، جازعان ولەڭدەرىن وقىپ بەرەتىن. كەيدە جاڭا وقىعان اڭگىمەسى، جازعان قيسسالارىن اۋىلداعى ادامداردى جيناپ ايتىپ، وقىپ بەرەتىن. ۇيدە جۇرگەن ايەل، ەركەكتەر اكەي اڭگىمە ايتاردا يمەنبەي كەلە بەرەتىن. اكەي كىسى تالعامايتىن. قياسباي سياقتىلارمەن اباي سياقتى اڭگىمەلەسە بەرەتىن.
1912 جىلدىڭ جازىندا «كەڭ قونىس» دەگەن جايلاۋىنان قورا سالدىرىپ، قىستا قىستاپ بارىپ، سوندا جاتاتىن بولدى. قار قاتقانشا قاسىندا ءبىر قاعۋشىسى، ءبىر باقىرشىسى بولدى. قار قاتىپ، اڭعا شىعۋدان قالعان كەزدە، قاعۋشىنى قايتارىپ، باقىرشى ەكەۋى عانا قالىپ، ءوزى كىتاپ وقىپ، جازۋ جازۋمەن شۇعىلداناتىن بولدى. التى جىلعا تاقاۋ وسىلاي ىستەپ ءجۇرىپ، 1918 جىلدىڭ قىسىندا، ون ءتورت جاسىنان ءبىزدىڭ اۋىلدا بولعان رۋى كەرەي «ءاۋپىش» دەگەن جان جولداسىن قايتارىپ جىبەرىپ، ءوزى جالعىز جاتاتىن بولدى. ءاۋپىش كەلگەن سوڭ، اۋىلداعىلار شوشىپ قالدى. ءاۋپىش كەلگەن جايىن باياندادى. ءبىر كۇنى وعان اكەي: «تۇيە ساۋۋدى ۇيرەت»، — دەيدى. ءاۋپىش: «ونىڭ كەرەگى نە سىزگە؟ ۇستىڭىزگە ءسۇت شاشىرايدى»، — دەگەنىنە بولماي، تۇيەنى قالاي ساۋۋدى ۇيرەنەدى. ونان سوڭ، ءبىر كۇنى اۋپىشكە ايتادى: «سەن ەلگە قايت، مەن جالعىز جاتامىن» — دەيدى. ءاۋپىش: «قايتپايمىن!!» — دەيدى. اكەي: «جوق، ءاۋپىش! سەن مەنى ۇعاسىڭ. مەنىڭ قايعى-قۋانىشىما ورتاڭ ەكەنىڭدى بىلەمىن. شىن ماعان جانىڭ اشىسا، ەلگە بار. مەن سەنىڭ ەركىڭدى بايلاپ، نەشە جىل قاسىمدا ۇستادىم. ارينە، سەن مەنىڭ قاسىمدا بولعانىڭا رەنجىمەيتىنىڭدى جاقسى بىلەمىن. ءبىراق، ادامنىڭ ەركىن بايلاۋ — قۇلدانۋمەن ءبىر سەبەپ. مەن ەندى قۇس سالىپ جاتقام جوق. ەندىگى بىتىرەتىنىم — جازۋ، ءوز تاماعىمدى ءوزىم ىستەپ، سۋ اكەلۋگە، وت جاعۋعا، اتقا، تۇيەگە دايار ءشوپتى سالۋعا شامام كەلەدى. مەنى ۇقساڭ، اياساڭ، ەلگە قايت»، — دەپ، بولماي مەنى قايتاردى»، — دەيدى. ءاۋپىشتى قايتاراردا جانە ءاۋپىش تۋرالى جازعان ولەڭى بار. سونى وقىعاندارىڭ ءجون بولار.
1924 جىلى بۇرىنعى قوراسى جەرىمەن — كرەستيان بولىپ ورناعان شارۋالاردىڭ تەلىمىنە ءتيىپ كەتتى.
1925 جىلى كەرەيمەن جاپسارلاس، شاقپاقتىڭ كۇنگەي بەتىنەن، بۇرىنعى قوراسىنان ون بەس شاقىرىمداي ارى، جايلاۋدان اكەيگە جاڭا قورا سالىپ بەردىك. ءبىر تام، ءبىر شوشالا، اينالدىرا سالعان پىشەن قورا، ات قوراسى بولدى. ءوزى ولگەنشە سول قوراسىندا بولدى. جازدا وتىنىن، اتقا بەرەتىن ءشوبىن دايىنداپ بەرەمىز. سوياتىن مالىي، سوعىمىن 14-15 شاقىرىمداي جەردەگى بايقوشقار اۋىلىنداعىلارعا قويىپ كەتەمىز. قىستاي سول قوراسىندا جازۋىن جازىپ، كىتاپتارىن وقىپ جاتادى. اۋىل جايلاۋعا شىققاندا ءبىراق قوسىلادى. اندا-ساندا اۋىلدان كىسى بارىپ، قال-جايىن ءبىلىپ تۇرادى. اۋىل قىستاۋعا قايتاردا اكەي قوراسىندا قالادى. نە اۋىلمەن كەلىپ، قاراشا، جەلتوقسان ايلارىندا قوراسىنا قايتا بارىپ جاتادى.
«اكەي، اباي ءوزىن قالاي تاربيەلەسە، ءبىزدى دە سولاي تاربيەلەدى. سونىڭ نەگىزگىلەرى: ادام ەلگە، نە بىرەۋگە پايداسىن تيگىزۋى كەرەك. پايداسىن تيگىزە الماسا، زالالى تيمەسىن. ونان سوڭ، قاتتى تاپسىراتىن نارسەسى — ادالدىق! ادال بولىڭدار، ادالدىق ارقانى ۇزىن. بىرەۋدى وتكەلگە سالىپ وتۋدەن ساق بولىڭدار. ەگەر بۇنى ىستەمەسەڭدەر، ىرزا ەمەسپىن، — دەيتىن. ادام بالاسىن ۇلتقا، رۋعا بولۋدەن ساقتان. بۇلاردان باسقا دا: قايتسە ادام ادامشىلىق اتقارادى؟ جازۋشى، اقىن قانداي بولۋى كەرەك؟ شىن ادام كىم؟ جامان نارسەلەر نەلەر؟ ادامنىڭ قاي مۇشەسى قانداي قىزمەت اتقارادى، قاي مۇشەڭ ارتىق؟ ادامشىلىق مىندەتىن نەمەن اتقارادى؟ ەلگە قالاي ەڭبەك ەتۋ كەرەك؟ وسىلاردى ءوزى شەشىپ، كوپ-كوپ اقىل ايتىپ ۇقتىرادى. وسىلاردى جازىڭدار دەپ تاقىرىپ بەرىپ وتىراتىن. وسى اقىل-كەڭەسىنىڭ ارقاسىندا مەنى مەن قابىش دەگەن بالاسى: «اقىن»، «ولەڭ ايت!»، «جۇرەك»، «ادام كىم؟»، «جامان نە؟» دەگەن سياقتى تاقىرىپتا ولەڭ جازىپ، ايتقان اڭگىمەسىن، ەرتەگىسىن قيسسا ەتىپ جازىپ كورەمىز دەپ تالپىناتىن بولدىق. قابىش دەگەن بالاسىنىڭ قابىلەتى ارتىق ەدى. ول اعاي ولەڭدى قولما-قول ايتىپ، ويىن ءدوپ تۇسىرەتىن، 33 جاسىندا قايتىس بولدى. ءبىز دە اكەي سياقتى ءان شىعارامىز دەپ تە تالاپتاندىڭ، شىعاردىق تا، وسىنىڭ ءبارى اكەي تاربيەسىنىڭ ناتيجەسى. ءبىز اكەيدىڭ تاربيەسىنىڭ ارقاسىندا بوقتىق، ارامدىق دەگەندى بىلمەدىك. كىسى تۇگىلى ايۋاندى دا بوقتاپ كورگەن ەمەسپىز. مالشىلاردى نە ونىڭ بالالارىن بوتەن ساناعانىمىز جوق. ولارمەن بىرگە جاتىپ، بىرگە وينادىق. ولاردىڭ ۇلكەندەرىنىڭ اتتارىن اتامايتىنبىز. اتا، اپا — دەيتىنبىز. ولار ءبىزدى جانىنداي جاقسى كورەتىن.
اكەي كوپ جانتايمايتىن. اكەيدىڭ ءبىر ادەتىن كوردىم. ءبىر ءىستى ىستەپ وتىرىپ، باسقا ءبىر ءىستى ىستەپ وتىراتىنىن بايقاپ: «ەكى ءىستى ءبىر مەزەتتە قالاي اتقاراسىز؟»-دەپ سۇرادىم. سوندا اكەي ايتاتىن: «داعدىلانعان وي نەگىزگى قاجەتتى تۇيىننەن ايرىلمايدى. ال، قوسىمشا ىستەلەتىن ىسكە ويلانباي، جاي قاراي، قول قيمىلىمەن ىستەي بەرۋگە بولادى. مەن نەگىزگى ءبىر ويدى ويلاپ، نە ىستەپ وتىرعاندا باسقا دىبىس، نە سوزگە كوڭىلىم الاڭدامايدى. وعان ادام ىسىلا كەلە ۇيرەنىپ كەتەدى» — دەيتىن.
اكەي: «ۇمىتشاقپىن؟» — دەۋشى ەدى. ونىسىمەن بىرەۋدىڭ ايتقان، نە جاي ەل اراسىندا ايتىلعان، اسا قاجەتتى ەمەس سوزدەردى ۇمىتىپ قالاتىنىن ايتسا كەرەك. ال، قاي اقىن، جازۋشى، ويشىلار — نە ماسەلە جايىندا قانداي پىكىر ايتتى دەسەڭىز، ونى كىم ايتقانىن، ول جايىندا نە دەپ ايتقانىن، قاي شىعارماسىندا ايتقانىن دا ۇمىتپايدى. سوعان قاراعاندا وزىنە كەرەكسىز سوزدەردى ۇمىتىپ، قاجەتتى، ۇلگىلى، ونەرلى سوزدەردى ۇعۋى دا، ويىنا ساقتاۋى دا تۇبەگەيلى بولىپ قالاتىن سياقتى.
اكەي جالپى جاستاردى، ونىڭ ىشىندە وقىعان جاستاردى، جاقسى كورەتىن. سەميناريادا وقىعان — ءبىلال قۇدايبايەۆ، نۇعىمان قۇلانبايەۆ، قۇتايبا يبراگيموۆ سياقتى جاستار كەلگەندە، بولەك وتىرعىزىپ، ولارمەن اڭگىمەلەسىپ، ولار ۇيدە ەكى-ۇش كۇندەپ جاتاتىن. ول كەزدە مەن جاس بولاتىنمىن. نە جايىندا اڭگىمەلەسەتىنىن اڭعارا قوياتىن كەزىم ەمەس. ال، ءوزىم تولىڭ بىلەتىن كەزدە مۇحتار اۋەزوۆ، دانيال ىسقاقوۆ سياقتى وقىعان جاستار كەلىپ، بىرنەشە كۇن جاتىپ، اكەيمەن اڭگىمەلەسەتىن. سوندا، مۇحتاردىڭ كوپ ايتاتىنى شىعىستىڭ اقىن-جازۋشىلارى بولاتىن. ولاردى جەتىك بىلەتىن اكەي ولاردىڭ نە جايىندا، ايتقاندارىن ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن. ءبىر كۇنى مۇحتار: «سول شىعىس اقىندارىنىڭ ىشىندە ەڭ كۇشتىسى قايسىسى؟» — دەپ سۇراعاندا اكەي: «ولاردىڭ ءبارى دە شەبەر، نازىك-كوركەم جىردىڭ يەلەرى، شەشەن ءتىلدى اقىندار، ماڭىزدى اڭگىمەلەردى جازۋشىلار. بۇلاردى باتىستىڭ ويشىل -اقىندارى دا ماقتاعان: بىرىنەن ءبىرىن ارتىق-كەم دەۋ قيىن. سولاردىڭ ىشىندە عافيز (حافيز) — «نيسسان-يل-عايىپ» اتانعان: «ونىڭ ءتىلى عايىپتان كەلگەن»، — دەگەن ماعىنادا». تىلگە وتە شەبەر اقىن بولعان دەپ عافيزدىڭ ولەڭدەرىن ايتىپ، وقىپ، اۋدارىپ بەرەتىن. ءىىىايح ساعادي دا قىزىقتى، مازمۇندى اڭگىمەلەرگە شەبەر جازۋشى بولعان دەپ، ونىڭ دا بىرنەشە قىزىقتى اڭگىمەلەرىن ايتىپ بەرەتىن. سولار سياقتى ناۋاي، فەرداۋسيلاردىڭ دا نە جازعان، نە دەگەنىن ايتىپ-اڭگىمەلەپ بەرەتىن. بۇل جايت ءارقاشان بولىپ تۇراتىن. مۇحتار اكەيمەن ءجيى كەلىپ اڭگىمەلەسەتىن. قىستا دا مۇحتار مەن ارقىلى اكەيگە حات جازىپ، كەرەكتى سۇراقتارىنا جازبا تۇردە جاۋاپ الىپ تۇراتىن. كەيىندە مۇحتار مارقۇم ايتاتىن: «سول كەزدە شىعىس ادەبيەتتەرىنە شاكارىمدەي جۇيرىك ادام كورگەم جوق. شىعىس ادەبيەتىنە بەرىلۋىمە سەبەپ بولعان ۇستازىم شاكارىم!» — دەيتىن.
شىنىندا، شاكارىم شىعىس ادەبيەتىنە جۇيرىك بولعان، كوپ وقىعان، شىعىس اقىندارىنىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان.
اكەي ولەڭدى ويلانىپ جازاتىن. كوبىنەسە ۇيدە دالاعا شىعىپ كەتىپ جازعان كەزدەرىن دە كوردىم. كەيدە اتقا ءمىنىپ، تاۋعا شىعىپ، ولەڭ جازىپ كەلگەن ۋاقىتتارى دا بولدى. ال، قولما-قول جازعان ءۇش ولەڭىن بىلەمىن: ءبىزدىڭ ۇيگە جاستار ءجيى كەلەتىن. جايلاۋعا شىققاندا، ءبىر كۇنى ءبىر توپ جاستار اكەيگە كەلدى. سوندا جاقسى-جامان ادام ءجايلى ءسوز قوزعالدى. ونى باستاعان ءومىرلى — اكەسى قۇلانبايعا، كەيىن قۇدايبەردىگە جولداس بولعان، رۋى — انەت، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قاسىندا بولاتىن. جاسى كىشى بولسا دا تۇرعىلاس دەپ اكەي ومىرلىمەن قالجىڭداسا بەرەتىن. ءسۇيتىپ وتىرعاندا، ءومىرلى: «قاجى، ماعان جاقسى-جامان كىسى قانداي بولاتىنىن جازىپ بەرىڭىزشى؟ ول مەنىڭ ولەڭىم بولسىن. مىنالارعا ايتىپ جۇرەيىن!» — دەدى. ءبىز قىمىز ءىشىپ وتىردىڭ. اكەي جازىپ جاتتى، ءبىراق كوپ كەشىككەن جوق. مىنە، ءومىرلىنىڭ ولەڭى دەپ، مىنا ولەڭدى وقىدى.
ادامنىڭ ەڭ جاقسىسى — قياناتسىز،
اق كوڭىل، ەڭ زالالكەس جاسىعى — تايعاق مىنەز،
ەكى ءتىل. كوز مىنەزى قۇبىلسا — ار-يمانى جوق دەپ ءبىل،
اۋلاقتا جەمتىك سىدىرسا — ونى ويىڭمەن ايۋان قىل.
دۇشپانعا دا بول ءادىل، تۇسىرمە ويعا توت پەن ءنىل،
وسى ولەڭدى قۇلاققا ءىل، بولساڭ انىق ءبىزدىڭ ۇل!
ەندى ەكى ولەڭدى ءبىر كەشتە قاتتى كەيىپ كەلگەندە جازعانىن كوردىم.
1918 جىلى، مەن ورىس وقىتۋشىسىنان ورىسشا وقيىن دەپ سەمەيگە باردىم. كەڭەس وكىمەتى قازاققا سوتتىقتى بەرگەن سوڭ، مۇنداعى الاش ازاماتتارى وبلىستىق سوتتىڭ باستىعى ەتىپ سىرتتان اكەيدى سايلاعان. ءبىز قالانىڭ جولامان جاقتاعى شەتىندە، ۇدەرى دەگەننىڭ ۇيىندە جاتتىڭ. سەمەيدەگى بەلگىباي دەگەن بايدىڭ قىزى ءبىر مۇعالىممەن قاشىپ كەتتى دەگەندى ەسىتتىك. ەرتەڭىندە جاڭاسەمەيدىڭ بازارىنا بارسام، كوپ ادام جينالىپ تۇر ەكەن. بايقاسام، تومەنگى جاقتان ءبىر ارباعا ءبىر قىزدى وتىرعىزىپ، ونىڭ قاسىنا بەتى كوكالا بولعان، باسى جارىلىپ ورامالمەن بايلانعان ءبىر جىگىتتى وتىرعىزعان. ەكى قازاق سولداتى وتىرىپ، اتتى ايداپ كەلە جاتىر ەكەن. تاقاپ كەلگەندە بايقاسام، جىگىتتىڭ باسىن بايلاعان ورامالدان قانى شىعىپ تۇرعانىن كوردىم. بازارعا كەلىپ، جىگىتتى ءتۇسىرىپ، ۇرىپ، جاياۋ ايدادى. قاسىمداعى كىسىدەن: «بۇلار كىم؟ بۇلاردى قايدان اكەلەدى؟» — دەگەنىمدە ول: «بۇل قاشىپ كەتكەن بەلگىبايدىڭ قىزى. ءبىر مۇعالىممەن كەتتى دەگەنىنە 2-3 كۇن بولعان، سونى ىزدەپ ءجۇر دەگەن. اناۋ سول بەلگىبايدىڭ قىزى، مىنا جاياۋ ايداپ بارا جاتقانى الىپ قاشقان ءمۇعالىم بولۋ كەرەك، سورلىنى اياماي سوققان ەكەن!» — دەدى. مەن جانە ءبىرقاتار ادامدار اربانىڭ ارتىنان ەرىپ وتىردىڭ. ارباداعىلاردى بەلگىبايدىڭ قوڭىر شاتىرلى ءۇيىنىڭ قاقپاسىنان كىرگىزدى. مەن اكەيگە كەلىپ، كورگەنىمدى، ەستىگەنىمدى ايتتىم. اكەي دە ەستىگەن ەكەن.
اكەي، مەن، اتشى دۇيسەمبى ۇشەۋىمىز ۇدەرىنىڭ ءبىر بولمە ۇيىندە جاتاتىنبىز.
جاڭا جاتىپ قالعاندا، ءبىزدىڭ تەرەزەنى بىرەۋ قاقتى. اكەي شام جاقتى. دۇيسەمبى قاقپانى اشىپ، ەكى ادامدى ەرتىپ كەلدى. ەكى جاس جىگىت سالەم بەرىپ، اكەيدىڭ قاسىنداعى ورىندىققا وتىرىستى.
اكەي كەلگەن جايلارىن سۇرادى. ونىڭ ءبىرى: «بەلگىبايدىڭ قىزىن ءبىر ءمۇعالىم 2-3 كۇن بولدى الىپ كەتكەن ەدى. سونى بۇگىن تاپتى. وعان ءسىز ەرتەڭ بيلىك ايتاسىز. قىزدى بۇرىنعى اتاستىرعان ورنىنا قالدىرسىن دا، مۇعالىمگە جازا كەسەتىن بولسىن! — دەپ ءبىزدى سىزگە جىبەردى، باستى ازاماتتار» — دەدى. اكەي از ويلانىپ وتىرىپ «بالالار، سەندەر بەكەر كەلگەنسىڭدەر. ولار سەندەردى بوسقا جىبەرگەن. ەش ۋاقىتتا بيگە سەن بيلىكتى بىلاي ايت دەمەيدى. جانە ءبىزدىڭ زاڭ بار ەمەس پە؟ سول زاڭنان شىعا الامىز با؟-دەپ، زاڭ جازىلعان كىشكەنە كىتاپشانى الىپ، ءبىر تارماعىن وقىدى. ودان ۇققانىم: ءبىزدىڭ زاڭ — ار جولى، بيلىكتى اردان، ادامشىلىقتان اتتاماي، تۋرا ايتامىز»، — دەگەندەي سوزدەر. «مىنە، ءبىز وسى كورسەتىلگەن زاڭنان اسپايمىز. جانە بار جۇمىستىڭ انىق-تانىعى سۇراۋدا، قاعۋدا اشىلماي ما؟ قايتا بەرىڭدەر»، — دەگەندە، باسقا ءبىر جىگىت: «ول قىز ورازبايدىڭ جەسىرى ەكەن. ورازباي اشۋلانىپ، مەن الاشقا قىرىق ات بەرگەم. جەسىرىمدى قايتارتىپ بەرسىن. ايتپەسە كەتىسەم دەپ، ءىنىسى ىسپاندى جىبەرىپتى»، — دەدى. اكەي: «ورازبايدىكى دە ءجون ەمەس، ايتتىم عوي، ءىس تەرگەۋدە شەشىلەدى»، — دەپ، ورنىنان تۇردى. ولار دا شىعىپ كەتتى. ول قىز — ماعاشتىڭ قىزى ءۋاسيلانى العان قارامىرزا كاكەننىڭ اعاسىنىڭ بالاسىنا ايتتىرعان قىز. قارامىرزالار ورازبايدىڭ قول استىندا، سوندىقتان ورازباي جەسىرىم دەپ وتىر. انا جىگىتتەر كەتىپ قالعاننان كەيىن، ءى ءۇپ ورتاسىندا تاعى تەرەزە قاعىلدى. دۇيسەمبى جانە ەسىك اشتى. ۇيگە جاڭاسەمەيدە تۇراتىن، رۋى نوعاي كابىر دەگەن ءمۇعالىم مەن ءبىر اقساقال كىردى. امانداسىپ بولعان سوڭ اقساقال: «قاراعىم، شاكارىم! ساعان ءبىزدى زاتونداعى، جاڭاسەمەيدەگى حالىڭ، ەلىڭ جىبەردى. قىزدى العان مۇعالىمگە ءسىز بيلىك ايتادى ەكەنسىز. سونىڭ ءادىلىن شەشسىن دەپ كوپ سۇرايدى؟! الاشتىڭ ەكى سولداتىن الىپ، ولەرشە ۇرىپ، يتشە تەپكىلەپ، بازاردىڭ ورتاسىمەن الىپ كەلگەنىن جۇرتتىڭ ءبارى كوردى. بۇگىن اپارىپ بەلگىبايدىڭ كىلەتىنە قاماپ، تاماق اپارعاننىڭ تاماعىن العىزبادى. قىز ەركىمەن قاشقان.
ولەردەي ساباعانداي كىسىسىن ءولتىرىپ، قوراسىنا ءتۇسىپ، مالىن ۇرلاعان جوق قوي! وسى دا زاڭعا، ادامگەرشىلىككە جاتا ما؟» — دەدى.
اكەي: «اقساقال! ءىستى ولاردىڭ بەرگەن جاۋاپتارى شەشەدى. وعان ەل الاڭ بولماسىن. ءبىز اردان، ادامدىقتان اتتاپ، بيلىك ايتپايمىز!» دەدى. اقساقال: «قاراعىم! ءبىز اتاڭنىڭ ارۋاعىنا تاپسىردىڭ!» دەپ شىقتى.
ەرتەڭىندە جاڭاسەمەي بازارىنىڭ جوعارعى جاعىندا، قاراجان بايدىڭ مەكتەپكە جالداعان ءۇيى بولاتىن. سوت سوندا بولاتىن بولدى. الاش باستىعى ءاليحان بوكەيحانوۆ ومبىعا كەتىپ، ورنىنا ۋاقىتشا مۇحامەتجان تىنىشبايەۆ تۇرعان. سوت بولاتىن زالعا جۇرت لىق تولدى. مەن ەسىك بوساعاسىندا تۇردىم. سىيماعاندار ەسىكتەن سىعالاپ تۇردى. الدىڭعى قاتاردا قىز، بەلگىبايدىڭ تۋعاندارى وتىردى. باسى ورامالمەن تاڭۋلى، بەتى، ماڭدايى كوكالا بولعان ءمۇعالىم تۇردى. ونىڭ ارتىندا مىلتىق ۇستاعان سولدات تۇر. سوتتار كەلگەندە، وتىرعان جۇرت تۇرەگەلدى. اكەيدىڭ ەكى جاعىندا — مۇقىش توشتايەۆ پەن سماحان بوكەيحانوۆ وتىردى. مۇقىش بەلگىباي اتىنان جازىلعان ارىزدى وقىدى. ارىزدا: «قىزىمدى تارتىپ الىپ قاشتى، تەرەزەمدى شاعىپ، مۇلكىمدى الدى. ىزدەۋ جولىنا قانشا پۇلىم شىقتى، — دەپ شۇبىرتىپ، ءمۇعالىمدى قارالاعان سوزدەر. ءسوزدىڭ ءبىرى انىق ءبىرى كۇڭگىرت بولىپ ەستىلدى ماعان.
اكەي عابدوللا قوسكەيەۆكە سۇراق قويدى. قالاي الىپ قاشتىڭ؟ نە الدىڭ؟ تەرەزەنى نەگە سىندىردىڭ؟ — دەپ. ول: «تەرەزەدەن شىققانىم راس، ءبىراق قيراتقامىز جوق، اشپاسىن اشىپ، سودان كەتتىك، ەش مۇلىك العامىز جوق. قىز ىرزا بولعان سوڭ، الىپ قاشتىم!..» — دەدى. مەن بەلگىبايدىڭ قىزىن ءبىرىنشى رەت كورگەنىم سول، كوك كوز، قىزىل سارى ەكەن.
قىزعا سۇراق قويعاندا: «ءبىز تەرەزەنى قيراتقان جوقپىز، اشپاسىنان شىقتىق. ۇستىمدەگى كيىمىمنەن باسقا تۇك العام جوق»،- دەدى. اقىرىندا اكەي قىزعا قاراپ: «قاراعىم! اقىرعى ايتاتىن ءسوزىن، نە؟ بۇرىنعى اتاستىرعان جەرىڭە بارۋعا ىقتيارسىڭ با؟» — دەدى. قىز بوگەلگەن جوق دايىندالىپ العان كىسىدەي: «ادال سوت القالارى، سىزدەردەن سۇرارىم، تىلەگىم، مەنىڭ اقىرعى ايتارىم: مەن بۇرىنعى جەرىمە بارمايمىن، وعان ىرزا ەمەسپىن. باسىما بوستاندىق بەرسەڭىزدەر ەكەن؟ بوستاندىق بەرسەڭىزدەر، وسى مۇعالىممەن قوسىلعىم كەلەدى» — دەدى. ارت جاقتان: «جارايسىڭ! جولىڭ بولسىن!!» — دەگەن داۋىستار شىقتى.
سوتتار وڭاشا بولمەسىنە كىرىپ كەتتى. ازدان سوڭ، سوتتار شىقتى. جۇرت تۇرەگەلدى. مۇقىش سوتتىڭ بيلىگىن وقىدى. باس جاعىندا: «ءبىزدىڭ سوت — ار سوتى، اردان، ادامگەرشىلىكتەن اسپاي، ءادىلىن ايتامىز...» — دەگەن سياقتى سوزدەردى وقىپ كەلىپ: «قىزدىڭ باسىنا بوستاندىق بەرىلسىن! ءوزى سۇيگەن ادامىنا بارسىن!» — دەپ توقتادى. زالداعىلار دۋ قول شاپالاقتاپ جىبەردى. تۇندەگى كەلگەن اقساقال: «باسە، ايتتىم عوي، شاكارىم ءادىلىن ايتادى دەپ! جولىڭ بولسىن! اتاڭنىڭ ارۋاعى ءامان قولداسىن! — دەپ داۋىستادى. ىسپان قاجى ورنىنان اتىپ تۇرىپ، اكەيگە قاراپ، قاتقىل داۋىسپەن: «ەي!! شاكارىم! الاشوردانى استىقپەن باسىپ وتىرعانىڭدى كورەرمىن! الاش ازاماتتارى، قاۋىم نە بىزبەن بولار، نە سەنىمەن بولار! بوساعا بۇزىپ، جەسىرىمدى تارتىپ الىپ وتىرعان بۇزاقىنى اقتاپ جىبەرگەن ارام بيلىكتى قايدان كوردىڭ؟! بۇل بيلىگىڭدى المايمىن! جەرىنە جەتكەنشە قۋارمىن!» — دەدى. قاتتى اشۋمەن كەراۋىز ىسپان تاعى الدەنەلەر ايتىپ جاتتى، جۇرت شۋىمەن ەستي المادىم. سول كەزدە، قىز بەن ءمۇعالىمنىڭ قاستارىندا تۇرعان جۇپىنى كيىنگەن ادامداردىڭ بىرەۋى قارا مۇرتتى جاس جىگىت: «مىنا توبەتتىڭ حالقى كىم؟ حالقى مىنا ءبىز، مىنا تۇرعان كوپ پە؟ الدە ات توبەلىندەي بايلاردى حالقىم دەپ تۇرما؟» — دەگەندە، اكەي: «قوي، شىراعىم!» — دەدى دە، «ەي، ىسپان! قايدا، قانداي جوبادا، قانداي زاڭدا كوردىڭ ايەلدى سۇيمەگەنىنە زورلاپ قوسسىن دەگەندى؟ ءبىز سول ءوزىڭ ايتىپ تۇرعان الاشتىڭ شىعارعان زاڭىمەن ايتتىڭ! ىرزا بولمايدى ەكەنسىڭ، قۋ! ساعان بيلىكتى الا عوي دەپ قولقالامايمىن! سۇيگەن كىسىڭە ايتقىزىپ ال! ساعان تارتىپ، ارام بيلىكتى ايتۋعا ارىمىز شىدامايدى! — دەدى. شىعىپ بولماعان جۇرتتىڭ اراسىنان: «مىنا كوسە نە وتتاپ تۇر، ءوزى؟» — دەگەن داۋىس ەستىلدى. مەنىڭ وعان ايىزىم قانىپ، ىسپاننىڭ اكەيگە ايتقانىنا قانىم قايناپ، ىزا بولىپ تۇردىم.
كابىر باستاعان ءبىر توپ جىگىتتەر قوسكەيەۆ پەن بەلگىباي قىزىن ورتالارىنا الىپ، جايراڭداسىپ شىعىپ كەتتى.
كەشكە اكەي قاتتى كۇيزەلىپ كەلدى. اڭقاۋ، اقكوڭىل ۇدەرى قاجىعا: «قاراعىم اۋىرىپ كەلدىڭ بە؟ ءوڭىڭ قاشىپ كەتىپتى؟!» — دەگەندە، اكەي: «مەن بوسقا اۋرە بولىپ ءجۇر ەكەم! باسشىلاردىڭ ەلدى ەل قىلاتىن ءتۇرى جوق! باياعى كۇندەستىك! باياعى مانساپ قۇمارلىق! وزىمشىلدىك! باياعى رۋشىلدىق، پارتيادان ارىلار ءتۇرى جوق! ەلدى قورعاۋ، ادالدى جاقتاۋ جوق! سورلى ەلگە، سور جاۋىنى سورعالاعاننان باسقا تۇك جوق! بۇلاردان ءۇمىت، قايىر جوقتىعىنا كوزىم جەتتى! ەل وقىعاندارى عوي، ەلدى ادال جولعا باستايدى بۇلار دەپ سەنىپپىن! قاتالاسىپپىن! — دەدى. مەنىڭ اكەيگە قاتتى جانىم اشىدى. «ەندى بۇلاردىڭ اراسىنان كەتسەڭىزشى» — دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتا المادىم. وسى تۇندە، اكەي: «پارتيا قۋعان وڭكەي قىرت»، «تىنىشتىق جوق تىنىم جوق»، — دەپ باستالاتىن ولەڭدەرىن قولما-قول، اشۋ ۇستىندە جازدى. ەرتەڭىندە، بىكوۆ دەگەن دوقتىردى شاقىرتىپ الىپ، ءىش اۋرۋمىن دەپ قاعاز الدى دا، اتىن جەككىزىپ، جاڭاسەمەيدەگى ابدراحمان بايدىڭ ۇيىندەگى الاشتىڭ كەڭسەسىنە كەلىپ كىردى. مەن، دۇيسەمبى ەكەۋمىز قاقپا الدىندا، اربادا وتىردىڭ. الدەن ۋاقىتتا اكەي شىعىپ: «ەرتەڭ ەلگە قايتاتىن بولدىڭ. بۇگىن، كەرەك-جاراق الامىز»، — دەدى. ءسۇيتىپ، اكەي اۋىلعا قايتىپ كەتتى. از كۇن اۋىلدا بولىپ، جايلاۋداعى قوراسىنا بارىپ جەتىپتى. سول قىستا قاسىنداعى ءاۋپىشتى قايتارىپ، ءوزى جالعىز جاتتى.
1907 جىلى «ءلايلى-ماجنۇن» داستانىن جازدى دەدىم. 1908 جىلى قىستا پۋشكيننىڭ «دۋبروۆسكيي» اڭگىمەسىن پوەما قىپ اۋداردى. گارريەت بيچەر-ستوۋ اڭگىمەسىن «توم اعايدىڭ بالاگانى» دەپ اۋداردى. «ءلايلى-ماجنۇن»، «دۋبروۆسكيي» پوەمالارىن ەل باسپاعا باسىلماي-اق جاتتاپ الدى. اقتاي ەلگە تاراپ كەتتى.
شاكارىمنىڭ ەل ىسىنە ارالاسىپ جۇرگەن كەزدەرى ىس-ارەكەتتەرىن وزىمەن تەڭدەس ادامداردان سۇرايتىنمىن. ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ايتاتىنى — شاكارىمدەي ادال ەشكىم بولعان جوق دەسەتىن. ولاردىڭ جانە ءبىر ايتاتىنى: شاكارىم كىسى قاعۋعا جۇيرىك ەدى. ۇرى مەن ايتۋشىنى قاققانى ەشبىر بيلەردىڭ قاققانىنا ۇقسامايدى. ايتۋشىسى جوق جۇمىستى تەكسەرگەندە، دەمەك، جەكە ۇرىنىڭ، ايىپكەردىڭ ءوزىن قاققاندا دا شىندىعىن تاباتىن. جانە شاكارىمگە كەلگەن ادامداردىڭ نارازى بولىپ كەتكەنىن كورگەمىز جوق» — دەيتىن. ۇرىلاردى شاكارىم قولىنا ۇستاپ، ۇرلىقتارىن قويعىزعانىن كوردىم. مىسالى، ءوز ستارشىنداعى ماۋقاي، مۇزدىباي، جاقايلاردى ءوز قولىنا ۇستاپ، بىرىنە جىلقى باقتىرىپ، ءبىرىن قاسىنا ەرتىپ، ءبىرىن قاعۋشى ەتىپ، ولاردىڭ ءبارى كورشى، تۋىسقانداي بولىپ كەتتى. ۇرلىق-بۇزىقتىق ىستەگەن ادامداردى، سولداتتان قاشىپ كەلگەن نوعايلاردى، كىسى ءولتىرىپ، ەلىنە سىيماي كەلگەن ادامداردى، اعايىندارىمەن ارازداسىپ كەلگەندەردى ۇرلىعىن، بۇزاقىلىق ىستەرىن قويعىزىپ، قولدارىنا ۇستاۋ قۇنانبايدان كەلە جاتقان ادەت. قۇنانبايعا كاۆكازدان كىسى ءولتىرىپ قاشىپ كەلگەن قازاقباي (رۋى شەركەس)، سولداتتان قاشىپ كەلگەندەر — ىسقاق حابيتقان، قازاقتان — سارىمساق، قارىمساق، شيبۇت، بايشۋاق، بەردىقوجالار، تاعى باسقالار قۇنانبايعا كەلىپ، ولاردىڭ كوپشىلىگىنە قۇنانباي قىستاۋ بەرىپ، قونىستاندىرعان. اباي دا ۇرلىعىن قويعىزام دەپ، قولىنا ۇستاعاندارى شوكەماي، شاڭتيمەس، تاعى باسقالار. قۇدايبەردىنىڭ قولىنا كەلىپ، ۇرلىعىن قويعاندار — باكەڭنەن — ماقىش، قۋاعاباي، جەكسەمباي، انەتتەن — الاكوز، قاراباتىردان — مەرگەنباي. وسى ايتىلعانداردىڭ كوپشىلىگى بىزگە تۋعانداي بولىپ كەتتى. ءبىرى اتقوسشى، ءبىرى مالشى بولىپ، تاتۋ كورشى بولعان.
شاكارىم دە اتا-انالارىنان قالعان ونەگەنى ىستەگەن. جوعارىداعى ايتىلعانداردىڭ كوپشىلىگىنە جەر بەرىپ، بولەك اۋىل ەتكەن. ايتىلعان قاراباتىر مەرگەنباي قىستاۋىن جاڭا بايىعان اعايىنى دۇيسەكەگە ءۇش تۇيەنىڭ مالىنا ساتقان. كەيىننەن مەرگەنبايدىڭ بالاسى مۇراتباي اكەسى ساتقان جەرىن داۋلاعان. اكەي دۇيسەكەننىڭ بالاسى بەكقوجاعا: «مەرگەنباي كەدەيلىكتەن ارزانعا ساتتى، ءۇش تۇيەنىڭ مالىن ال دا، جەرىن قايتار، نە جانە ءۇش تۇيەنى، مالىن بەر»، — دەپ ءۇش تۇيەنىڭ مالىن مۇراتبايعا جانە الىپ بەرىپ، ءوزىنىڭ «سۋىقجال» دەگەن جەرىنەن قورا سالدىرعان. ولارعا جالعاس قىستاۋىنان ايرىلعان ءجۇنىسبايعا دا جەر بەرىپ، قورا سالدىرعان. قاراباتىر يساباي دەگەن شاكەنىڭ مەرگەن جولداسى بولعان. وعان شاكە جەرىنەن قىستاۋ سالدىرىپ، قونىستاندىرعان. شاكە ولگەن سوڭ، ءتىپتى، بەرتىن دە ول جەرگە شاكەنىڭ جالەش دەگەن بالاسى قىستاۋ سالىپ، يسابايدىڭ بالالارىن قىستاۋىنان قۋعىسى كەلگەن. جالەشكە رەنجىپ، عافىر (قاپىر) دەگەن بالاسىنىڭ «مولدا قونعان» دەگەن جەرىنەن قورا سالدىرتىپ، جەر ءبولىپ بەرگەن.
بەرتىندە، قاراباتىر وتەگەلدىنىڭ «جەرگە قوشتاسۋ» ولەڭى ەلگە جايىلىپ كەتتى. شىنىندا ونى جازعان ابايدىڭ نەمەرەسى — اۋباكىر. ونى مەن دە جاتتاپ العام. ول ولەڭدە وتەگەلدى قۇنانباي بەرگەن قونىسىمدى نەمەرەلەرىڭ تارتىپ الىپ قاڭعىرتتى، كىمگە ايتايىن، قوش جەرلەرىم، دەگەن. اياعىندا، «سەندەردى اپام ءارۋاعىنا تاپسىردىم» — دەيدى. اپام دەپ وتىرعانى — ايقىز قاراباتىردىڭ قىزى — قۇنانبايدىڭ ءۇشىنشى ايەلى. اكەم — كوكىتاي، تۇراعۇل، ءازىمباي بالاسى ءشوپىش، ءوزىنىڭ ءىنىسى ىرزىقباي، تاعى باسقا تۋىسقانداردى جيناپ، ولەڭدى وقىپ بەردى. ولار بۇل اۋباكىردىڭ ولەڭى دەستى. اكەي: «بۇل كىمدىكى بولسىن مەيلى، ءبىراق، قىستاۋىمدى تارتىپ الدى — دەپ وتىرعانى — «بورسىقباي» ەمەس پە؟ ول — تاتەم ءبولىپ بەرگەن قاراباتىر وتەگەلدىنىڭ جەرى ەمەس پە ەدى؟» — دەدى. تۇراش: «وزدەرى كەدەيلىكتەن كوشىپ كەتپەپ پە ەدى؟» — دەدى. اكەي: «تەك كەدەي بولعاندىقتان ەمەس، سەڭگىرباي، سەرىكباي، ءجۇنىسبايلاردى قۋعان، وسى وتىرعان ءبىز، مىنا سەندەر! وندا بايىعان سەيىت اۋلىن الىپ قالىپ، قۋىلعانداردىڭ ورنىنا عابيدوللاعا قىستاۋ سالدىرعان جوقسىڭدار ما؟ ونان دا — تاتەم ءالدى، اباي ءولدى، ءبىز ولاردىڭ ايتقانىن ىستەمەدىك، تاپسىرعانىن ورىندامادىق، — دەپ شىندارىڭدى نەگە ايتپايسىڭدار؟!» — دەپ ىزعارلانا سويلەدى. كاكىتاي: شاكارىم اعا! اشۋىڭىزدى باسىپ، قالاي ىستەۋ كەرەك، ءبارىن ءوزىڭىز ايتقانىڭىز ءجون، ولاردىڭ جەرىنەن ايرىلعانى دا راس، جەرسىز جۇرگەندەرى دە راس، — دەدى. اكەي: «ولاي بولسا، ول جەردى پايدالانىپ وتىرعان بايلارى، مالدىلارى كەتكەن، ول جەردە بۇرىن تەلىمى بار شاڭىراقتارعا مال تولەسىن. ەگەر ولار مال المايمىز، ءوز قىستاۋىمىزعا، جەرىمىزگە بارامىز دەسە، ول جەرگە كەيىن ورنالاسقاندار كوشسىن» — دەدى. ءشوپىش: «قاجى! بۇل بيلىگىڭىز زاڭعا سىيار ما ەكەن؟ ولار مالدى نە دەپ تارتادى؟ ايىپ دەپ تارتا ما؟ جوق، جەر اقىسى دەپ تارتا ما؟ ەگەر، سونىڭ بىرەۋىن ىستەگەن بولساڭ، ول زاڭعا سىيا ما؟ ولاردىڭ بۇرىنعى قىستاۋلارىن قايتارىپ بەرىپ، كەيىن ورنالاسقانداردى قولمەن، كۇشپەن كوشىرۋىمىز زاڭسىز بولماي ما! ولاي بولسا، سحودپەن جەرلەرىن قايتا بەكىتىپ بەرۋ كەرەك ەمەس پە؟ سحود جيناپ، ەلدى تەگىس كوندىرۋگە ءبىر ستارشىنداردىڭ ادامدارى ءبىر جەردەن شىعىپ كونە قويادى دەپ ويلايسىز با؟ مىنا وتىرعاندار نارازى بولىپ، ارىز بەرىپ قۋىسپاي ما؟» — دەدى.
اكەي شوپىشكە اشۋلى تۇسپەن ك،اراپ: «ايتىپ وتىرعان ايىبىڭ نە؟ ايىپ ەمەس، جەردىڭ اقىسىن تولەسىن! جانە «زاڭسىز، سحودنەن بەكىتىپ قايتارۋ كەرەك، وعان جالپى ءبىر ستارشىننىڭ بارلىق ادامدارىنىڭ ءبىر جەردەن شىعۋى كەرەك» — دەيسىڭ. ولاردى جەرىنەن قۋىپ، وتەگەلدى ايتقانداي «تارتىپ العاندا» ولارعا نە تولەپ ەدىڭ؟ جانە زاڭسىز بولادى دەيسىڭ؟ جەر، قىستاۋلارىن قايتارتىپ العاندا زاڭدى بولادى دا، ءوز جەرىن، ءوز قىستاۋلارىن قايتارىپ بەرگەندە زاڭسىز بولا ما؟ سحودپەن قايتا بەكىتىپ بەرۋ كەرەك دەيسىڭ؟ ولاردىڭ جەرىن العاندا سحود جاساپ، بەكىتىپ الىپ پا ەدىڭدەر؟» — دەدى. ءشوپىش: «ءسىز ماعان قادالاسىز، ولاردىڭ جەرىن الىپ، قىستاۋلارىنان كوشىرگەن جالعىز مەن ەمەس قوي؟» — دەدى. اكەي: «جالعىز سەن ەمەس، وسى بارلىعىڭا ايتىپ وتىرمىن. بەتتەرىڭدى بايقادىم. شاقىرعان جۇمىسىم ءبىتتى. قايتا بەرىڭدەر!» — دەگەننەن باسقا تۇك ايتپاي، جازۋىنا كىرىستى. ءاۋپىش ستولداعى تەگەنە، توستاعان، داستارقاندى جينادى. كەلگەندەر تەگىس شىعىپ، كاكىتاي وتىرىپ قالدى.
ازدان سوڭ كاكىتاي اكەيگە: «سونشا رەنجىگەنىڭىز نە؟ جاڭاعى ايتقانىڭىزدى ىستەتىپ، قاۋلىسىن جاساتتىرىپ بەكىتتىرىپ بەرەيىك. ەگەر، جەرىمىزگە بارمايمىز، مال الامىز دەسە، مالىن العىزىپ بەرەيىن. ءبىراق قايسىسىن ىستەۋىم كەرەك، سونىڭ اقىلىن ايتىڭىزشى؟» — دەدى.
اكەي: «قاراعىم، كاكىتاي! مەن دەگەندە سەنىڭ نيەتىڭنىڭ، جۇرەگىڭنىڭ اق ەكەنىن ايتپاي-اق بىلەم. سەن بۇعان اۋرە بولماي-اق قوي! نەگە دەسەڭ: مۇنى ىستەرسىڭ. باسقا دۇشپاندار — قاجىنىڭ بالالارى تاعى تالاسىپ جاتىر دەر. ونسىز دا ارازدىقتارىڭدى پايدالاناتىن قۋلار، ارالارىڭا شوق سالار دا تۇتاتار. بۇلاردى ءوزىم جايعاستىرارمىن، قاراعىم. قىستاۋىنان ايرىلعان ءجۇنىسبايعا جەر بەردىم، ورنالاستى. ەندىگى قالعان سەڭگىربايدىڭ ەكى بالاسى — وتەگەلدى، بايمۇرىندى ورنالاستىرامىن دەدى دە، بىزبەن ۇيلەرى ءبىر وتەگەلدى مەن ءىنىسى بايمۇرىندى شاقىرتىپ الدى. ءسۇيتىپ، ەكەۋىنە «كۇنگەي بۇلاڭ» — دەگەن قونىسىن اپ قورا سالدىردى. اكەي بار تۋعاننان كاكىتايدى وتە جاقسى كورەتىن. كەلگەن سايىن قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان يىسكەيتىن. كاكەن، (كاكىتايدى — كاكەڭ دەيدى) وتە اق كوڭىلدى، بالاجان ادام ەدى. ءبىزدىڭ اۋىلعا ءجيى كەلىپ تۇراتىن. قونعاندا ءبىزدى قاسىنا الىپ جاتاتىن. ءبارىمىزدى ءسۇيىپ، الدىنا، جانىنا وتىرعىزاتىن. شەشەلەرىمدى «جەڭەشە» دەيتىن. شەشەلەرىم دە كاكەڭدى ەركەلەتىپ، ايتقانىنا كونە بەرەتىن. كاكەڭ شەشەلەرىمە: «ەنشىم بار سەندەردە، بۇل ءۇي مەنىڭ ءۇيىم، ەنشىمدى الامىن»، — دەپ قالجىڭدايتىن. شەشەلەرىمنەن قالاعان ۇساق نارسەلەرىن كاكەڭ الاتىن، قولىن قاقپايتىن. ءبىر جىلى قىستا ءوز شەشەم تىماققا تىس جاسايمىن دەپ، پاي شىمىلدىقتى بۇزىپ جاتقاندا كاكەم كەلدى. جەڭەشەسىمەن امانداسىپ، ءبىزدىڭ بەتتەرىمىزدەن ءسۇيىپ، قۇشاقتاپ بولعان سوڭ: «جەڭەشە! مۇنى نەگە بۇزاسىز؟» — دەدى. شەشەم تىماققا تىس الۋ ءۇشىن سوگىپ جاتقانىن ايتتى. كاكەم: «جەڭەشە! جاقسى بولدى. ماعان دا ءبىر تىماققا تىس كەرەك ەدى»، — دەگەن سوڭ، شەشەم: «ءما، قيىپ الا عوي» — دەپ، قولىنداعى قايشىنى ۇسىندى. كاكەم: «جەڭەشە! مەن تىماققا قانشا شىعاتىنىن بىلمەيمىن» — دەگەن سوڭ، شەشەم ءوزى قيىپ، قولىنا وراپ بەردى. سوندا كاكەم تىستى ۇستاپ تۇرىپ: «مەن سىقىلدى بىرەۋ ايتقان ەكەن «سىرتى مۇنان تابىلدى، ءىشى قايدان تابىلار؟» — دەپ، سول ايتقانداي، ءىشى قايدان تابىلادى؟» — دەپ كۇلدى. شەشەم دە كۇلىپ، «ءىشى دە تابىلادى، قالقام! اعاڭنىڭ اڭنان بەرىپ جىبەرگەن ون شاقتى تۇلكىسى كىلەتتە ءىلۋلى تۇر، تاڭداعان بىرەۋىن الىپ دەدى. كاكەم سول تۇلكىلەردىڭ بىرەۋىن الدى. مۇنى جازعانىم سقاق اۋلىمەن ونىڭ بالالارى، نەمەرە، شوبەرەلەرىمەن قانىمىز، جانىمىز، تىلەگىمىز بوتەن بولماي، كۇنى بۇگىن تاتۋلىق ۇزىلمەي كەلدى. ءقازىر قۇنانباي تۇقىمىنىڭ ەڭ ۇلكەنى مەن. سول سقاقتىڭ ءۇبىر-شۇبىر بالا-شاعا، كەلىن-كەپشىكتەرىنە ايتقانىمدى ىستەتتىم. ولار الدىمنان كەسە وتپەيدى، سىيلايدى، قاتتى ايتسام دا كوتەرەدى. كەيدە قيسىنسىز دا ۇرسامىن، ونىمدى دا كوتەرەدى. وسىنىڭ نەگىزگى سەبەبى بار.
ىسقاق كۇڭكەنىڭ باۋرىندا بولىپ، قۇدايبەردىنىڭ ءبىر تۋعان باۋىرىنداي بولىپ كەتكەن. ىسقاققا ايەل اپەرىپ، ەنشى بەرىپ شىعارعان ءبىزدىڭ ءۇي. ءمىنى، وسى جاعداي ىسقاق تۇقىمدارى مەن قۇدايبەردى تۇقىمدارىن تۋعاننان ارتىق ايرىلماس، ۇزىلمەس بايلانىسقا اكەپ تىرەدى. كاكىتايدا، ونىڭ بالاسى ءارحام دا ءبىزدىڭ ءۇيدى «ءوز ءۇيىم» دەيتىن سەبەپتەرى وسى. ءارحام دا قاشان قايتىس بولعانشا سوماداي شال بولىپ قالعان مەنى قۇشاقتاپ، بەتىمنەن ءسۇيىپ، ماڭدايىمنان يىسكەيتىن. ءبىر كەلىپ سۇيمەگەندە ءارحاشقا وكپەلەگەنىم بار.ءارحامداي ادال، باۋىرمال ادام سيرەك بولار!
مەنىڭ 20 جاسىمدا، ەل جايلاۋعا شىعىپ بارا جاتقاندا، «بارلىباي» دەگەن قونىستا، ءبىر توپ ادام كەلدى. ولار اكەيگە سالەمدەسىپ، اڭگىمەلەسىپ، كەشكە دەيىن وتىردى. كەلگەندەر — تۇراعۇل، ءارحام، بەردەش، ءدۇدىري، مەدەۋحان. بۇلار قۇنانبايدىڭ، نەمەرە، شوبەرەلەرى. كوتىباقتان — ورىنقوجا، كەنجەبەك، جىگىتەكتەن ءازىمقان، بوكەنشىدەن — الىمبەت، تورعايدان — تولەپبەرگەن، تۇماباي، باكەڭنەن — اقىمباي، راحىمجان، انەتتەن — بالاش، كارىمقۇل. بۇلاردىڭ ىشىندە اكەيدەن كىشى بولسا دا، تۇرعىلاسپىن دەپ قالجىڭداسا بەرەتىن سوزشەڭ، وجەت بايسالدىڭ بالاسى — ورىنقوجا.
سول ورىنقوجا اكەيگە: «ءبىزدىڭ، كەلگەن شارۋامىزدىڭ الدى ءسىزدى كورىپ، امانداسۋ. مىنا وتىرعان جاستاردان باسقامىز قارايلاس كەلەمىز، ەڭ ۇلكەنىمىز — ءسىز. ءسىز بولساڭىز كەزەڭ اسار جەرگە تاقاپ باراسىز. ءبىر كۇنى كەزەكتەن اسىپ كەتىپ، كوز جازىپ قالۋىمىز مۇمكىن. ءسىز اشىپ ايتپاعان، ءبىز سۇراماعان ەكى ءسوزىمىز بار ەكەن. سونى سىزدەن سۇرالىق دەپ مىنالار جولدا بايلاسىپ ەدى، ءسىز سوعان جاۋاپ بەرسەڭىز؟» — دەدى. اكەي: «ورىنقوجا، دۇرىس ايتاسىڭ! بۇركەلەي ايتقانمەن، «كەشىكپەي ولەسىڭ، دەگەنىڭ عوي» — دەپ كۇلدى. سۇرايتىندارىڭدى ايتىڭدار»، — دەدى. ورىنقوجا «بەرگەن سۇراعىمىزعا ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزگە قاراماي، شىن ويىڭىزدى ايتۋىڭىزدى تىلەيمىز؟» — دەدى. اكەي: «مەن نەگە بىلەتىن ءسوزىمدى، ويىمدى اشىق ايتپايمىن؟ رەنجىتىپ ايتسام، مەنەن كەتىپ قالادى، «شاڭىراق سانىم ازايادى» دەپ قورققانىم با؟» — دەپ كۇلدى. ورىنقوجا: «قاجى! مەن مىنا وتىرعان پارتيا قۇمارلاردىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، وسىلاردىڭ امال-ايلاسى جۇققان عوي»، — دەپ كۇلدى. ورىنقوجا: — «سىزدەن ءبىرىنشى سۇرايتىنىمىز، وسى وتىرعانىمىزدىڭ قايسىسىمىز ادال؟» — دەدى. اكەي ويلانعان جوق. «ەڭ ادالدارىڭ — ءارحام. ول تۇپتەپ كەلگەندە ادالىن ايتىپ، ادالىنا توقتايدى. ءوزىنىڭ قول استىنداعى كىنالى جولداس، دوستارىنىڭ كىناسىن ايتا الادى. ارامىن ارام دەي الادى. ول پارتيامنان كەتىپ قالادى عوي دەپ، قىسىلمايدى. كەتسە وكىنبەيدى، اق ىسىندە تابان تىرەپ قالا الادى، بۇل ءارحامنىڭ ادالدىعىن كورسەتەدى» — دەدى. ارحاممەن قۇرداس بەردەش: «ءارحام ادال بولايىن، ادالدىقتى ۇستايىن دەگەن جوق. ول پارتيا قۇمار ەمەس، بولىس بولۋ قولىنان كەلمەيدى. سوندىقتان، وعان جولداستىڭ دا كەرەگى جوق. تەك كوزگە ادال كورىنەيىن دەپ قانا ىستەيدى» — دەدى. اكەي كۇلىپ: «جوق، بەردەش! ەگەر ءارحام سەندەي بولىس بولسا، سەنەن ارتىق بولار ەدى دە، ەلگە ءقادىرلى بولار ەدى. ال، ءارحام امالسىزدان ادال بولايىن دەگەن جوق. ءارحامنىڭ ادالدىعى وزىنە ءتان، تۋا بىتكەن ادالدىڭ. جۇرە ادال بولاتىن دا ادام بولادى. ءارحامدا قۋلىق، بۇلتاقتاۋ، وتىرىك ايتۋ، كەزەڭ اسىرىپ جىبەرۋ جوق، شىن ادال!» — دەدى. ورىنقوجا: «قوي، بەردەش! ارحاممەن قۇرداس بولعانمەن، تەڭ تۇسە المايسىڭ!» — دەدى. وتىرعاندار كۇلىسىپ الدى. ورىنقوجا: «ءارحام ادال دەگەنىڭىزگە ەشكىم تالاسپايدى، قاجى. ەندى كىم شەشەن، سونى ايتىڭىزشى؟» — دەدى. اكەي: «سەنىڭ بۇل سۇراۋىڭا ايتاتىنىم: وسى وتىرعان سەن شەشەن! ءبىراق سەندە ەكى ءمىن بار. ءبىرى — داۋدىڭ، ەڭ ءالدى، ۇتىمدى جەرىن الدىنا سالىپ جىبەرەسىڭ. بىرەۋمەن داۋعا تۇسكەندە، جىعار ۇتىمدىسىن ارتىنا ساقتاۋ كەرەك. جانە سەن داۋلاسقاندا، جاناسپايتىن جاناما سوزدەردى قوسىپ جىبەرەسىڭ»، — دەدى. ورىنقوجا: «دۇرىس ايتاسىز. مەن ءسوزدىڭ ۇتار سالماعىن ارتىنا ساقتاۋ ءجون ەكەنىن جاقسى بىلەم. ال، مەنىڭ داۋلاساتىن، ايتىسىپ، تارتىساتىن كىسىلەرىم كىم؟ وسى وتىرعاندار، نە وسىلار سياقتىلار. بۇلاردىڭ جايى ماعان بەلگىلى. سوندىقتان، بۇلاردى شۋ دەگەندە ۇتىمدى، ءالدى سوزدەرمەن توبەدەن ۇرعانداي تىرپ ەتكىزبەي، قول-اياعىن بايلاعانداي، ءۇنىن قايتىپ شىعارمايتىن ەتىپ، ءالدى، ۇتىمدى سوزبەن ۇرىپ جىعام، بۇلار ۇتىمدى ەشتەڭە تابا الماي ءتىلى بۋىلىپ قالادى» — دەدى. وتىرعاندار قاتتى كۇلىستى. تاعى ورىنقوجا: «ەگەر، مەنىڭ ايتىساتىن كىسىم بۇلارداي بولماسا، مەن ونى بايقاپ، سالماعىن ولشەپ الام. ول ادام ءالدى كورىنسە، ءسىز ايتقانداي قاجاسىپ كەلىپ، جىعار جەرىم جەتتى-اۋ دەگەن جەردە، ۇتىمدى، ءالدى، كۇشتى ءسوزدى سوندا عانا قولدانام. كۇشتى ءتۇيىندىسىن اياعىنا ساقتايمىن»، — دەدى. — «قاجى! ەكىنشى سوزگە ايتارىم، مەن اقىن، جازۋشىلاردىڭ جازعان اڭگىمەلەرىن بالالارىما وقىتىپ تىڭدايمىن. سوندا، سىزدەي جازۋشىلار اڭگىمەنىڭ بولار ۋاقيعاسىنان بىردەن باستاماي، «كۇن قىزارىپ باتتى، قارايىپ بۇلت اسپاندى باستى، سىلدىراپ وزەن اعىپ جاتىر، ءشوپ جايقالىپ تۇر»، — دەگەن سياقتى سوزدەردى ايتىپ كەلىپ، اڭگىمەنى باستايتىن كورىنەسىزدەر. سونى بايقاسام، اڭگىمەم گۇلدەنسىن، تۇرلەنسىن دەپ قوساتىن سياقتىسىزدار. مەن دە داۋىم ءوتىمدى بولسىن، گۇلدى، قىزىقتى بولسىن دەپ، تۇرلەندىرە، جاناما سوزدەر قوساتىنىم راس. ءبىراق، تەرىس كەتىپ، نە وتىرىك قوسىپ، ۇتىلىپ قالۋدان ساقتانامىن» — دەدى. جۇرت جانە كۇلىستى. اكەي: «ورىنقوجانىڭ وسى ايتقان ەكى جاۋابىنان تاۋىپ ايتقىشتىعى، شەشەندىگى بايقالىپ وتىرعان جوق پا؟ شىنىن ايتساق، «ءارحام — ادال، ورىنقوجا — شەشەن»، — دەدى. كەلگەندەر قايتتى. ال شاكارىم دۇرىس، ءادىلىن ايتۋدى اتاسى قۇنانباي، اعاسى — ابايدىڭ ايتىپ ۇعىندىرعان جولىنان شاماسى كەلگەنشە تايماعان، مىناۋ جاقىن، اناۋ الىس دەپ، ەشكىمدى الالاماعان.
جوعارىدا اتى اتالعان وتەكەلدى جاسىنان اكەيدىڭ، جولداسى، قاسىندا بولعان ءانشى، دومبىراشى، سكريپكاشى، ەرتەكشى، دويبى-قۇمالاقشى، قۇسبەگى، كۇلدىرگىش، ويىن-ساۋىقتى باسقاراتىن ەپتى، پىسىق ادام ەدى. وتەكەلدى 1932 جىلى قايتىس بولدى. اكەيدىڭ جاستىق، مەرگەندىك، قۇسبەگىلىك جايتتارىن وتەكەلدى جاقسى بىلەتىن.
«ءبىر جىلى — دەيدى وتەكەلدى، — ەل سىرتقا شىعىپ بارا جاتقاندا، كەشتەن بۇرىن شاكارىم ون ەكى اتىلار مىلتىعىن الىپ، كەتىپ قالدى. اۋىل تاڭ اتا كوشۋگە دايىندالىپ جاتقان. شاكارىم ارقارلى كەرەگەتاس بيىگىنىڭ ءبىر جوتاسىنان ءدۇربى سالىپ، جارتاستىڭ، تۇبىندە تۇرعان جەتى ارقاردى كورەدى. ارقاردى جاعىنا الىپ، اتۋ جەرگە كەلگەندە، تاستىڭ جوعارعى باسىندا، قاراۋىلدا تۇرعان ۇلكەن قۇلجا پىسقىرىپ قالىپ، تومەن تۇرعان ارقارلاردىڭ قاسىنا قارعىپ تۇسەدى. دىبىسشىل ارقارلار ەلەڭدەپ، قاشۋعا ىڭعايلانادى. ۇلكەن قۇلجا الدارىنا ءتۇسىپ، سايدى قۇلداي قاشقاندا، قارسى توبەنىڭ باسىنداعى وبانى قالقالاپ وتىرعان شاكارىم الدىڭعى قۇلجانى كوزدەپ اتىپ قالادى. قۇلجا ۇشىپ تۇسەدى. ەندىگى قالعان ارقارلار ۇيلىعىپ ىمىرانعاندا، ولاردى ىسەك ارقار باستاپ العا شىعىپ، جالت بەرىپ قايتا سايدى ورلەي قاشادى. شاكارىم ەندى الدىندا باستاپ بارا جاتقان ىسەك ارقاردى اتىپ جىعادى. وقتىڭ قاي جاقتان شىققانىن اڭعارا الماعان ارقارلار تاعى ۇيلىعىپ قالادى. ءبۇيتىپ تۇرعاندا ءبىر تاۋ ەشكىنى قۇلاتادى. قالعاندارىن ءبىر كارى ەشكى باستاپ جونەلەدى، اڭدىپ وتىرعان شاكارىم ونى دا اتىپ تۇسىرەدى. ەندىگى قالعان ءۇش ارقاردىڭ ەكەۋىن سول سايدا اتىپ، قالعانىنىڭ ارتقى ءبىر اياعىن ءۇزىپ جىبەرەدى. شاكارىم اتىلعان ارقارلاردى باۋىزداپ، ءبىر جەرگە جيناپ، ولارعا سىرتقى شاپانىن جاۋىپ، ءبىز ءۇي تىگىپ جاتقاندا اۋىلعا كەلدى. مەنى مەن ءاۋپىشتى جىبەرىپ ارقارلاردى العىزدى. ءبىز اتىلعان ارقارلاردى تۇيەگە ارتىپ اكەپ، سويىپ، ەتىن قۋىرىپ، قۋىرداققا ءبىر تويدىق» — دەيتىن وتەش (ءبىز وتەكەلدىنى وتەش دەيتىنبىز). كەرەگەتاستىڭ سول سايى «ارقار قىرعان» اتالىپ كەتتى. شاكارىم مەنى قاتتى ەركەلەتتى دەيتىن وتەكەلدى. وتەكەلدى مىناۋ ۇلكەن، مىناۋ كىشى دەمەي، بارىمەن ويناي بەرەتىن. ونى ەل تويىنان، قۇدالىعىنان تاستامايتىن، ويىن-ساۋىقتى وتەكەلدى باستايتىن. مۇحتار ءوزى باستاعان جاستاردىڭ جازعى جيىنىنا وتەكەلدىنى ەرتىپ الاتىن. ول باستىق بولاتىن. ول كەيىن ءوزىن — «كارى قارا» دەپ اتاڭدار دەگەن سوڭ «كارى قارا» اتاندى.
1932 جىلى دۇنيە سالار الدىندا، جاڭاسەمەيدە وتەكەلدىگە اقىرعى رەت جولىقتىم. اكەيدىڭ ءاربىر ءىسىن ايتىپ كەپ، جىلاعانى ءالى ەسىمدە.
مەن كەتەردە قۇشاقتاپ، بەتىمنەن ءسۇيدى. «سول شاكارىمنىڭ الدىندا ولمەي، ارتىندا قاڭعىرىپ قالدىم، قاراعىم احات! ەندى سەن باقىتتى بول! سەن عۇمىرلى بول! اتا -بابالارىڭنىڭ ارۋاعى جار بولسىن!» — دەپ، باتاسىن بەرىپ، جىلاپ قالدى. ونىڭ اق ارالاسقان قارا بۋرىل ساقالى، قاباعى سالبىراعان، وتى سونۋگە تاقاعان ۇلكەن كوزى، ارىق، ۇزىن دەنەسى، ءالى كوز الدىمدا تۇرعانداي بولادى. مەن 1932 جىلى، 14 مارتتا كوردىم. ەرتەڭىندە، مەن پوەزبەن كەتكەم. 15 مارتتا وتەش قارت قايتىس بولىپتى.
مەن اكەم شاكارىمدى «ادال ەدى، ادامدى الا كورمەيتىن ەدى، ءىستىڭ اعىنا بولىسۋشى ەدى» دەدىم. وسىلاردى مەن حالىقتىڭ ايتقاندارىنان، كوزىم كورگەننەن الىپ جازدىم. ابايدىڭ ءومىرى قاسىندا بولعان قورامجاننان ەستىگەنىمدى ايتايىن. سول قورامجان ءبىر اڭگىمەسىندە: «اباي ايتتى بىرەۋدى: «ول بارىپ تۇرعان ارام، ونىڭ ارامدىعىنىڭ ءتۇبى جوق» — دەيدى. ال، ادال ادامعا كەلگەندە ولاي دەمەيدى. «ول ادال!» — دەيدى. ال، مەن — ادالدىققا كەلگەندە شاكارىمنىڭ ءتۇبى جوق ادال!» — دەر ەدىم»، — دەدى دەيتىن. اكەيدىڭ ادالدىق جايىندا بىزگە ايتقان وسيەتتەرىن جوعارىدا ايتتىم. دۇنيەدە وتەر كەزىنىڭ الدىندا بىزگە تاعى دا سەنىم ارتىن، «قابىش پەن احات، زياتقا» دەپ باستالاتىن وسيەت سالەمىن جولداپتى...
1928 جىلى «ءىرى بايلار، حالىقتى بۇرىن قاناپ، زورلىق-زومبىلىق كورسەتىپ، بايىعان اقسۇيەك، شونجارلار كامپەسكەلەنسىن» دەگەن قاۋلى شىقتى. سول قاۋلىنىڭ بىرنەشە تارماقتارى بولدى، مىسالى: كامپەسكەگە جاتاتىن ادامداردىڭ مالىنىڭ سانى، ونىڭ اقسۇيەك، شونجاردىڭ تۇقىمى بولۋى، بولىس، بي بولىپ، ەلدى زارلاتۋى، كوپ جالشى ۇستاپ، ولاردىڭ ەڭبەگىن قاناۋى دەگەن سياقتى: ول تارماقتاردىڭ ءبارى ويدا جوق. وسى كەزدە بۇرىنعى شىڭعىس بولىسى — دوسوۆ بولىسى بولىپ اتانعان. دوسوۆ بولىسىنان بىرنەشە ادامدار كامپەسكەگە ىلىنەتىن بولدى. سولاردىڭ ىشىندە مالى تولماسا دا بولىس بولعان، اقسۇيەك، اعا سۇلتان بولعان شونجار قۇنانبايدىڭ نەمەرەسىنەن بىرەۋى ءىلىنۋى قاجەت بولدى. بۇعان وراي شاكارىم كامپەسكەلەنىپ، جەر اۋدارىلاتىن بولدى. بۇل كەزدە كامپەسكەگە ىلىنەتىن ادامدى كوپشىلىكتىڭ جينالىسىنا سالاتىن ەدى. ول كۇندە ءبىزدىڭ اۋىل «قاراجارتاس» اۋىل سوۆەتى بولىپ اتالاتىن. وسى اۋىل سوۆەت جينالىسىنا شاكارىم سالىندى. سەمەيدەن كەلگەن ۇلكەن ۋاكىل قويانبايەۆ جانە بىرنەشە ادامدار شىعىپ ءسوز سويلەدى. قىسقاشا، ولاردىڭ ايتقانى: «شاكارىم كامپەسكەگە جاتا ما» دەگەن ۇسىنىس. سويلەۋشىلەر: «شاكارىمنىڭ قۇنانبايدىڭ نەمەرەسى ەكەنى راس، بولىس بولعانى دا راس. ءبىراق، شاكارىم ءبىر ادامعا زورلىق-قيانات ىستەدى، بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن جەدى دەگەندى ەستىگەمىز دە، كورگەنىمىز دە جوق. وسى ەلدە ءبىر ادال ادام بولسا، سول شاكارىم!» — دەدى. «بىزگە سالساڭدار ءبىز شاكارىمدى كامپەسكەلەۋگە ىرزا ەمەسپىز!» — دەپ وتىرىپ الدى. اقىرى داۋىسقا سالعاندا، ءۇش-تورت ادامنان باسقا قول كوتەرگەن ادام بولمادى. بۇل جايدى كوپ جازۋدى قاجەت ەتپەدىم. وسى جايىندا قۇلجابەك دەگەن جىگىت: «مەن شاكارىمنىڭ قولىندا بولىپ جۇمىسىن ىستەدىم. مالشى بولسام دا، ءوز ءۇي-ىشىنىڭ ءبىر ادامىنداي بولدىم. اقىمدى كەم بەرىپ، رەنجىتكەن جەرى جوق»، — دەپ ايتقانىنداي ءسوزدى بىرەۋ ەمەس، بىرنەشە ادامدار ورتاعا سالعان. سولايشا، بۇل جينالىس شاكارىمدى تولىق اقتاپ، بەرمەي قالادى.
سونان سوڭ، «شاكارىمدى ءوز اۋىل سوۆەتىنەن باسقا اۋىل سوۆەت جينالىسىنا سالۋ كەرەك»، — دەپ، بىزگە جالعاس، «اقتوبە» اۋىل سوۆەتىنىڭ جينالىسىنا سالدى. بۇل جينالىستا دا ەلدىڭ، كونشىلىگى شاكارىمدى كامپەسكەلەۋگە ىرزا ەمەسپىز دەپ، قول كوتەرمەدى. ءۇشىنشى رەت ەڭ شەتكەرگى «قۇندىزدى» اۋىل سوۆەتىنىڭ جينالىسىنا سالادى. بۇل اۋىل سوۆەتتىڭ كوپشىلىگى مىرزا دەگەن ەل بولاتىن. بۇرىن اكەي سوندا ءبىر سايلاۋدا بولىس بولعان. جينالىستا ولار دا قول كوتەرمەي قويىپ، ءبىر اۋىزدان بەرمەي قالادى. دەمەك، دوسوۆ بولىسىنان شاكارىمدى قارالاپ، كامپەسكەلەۋگە ۇسىنىس ايتۋعا ەشكىم شىقپاعان. «شىن ادال ادامدى كوپشىلىك قولدايدى»، — دەگەن اكەيدىڭ دانا ويى تۋرا كەلگەنىنە سوندا كوزىم انىق جەتتى. ءبىراق ءىس مۇنىمەن بىتپەدى. شاكارىمدى ەندى قىردىڭ جينالىسىنا سالماي، سەمەيدەگى زاتون جۇمىسشىلارىنىڭ جينالىسىنا سالاتىن بولدى. وسى جيىلىسقا قاتىسقان التىبايەۆ دەگەن جوعارعى ورىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ازامات جينالىستا بولعان جاعدايدى، وندا شاكارىمنىڭ ادالدىعىن ايتىپ سويلەگەن ادامداردىڭ سوزدەرىن ءبىر ءتۇرلى اسەرلى ەتىن اڭگىمەلەپ بەردى. التىبايەۆتىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى ەسىمدە قالمادى. ەگەر سول ازامات ءوزى بولسا، ءبارىن ايتىپ بەرگەن بولار ەدى. «كەشە زاۆودتا جينالىس بولدى. سەنىڭ اكەڭدى كامپەسكەلەۋ جايى قوزعالىپ، كوپشىلىك تالقىسىنا سالىندى. سوندا ءبىر جۇمىسشى: «شاكارىمنىڭ مالى تولا ما؟» — دەگەن سۇراق قويدى. وعان: «مالى تولماسا، باسقا تارماقتارعا جاتاتىن ادام. ول — بولىس بولعان. قاجىعا بارعان. جالشى ۇستاعان، ونىڭ ەڭبەگىن قاناعان. الاشورداعا كىلەڭ اعا سۇلتان بولعان قۇنانبايدىڭ نەمەرەسى، بۇل جاعىنان كامپەسكەگە تولىق جاتادى» — دەدى. سوندا تۇرىپ سويلەگەن ءجۇمىسشىلار «شاكارىمنىڭ، ءبىر ادامعا قاستىق قىلدى، ارامدىق جاسادى دەگەنىن ەستىگەمىز دە، كورگەنىمىز دە جوق، ءبىز شاكارىمدى كامپەسكەگە جاتاتىن ادام دەپ ايتا المايمىز» دەدى. قانشا ءجۇمىسشى سويلەسە دە شاكارىمنىڭ، ادالدىعىن، حالىققا قياناتسىزدىعىن ايتتى.
سول سويلەگەندەردىڭ ىشىندە وزىق كوزگە تۇسكەن ءبىر قاريا بولدى. ول: «شاكارىمدى بولىس بولدى، جالشى ۇستادى، اتاسى قۇنانباي، الاشورداعا شىلەن بولدى دەيسىز. شاكارىم بولىس بولعاندا كىمدى زارلاتتى ەكەن كىمگە زورلىق قىلدى ەكەن؟ شاكارىم بولىس بولدى، ءبىراق، شاكارىمدەي ادال بولىس بولعان جوق، ول حالىققا ايان! شاكارىم جالشى جالداپ، ەڭبەگىن جەسە، ءبىر جالشىنىڭ ەڭبەگىمدى جەدى دەپ، شاكارىم ۇستىنەن ارىز بەرگەنى بار ما ەكەن؟ شاكارىم ءبىر ادامنىڭ ەڭبەگىن جەدى دەگەندى وسىلاردىڭ ءبىرى ايتا الا ما ەكەن؟ قاجىعا باردى دەسە، وسى دا سىلتاۋ بولا ما؟ ول زاماندا قاجىعا كىم بارمادى؟ وعان ايىپتاۋعا بولا ما؟ اتاسى جۋان دەپ، ءوزىن كۇيدىرۋگە بولا ما؟ وسى وتىرعان جۇمىسشىلاردىڭ شاكارىمدى كورگەنى دە بار، كورمەگەنى دە بار، مەن شاكارىمنىڭ ادال بيلىگىن كوزىممەن كوردىم. الاشتىڭ بيلەپ تۇرعان كۇنىندە — بەلگىبايدىڭ قىزىنا بيلىك ايتىپ، باسىنا بوستاندىق بەرىپ، الىپ قاشقان ءمۇعالىمدى اقتاپ قۇتقارعان شاكارىم بولاتىن. وسىنىم بەكەر مە، جولداستار؟» — دەگەندە، زالداعى وتىرعاندار «مۇنىڭىز دۇرىس، دۇرىس!» — دەپ شۋلاپ جىبەردى. — «سوندىقتان، ءبىز پارتيا، وكىمەتىمىز كورسەتكەن ادال ءىستى قولدايتىن بولساڭ، شاكارىم كامپەسكەلەنسىن دەگەنگە قوسىلمايمىز! — دەگەندە، زالداعى جۇمىسشىلار: «ءبىز وسىعان بەك قوسىلامىز!» — دەپ داۋىستاپ جىبەردى. قولعا سالعاندا ءبىر جۇمىسشى قول كوتەرمەدى»، — دەدى التىبايەۆ.
1929 جىلدا الماتىدان، وراز يسايەۆتان اكەي اتىنا ءبىر حات كەلىپ، ونى اۋداندا وقىپ، قايتا جەلىمدەگەنىن كورىپ، مەن دە اشىپ وقىدىم.
حات و. يسايەۆ، ت. رىسقۇلوۆ، تاعى بىرنەشە ازاماتتار اتىنان جازىلىپتى. حاتتا اكەيگە الماتىعا كەلىپ، تاريح بولىمىندە قىزمەت ىستەڭىز. قاراۋىلدا قانشا جانىڭىز بار. شويىن جولعا قانشا شاقىرىمداي تۇراسىز. كەلىسسەڭىز حات جازىڭىز، قاراجات جىبەرەمىز. ءسىزدىڭ تاريح زەرتتەۋ مەكەمەسىندە قىزمەت ىستەۋىڭىزدى ۇيعاردىق — دەپتى. بۇل حاتتى مەن وقىپ بەرگەن سوڭ، تۋعان-تۋىسقاندار، ۇي-ىشىمىزبەن قاتتى قۋانىسىپ قالدىق. بۇل جاقسى بولدى دەسىپ، كوشۋگە دە دايىندالساق دەستىك. ءسۇيتىپ، اۋىلداعىلار كوشپەككە دايارلانىپ، شارۋالارىن جايعاي بەرەتىن بولدى دا، مەن جايلاۋداعى قوراسىندا جالعىز جاتقان اكەيگە ءجۇرىپ كەتتىم. مەن بارعاندا تاماعىن اسىپ قويىپ، جازۋ جازىپ وتىر ەكەن. مەن قوناعا بارعام. سالەم بەرىپ، امانداسىپ بولعان سوڭ، حاتتى بەردىم. مەن حاتتىڭ بۇرىن اشىلعانىن، اۋىلداعىلارعا وقىپ بەرگەنىمدى، ءۇي-ىشىمىزدىڭ، جاقىن-تۋعانداردىڭ قۋانىپ جاتقاندارىن، كوشۋگە دە دايىن ەكەنىمىزدى ايتىپ تاستادىم.
اكەي: «وزدەرىڭ دە كوشۋدى، مەنىڭ بارۋىمدى ۇناتتىڭدار ما؟» — دەدى.
مەن: «ءبىز قاتتى قۋانىپ قالدىق، ەستىگەن ەل دە قۋاندى» — دەدىم. اكەي: «ە، سەندەر دە، ەل دە وز كوزدەرىڭمەن ولشەگەن ەكەنسىڭدەر عوي؟» — دەدى دە، حاتتى وقىدى. از ويلانىپ وتىردى.
Mەن اكەيدىڭ ىڭعايىن بايقاپ: «بارعىڭىز كەلمەي وتىر ما؟ ونىڭىز تارتپاقتىق ەمەس پە؟ ۋاقىتتى كورىپ وتىرسىز عوي؟» — دەدىم.
اكەي، ازداپ ءتۇسى بۇزىلىڭقىراپ، «مەنىڭ ايتقان ناقىل ءسوزىم بار ەدى. سول ايتقانىمداي، سەندەر دە، باسقالار دا مەنى تانىمايسىڭدار دەپ رەنجۋىمنىڭ قاجەتى جوق ەكەن!» — دەپ ۇندەمەي قالدى.
«اقىل مەن ويىمنىڭ ورنى بولعان — دەنەم ءوز سىرىمدى انىق بىلمەيدى. دوستارىم سىرىمدى قايدان ءبىلسىن؟» — دەگەن ناقىل ءسوزى ويىما تۇسە قالدى. مەن دە ۇندەمەي، شارشاعان بولىپ، ىشتەي اكەيگە وكپەلەپ، قىڭىرايىپ جاتتىم. الدەن ۋاقىتتا، اكەي: «قوي، ەكەۋدەن-ەكەۋ وتىرىپ، ارازداسپالىق، تاتۋلاسالىق. شاي قايناپ تۇر، شاي ءىشىپ، جايلانعان سوڭ، مەن ويىمدى ايتايىن»، — دەدى.
ەكەۋمىز شاي ىشتىك. شاي ءىشىپ بولعان سوڭ اكەي: «سەندەر دە، ەل دە شولاق ويلاعانسىڭدار. سەندەر: مەن وندا بارىپ وتىرسام، بىزگە دە، وزىنە دە جاقسى، جايلى بولادى — دەپ ويلاعانسىڭدار. ال، ەل، باسقا تۋعاندار: مىنا ۋاقىتشا بولىپ تۇرعان قىسىلشاڭدىقتان قۇتىلىپ، امان قالار ما ەدى، — دەپ بولجاپ-پىشكەن. ارعى جاعىن، بولاشاقتى كوزدەمەي، بۇگىنگى كۇندى عانا كوزدەگەنسىڭدەر. ولاي شولاڭ ويلاۋ جارامايدى، بالام! بۇل ۋاقىت ءالى ورنىعىپ بولماعان ۋاقىت. كەلەشەك الدا. ال، حوش دەلىك، مەن تاريحتى زەرتتەپ وتىرارمىن، سوندا بىلگەن انىق تاريحتى جازسام، ول وسى ۋاقىتقا قايشى كەلەر. سول كەزدە ولار ماعان نە ايتپاق؟ مىناۋىڭىز بۇل كەزگە ساي كەلمەيدى، بىلاي جازىڭىز دەمەي مە؟ ەگەر مەن بىلگەن ناقتى تاريحتى بۇرمالاپ، تەك وسى كەزەڭگە سايكەستەندىرە جازسام، سوندا مەن كىم بولام؟ كەيىن اقيقاتتى زەرتتەپ-ارشۋشىلار، بولمايدى (ون ايتا الاسىڭ، با؟ ءسوزسىز بولادى! تاريحتىڭ شىندىعى وشپەيدى. وندا مەن تاريح الدىندا، ارلى ادامدار الدىندا كىم بوپ شىعام! ءبىر ولمەي، ەكى ولگەنىم بولماي ما؟ الدە سەندەردى ساقتاپ، قاتىن-بالالارىمدى اسىرايمىن، سولاردى امان الىپ ك،الام دەپ بارام با؟ جوق، ولاي ەمەس! سەندەردىڭ ىرزىقتارىڭ ءوز الدارىڭدا. شىن ادال، قياناتسىز بولساڭدار، اققا قارا جۇقپايدى. مەنسىز-اق باستارىڭ امان بولادى. ادال ەڭبەكپەن ءومىر سۇرە بىلىڭدەر! جانە وسى مەنى شاقىرىپ وتىرعان ازاماتتار وسى ورىنداردا بەكىپ وتىرادى دەپ ايتا الاسىڭ با؟ اڭىرى حاقيقات تابىلادى. ءبىراق حاقيقاتتى تابۋ جولى تۋرا تارتقانداي جول بولمايدى، بۇرالاڭ كەدەرگىسى كوپ كەزدەسەتىن جول بولادى. ءقازىر سول كەدەرگىلى جولدا كەلەمىز. سەندەر وسى ۋاقىتتاعى كەدەرگىگە شىداماي، الداعىنى بولجاماي ايتاسىڭدار! جاس ۋاقىتىم بولسا ءبىر باسقا. ەندى ولەر شاعىمدا، ۇيدە بولعانىم ءجون بولار! ماعان بارمادى دەپ باسقالار دا، سەندەر دە وكپە ەتپەي-اق قويىڭدار؟!» — دەدى.
مەن ەلسىز قورا دا جالعىز جاتقان اكەيدىڭ قاسىندا ەكى كۇن بولىپ قايتپاق بوپ، شاي ءىشىپ وتىرعاندا اكەي ماعان قاراپ: «سەن مەنىڭ الماتىعا بارماعانىما رەنجىپ قايتقالى وتىرسىڭ، ءا؟! مەن وتكىزگەن ءومىرىمدى، ويىمدى بىلمەگەندىكتەن رەنجيسىڭدەر! مەن قانداي داۋىردە، قالاي ءومىر وتكىزدىم. قاتتى داۋىلدا، قاندى وقپان تولقىندا، قاراڭعى تۇندە، جاي وعىنىڭ استىندا، سورعالاعان سور جاۋىندا، جەلكەنسىز قايىقپەن تەڭىزدە ءومىر ءسۇردىم. مەنىڭ وسكەن اينالام قانداي؟ كورگەنىم نە؟ وسىنى سەندەر بىلمەيسىڭدەر! اينالام — داۋ، جانجال، وتىرىك، ۇرلىق قاناۋ، تالاۋ، ناداندىق، جۋاندىق-زورلىق، ماقتان، مانساپقۇمارلىق، پارتيا، وبىرلىق، قورقاۋلىق، جالقاۋلىق، ۇرىس-توبەلەس، مىنە، مەنىڭ كورگەنىم-سۇرگەن ءومىرىم. مەن وسىلارمەن جاعالاسىپ، ارپالىسىپ ءومىرىمدى وتكىزدىم. ولارمەن جەكە ءوز باسىم ءۇشىن الىسقام جوق. ءوز باسىمنىڭ تىنىشتىعىن ويلاعان بولسام، بايلىق، ماقتان، مانساپقا يە بولىپ، مىقتى، جۋان دەگەن اتاققا قولىم جەتىپ، شالقىپ ءومىر وتكىزەر ەدىم. ارىم، ادامشىلىعىم مەنى وعان اپارمادى. ادام بولىپ تۋدىم، ادام اتىمدى اقتايمىن، كوپ ءۇشىن، حالىق ءۇشىن، كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن ەڭبەك ەتەيىن. كەيىنگىگە ۇلگى الارلىق ىز-بەلگى قالدىرايىن، ادام اتىم وشپەسىن، تاريحقا ازدا بولسا ۇلەس قوسايىن دەگەن ويدا بولدىم. ارىڭدى ساتىپ ب ا ق الىپ، مانساپ تاپقانىمشا، كوپتىڭ ادالىن جاقتايىن، كوپكە جاعايىن، كورگەنىمدى، بىلگەنىمدى بار ادام بالاسى ءۇشىن جازايىن، ناداننىڭ كوزىن اشايىن، كەلەشەكتىڭ ويىن اشايىن دەپ جازدىم. ايتقانىمدى، اڭساعان ارمانىمدى ورىنداۋعا قولىم جەتپەدى، ءالىم كەلمەدى. قاتىگەز زامان، قايىرىمسىز، قاتال، مانساپ قۇمار، قاڭعىباس، مەيىرىمسىز باسشىلار كونبەدى. ءتىلىن ەمىزگەن، كوز بايلاعان قۋلار، جايدارى پىسىقتار، الدامپاز، ارام سوپىلار، پاراقور ۇلىقتار كوندىرمەدى. مەن جالعىز قالدىم. ءوز ويىمدى، ءوز ارىمدى ساقتاپ قالايىن دەپ، ادام اتىمدى اقتاپ الايىن دەپ، جاپانعا قاشتىم. سونداعى مەنىڭ ويىم، ماقساتىم نە، بىلەسىڭدەر مە؟ قالعان ءومىرىمدى جازۋمەن، ىزدەنۋمەن وتكىزبەك بولعام. سول ويىمدى، تاپقانىمدى جازىپ كەيىنگىگە قالدىرماق بولدىم. ءوز زامانىم ءۇشىن جازعام جوق. كەلەر ءداۋىردىڭ ادامى ءۇشىن جازدىم. ادامنىڭ ارتى بۇگىنگىلەر عانا ەمەس، كەيىندە كەلەشەكتەر بار. ءداۋىر ارتقا تارتپايدى. العا تارتادى. ءومىر جاڭارا بەرمەك، ءومىر جاڭارسا، ادام تازارا بەرمەك. ەش نارسە ءبىرجولا جوعالماق ەمەس، وزگەرىپ قايتا كەلمەك. تاريح ماڭگىلىك. ول وتكەننىڭ تازاسىن، جارامدىسىن الماق. جاڭا زامان تاريحتىڭ تازاسىنا، اسىلىنا ورناماق. تاريحتىڭ وتىنداي تازاسى، الماستاي اسىلى جاڭا ءداۋىردىڭ ىرگەتاسى بولماق. سول ىرگەتاستىڭ ءبىر كەرەگىنە جارارلىق تاس سىنىعىن تايپاقپىن، سونى جازباقپىن. سونى ىزدەگەننەن باسقا ءومىر ماعان قالعان جوق بالام! ەندى ۇعارسىڭ! قوش، جولىڭ بولسىن!» — دەپ ەلسىز تامىندا قالا بەردى. مەن قوش ايتىپ، ەلگە تارتتىم. اكەيدىڭ جايلاۋداعى تامى قىستاۋعا الپىس شاقىرىمداي بولاتىن.
اكەيدىڭ سوڭعى كەزدەرى كوز الدىمدا. 1930 جىلى، 26 مايدان كەيىن اكەمدى قايتىپ كورگەم جوق. 29 مايدا كەل دەپ شاقىرعان سوتتىڭ قاعازى كەلگەن سوڭ، اكەيمەن قوش ايتىسىپ ايرىلدىم. 1930 جىلى 29 مايدا اۋدان تۇرمەسىندە جاتىپ، 4 يۋن كۇنى سوت 5 جىل كەسىپ، سەمەي تۇرمەسىنە ءتۇستىم.
1930 جىلى فيەۆرال ايىنىڭ اياڭ كەزىندە، اكەيدىڭ ناۋقاستانعانىن ەسىتتىك. سىرتتا قاشقىنداردى قاراپ جۇرگەن سولداتتار اكەيدىڭ تامىنا قونىپتى. ولار بارعاندا اكەي قاتتى ناۋقاس ەكەن. قىراۋلاپ كەتكەن ءۇيدى ولار جىلىتىپ بەرىپتى. جاقىن جەردەگى اۋىلدىڭ ادامدارى جەر مۇز بولىپ قاتىناسا الماپتى. سولداتتار اتتارىنىڭ اياقتارىن قىرىقتىرىپ زورعا كەلىپتى دەگەن حاباردى ەستىگەن سوڭ جانە سولداتتاردىڭ باستىعى پلەميانوۆ حابار ايتىپتى — بىرەۋلەرى بارسىن دەپ. وسى حاباردى ەستىگەن سوڭ، مەن ءبىر كورشىنىڭ ءالدى اتىن سۇراپ ءمىنىپ، بارماق بولدىم. مەن تۋرا جولمەن بارا المايتىن بولدىم. ويتكەنى، جولدىڭ قارى قالىڭ، جازىق جەرلەرى كوپ، سوندىقتان كىلەڭ جوتالاردى قۋىپ وتىرۋىم كەرەك بولدى. ءسۇيتىپ، كۇن باتاردا «كەڭ قونىستاعى» ورىنباساردىڭ اۋلىنا زورعا جەتتىم. اتىمنىڭ ءتورت اياعىنىڭ جۇندەرى قىرقىلىپ قالدى. ورىنباسار اقساقال اكەيگە ەكى رەت بارام دەپ، اتىنىڭ اياعىن قىرىقتىرىپ، جەتە الماي قايتقانىن ايتتى. بۇدان بىلاي شاقپاق جوتاسىنا شىققانشا جازىق، قار مۇز قالىڭ، قار بەتى مۇز ەكەنىن ايتتى. ورىنباسار اقساقالدىكىنە قونىپ، تاڭەرتەڭ ورىنباسار اۋلىنىڭ قاسىنداعى بيىككە الىپ شىعىپ، جولدى كورسەتىپ جىبەردى. مەن شاقپاققا قاراي تۋرا تارتتىم. شاقپاققا شەيىن جازىق، قار-مۇز اتىمنىڭ اياعىن قيىپ تاستادى. اياعىنان قاندى سارى سۋ شىعىپ، ءتورت اياعى دىرىلدەپ، اتتىڭ جۇرگىسى كەلمەدى. اتتان ءتۇسىپ جاياۋ جەتەكتەدىم. قالىڭ كيىم اۋىر بولعان سوڭ: قاپتال شاپاندى اتقا ارتىپ قويدىم. ءتۇس اۋىپ بارا جاتقاندا شاقپاقتىڭ باۋرىنداعى «كەرۋەن بۇلاققا» كەلىپ، اتىمدى شالدىرىپ الدىم. كۇن ەڭكەيىپ بارا جاتقاندا، زورعا دەگەندە شاقپاقتىڭ جوتاسىنا شىعىپ، اتىما ءمىنىپ، قاعىل، مۇزى ات تۇياعىنان اسپايتىن جەرلەرمەن قوراعا تارتتىم. قورانىڭ قاق الدىنداعى بەلەسكە شىققانىمدا، قورادان كىسىنەگەن قوڭىر اتتىڭ داۋسى ەستىلدى. اتىم دا قورانى كورگەن سوڭ، ءجىتى باستى. قورانىڭ الدىنا كەلدىم. سىرتقى قاقپاسى شارباق بولاتىن. يتەرىپ شارباقتى اشا الماي قويدىم. قوڭىر اتتىڭ شيرىققان جەر تارپىعان، پىسقىرعان دىبىسىنان باسقا تۇك ەستىلمەيدى. جىم-جىرت، جۇرەگىم دىرىلدەپ، اۋزىما تىعىلدى. اكەي ءولىپ قالدى ما دەگەن وي بويىمدى مۇزداتىپ جىبەردى. كوز الدىما الدەنەلەر كەلىپ، تامىندا اكەي ءولىپ جاتقانداي كورىندى. شارباقتى ارلى-بەرلى جانە قوزعادىم، اشىلار ەمەس. تەرەزەگە بارۋعا ءداتىم شىداماي تۇر. قاراڭعى ءتۇسىپ بارادى. كۇندە جاۋا بوراپ، تۇتەپ كەتتى. مەن تەرەزەگە باردىم. ءتىرى بولسا، شام جاعار دەپ. جارىق جوق. اكەي ءولدى دەپ، جۇرەگىم اتتاي تۋلادى. كوزىمنەن جاسىم اعىپ كەتتى. ايعايلاپ جىلاۋعا ەلسىز دالا، جان جوق. قورا، سوعىپ، ىسقىرىپ، ۇلىپ تۇرعان بوران، اينالا قاراڭعىلىق ءوزىمدى باس سالىپ جۇتىپ جىبەرگەندەي، ونەبويىمنان ءال كەتىپ، جاعىم قارىسىپ، تىلسىم ءتىلىمدى بايلاپ تاستاعانداي، داۋسىم شىعاتىن ەمەس. كۇن باتاردا عانا جەلسىز اشىق بوپ تۇرعان اسپاندى قارا بۇلت باسىپ، قاتتى داۋىل سوعىپ، الاي-تۇلەيىن شىعاردى، بۇلتتى ساپىرىپ، قاردى بوراتىپ تۇكتى كورسەتپەي جىبەردى. كوزىمە الدە كىمدەر ەلەستەپ، باسىما الدە نە، قورقىنىش ويلار ورالىپ، ەسىم اۋعانداي تۇرىپ قالدىم.
ەركىندىكتى كوكسەگەن كوك تاعىسىن، قاراڭعىنى جامىلعان قارا جۇرەك، قاندى اۋىز، قاندى قول، قان ىشەر مەرگەن مەرت قىلعانداي. ءانى، سول ءتۇز تاعىسى قانسىراپ جىعىلدى. سونىڭ دەنەسىن كەبىندەي قارعا وراپ، بوران كورگە كومىپ جاتىر. مىناۋ ايعاي، شۋ، ىزىڭ، كۇڭىرەنىس ءولىمدى جوقتاۋ، قايعىلى قازانى حابارلاۋ، ءولىم ساعاتىندا ايتىلار جوقتاۋ مۇڭلى زار. يا! شال ولگەن ەكەن. ول انادا كەلگەنىمدە، ەش قايدا بارمايمىن دەگەندە، ولەتىنىن بىلگەن ەكەن. ءتۇز تاعىسىنداي بارلىق ءومىرىن تۇزدە وتكىزىپ، جاپاندا جاپامەن ءولدى. ءومىرى دە، ءولىمى دە — جۇمباق سىر. ول جۇمباعى شەشىلەر، سىرى اشىلار، ۇعىلار. ءبىراق، ونى سەن شەشىپ، سەن ۇقپايسىڭ. شەشەتىندەر، ۇعاتىندار كەيىن تابىلادى. وزدەرىڭدى قالاي تاربيەلەدى. سونى ۇعاسىڭ با؟ انىق بىلەسىڭ بە؟ جوق بىلمەيسىڭ! اكەڭ ەڭ الدىمەن سەندەردىڭ جاقسى بولىپ وسۋلەرىڭ ءۇشىن ۇيالارىنىڭ اينالاسىنىڭ تازا، بىلعانىشتان، لاستان امان بولۋىن ەسكەردى. سەندەر ەكى شەشەدەن: 6 ۇل، 6 قىز بولدىڭدار ەر جەتكەندەرىڭ (ولگەن 2 ۇل، 2 قىزدى قوسپاعاندا) وسى ءبارىڭ ءبىر-aق شەشەدەن تۋعانداي بولدىڭدار. ەكى شەشەڭ ءبارىڭدى بىردەي كوردى. سەندەر دە شەشەلەرىڭدى بىردەي كوردىڭدەر. سەنىڭ تۋعان شەشەڭ ۇلكەن شەشەڭدى سىيلاپ، الدىنان كەسە وتپەدى. سەن عانا ۇلكەن شەشەڭنىڭ باۋىرىندا بولىپ، تۋعان شەشەڭنىڭ، باسقانىڭ ءتىلىن المايتىن وڭباعان قىلىقتارىڭ بولدى. ءبىر-بىرىڭنىڭ الدارىڭنان شىعىپ، ۇرسىپ - تالاسىپ كورگەن جوقسىڭدار. كورشى مالشىلاردىڭ بالالارىمەن تاتۋ بولدىڭدار. ولاردى اتا، اعا، اجە - اپا، اجە - انا دەدىڭدەر، ولاردىڭ بوتەندىگى بولعان جوق. ولار دا سەندەردى ءوز بالاسىنداي كوردى. ادامدى ساباپ، بوقتاۋ، ۇرسۋ دەگەندى بىلمەدىڭدەر. ادامدى الا كورۋ قياناتتاۋ اكە - شەشەلەرىڭنىڭ الدىندا كەشىرىلمەس قىلمىس ەكەنىن ەرتە سەزىندىڭدەر. العاش سەميا اينالاسىنداعى ماحاببات، تاتۋلىق، ادامدى الا كورمەۋ، جاتسىنباۋ سەندەردە وسىدان باستالدى. وسى تاربيەنى — ادالدىقتى، ادامگەرشىلىكتى، تاتۋلىقتى، ولاردى بۇزاتىن جامان قىلىقتاردى اكەڭ جاستايلارىڭنان قۇلاقتارىڭا قۇيدى. سەندەرگە وسىلاردى تاپسىردى. سول اقىل-وسيەت بەرگەن اكەڭ ءولدى. ال، قالاي ءومىر سۇرەسىڭ دەپ، بىرەۋ قۇلاعىما سىبىرلاعانداي بولىپ تۇرعاندا، جۇرەگىم ءدىر ەتىپ، كوزىمدى اشىپ، تەرەزەگە جالت قاراسام، اكەي سىرەڭكە تارتىپ، لامپا جاعىپ جاتىر ەكەن، قۋانىپ كەتتىم. جاڭاعى ولگەن ءتۇز تاعىسى دا، ونىڭ ءقابىرى دە، باسىمداعى وي دا اپ-ساتتە جوق بولدى دا كەتتى.
مەن تەرەزەنى قاقتىم. اكەي لامپانى ۇستاپ، تەرەزەگە جاقىن كەلىپ: «بۇل كىم؟» — دەپ داۋىستادى. مەن: «احاتپىن» — دەدىم «امانشىلىق پا؟ شارباقتى، اشا المادىڭ با؟» — دەدى. مەن: «اشا المادىم؟» — دەگەنىمدە، «شارباقتىڭ، كولدەنەڭ سالعان ءۇشىنشى شارباعىنىڭ ورتاسىنا ءشوپ تىعىپ قويعام، سول ءشوپتى ءتۇسىرىپ جىبەرسەڭ، شارباقتى تىرەپ قويعان باقان كورىنەدى. سونى قامشىڭنىڭ سابىمەن كوتەرىپ قالساڭ، شارباق اشىلادى»، — دەدى. مەن اكەيدىڭ ايتقانىن ىستەپ شارباقتى اشىپ، اتىمدى قوراعا كىرگىزدىم. تىقىرشىپ تۇرعان قوڭىر ات ءبىر وقىرانىپ بارىپ تىنىشتالدى. مەن سالەم بەرىپ، ۇيگە كىردىم. اكەي سالەم الىپ، اۋىلدىڭ، ەلدىڭ اماندىعىن سۇرادى. مەن اماندىقتى ايتتىم. اكەي اعاش تەگەنەنى، الدىنا قويىپ، ۇننان ۇماش كوجە ىستەپ جاتىر ەكەن. ءۇيدىڭ تەرەزە جاق قابىرعاسىنىڭ قىراۋى ءالى كەتە قويماعان. اكەي ايتتى: «قاتتى ناۋقاستانىپ، ءۇش كۇن باسىمدى كوتەرە الماي، توسەكتە جاتىپ قالدىم. كەپەۋلەر (گپۋ — ا. ش.): كەلىپ، ءۇيدى جىلىتىپ، وتىن جارىپ، ۇيگە كىرگىزىپ بەرىپ كەتتى. اتىما ءشوپ سالىپ، الدىنا قار ويىپ قويدى. بۇگىن باسىمدى كوتەرىپ وتىرمىن. اۋىر تاماق ىشسەم قايتالاپ قالام با دەپ، ۇماش كوجە ىستەپ جاتىر ەدىم. تىستاعى وتىننان وتىن بۇتاپ اكەپ، ءۇيدى جىلىت!» — دەدى. مەن كيىمىمدى جەڭىلدەپ، دالاداعى بۇتالىپ ۇيىلگەن قايىننان ءۇش - تورتەۋىن اكەپ، وتكىر بالتامەن بۇتاپ، پەشكە سالىپ، ءۇيدى جىلىتتىم. ۇيدەگى قىراۋ كەتىپ، ءۇي جىلىندى. اكەي ايتتى: «سەن بۇگىن قوناقسىڭ، ساعان تاماق اسۋىم كەرەك. شوشالانىڭ توبەسىندە ءىلۋلى بۇرگەن قارىنداردىڭ بىرەۋىن اكەلىپ، ەت اس!» — دەدى. مەن: «ءسىزدىڭ ىشەتىن تاماعىڭىز ماعان بولادى» — دەدىم. اكەي: «جوق، ونىڭ بولمايدى! كەلگەن قوناققا ەت اسپاعان ىرىمعا جامان، مەن دە جاس سورپا ىشەيىن» — دەدى. مەن شوشالاداعى ءبىر بۇرگەن قارىندى اكەپ، اۋزىن شەشىپ، قولىما ىلىنگەن قويدىڭ سان جىلىكتەرىن الىپ تاباققا سالدىم. اكەي: «وسىلاردى اسقالى جاتىرسىڭ با؟» — دەدى. مەن: «يا»، دەگەندە، «سەن تاماق سالا بىلمەيدى ەكەنسىڭ، سان جىلىكتەردى سىي قوناققا اسادى. ال، ءۇي ادامدارى الدىمەن قول جىلىكتەردى اسادى» — دەدى.
مەن سان جىلىكتەردى قارىنعا قايتا سالىپ، قول جىلىكتەردەن قازانعا استىم. اكەي دە ۇماش كوجەسىن جاساپ بولدى. مەن شاي جاسادىم، پليتانىڭ ۇستىندەگى قايناپ تۇرعان شاۋگىمدى العالى جاتقاندا، اكەي «تۇتقىشپەن ۇستا، قولىن، كۇيەدى» — دەگەن سوڭ، جاتقان تۇتقىشتى الىپ، شاۋگىمدى بودىناسقا قويىپ، الاقانىما قاراسام، شاۋگىم ۇستاعان الاقانىم قاپ-قارا كۇيە بولىپتى. اكەي كۇلىپ: «بالام! تۇتقىشتىڭ كۇيە جاعىمەن ۇستاپسىڭ عوي» — دەدى. ءسۇيتىپ، ەكەۋمىز شاي ىشتىك. شاي ءىشىپ وتىرعاندا اكەيدىڭ توسەگىنىڭ تۇسىنداعى شەگەگە ءىلۋلى تۇرعان جازۋلى قاعازعا كوزىم ءتۇستى. اكەي مەنىڭ جازۋلى قاعازعا قاراپ وتىرعانىمدى بايقاپ، قاعازدى الىپ، وقىپ بەردى. جازۋدىڭ جالپى مازمۇنى — جاقىن جەردەگى بايقوشقارداعى ادامدارعا ارنايى جازىلعان ەكەن «مەن ولسەم، ەلگە اپارماي، وسى قورامنىڭ قاسىنا قويىڭدار. بارلىق جانعا، سالەم ايتىڭدار» — دەگەن. سول قاعازداعى جازىلعان سوزدەردى ۇزاق ولەڭ ەتىپ قايتا جازدى. مەن اكەيگە قاراپ وتىرىپ، قاتتى جانىم اشىدى. اق شاشى، اق ساقالى قارعا ۇقساعان، ءاجىمى مولايىپ، جۇدەگەن ءوڭى — قاردان كەبىن جامىلعان قۇلازىعان بەلدەي، ەلسىز جاپان دۇزدە، جالعىز جۇرگەن، ۇيىرىنەن اداسقان كارى تاعىداي كورىندى. جۇرەگىندە قانداي سىرى بار، قانداي تىلەك، قانداي ويى، قانداي ارمانى بار، سولارىن بىلگىم كەلەدى. ءبىراق تۇسىنەن، وتىرىسىنان، قالپىنان ءىش سىرىن سەزە الاتىن، تابا الاتىن ەمەسپىن. قورىتىپ، ءبىر ويعا كەلدىم. ەندى قالاي ەتسەم دە، اكەيدى كوندىرىپ، اۋىلعا اپارايىن، ولەر كەزىندە مىنا حالدە، جاپاندا ولمەي، ۇيدە ءولسىن. جاپاندا قالاي ءومىر سۇرەدى، نە ىستەيدى ەكەن، قاسىندا بولىپ سونى بىلەيىن دەگەن ويعا كەلدىم.
بۇل تۇنگى اڭگىمەمىز — ەل جايى، قالىپتان ارتىق ءتۇسىپ جاتقان نالوگ تولەي الماعاندارعا كەسىلىپ جاتقان اباقتى؛ اشتىقتىڭ ءتونىپ تۇرعان ءقاۋپى، — وسىلار عانا بولدى. ەرتە تۇرىپ، «اتتاردى جايعا!» — دەپ مەنى وياتتى. مەن قوراعا شىعىپ، اتىما ءشوپ سالدىم. قوڭىر اتتىڭ شيراتىلىپ قالعان شىلبىرىن جازىپ جوندەپ بايلادىم. الدىنا سالعان ءشوپتى، قاردى تاپتاپ تاستاعان ەكەن. ولاردى، تازالاپ، قايتا شوپ سالدىم، ءبىراق ءشوپتى جەمەدى، شولدەپ تۇرعان سياقتى. ەرتەڭگى شايدى ءىشىپ وتىرعاندا اكەي ايتتى: «كەلگەندەر قوڭىر اتقا ءشوپ سالىپ كەتكەن. مەنىڭ دىبىسىم شىقپاي قالسا، كىسىنەپ، جەر تارپىپ، پىسقىرىپ، تىنىشسىزدانا بەرەدى. ال، جوتەلىپ، داۋسىمدى شىعارسام تىنىشتالا قالادى. دالاعا قويا بەرسەم، اۋناپ، ويناقتاپ، قايتىپ كەلەدى، ءبىرجولا كەتىپ قالماي، ماعان ۇيرەنىپ الدى» — دەدى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، اكەيدىڭ «قوڭىر ات» دەگەن پوەماسى بار. «ات — ەر فاناتى» — دەيدى عوي. بۇل قوڭىر اتتى اكەي دونەنىندە ءمىندى. مۇنى باسىندا جىلقىشى مىنگەن بولاتىن. اكەي ءوزىنىڭ ءمىنىپ جۇرگەن داعدىلى اتىن تاستاپ، سول قوڭىر دونەندى قالاپ الادى. سوعان قاراعاندا، جاقسى ات بولاتىنىن اكەي سەزگەن سياقتى. ال، قوڭىر اتتى الساڭ — بيىك، اياعى اسادالدىڭ اياعىنداي تىك، ءسىڭىرلى. قىسقا بەل، باسى ەتسىز، ەكى كوزى وتتاي جايناپ تۇراتىن، جال-قۇيرىعى قارا، تۇياعى قۇلاننىڭ تۇياعىنداي دوڭگەلەك، تىك باقاي، سۇرىنبەيتىن، ءجۇرىسى جايلى، ءالدى ات بولاتىن. سول دونەنىنەن مىنگەن قوڭىر ات اكەيگە ءبىرجولا ۇيرەنىپ كەتكەن. اكەيدى جالعىز تاستاپ كەتپەيتىن بولعان.
ەرتەڭگى شايدى ءىشىپ بولعان سوڭ، قوڭىر اتتىڭ تىزگىن، شىلبىرىن ءتۇرىپ، تىسقا شىعارىپ قويا بەردىم. بوساتقانشا اسىعىپ، تىقىرشىپ تۇرعان ات قورادان تومەن «قارا بۇلاق» جاققا قاراي ويناقتاپ، قۇيرىعىن تىگىپ الىپ جونەلدى. مەن ءوز اتىمدى بۇلاق باسىنا اپارىپ، قاتقان مۇزدى ويىپ سۋاردىم. الدەن ۋاقىتتا قوڭىر ات تا كەلىپ، سۋ ءىشىپ، جاتا قالىپ ەكى جاعىنا كەزەك-كەزەك اۋناپ ءتۇسىپ، تۇرىپ سىلكىنىپ جانە تومەن قاراي ويناقتاپ كەتتى. مەن وز اتىمدى اۋناتىپ، قوراعا كىرگىزگەندە، قوڭىر ات تا كەلىپ قوراعا كىردى. مەن اتتارعا ءشوپ سالىپ، ۇيگە كەلدىم. اكەي ولەڭ جازىپ وتىر ەكەن. بايقاسام، تۇسىنا ىلىنگەن قاعاز الدىندا جاتىر ەكەن. مەن: «اتتاردىڭ استىن، قورانى تازالايمىن، وتىن دايارلايمىن» — دەپ تىسقا شىرىش. ول كۇنى اكەيگە بوگەت ەتپەيىن دەپ، قورا تازالاپ، وتىن دايىنداپ، تۇسكە دەيىن دالادا بولدىم. ءۇش-تورت كۇندەي، بوران اشىلماي، اكەي «قوڭىر ات» پوەماسىن ءبىتىردى. اكەي ەل جايىن كوپ ويلاي بەردى. قازاقتىڭ بۇرىن باسىنان وتكەن اۋىر كۇندەرىن ايتىپ، سونىڭ ىشىندە «اقتابان-شۇبىرىندى» جايىن اڭگىمەلەدى. «ءبىراق، — دەدى. — وندا قالماقتىڭ كوپ قىرعىنىنا ۇشىراپ، كوبى قازا تاپسا دا، جاياۋ - جالاڭاش شۇبىرسا دا، ءتىرىسى اشتان ولۋدەن جاۋجۇمىر جەپ، قايىڭنىڭ سۋىن ءىشىپ امان قالىپتى. ادام بالاسىنا ەڭ اۋىر قازا — اشتىق. وزەگىن ورتەپ تۇرعان اشتىققا ۇشىراعان ادامدا اقىل-ەس قالمايدى. سول اشتى دا سوعىپ كەتپەسە يگى ەدى» — دەدى. «قازاقتا ءوندىرىس جوق قوي، قولداعى كۇنكورگىش مالى كەتسە، نە بولادى» — دەدى.
ءبىر كۇنى اشىق جالتىر اياز بولدى. اكەي ماعان: «اتتاردى ەرتتە. ايىر شاقپاققا شىعىپ كەلەيىك» — دەدى. مەن اتتاردى ەرتتەدىم. جۇرگەلى جاتقاندا، اكەي: «مەنىڭ وتىن الا كەلەتىن ارقانىمدى الا ءجۇر، وتىن الا كەلەمىز»، — دەدى. مەن قىلدان ەسكەن ۇزىن جىڭىشكە ارقاندى الا ءجۇردىم. اكەي باستاپ وتىرىپ، قورانىڭ باتىس جاعىنداعى ايىردىڭ باسىنا شىقتىق. قوڭىر اتتى بوس قويا بەرىپ، وز اتىما شىدەر سالىپ قويدىم. بۇل بيىكتەن وڭتۇستىكتە — قاراناي، تازقىزىل، بالعا، تەكتۇرماس، قۇر جوتالارى، شىعىستا — بۋراتيگەن، ەگىز قىزىل، جانىبەك، تەزەك شوقىسى، اقشاتاۋ جوتالارى، باتىستا — كوكسەڭگىر، جورعا، جاۋىرتاعى، شورقاشقان، شىمىلدىق، جوسالى بيىكتەرى؛ ال سولتۇستىكتە — كەرەگەتاس، قارا جال، قىزىل جال، ايدارلى قويتاس، قارا قويتاس، بۇشانتاي، ءدىلدا جوتالارى، كولدەنەڭ جاتقان شىڭعىستاۋىنىڭ سىرت جوتالارى كورىنەدى.
اينالا اپپاق قار جامىلعان دالا. كوك پەن جەردىڭ جاپسارى بۇلىڭعىر، بىرىنە-بىرى قوسىلىپ تۇرعانداي. اكەي قاعاز، قارىنداشىن الدى، ءبىر ولەڭ جازاتىنىن سەزدىم. اكەي ايتتى: «وتىن — ولجا، سۋ — قورلىق» — دەگەن ماقال بار عوي، مەن تاۋعا شىققان سايىن بوس قايتپايمىن، وتىن الا قايتام. الاتىن وتىنىم مىناۋ - تاس اراسىنا شىعاتىن بۇتا. مۇنى — «قارا بۇيرا» دەيدى. مۇنىڭ قاسيەتى جاستاي جانادى، ءتۇتىنى بولمايدى. قىزۋلى، شوعى كوپكە دەيىن سونبەيدى، سەكسەۋىلدىڭ ازعىنى بولسا كەرەك. سەن وسىنى جينا. ونىڭ الۋى دا وڭاي، ەتىكتىڭ وكشەسىمەن تەۋىپ جىبەرسەڭ، تۇبىمەن قوپارىلادى. ارقانمەن سۇيرەتىپ وتىرامىز»، — دەدى. ءسۇيتىپ، اكەي جازۋ جازۋعا كىرىستى، مەن وتىن الۋعا كىرىستىم. الدەن ۋاقىتتا اكەي: «قايتالىق»، — دەپ داۋىستادى. مەن ۇيگەن وتىنىمدى ىق جاققا جەتكىزىپ، ارقاننىڭ ءبىر ۇشىنا بايلادىم. ءوز اتىمدى اكەپ، ەندى قوڭىر اتقا بارايىن دەپ ەدىم، اكەي: «بارما! قوڭىر ات ءوزى كەلەدى» — دەدى. مەن اتىما ءمىنىپ، ارقاننىڭ ءۇشىن الىپ سۇيرەتكەنىمدە، ات وتىننان ۇركىپ، ويدان تەمەن الا جونەلدى. زورعا جىعىلماي قالدىم. ارقاننىڭ ءۇشىن قويا بەردىم، وتىن قالا بەردى. اكەي وتىنعا قاراي ءجۇرىپ، تاساعا تۇسكەندە، ارعى بەتتە جۇرگەن قوڭىر ات كىسىنەپ، جوتاعا شىعىپ، اكەي قاسىنا كەلدى. اكەي سەنىڭ اتىڭ ۇيرەنبەگەن، ارقاندى ماعان بەر دەپ، اتىنا ءمىنىپ، وتىندى سۇيرەتتى. قوڭىر ات ۇرىككەن دە جوق، قىمسىنعان دا جوق. ءسۇيتىپ، تۇستە قوراعا كەلدىك. شاي ءىشىپ وتىرعاندا اكەي تاۋ باسىندا جازعان — «وتىرمىن تاۋدىڭ باسىندا، جەتپىستەن اسقان جاسىمدا» — دەگەن ولەڭىن وقىپ بەردى. جانە تورت-بەس كۇن اقتۇتەك بولىپ، دالاعا شىعا الماي، ۇيدە وتىردىڭ. ارينە، اكەي بوس وتىرمايدى. نە قيلى اڭگىمەلەر ايتادى، جازعان ولەڭدەرىن وقيدى. نە وتكەن اقىن - ويشىلاردىڭ سوزدەرىن ايتادى. بوران اشىلعان سوڭ، ەكەۋمىز جانە تاۋعا شىقتىق. ءبىراق، بۇل كۇنى بوران بولماسا دا، كۇن بۇلىڭعىرلانىپ تۇردى. تەرىسىنەن ازداپ ىزعىرىق بولىپ تۇرعان. اكەي بيىكتىڭ ىق كۇنگەي بەتىندە وتىرعان، مەن قارابۇيرا جيناۋعا كىرىسكەم. الدەن ۋاقىتتا اكەيدىڭ قاسىنا كەلىپ بايقاسام، اكەيدىڭ ەكى كوزىنەن قۇلاي اققان جاستىڭ سورابىن كوردىم. اكەي كوپ جىلامايتىن، بەرىك بولاتىن. جىلاي قالعاندا ءوڭى بۇزىلماي، كوزىنەن جاس پارلاپ قانا اعاتىن. نەلىكتەن جىلادى ەكەن دەگەن وي كەلىپ، «نەگە جىلاعانسىز؟» — دەپ سۇرادىم. «وتكەن ءبىر جاعداي ەسىمە ءتۇسىپ، كوڭىلىم بوساپ، كوزىمە جاس كەلدى» — دەدى. «باسقا جۇرت قازاقتى، اسىرەسە، ءوزىمىز — نادان، ءبىلىمسىز، ونەرسىز، مادەنيەتسىز دەيمىز. ونەرسىز نادان قالعانىمىز راس. ءبىراق، جەتە تەكسەرسەك، ءبىزدىڭ دە زور ءبىلىمدى ادامدارىمىز بولعان. جەر جۇزىنە جايىلعان، عىلىم ىزدەپ، ءومىرىن سارپ ەتكەن بابالارىمىز وتكەن، ءابۋناسىر، ءابۋسينا، قورقىت، ۇلىقبەك، تاعى - تاعىلار تۇرىك قاۋىمىنان، بىزدەن شىققان. ءتىپتى كەشەگى وتكەن انەت باباڭنىڭ ءوزى عالىم - فيلوسوف ادام ەكەن. سونى دا تاني الماي، باعا بەرە الماي كەلدىك قوي. ابايعا نە قىلمادىڭ، نە كورسەتپەدىك — قارعادىق، سوكتىك، جالا جاپتىڭ، ۇردىق، سوقتىق، تالاس-تارتىس، رۋ پارتياسىن قۋۋمەن وتتىك قوي. ناقىل سوزدەردىڭ نەسى، التىن قازىنانىڭ قورلارىن جاساعان — اسان، بۇقار، ماراباي، Mapقاسقا، وتەگەن، ۇمبەتەي سياقتى ءدۇلدىل، توكپە اقىن، جىراۋلار، وسىلاردى جەتە ۇعىپ، تۇسىنە الدىق پا؟ جوق! وسىلاردى ويلاپ وتىرىپ، انەت باباڭنىڭ ءۇش اۋىز ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ، سول كوزىمنەن جاس شىعاردى. ارعىن قازىبەك قازاقتا جاسىنان تالاپتى، ساناسى ەرتە ويانعان، وزگەشە تۋعان ادامنىڭ ءبىرى بولعان. انەت باباڭ بۇحاردان ونشاقتى جىل وقىپ، ون ەكى ءفان عىلىمىن ءبىتىرىپ كەلگەن سوڭ، ءۇش ءجۇز قازاق بالاسىنىڭ جەتى جارعى ءبيىنىڭ ءبىرى بولدى. قازىبەك جاس جىگىت كەزىندە، انەت باباڭنان قازاقتىڭ جول-جوباسىن، ءبىلىم ۇيرەنەمىن دەپ، كوشىپ كەلىپ، ءبىر جىل باباڭنىڭ قاسىندا بولىپ، اقىل-كەڭەس الادى. قازىبەك كەتەرىندە انەت باباڭا مىناداي سۇراق قويادى. قازاقتىڭ ايتىلعان زاڭ - جوبالارىندا — «قاساڭ داۋعا» (دەمەك، ايتۋشى — بايشوگەلى جوق داۋعا) نەگە ءبىر توقتام ايتپاعان؟» — دەيدى. باباڭنىڭ «قاساڭ داۋعا» ايتقان توقتامى: «قازاق جولى قاناعات، بۇ دا جولدان اداسپاس، «قاساڭداۋ» ەمى شاراعات، بۇعان ەشكىم تالاسپاس» — دەيدى.
جانە قازىبەك بىلاي دەپ سۇراق قويادى: «جەر داۋى، جەسىر داۋى، ۇرلىق — وتىرىك، كۇنا، نەشە ءتۇرلى نارسەلەرگە وزدەرىنشە توقتام ايتقان. ال سول تالاس - تارتىستىڭ: داۋ -جانجالدىڭ، ۇرىس - توبەلەستىڭ، ادامدى اردان كۇستىرتىپ، قيانات، زۇلىمدىق قىلدىراتىن، ادامداردىڭ باستارىن ءبىر جەرگە سىيدىرمايتىن نە؟ ولار قايدان شىعادى؟ سوعان جۋىماساق، جامانشىلىق بولمايدى دەپ نەگە كورسەتپەگەن؟» — دەيدى.
انەت-باباڭ كوپ ويلانىپ وتىرىپ: ارابشا «حاكىم»، قازاقتا «اكىم» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءسوز ءۇش ارىپتەن قۇرالادى — ا، ك، م. سول ءبىر اۋىز ءسوزدى ەكى رەت ايتساق — اكم-اكم بولىپ، التى ءارىپ بولادى. ەكى «ا»، ەكى «ك»، ەكى «م». وسى التى ءارىپ — التى اۋىز ءسوزدىڭ باس ارىپتەرى. مىنە، وسى التى اۋىز ءسوز جوعارعى ايتىلعان جامان قىلىقتاردىڭ شىعاتىن كوزدەرى. ادام بالاسىن اردان كەتىرىپ، قيانات - زورلىق، مانساپ - ماقتان، تالاس تۋعىزاتىن دا، دۇنيەنى بۇزىپ تىنشىتپايتىن دا وسىلار. باسقى ەكى — «ا»، ءبىرى — «التىن». التىن، پۇل، بايلىققا كورسە قىزىقپايتىن، وعان ار-يمانىن ساتپايتىن ادام از. ەكىنشى «ا» — «ايەل»: ايەلگە، قىزىعۋ، قىرقىسۋ، تالاسۋ، ايەل تۋرالى تەڭسىزدىك ءبارى وسىدان شىعادى. ەكى «ك»ء-نىڭ ءبىرى — «كەك»، ءبىرى — «كەجىر»، «كەك» قۋعان ادام وڭبايدى. بىرەۋ جىقسا كەگىمدى الام دەپ سەن قۋاسىڭ، سەن قۋساڭ ول «كەك» قۋادى. وسى «كەك» قۋۋ دۇنيەنى تىنشىتپايدى. «كەك قۋعان، كەك ساقتاعان وڭباس» — دەگەن وسى. ەكىنشى «ك» كەجىر - قيسىق. كەجىرلىك — ادامنىڭ قاسيەتسىز مىنەزىنىڭ ءبىرى. كەجىر - قيسىق ادام؛ ءوزى بىلمەيدى، بىرەۋدىڭ تازا اقىل كەڭەسىن المايدى. ءوز دەگەنىمدى ىستەيمىن دەپ تالاسادى، جاعالاسادى، تىنىم تاپپايدى، باسقاعا تىنىم تاپتىرمايدى. ەكى «م»ء-نىڭ ءبىرى — «ماقتان»، ءبىرى — «مانساپ». ماقتانبايتىن، ماقتانعا ماستانبايتىن ادام از. ماقتاندا تازالىق، ادىلدىك بولمايدى. ماقتانشاق — بايىسام، باسقادان اسسام دەگىزىپ، ارسىزدىققا شەيىن اپارادى. ال، «مانساپ» — بۇل «مانساپقورلىق»، اكىم بولسام، بارلىعىنا ءوزىم قوجا بولسام، بار ادامدى ءبىر شىبىقپەن ايداسام دەگەن ەڭ ايۋاندىق پيعىلعا اپاراتىن، دۇنيەنى بۇزاتىن، كەسەلدىڭ ءبىرى. بۇلار ادام بالاسىنىڭ باسىن دا قوسپايدى، ادالدىقتى، ادامگەرشىلىكتى دە ىستەتپەيدى. سۇراعىڭنىڭ ءتۇبى «اكىم» دەگەن سوزدە بولدى عوي. ءالىڭ كەلسە، «اكىمدى» دۇرىس ۇستاپ، ساقتانىپ جۇرگەيسىڭ»، — دەپتى.
«باباڭنىڭ سول التى ارپىنەن شىعا الماعان ەكەنبىز عوي دەگەن وي كوزىمە جاس كەلتىرگەنى. ارعىلاردىڭ ءوزىن قويعاندا كەشەگى باباڭ، فيلوسوف ەمەس پە؟» — دەدى. بۇل كۇنى كەشتەۋ قايتتىڭ. كەشكى شايدى ءىشىپ وتىرعاندا اكەيگە سۇراق قويدىم: «باعانا باباڭ ايتتى دەگەن التى سوزگە قاراعاندا، بۇل ومىردە ادام بالاسى تالاسىپ، ءبىرىن-بىرى جاۋلاۋمەن وتەتىن سياقتى عوي؟» — دەپ. اكەي: «جوق، ولاي ەمەس، بالام! تازا اقىلى، اق جۇرەگى، مەيىرىمى، ار، ىنسابى بار ادام ءبىرىن-بىرى ايۋانشا جەپ، تالاپ وتۋگە مۇمكىن ەمەس. ءبىراق، ءتاتۋ-تاتتى ءبىر كىسىنىڭ بالاسىنداي بولىپ تۇرۋعا ءالى ۋاقىت جەتپەي كەلەدى. دۇنيەدەگى جامان ادەت ەكشەلەپ قالا بەرمەك تە، اسىلى جاساي بەرمەك. ولاي بولسا، ادامنىڭ بويىنا بىتكەن، ءۇش اسىل قاسيەتتەرى بىرىگىپ باسىن قوسسا، ادام بالاسىنىڭ تالاسۋى قالماق. ولار: تازا اقىل، اق جۇرەك، ادال ەڭبەك! مىنە، وسى ۇشەۋىنىڭ باسى قوسىلسا، ادام بارلىق تابيعات بايلىعىنان پايدالانىپ، باقىتتى ءومىر سۇرمەك. ءبىراق، وعان قانشا ۋاقىت بارلىعىن ءدال ايتۋ قيىن. جوعارعى ءۇش قاسيەت بىرىكسە، وزىمشىلدىك مانساپقورلىق، ماقتان، وتىرىك، زورلىق مەيىرىمسىزدىك، قارا نيەتتىلىك دەگەن سياقتى قىلىقتارعا ورىن قالمايدى. «ال، وسى ايتقانىمىز بولا ما؟» دەگەن سۇراققا كەلسەك، ءسوزسىز بولادى. نەگە دەسەڭ، جوعارىدا ايتتىم، تابيعات تالداپ اسىلىن قالدىرىپ، جارامسىزىن جويىپ وتىرادى. بۇل — تابيعات جولى. ادامنىڭ اناۋ — اق زامان، اعاش زامان، تاس زامانى دەگەن داۋىرلەرىمەن وسى زاماندى سالىستىرىپ قارا. قوعام قانداي ءوستى، قانداي جاڭالىقتار شىقتى. قوعام ەسە بەرمەك، تازا ادامدار كوبەيسە، جامان ادەت قالا بەرمەك، ادىلەت بولادى دەگەن قورىتىندى شىقپاق!» — دەدى. سونىمەن، اكەي قاسىندا كۇندەر وتە بەردى.
ءبىر كۇنى اكەي ايتتى: «بۇگىن ەسكىشە 1-ناۋرىز، قازاقشا جاڭا جىل، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى دەيدى. ال، جاڭا جىلدىڭ بۇرىنعى اتى ناۋرىز — بۇل فارسى ءتىلى. «جاڭا كۇن»، دەگەن ءسوز. قوجا-مولدالار ەسكى ادەتتى قالدىرامىز دەپ، قۇربان، ورازا ايتتارىن — ۇلىس كۇنى دەگىزىپ جىبەرگەن. جاڭا جىل باسىنىڭ ۇلىس ەكەنىنە مىناداي دالەل بار — «ۇلىس كۇنى قازان تولسا، ول جىلى اق مول بولار، ۇلى كىسىدەن باتا السا، سوندا ولجالى جول بولار» دەگەن ءتىپتى ەسكى ماقال. جانە ۇلىس كۇنىن قالاي قارسى الاتىندارى تۋرالى ايتىلعان مىناۋ جىر قازاقتىڭ ارعىدان كەلە جاتقان مۇراسى:
ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە، باي شىعادى بالبىراپ،
قاسىندا جاس جەتكىنشەك تۇلىمشاعى سالبىراپ،
بايبىشە شىعار بالپيىن، ساۋكەلەسى ساۋدىراپ،
قىز شىعادى قىلميىپ، ەكى كوزى جاۋدىراپ،
بوزبالا شىعار بۇرقىراپ، اق بوكەندەي سىرقىراپ،
قۇل قۇتىلار قۇرىقتان، كۇڭ قۇتىلار سىرىقتان،
كەتىك ىدىس ءشومىشتىڭ ءتۇتىنى شىعار بۇرقىراپ.
ۇلىس كۇنى قۇلدى، كۇڭدى ازات ەتىپ، ەسكى ىدىستاردى وتقا جاعاتىن سالت بولعان. سول ۇلىس كۇنى كورىسىپ، امانداسۋ تۋرالى بۇرىن بىلاي دەسەتىن بولعان: «امانسىز با؟ ۇلىس وڭ بولسىن! اق مول بولسىن! قايدا بارسا، جول بولسىن!» كەيبىرەۋلەر: «ۇلىس باقتى بولسىن!
ءتورت تۇلىك اقتى بولسىن! ۇلىس بەرەكە بەرسىن! پالە-جالا جەرگە كىرسىن!» — دەسەدى.
جانە ءبىر جىر:
ۇلىس كۇنى كارى-جاس، قۇشاقتاسىپ كورىسكەن،
شالدار باتا بەرىسكەن، ساقتاي كور دەپ، تەرىستەن.
كەل، تازا ب ا ق، كەل! — دەسىپ، — يەم تىلەك بەر! — دەسىپ،
كوشى قايراقان، كوشى — دەسىپ.
جانە ەسكىنىڭ ءبىر ولەڭىندە ۇلىس كۇنىن قوسادى:
— ەسىك الدى قارا سۋ بويلاعانىم،
جالعاننىڭ قىزىعىنا تويماعانىم.
كومىلسەم دە كەتەر مە كوكەيىمنەن
قالقامەن ۇلىس كۇنى ويناعانىم، — دەگەن.
تاعى ءبىر ەسكىدەن كەلە جاتقان جوقتاۋ، بۇل دا ۇلىس كۇنىن دالەلدەيدى. شاقشاق جانىبەك كەنجە قىزىن ءوزىنىڭ دوسىنىڭ بالاسىنا بەرگەن. جانىبەك ولگەندە، سول قىزى اكەسىن جوقتايدى. بۇل ۇزاق جوقتاۋ ەدى. ناۋرىز تۋرالى ايتقانىن عانا ايتايىن:
«اينالايىن، اكە-ەكەم!
نەگە بەردىڭ كەدەيگە!
قانشا اقىلدى دەسەڭ دە،
كەدەيدى — كەدەي دەمەي مە؟»
بايعا بەرسەڭ، اكە-ەكەم،
قازىسى قارىس ايعىردى،
سۇبەسى سۇيەم قوشقاردى،
ۇلىس كۇنى سويماس پا ەم!
تامام سورلى تويماس پا ەڭ!
ۇلىس سايىن باستارىن،
جۇپ شىراق جاعىپ قويماس پا ەم! — دەگەن» — دەدى اكەي.
مەن اكەيدەن: «جۇپ شىراق» بولاتىنى قالاي، نە بىرەۋ، نە ۇشەۋ بولماي، جۇپ بولۋى نەلىكتەن؟» — دەپ سۇرادىم.
اكەي: «جۇپ شىراق» — تىلەك، ناماز ەسەپتى قۇلشىلىق. بۇل فارسىنىڭ باياعى — زاردۋشت (ورىسشا — زاراستر)، سونىڭ جولىنان قالۋ كەرەك. ال «جۇپ شىراق» بولۋىنىڭ ءمانىسىن تولىق بىلمەسەم دە ماقال بىلدىرەدى:
«جالعىز شالا — ساۋلە بولماس،
جالعىز شىراق — ءتاۋبا بولماس»
— دەگەن بار» — دەدى اكەي. سول ەسكىشە 1 ناۋرىز كۇنى اكەيگە ايتتىم: «ءبىز دە بۇگىن قازان تولى كوجە ىستەيىك» — دەپ. اكەي ايتتى: «بىزدە بيداي جوق قوي! ۇننان ەت تۋرا، كەسپە كوجە ىستەيىك»، — دەدى. مەن قاپتان ءۇن اكەلدىم. اكەي جىلى سۋعا ءتۇز ەزىپ، ءدامىن شىعارىپ، وسىمەن يلە دەدى. مەن اعاش تەگەنەگە نان باستىم. اكەي ايتتى، ءيىن ابدەن قاندىر دەپ. اكەي جازۋ جازىپ وتىردى. مەن كەسپەلىك ناندى باسىپ، وقتاۋمەن جايىپ ەدىم، ءجوندى جايىلمادى. ءبىر جەرى قالىڭ، ءبىر جەرى جۇقا بولىپ جانە جايعان نانىم قولىما، وقتاۋعا جابىسىپ اۋرە بولدىم. اكەي كوردى دە: «نانىڭنىڭ ءيى دە قانعان جوق. تاماق جاساۋعا ءوزىڭنىڭ قولايىڭ جوق ەكەن، بالام!» — دەپ، ءوزى ناندى قايتا يلەدى. كەسپەلىك ناندى دا وقتاۋمەن كەستى. مەن بىردەي ەتىپ كەسكەن كەسپەسىنە قاراپ وتىردىم. تاباقتاعى كەسپەنى قايناپ تۇرعان سورپاعا سالىپ جىبەرەيىن دەپ جاتقانىمدا اكەي كەلىپ، كەسپەنى از-ازدان سورپاعا سالىپ، ارالاستىرىپ وتىردى. «تۇتاس سالساڭ كەسپەڭ ۇماشتالىپ قالادى» — دەدى. قازاننىڭ قاقپاعىن جاۋىپ، «كەسپە سورپانىڭ بەتىنە شىققاندا ابدەن پىسكەنى بولادى» — دەپ ۇيرەتتى. ءسۇيتىپ، ەكەۋمىز قۇدايى كوجە ىستەپ ىشتىك.
ءبىر كۇنى اكەيدەن: «قازاق بۇرىن نەگە تابىنعان، قانداي دىندە بولعان؟» — دەپ سۇرادىم. اكەي: «قازاق بۇرىن پۇت ياكي سۋرەتكە شوقىنعان جوق. قازاق اتانعانى — نوعايلىدان بولىنگەن سوڭ عانا مۇسىلمان بولعان. بۇرىن تۇرىك، ويعىر بولىپ جۇرگەندەگى ءدىنى — ەسكى تۇرىكتىڭ ماۋجۋسي دىندەرى بولعان. ال، وتتى قادىرلەۋىنىڭ جولى ەكى ءتۇرلى. ءبىرىنشى، فارسىدان شىققان زاردۋشت پايعامبارمىن دەپ، وتپەن قۇلشىلىق ەتكىزگەن. سول جۇققان. ەكىنشى، ەسكى تۇرىكتەر قۇداي جاراتقان زاتتاردىڭ ەڭ قاسيەتتىسى بەس نارسە دەپ، سولاردى قاسيەتتەگەن. ولار: وت، توپىراق، سۋ، تاس، ياكي تەمىر، سونسوڭ وسىمدىك. وتپەن الاستاۋ، جۇپ شىراق جاعۋ، وتپەن ۇشىقتاۋ سياقتىلار. اۋرۋعا سۋ بۇركۋ، سۋمەن ەمدەۋ. توپىراقتى شۇقىرلاپ وت جاعىپ «موقال وشاڭ» دەپ، ارلى-بەرلى اتتاۋ. جەتى جول تورابىنان جەتى ۋىس توپىراق، جەتى ءتۇرلى ءشوپ (وسىمدىك) الىپ ەمدەۋ. تەمىر پىشاق قىلىشپەن ەمدەۋ — ءبارى وسىنىڭ سارقىنشاق قالدىعى. جانە سول بەس نارسەنى 12 جىلدىڭ اتىنا قاسىپ، 60 جىلدىڭ ۇلى مۇشەل ەتكەنى دە سوندىقتان ەدى.
سول 30-جىلى، ناۋرىزدا، تۇندە مەن جاتىپ قالدىم. اكەي ۇزاق وتىرىپ، «جان بەرىپ جارىق، جىلى نۇردان»، — دەپ باستالاتىن 30 جول ولەڭىن جازدى...
سونىمەن، كۇندەر ءوتىپ جاتتى. ەكى-ۇش كۇن ارالاتىپ تاۋعا شىعىپ كەلەمىز. ۇيدە اكەي جازۋ جازىپ، كىتاپ وقيدى. اڭگىمەلەسەمىز، كەيدە ەرتەك ايتادى. مەنىڭ بۇرىن جازعان ولەڭدەرىمدى، ولەڭگە اۋدارعان ەرتەگىمدى ايتتىرادى.
ءبىر كۇنى مەن ءۇيۋلى تۇرعان قايىڭداردان الىپ، وتىن كەسىپ جاتتىم. اكەي قاسىما كەلىپ، تۇبىرىمەن جاتقان قايىڭدى كورىپ:
«مىناۋ تۇبىردەن وجاۋ جاساۋعا بولادى ەكەن. سەن كەسىپ الىپ، قابىقتا، وجاۋ جاسايىق» — دەدى. مەن ءتۇبىردى كەسىپ، قابىقتاپ اكەلدىم. اكەي: «مۇنى وسى قالپىمەن كەپتىرسەك جارىلىپ كەتەدى. بۇرىن ەرشىلەر، ەر جاسايتىن ءتۇبىردى سيىردىڭ جاپاسىنا بىلعاپ، كۇنگە تاستاپ كەپتىرەتىن، جارىلماسىن دەپ. ال بىزدە سيىر جوق. سەن اتتىڭ جاس تەزەگىن اكەل، سونى جاعىپ كەپتىرەيىك»، — دەدى. مەن شىلاپشىنگە سالىپ اتتىڭ تەزەگىن اكەلدىم. سۇيىق بولسا دا اتتىڭ تەزەگىمەن سىلاپ، ءتۇبىردى كەبەتىن جەرگە قويدىق.
ءبىر كۇنى ءتۇبىردى الىپ، اكەي وجاۋ جاساماق بولدى. ونىڭ ءىشىن وياتىن ىڭعىرۋدى ءوزى سوعىپ الدى. شاپاشوتپەن شاۋىپ ءتۇبىردى جەڭىلدەپ الىپ، ءىشىن ىڭعىرۋىمەن ويىپ، تۇبىردەن ادەمى قىمىز وجاۋ جاسادى.
اكەيدىڭ قول ونەرگە شەبەر ەكەنىن بۇرىن دا بىلەتىنمىن. سوندا دا اكەيگە: «شەبەر ەكەنسىز!» — دەدىم. اكەي ايتتى: «جاسىمنان پىشاق سوعۋعا، اعاش جونۋعا، سۋرەت سالۋعا، ويۋ ويۋعا قۇمار بولدىم. ەگەر سولاردى ۇزبەي قۋعاندا ىسكەر مامان بولىپ شىعاتىن ەدىم. ءبىراق، ولاي ىستەمەدىم. قول ونەرى ادامنىڭ وزىمەن بىرگە كەتىپ ولمەيتىن ونەر. بىرەۋگە جالىنباي، كوز سۇزبەي، ءوز كەرەگىڭدى ءوزىڭ ىستەپ الاسىڭ. بىرەۋدىڭ قاجەتىن شىعارىپ، ادال ەڭبەگىڭمەن كۇن كورۋگە دە بولاتىن تازا ەڭبەك — وسى قول ونەر ەكەن. ەڭ اياعى — كيىمىمدى ءپىشىپ، جىرتىلعان جەرىمدى ءوزىم تىگىپ، ۇزىلگەن تۇيمەمدى ءوزىم قاداپ الام. بىرەۋدىڭ بۇزىلعان ءىس ماشيناسىن، ساعاتىن جوندەپ بەرىپ، العىسىن الامىن. كيىمىڭدى كىرلەتىپ، جىرتىپ الساڭ، ەرىنشەك بولماي، شەبەر بولساق كىرىڭدى ءوزىڭ جۋىپ، جىرتىلعان كيىمىڭدى ءوزىڭ تىگىپ، جاماپ الاسىڭ»... — دەدى.
ءبىر كۇنى ساعاتىمدى بۇراپ، توقتاتا الماي، اكەيگە كورسەتتىم. اكەي بۇراپ كوردى دە، «ارقانى ۇزىلگەن ەكەن، ءبىراق قاي جەرىنەن ۇزىلگەنى بەلگىسىز، اشىپ كورۋ كەرەك» — دەپ، ستولعا اق قاعازدى جايىپ، سونىڭ ۇستىنە ساعاتتىڭ ءىشىن اشىپ، ۇساق ۆينتتەرىن قويدى. كوزگە كيەتىن لۋپا، ۆينتتەردى بۇرايتىن شىمشىپ ۇستايتىن كىشكەنە قىسقىش، دەمەك، كەرەك سايمانداردىڭ ءبارى بار. ساعاتتى ابدەن اشىپ بولدى دا، «ارقانى وتىرتقان شەگەلىكتەن جىرىلعان ەكەن، قايتا تەسۋ كەرەك. ساعاتىڭنىڭ ارقانى از قىسقارادى. ول كەمشىلىك كەلتىرمەس» — دەدى. ءسۇيتىپ، ارقاندى جىڭىشكە تەسكىشپەن تەسىپ، قايتا ورنىنا ورناتىپ، ساعاتىمدى تۇزەپ بەردى، مەن اكەي ساعاتتى ىستەپ جاتقانىنا قاراپ وتىرىپ، اكەيدىڭ بىلمەيتىنى از ەكەن دەپ تاڭعاجايىپتانىپ، سەمەيدەگى وقىعان شەبەر ساعاتشىعا ۇقساتتىم. ەلسىز جايلاۋ، يەسىز قورادا، جاپان دۇزدە جالعىز جاتقان اكەيدىڭ قاسىندا ءۇش ايداي جاتقان كۇندەرىمدە ايتقان اقىل-وسيەتتەرى ماعان ۇلكەن ساباق، جاڭا وي بەرگەندەي، تاعىلىمدى مەكتەپتەن وقىپ شىققانداي بولىپ سەزىلدى. سول ايتقان اقىل-كەڭەسىنىڭ ءبارىن ۇعىپ، ءبارىن كوڭىلىمە توقىماسام دا، قايسى ءبىرىن زەردەمە ساقتاپ، مۇمكىنشىلىگىنشە ىستەپ ءوتتىم.
كەيدە ءوزىم جاتىپ، اكەي نە جازىپ، نە كىتاپ وقىپ وتىرعاندا، اكەيگە قاراي: وسى ءتاربيانى، وسى تاعىلىمدى قايدان العانى، قالاي قايراتى جەتكەنىنە تاڭدانىپ، بىلگىم كەلىپ، شاماما قاراي وي كەزدىرەمىن. اقىرى، ويىمدى قورىتىپ ءوزى ايتقانداي: «اباي بولماسا، مۇنداي بولىپ شىعۋىم مۇمكىن ەمەس ەدى» — دەگەن سوزىنە تىرەيمىن. وعان قۇنانباي اتاسىنىڭ ادالدىق جايدا بەرگەن وسيەتىن بەرىك ۇستانعانىن قوسامىن. ال، وسىلاردى ۇستاۋعا قايراتىنىن جەتكەنىنە قايران قالامىن. اكەيدى بۇرىن انىق تاني الماعانىما وكىنەمىن. مۇنىما ىشىمنەن اكەيدەن كەشىرىم سۇراعانداي بولامىن. ال، كەيدە:
اۋرۋسىز جانعا ايلا جوق،
اۋرۋلى جانعا ءدارى بار.
اۋرۋسىز ادام قايدا جوق،
اۋرۋدىڭ وندا ءبارى بار.
اۋرۋسىز ادام — ميسىزدار،
ميسىزدا ناۋقاس بولا ما؟
ءتانى ساۋ، ميى ناۋقاستار،
وندايعا ءدارى قونا ما؟
ميلىدا ويسىز كۇن بولماس،
اۋىرماي ميى تۇرا ما؟
ميىنان باسقا ەم قونباس،
ەمدەيمىن دەپ، سۇراما! —
دەگەن ولەڭى ەسىمە ءتۇسىپ، بۇل ادام جەكە ءوز باسىنىڭ، قامىن جەمەي، ادام بالاسىنىڭ قامىن جەگەن، جاراتىلىسىندا وزگەشە جارالعان ادام بولىپ كورىنەدى دە، كوزى جەتە الماعانداردىڭ جاپقان جالا، وسەگى اكەيگە باتپايتىنىن سەزدىم. تۇبەگەيلى اكەيدىڭ بارلىڭ سىرىن - ويىن قاپتال جەتە بىلمەسەم دە، ءبىرقاتار جايلارىن سەزىنگەندەي بولدىم. ەندى، ەلدەن كەلگەندەگى ويىمدى اكەيگە اشىپ ايتقىم كەلدى.
اكەي تۋرالى باسىما مىناداي ويلار ورالدى. بۇل ادام حالىق ءۇشىن، جالپى ادام بالاسى ءۇشىن تۋعان. سوندىقتان، ەل قامىن ويلاعان. ازاماتتىڭ بورىشىمدى ەلگە ىستەگەن ەڭبەگىممەن اقتاسام دەگەن ماقساتتا بولعان. وسىنى كوكسەگەن. سونى جاسىنان ارمان ەتكەن ادام. ءومىرىنىڭ العاشقى كەزىن — حالىق اراسىندا، ەل اراسىندا، ىسىنە ارالاسا وتىرىپ، وتكىزگەن. حالىقتىڭ ءومىر - تۇرمىسىنان كوپ تاجىريبە العان. كوپ وقىپ، كوپتى زەرتتەگەن ادام. اقىرعى كەزدە، ەل باسشىلارىنىڭ، بيلەۋشى ادامدارىنىڭ ەلگە ىستەگەن ءىسىن، قىلعان قىلىقتارىن كورىپ - تانىسقان. سولاردىڭ ەلگە، جەتىم-جەسىر، ناشارلارعا ىستەگەن قيلى قياناتتارىن كۇرت اۋرۋداي جۇقپالى، ەسكىدەن، سوناۋ اتا-بابالارىنان ۇزىلمەي كەلە جاتقان رۋ تالاسى، پارتياسىنىڭ، مانساپقورلىق، ماقتان، بايلىق جۋاندىقتى، وزىمشىلدىك، كۇندەستىكتى، الداۋ ايلاسىن تۇگەل بىلگەن. ەسكى زامان جولىن، قاندى قاقپانىن كورگەن. وسى اۋرۋ، جۇقپالى دەرتىن قالدىرتىپ، جاقسى باسشى، وقىعاندارىنا ۇقتىرام، سولاردى ايتقانىما كوندىرىپ، قياناتسىز جولعا، بەرەكە-بىرلىككە، قازاقتى — ادال باۋىرلىق، ەڭبەككە، ونەرگە - بىلىمگە تارتسام دەگەن ويدا بولعان ادام. قازاق بالاسى تۇگىل، بارلىق ادام بالاسىن الالاماي، ۇلتقا بولمەي، ءبىر تۋعانداي كورۋدى كوزدەگەن ادام. ءبىراق، ول ارمانىنا، ماقسات – تىلەگىنە زامانىنىڭ قارا كۇشى — باسشى، بيلەۋشىسى كونبەگەن. ءوزىن قارالاعان. اتا - بابامىزدىڭ جولىن بۇزاتىن، دىننەن بەزدىرەتىن ازعىرۋشى، مۇنى الاستاۋ كەرەك دەپ، وسەك تاراتقان. سولاردىڭ ارسىزدىعىنان، ەل تالاعان قاسقىرلىق قىلىعىنان قاشقان. كوز الدىندا تالاپ جەپ جاتقان ەلىنىڭ جەمتىگىن، زارلاعان جەتىم-جەسىرلەردىڭ كوز جاستارىن كورمەيىن، زارىن ەستىمەيىن، قايعىسىن وڭاشا تارتايىن دەپ، قاشقان. ەندى ءومىردى كەلەشەككە ارنايىن، بىلگەنىمدى، كورگەنىمدى، وسيەتىمدى جازىپ قالدىرايىن دەگەن ويمەن كەتكەن ادام...
زامانىنىڭ باسشىلارىنان كوڭىلى تورىعىپ، تاۋى شاعىلادى. ولاردىڭ قىلىقتارىنان جيرەنەدى. سىرلارىن اشىپ، اششى تىلمەن تۇيرەيدى. ارسىزداردىڭ قۇرىپ - بىتەتىنىڭ ءوزىنىڭ ماقۇل ءسوزىن، جارامدى اقىل-وسيەتىن كەيىنگى كەلەشەك بۋىنداردىڭ الاتىنىنا ايقىن سەنىم ارتادى. سول تىلەكتە ەڭبەك ەتەتىن ادام بولىپ كورىنەدى ماعان!
سول قامىقتىرعان، قاجىتقان، قايعىرتقان ەل باسشىلارىنىڭ اكىمدەرىنىڭ قىلىقتارىنان تورىققان ويدان تەبىرەنە، تولعانا كەلە زارلى مۇڭ، تەرەڭ سىرلى، حاقيقات شىندىعىن اعىتادى، ىشتەگى مۇڭىن، قايعىسىن، ارمانىن جىر ەتەدى. وسىنداي تولعاۋلارىن، تەرەڭ وي، تازا اقىل، اق جۇرەگىنەن، ەل تىلەگىنە قابىسا ايتىلعان ءسوز - ولەڭدەرىن، اقىل-كەڭەستەرىن ويلاپ، اكەيدىڭ ىشكى ماقساتىن، سىر - سىپاتىن ۇققانداي بولام. بۇل ءجۇرىسىن تۇسىنگەندەي بولام.
ءبىراق، وسى قالىپتا، وسى كۇيدە جاپان تۇزدە، ەلسىز تامدا ءولىپ قالسا، ەشكىم بىلمەي، دەنەسى قانداي كۇيدە بولادى دەگەن وي باسىما كەلگەندە دەنەم تۇرشىگىپ كەتەدى. وسى ويدى ويلاپ، بۇل ءتۇن شالا ۇيىقتاپ شىقتىم.
وڭىنان ەسكەن جىلى جەل سوعىپ، تاۋدىڭ كۇنگەي بەتىنىڭ قارىن كەتىرىپ، ويدىڭ قالىڭ قارى جۇقارىپ، بەتىنىڭ قارىن اشىپ، جەردى قارا قوجالاق ەتە باستادى. جازعىتۇرىمعا ۋاقىت جەتتى. ءبىر كۇنى ەرتەڭگى ءشايدى ءىشىپ وتىرعاندا، مەن اكەيگە: «ەلگە بارىڭىز! ەندى ۇيدە بولىڭىز! بۇرىنعىداي ەمەس، سىرقاتتانىپ قالا بەرەتىن بولدىڭىز. ەل جايى بولسا اۋىرلاپ تۇر. مەنى جاۋاپقا تارتىپ، تەرگەۋ استىندا ءجۇرمىن. مەنىڭ تىلەگىمدى بەرسەڭىز — اۋىلعا بارىپ، ەندىگى وي قورىتىندارىڭىزدى ۇيدە وتىرىپ جازىڭىز!» — دەپ مۇڭايا تىلەك ايتتىم. اكەي: «جارايدى، كوشەلىك، ءبىراق ءقازىر تاي وزەنىنىڭ مۇزى ءتۇستى مە ەكەن؟ سونى ەرتەڭ شالىپ كەلەيىك»، — دەدى.
مەن قاتتى قۋانىپ كەتتىم. ەرتەڭىندە ەرتە تۇرىپ، اتقا ءمىنىپ، تاي وزەنىن شولۋعا باردىق مۇزى تۇسكەن ەكەن، سۋى ەرنەۋىنەن اسىپ جاتقان كورىنەدى. ەكى كۇندەي بۇتاۋلى قايىڭداردان ەكى سۇيرەتكى جاساپ، مەنىڭ اتىمدى سۇيرەتكىگە ۇيرەتىپ الدىق. قوراداعى ءشوپتى جيناستىرىپ، وتىنداردى ىڭعايلاپ ءبىر جەرگە ءۇيىپ، قورانى، دالانى، ەسىك الدىن تازالادىق. كەيبىر باسى ارتىڭ سايمانداردى جيناستىرىپ، قورانىڭ ءبىر بۇرىشىنا اپارىپ قويدىق. دەمەك، ەلگە كوشۋگە دايىندالدىق! كەلەر كۇنى سۇيرەتكىگە قوس جابدىعىن، توسەك-ورىن، ىدىس-اياقتى ارتىپ، ايدارلى قويتاستىڭ باۋرىنا بارىپ قوندىق. وتىنىمىز قۋ ارشا بولدى. بۇل جەردە ءبىر جۇماداي وتىردىق.
ءبىر كۇنى ەلدەن ءجۇمادىل دەگەن جىگىت كەلدى. اكەي ودان اۋىلدىڭ، ەلدىڭ، اماندىعىن، نەگە كەلگەندىگىن سۇرادى. ول اماندىقتى ايتىپ، ماعان جىبەرگەن سوتتىڭ شاقىرۋ قاعازىن بەردى. سوت ماعان 29 مايدا كەل دەگەن ەكەن. ءجۇمادىل ءبىر كۇن قونىپ، قايتتى. مەن سوتقا باراتىن بولدىم. اكەي ايتتى: «ەندى اۋىلعا جاقىن كەلدىك قوي، سەن ماعان الاڭ بولماي، قايتا بەر. مەن مىنا ولەڭمەن جازىپ جاتقان پوەمانى بىتىرەيىن، از-اق جەرى قالدى عوي!» — دەدى.
ەرتەڭىندە اتىمدى ەرتتەيىن دەپ جاتقانىمدا، اكەي ايتتى. «مەن سەنى بارلىباي وزەنىنەن وتكىزىپ جىبەرۋىم كەرەك. تاسىپ جاتقاندا بارلىباي وزەنىنىڭ كەز كەلگەن جەرى وتكەل بەرە بەرمەيدى. جازعى جايداق وتكەلگە ءقازىر سۋ جايىلىپ كەتتى. سوندىقتان، بارلىبايدىڭ باسىنداعى «قارا اعاش» ايىرىعىنىڭ قىلقا جەرىنەن ءوتۋ كەرەك، ونى سەن بىلمەيسىڭ. اۋىل جاقىن عوي — باقىر اسىپ، تاماقتانىپ الايىڭ»، — دەدى. ءسۇيتىپ، ەت اسىپ، شاي قايناتىپ، تاماق ءىشىپ جۇرەتىن بولدىڭ. مەن اكەي الاڭسىز بولسىن ماعان دەپ، ءوزىمنىڭ سوتقا تارتىلۋ جايىنداعى ويىمدى ايتتىم.
«قىستا مەنى تەرگەۋشى ءبىر رەت شاقىرعان. سوندا ىسىممەن تانىسقام. سوعان قاراعاندا، سوت گەپەۋ، مەنى اعارتادى»، — دەدىم. اكەي كۇلىپ: «ونى نەلىكتەن بىلەسىڭ؟» — دەدى. مەن ايتتىم: «ماعان سالعان — ەت، ءجۇن، تۇقىمدىق بيداي اقشانى تولەمەدىڭ دەپ، ايىپتايدى. ال، شىنىنا كەلگەندە، تىزىمدەگى مالىما، ونى قايدا جىبەرگەنىمە جاۋاپ بەرۋىم كەرەك. جانە سول ماعان سالىنعان سالىق مالىمنىڭ باعاسىنا قاراي سالىنۋى كەرەك ەدى. ال، اۋىل كەڭەسىنىڭ سالىپ وتىرعان سالىعىنا بارلىق مالىمنىڭ باعاسى جەتپەيدى. قالىپسىز سالىنعان. جانە مەن مالىمنىڭ جوعىن بازارعا، نە باسقا بىرەۋگە ساتقام جوق، ۇكىمەتتىڭ ايتۋى بويىنشا كووپەراسياعا وتكىزدىم، ولاردىڭ قاعازدارى بار.
ءقايسىبىر مالىمدى تاماققا، كيىمگە جاراتتىم. سوندىقتان، مەنىڭ سوتتالماۋىم كەرەك»، — دەدىم. اكەي: «بالام، شولاق ويلادىڭ، شولاڭ ويلاۋدان ساق بولۋ كەرەك. مەنشە، ساعان بۇل جولى كەسىلەدى. بۇل تولقىندا تۇرعان ۋاقىت. ول تولقىن الىپ كەتەدى. بۇل ۋاقىتشا عانا. ەڭ قاجەتتى ءىس — وسى تولقىننىڭ ءوتۋى. سونى قالاي وتكىزۋ. سودان بۇزىلماي، بۇرىلماي ادالدىق قالىپتا ءوتۋ. بۇل ۋاقىتشا بولعان اعىم، ارتقا باسۋدىڭ جاڭىلىس، قاتەلىك شەگىنىسى.قايتا شەگىنىستە دە كەرى كۇش، كەرى اعىن بولادى. وسىعان سەن جانە سەن سياقتىلار كەز كەلىپ وتىر. وسى شەگىنىستەگى اۋىرتپالىقتى كوتەرىپ، جاي-جاپسارىن ۇعىنعاندا عانا ادام بۇرىنعى بەتىنەن، العان ادال جولىنان تايماي وتە الادى. ادام بولاشاققا وي جىبەرمەي، سەزبەي — ءايلا-تاسىل، ارامدىق، قياناتشىلدىق، ار ساتۋ جولىنا ءتۇسىپ، نە اققا جالا جاۋىپ جەكسۇرىن بولادى. ولاي بولۋدان ساقتان! زامانىڭنىڭ تۇزەلىپ، گۇلدەنەتىن، جەتىلەتىن كەزىن، ادامدىق ارىڭنىڭ جويىلمايتىن جاعىن ويلاپ، كەزەگىن كۇت! مىنانى ويدا ساقتاۋ كەرەك: «باسىنا اۋىر قايعى تۇسكەن ادام ەندى ماعان ءومىر جوق دەپ، تىرشىلىكتەن بەزەدى». بۇل — قايراتسىزدىق، ءومىر زاڭىن كورە الماعاندىق، ءوز قاسيەتىن جوعالتۋ. ءومىر — ءداۋىر ءاماندا وسۋدە، جەتىلۋدە بولادى. قوعام دا سولاي. باسقا ءتۇسىپ تۇرعان اۋىرتپالىقتى كوتەرمەي قايعىرۋ، قاجۋ ادامدى شاتاستىرادى. سوعان شاتاسسا، ادام الداعى كۇتىپ تۇرعان اتار تاڭىنان، الار ۇلەس - باقىتىنان قۇر قالادى. ادام تاجىريبەنى وتكەن داۋىرىنەن الادى. سول داۋىرگە كوز جىبەرىپ تەكسەرسە، سالىستىرسا الداعى ءومىرىنىڭ ساۋلەسىن ايقىن سەزەدى، بالام!» — دەپ اكەي ءسوزىن توقتاتتى.
تاماق تا دايىن بولدى، تاماق جەپ، شاي ءىشىپ، اتقا مىندىك. كۇن ەڭكەيىپ قالعان كەز. بارلىباي وزەنىنە كەلدىك، سۋى لايلانىپ، كوبىگى بۇرقىراپ، ارناسىنان اسىپ، وزەن تاس-تالقان بولىپ تاسىپ جاتىر ەكەن. وزەندى ورلەي وتىرىپ، قاراعاش ايىرىعىنىڭ قىلقا جەرىنە كەلدىك. اكەي: «مەن ءوتىپ كورەيىن» — دەپ ار جاققا ءوتتى. سۋ اتتىڭ ومىراۋىنان اسىپ كەتتى. قايتا بەرى ءوتىپ: «سەنىڭ اتىڭ قوڭىر اتتان كوپ الاسا، سەن ەتىگىڭدى شەشىپ، قانجىعاڭا بايلاپ، بالاعىڭدى، توقىمىڭدى ءتۇرىپ الىپ ءوت» — دەدى. اتتاردى سۋارىپ، وتقا قويىپ، وزەن جاعاسىندا وتىردىق.
اكەي: «ەگەر ساعان كەسىك كەسىلىپ، نە اباقتىعا جابىلىپ، نە باسقا جاققا جىبەرسە، مەن سەنى كورە الماي، سەن قايتا ورالعانشا كورۋىم ەكىتالاي بولار» — دەگەندە، مەن: «نەگە ولاي دەيسىز؟!» — دەپ جىلاپ جىبەردىم. اكەي مەنىڭ ماڭدايىمنان يىسكەپ: «جاسىقپىسىڭ! اقىلدى ازامات ەمەسپىسىڭ، جىلاما! مەن ساعان ءبىر تاپسىرما ايتايىن، سونى ۇق! ءامان ويىڭدا ساقتا! — دەدى. — ءبىرىنشى،سەن بالالاردىڭ ىشىندە ىزاقور، ءسوز كوتەرە المايتىن اشۋلانشاعى بولدىڭ. ونىڭ ۇلكەن سەبەبى سەن جاسىڭدا ۇلكەن شەشەڭ ماۋەننىڭ قولىندا ءوستىڭ. ماۋەن سەنىڭ ايتقانىڭدى ىستەدى. ەشكىمگە ساعان قارسى ءسوز ايتقىزبادى. سەنىڭ تەرىسىڭدى دە ءجون دەپ، ساعان كىر جۋىتپادى. ماۋەن بار جەردە سەن ەشكىمنىڭ ءسوزىن تىڭدامادىڭ، ءوز بىلگەنىڭدى ىستەي بەردىڭ، تەنتەك بولدىڭ. قازاق «اشۋ الدار، اقىل دوس، اقىلىنا اقىل قوس» — دەيدى. اشۋ-ىزادان پايدا شىقپايتىنىن جاقسى بىلە-تۇرا ادامنىڭ تاستاي المايتىن سەبەبى، ول ادەت بولىپ بويعا ءسىڭىسىپ قالۋىنان. ادەت تە ءبىر تۋىس. ءبىراق، قايراتى بار ادام ونداي جامان ادەتتى تاستاۋىنا بولادى. ءوز بويىن تەكسەرە بىلگەن ادام، كەمشىلىگىن تۇزەۋى وڭاي. مەنىڭ سۇرايتىنىم — بويىڭداعى ىزاقورلىق، اشۋلانشاق ادەتىڭدى تاستا، بالام!
ەكىنشى، ويىڭنان تاستاماي، ۇعىپ، جۇرەگىڭدە ساقتايتىن تاپسىرمام، ادام باسىنا مىناداي دا ۋاقىت كەز كەلۋى مۇمكىن: سەن ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بىرەۋدى وتكەلگە سالىپ وتەتىن دە ۋاقىت كەز كەلەر. دەمەك، ءبىر ادامدى ءوزىڭنىڭ امان — ءتىرى قالۋىڭدى، نە ازاپتان قۇتىلۋىڭدى عانا ويلاپ، سونى ۇستاپ بەرىپ، سونى جولىڭا قۇربان ەتۋدەن ساقتان! بۇلاي ءومىر سۇرگەنشە، ولگەن ارتىق. ول ادامشىلىقتىڭ ءىسى ەمەس، ايۋانشىلىقتىڭ ءىسى. مۇنداي ءىستى ىستەگەن ادام — تەك ءوز باسىنىڭ عانا قاسيەتىن جويىپ قانا قويمايدى. ونى تاربيەلەگەن اتا-اناسىنىڭ، دا قاسيەتىن كەتىرىپ، ولارعا ءتىل تيگىزەدى. جامان قىلىق ىستەگەن ادامعا «سەنى شوشقا تاربيەلەپ پە؟!» — دەمەي مە؟ سوندا كىمدى شوشقاعا تەڭەگەنى بولادى؟
ەگەر سونداي قيىنشىلىق كەلىپ، بىرەۋدى وتكەلگە سالىپ وتەتىن كۇن تۋسا، وعان جولاما! بىرەۋدى قۇربان ەتىپ، ءتىرى قالعانشا، اقپەن، ادال ىسىڭمەن ءول! ەگەر وتكەلگە كىسى سالىپ وتسەڭ — تىرىدە ءوزىم، ولسەم ارۋاعىم ىرزا بولمايدى! مۇنى ساعان ايتىپ وتىرعانىم — الدىڭدا وسىنداي جاعداي كەز كەلۋى مۇمكىن دەگەندىكتەن، ادام اتىڭ جويىلماسىن دەگەندىكتەن. مەنىڭ اقتىق تىلەگىم وسى!
ال، بالام، كۇن باتۋعا تايادى. اماندىقپەن كورىسەلىك!» — دەدى. مەن اكەيدى اتىنا مىنگىزدىم. اكەي قاسىنا قاراي بەت الىپ ءجۇرىپ كەتتى. مەن وزەننەن ءوتىپ، اكەيگە كوپ قاراپ تۇردىم. كۇن باتىپ بارا جاتتى. كۇن باتار جاقتاعى اسپاندا كولبەي جاتقان بۇلتقا باتار كۇننىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ، قىزىل جولاق شۇعىلاسىن تاراتتى. اكەيدىڭ قاراسى جازىقتا كورىنىپ بارادى. الدەن ۋاقىتتا شىعىستان قارا قوشقىل پەردەسىن جايعان زۇلمات تا كورىندى، اقىرىنداپ اسپان كولەمىن الىپ، اكەيدى دە كوزدەن جاسىردى.
بۇل مەنىڭ اكەيدى سوڭعى رەت كورىپ، اڭگىمەلەسۋىمنىڭ اقىرى بولدى. اكەيدىڭ سوڭعى ايتقان اقىل-كەڭەسىن، تىلەگەن تىلەگىن ىستەيمىن، ورىندايمىن دەپ، وزىمە - ءوزىم سەرت بەردىم. اكەيدىڭ قاراسى كورىنبەي كەتكەن جاققا قاراپ: «اكە، الاڭسىز بول! ايتقانىڭىزدى ورىندايمىن!» — دەپ داۋىستاعاندا، كوزىمنەن جاس پارلاپ كەتتى.
مەن اكەيدىڭ سول: «وتانعا، ەلگە ادال قىزمەت ىستە، ءوزىڭدى ادال ەڭبەگىڭمەن تانىتا ءبىل، ادام بالاسىنا قيانات ىستەمە!» — دەگەن وسيەتىن شاماما قاراي ىستەپ، ورىندادىم دەسەم، ماقتانعانىم بولماس.
قۇنانبايدان بەرى قاراي كەلە جاتقان ادەت — قولدارىنا مولدا، وقىتۋشىلار ۇستاپ، بالالارىن وقىتۋ. قۇنانباي كۇزەكتەگى قونىسىنا تام سالدىرىپ، سوندا مولدا ساقتاپ، ءوز بالالارىن، ماڭايداعى اۋىلدىڭ بالالارىن وقىتقان. قاشان ەل قىستاۋعا قونعانشا، مولدا، بالالار سول تامدا جاتقان. العاش ۇستاعان مولداسى سارمولدا دەگەن. ودان سوڭ، عابيتقان دەگەن مولدانى ۇستاعان. بۇلار بىرنەشە جىلداپ بالالاردى وقىتقان. سول كۇزەكتەگى تام بۇگىنگە دەيىن — «ەسكى تام» اتالىپ كەتكەن.
اباي دا قولىنا مولدا، ورىسشا بىلەتىندەردى ۇستاپ، ءوز بالالارىن جانە اۋىل بالالارىن وقىتقان.
قۇدايبەردى قولىندا تۇرىپ، بالالارىن، ماڭايداعىنىڭ بالالارىن وقىتقاندار — وتەباي، تەڭىزباي، ءالىمباي. كارتايعان كەزدەرىندە بۇلاردىڭ ۇشەۋىن دە كوردىم.
شاكارىم دە قولىنا وقىتۋشىلار ۇستاعان. العاشقى كەزدە ەسكى وقۋ جولىمەن بالالاردى وقىتقاندار — وتەباي، ءالىمبايلار بولعان. بۇلار مەنەن باسقا شاكارىمنىڭ ۇل-قىزدارىن، اۋىل بالالارىن وقىتقان. ودان كەيىن، مەدىرەسەدەن وقىپ شىققان قيمادي دەگەن وقىتۋشى ۇستاعان. قيماديدەن مەنىڭ قابىش دەگەن اعايىم، مەن جانە كورشىلەردىڭ بالالارى وقىدى. ءبىز جاڭا وقۋ جولىمەن وقىدىق. ونان سوڭ، مەدىرەسەنىڭ شاكىرتتەرى — ومارقان، مۇساعاليدان وقىدىق. ورىسشا وقىتقاندار — قاشاپ جانە انتونينا گريگوريەۆنا. شاكارىمنىڭ كەنجە قىزىن نەمەرەلەرىن وقىتقان — قابدىراحمان. شاكارىمنىڭ قولىنا وقىتۋشىلار ۇستاعانى — بالالارىنىڭ عانا حات تانۋلارىنا سەبەپ بولماي، اۋىل-ايماقتىڭ بالالارىنىڭ دا كوزىن اشۋعا مول اسەر-ىقپالى تيگەن.
شاكارىم كۇي، اندەر شىعارعان دەدىك. ءبىر ءانىن قالاي شىعارعانداعى جايىن ايتقانى ەسىمدە: «سەمەيدەگى ءبىر مۋزىكانت ورىسقا سكريپكا العىزىپ بەر دەپ تاپسىرعان ەدىم. سول «سكريپكا العىزدىم»، — دەپ حابارلاعان سوڭ، جازعىتۇرىم كەلىپ، ودان سكريپكا تارتۋدى ۇيرەنىپ، بۇرىنعى بىلەتىنىمنەن جاقسى تارتاتىن بولدىم. ءبىر اي سەمەيدە جاتىپ، اقىلباي ەكەۋمىز ءبىر قايتتىق. سەمەيدەن ەرتە شىعىپ، شاعىلدىڭ بەلەسىنە كەلىپ وتىرمىز.
سەمەيدەن قوڭىراۋدىڭ سوعىلعان، باراباننىڭ ايعاي-شۋى، نەشە ءتۇرلى دىبىستار ەستىلىپ تۇردى. مەن اقىلبايعا ايتتىم: «مىناۋ ەستىلىپ تۇرعان دىبىستاردان، مىناۋ كوكتەمنىڭ عاجاپ كورىنىسىنەن ءبىر ءان مەنىڭ ويىما ورالىپ تۇر» — دەپ. سودان سكريپكاعا ءبىر سارىن سالدىم. اقىلبايعا: «ءبىر ءان شىعارام»، — دەپ اۋلاق بارىپ وتىردىم. سول جەردە «جاستىڭ» تۋرالى ولەڭگە ءان شىعاردىم. اقىلباي دا ءبىر ءان شىعاردى. كوپ وتىرىپپىز، بەسىن قۇلاي اتقا مىندىك» — دەدى.
ال، ءوزىم شاكارىمنىڭ ءۇش ءانىنىڭ قالاي شىعارىلعانىن بىلەم. «جيىرما ءۇش جاسىمدا» دەپ باستالاتىن ولەڭىنە، «بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك»، دەپ باستالاتىن ولەڭىنە، «قورقىت، قوجا عافيز تۇسىمە ەندى دە» دەپ باستالاتىن ولەڭىنە اندەر شىعارعانىن كوردىم.
بىزبەن ءومىرى بىرگە بولىپ، تۋعانداي بوپ كەتكەن ماجىرا دەگەن اجەمىز بولعان ءبىز ول كىسىنى — «ءاجىرا» دەيتىنبىز. بىزبەن بىرگە قىستايتىن. قىستا ءاجىرانىڭ، ۇيىنە، قۇداشاسى كەلدى. وعان ەرىپ كەلگەن قىز-كەلىنشەكتەر، اۋىلداعى، باسقا دا اۋىلدان كەلگەن قىز-كەلىنشەكتەر، بوزبالالار ۇيگە لىق تولدى. ولار ويىن ويناپ، ءان سالىپ دۋمانداتتى. اكەي ءتور ۇيىندە وتىرعان. ءاجىرانىڭ ءۇيى مەن اكەي وتىرعان ءۇيدىڭ ورتالىعىندا زال عانا بولاتىن. ءبىر كىرگەنىمدە، اكەي جازۋىن قويىپ، دومبىرا تارتىپ وتىر ەكەن. ماعان ايتتى: «زالدىڭ، مەنىڭ، ەسىگىمدى اشىپ قوي، ولەڭدەرىڭدى ايتىڭدار، سەندەردىڭ سالعان اندەرىڭنەن اسەر الىپ، مەن ءبىر جاڭا ءان شىعارايىن دەپ وتىرمىن» — دەدى. مەن بارىپ قابىش اعايعا ايتتىم. قابىش بار ەسىكتەردى اشىپ، وتىرعاندارعا ولەڭ ايتقىزدى. ەسكى - جاڭا اندەردىڭ كوبى ايتىلدى. دومبىرامەن كۇيلەر تارتىلدى. تاڭ اتقانشا ويىن-دۋمان بولدى. ەرتەڭىندە اكەي «جيىرما ءۇش جاسىمدا» دەپ باستالاتىن ولەڭىنە سول تۇندە شىعارعان ءانىن بىزگە ۇيرەتتى.
جازعىتۇرى وتاۋلار مالمەن باۋىرعا كوشىپ كەتكەندە اكەيمەن ەكەۋمىز شەشەلەرىم، جاس بالالارمەن قورادا قالاتىنبىز. اكەي ەكەۋمىز تاۋعا شىعاتىنبىز. تاۋدىڭ باسىندا وتىرىپ، اكەي ولەڭ جازىپ قايتاتىن.
ءبىر كۇنى «ءۇشتاس» دەگەن تاۋدىڭ جوتاسىنا شىعىپ وتىردىق. بۇل بيىكتىڭ اينالاسىنداعى كورىنىس جازعىتۇرى وتە تاماشا بولادى. كۇز جارتاس، اعىپ جاتقان وزەن، توعاي، توعايدا سايراعان بۇلبۇل، بايعۇز، ۇكى، كوكەك، سارالا قاز داۋىستارى، تاۋلار جاڭعىرىعى، باۋلى سايدىڭ جۇپار يىستەرى، ءبارى ادامنىڭ ويىنا - بويىنا ءتاتتى سەزىم جۇگىرتكەندەي اسەر بەرەتىن كورىنىستەر. اكەي جازۋ جازىپ وتىردى. مەن وزەنگە بارىپ، جۋىندىم. الدەن ۋاقىتتا قايتتىڭ. جولدا اكەي دىبىستاپ، ءبىر سارىندى اۋەز ايتىپ كەلە جاتتى. ۇيگە كەلدىك. اكەي دومبىرا تارتىپ وتىردى. شاي ءىشىپ وتىرعاندا اكەي ايتتى: «بالام! بۇگىن ولجالى قايتتىق. مەن جاعا ءان شىعاردىم. ول ءاندى جاراتىلىستىڭ انىنەن، باعاناعى سايراعان بۇلبۇل، شاقىرعان كوكەك، تاڭدايىن قاققان ۇكى، ولارعا قوسىلعان تاۋلار جاڭعىرىعى، كۇرىلدەپ اققان وزەن داۋىستارى، وسىلار قوسىلعاندا جاراتىلىستىڭ ءانى بوپ شىقپاي ما؟» — دەپ، «بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك» دەگەن ولەڭىن جازىپ، ءانىن دە شىعارعانىن ايتىپ، ماعان ۇيرەتتى.
1929 جىلدىڭ قاراشا ايىندا مەن ءحالىن ءبىلىپ قايتايىن دەپ، جايلاۋداعى جالعىز جاتقان اكەيگە باردىم. ەكى كۇن قونعان سوڭ، اكەي ەكەۋمىز بايقوپشارداعى كارىمىقۇلدىكىنە كەلدىك. بايقوپشاردا قالا بوپ ورنالاسقان ون شاقتى ءۇي بولاتىن. اكەي كەلگەن سوڭ، بۇرىنعى ادەتتەرىنشە، اۋىلدىڭ بار ادامدارى كەلدى. اكەي اڭگىمە ايتتى، جازعان ولەڭدەرىن وقىدى. اكەي ەكەۋمىز ءتور ۇيگە قاتار جاتتىق. تۇندە اكەي شام جاعىپ، جازۋ جازدى. ەرتە ويانىپ، دومبىراعا ءبىر سارىن تارتتى. ەل تۇرىپ، شاي ىشكەن سوڭ، اكەي تۇندە جازعان «قورقىت، قوجا عافيز تۇسىمە ەندى دە» دەگەن ولەڭىن وقىپ، وعان سالعان ءانىن ايتىپ، بىزگە ۇيرەتتى. وسىلاي شىعارىلعان ءۇش ءانىنىڭ كۋاگەرى بولدىم.
ەرتە كەزدەگى ءبىر ءانىن شىعارعان جايىن اكەي بىلاي دەيدى: «اباي ەكەۋمىز اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا، ولەڭنىڭ قانشا بۋىندا جازىلاتىنىن ايتىستىڭ. سوندا، ەڭ كوبى 11 بۋىن بولادى ەكەن، 8 — 4 بۋىندى دا ولەڭ جازىلادى ەكەن. 10 بۋىنعا ولەڭ جازىلمايدى ەكەن. مەن ۇيگە كەلىپ 10 بۋىنعا ولشەپ، ولەڭ جازدىم. ءبىراق ولەڭنىڭ 1ء-شى جولى مەن 3ء-شى جولى، 2ء-شى جولىمەن 4ء-شى جولى ۇيقاساتىن بولسا دا، وقىعاندا قارا ءسوز بولىپ كەتتى. سودان، اۋرەلەنىپ ءجۇرىپ، انمەن ايتىلۋعا كەلتىردىم» — دەگەن بولاتىن. مىسالى، «اجالسىز اسكەر» دەگەن ولەڭى بولاتىن. بۇل ولەڭى 1912 جىلى «قازاق ايناسى» دەگەن اتپەن باسىلىپ شىققان ولەڭدەر جيناعىنا ەنگەن. وسى جيناقتا 10 بۋىنمەن جازىلعان باسقا دا ولەڭدەرى بار.
«اجالسىز اسكەر»
پاتشالار سانسىز شىعىن قىلادى،
دايىنداپ سوعىس ءۇشىن اسكەرىن.
اياماي، ءبىرىن-بىرى قىرادى.
ەل الار وققا بايلاپ جاستارىن.
تۇراقسىز شىر اينالعان دۇنيە،
جۇتادى ءبارىنىڭ دە باستارىن.
ەل تۇگىل، جەرلەرىنە كىم نە،
ايتپاساڭ مولاسىنىڭ تاستارىن.
شىن پاتشا مەن ەمەس پە ۋايىمسىز،
اسكەرىم — ولەڭىم مەن سوزدەرىم،
ولاردىڭ پاتشالىعى بايىمسىز.
كورەدى بايانسىزىن كوزدەرىڭ.
ويلاڭىز، ءبىزدىڭ اسكەر ولە مە،
قاعازعا ءبىر باسىلىپ قالعان سوڭ.
بۇل مىقتى اسكەر ەمەي نەمەنە،
جايىلىپ تالاي ورىن العان سوڭ؟..
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، اكەيدىڭ كوپ ولەڭدەرى انىمەن شىعارىلعان. ال، كۇي جايىندا، «بوزتورعاي» دەگەن كۇيدى ەل جايلاۋعا شىعىپ، «تاز قىزىل» دەگەن قونىستا، تاڭ اتىپ كەلە جاتقان مەزگىلدە، اسپاندا سايراعان بوز تورعايدىڭ ءۇنىن ەستىپ، سودان اسەر الىپ، سكريپكاعا تارتتىم دەيتىن.
1920 جىلدار شاماسىندا ماكس كۋشينسكيي دەگەن پروفەسسور، ۇلتى نەمىس، ءبىزدىڭ وكىمەتتەن رۇحسات الىپ، قازاق ءىشىن ارالاۋعا شىققان. نەگىزگى ماماندىعى دارىگەرلىك. ماكستىڭ قاسىنا موسكۆادان ەكى ادام قوسقان. ءبىرى — وقىعان قازاق ازاماتى، دارىگەرلىك جوعارعى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن قوشكە كەمەڭگەروۆ، ءبىرى — نەمىس ءتىلىن بىلەتىن ورىس ازاماتى. بۇلار الدىمەن مۇحتاردىڭ اۋلىنا كەلگەن. مۇحتاردى قاستارىنا ەرتىپ الادى. نەمىس عالىمى كۋشينسكيي: «قازاقتىڭ كوپتى كورگەن ادامىمەن اڭگىمەلەسسەم» — دەيدى. مۇحتار وعان شاكارىم جايىن تۇسىندىرەدى.
ءسۇيتىپ، وسى توپ ەل جايلاۋعا شىعىپ، ءبىزدىڭ اۋىل «تومارلى بۇلاق» دەگەن قونىستا وتىرعاندا، ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلەدى.
بۇلار اۋىلعا كەلگەندە، اكەي ۇيدە جوق بولاتىن. قابىش اعاي مەن ەكەۋمىز الدارىنان شىعىپ، قارسى الىپ، ۇيگە كىرگىزدىك.
مۇحتار: «اكەي قايدا؟» — دەپ سۇرادى. قابىش: «ءدۇدىري كەشەدەن قاتتى، سىرقات بولىپ، سوندا كەتتى» — دەدى (ءدۇدىري — شاكارىمنىڭ اعاسى شاكەنىڭ ۇلكەن بالاسى). قىمىز، باۋىرساق اكەلىنىپ، ءشاي ءىشىپ وتىرىستى. مۇحتار اكەيدىڭ قايدا، نەگە كەتكەندىگىن نەمىس ءتىلىن بىلەتىن ورىس جىگىتىنە ءتۇسىندىردى. ول ماكسكە نەمىسشە ايتتى. ماكستىڭ ايتقان ءسوزىن مۇحتارعا ورىس جىگىتى ايتىپ تۇسىندىرگەن سوڭ، ءبارىمىز اۋىرىپ جاتقان ءدۇدىريدىڭ اۋلىنا كەلدىك. الىستان كەلگەن جولاۋشىلاردى مۇحتار اكەيگە تانىستىردى. اكەي مەن ماكس قول ۇستاسىپ، امانداسىپ بولعان سوڭ، ۇيدەگى وتىرعان ايەلدەردى شىعارىپ، ءدۇدىري جاتقان ۇيگە كىردىك. ماكس ءدۇدىريدى قاراپ، ۋكول سالىپ، ءدارى بەردى. ءدۇدىريدىڭ ناۋقاسىن: «سىرتتان بولعان جاماندات ەكەن. ەندى ەكى-ۇش كۇن ءوتىپ كەتسە، جاماندات ىشكە ءتۇسىپ، ءولۋى مۇمكىن» — دەپتى. سونىڭ سەبەبىمەن كەشىكپەي ءدۇدىري ءتاۋىر بولىپ كەتتى.
سودان، ءبارى ءبىزدىڭ اۋىلعا قايتىپ كەلىپ، ەكى-ۇش كۇندەي، كۋشينسكيي، مۇحتار، كەمەڭگەروۆ ۇشەۋى اكەيمەن اڭگىمەلەستى.
قوشكە مۇحتارعا: «قازاقشا سەن ايتىپ بەر، مەنىڭ موينىم بوساسىن. ەركىن دەم الىپ، سايراندايىن، ساعىنىپ كەلگەن دالاما!» — دەپ قالجىڭدادى.
كۋشينسكيي ايتقانىن اكەيگە مۇحتار قازاقشا ايتىپ، جەتكىزىپ وتىردى.
كۋشينسكيي اكەيدەن — «قازاقتىڭ ەسكى مادەنيەتتەرىن، قانداي عالىمدارمەن تانىسقانىن، قاي عالىمداردىڭ شىعارمالارىن وقىعانىن سۇراپ، فيلوسوفيالىق ويلار جايىندا كوپ اڭگىمەلەسىپ، پىكىر الىستى. ءدال وسى كەزدە قۇربان ايتى بولدى. كۋشينسكييدى ءبىر جورعا اتقا مىنگىزىپ، مۇحتار، قوشكە، ءبارىمىز ايتشىلادىق. بايگە، كوكپار، تارتىس، بالۋان سياقتى ۇلت ويىندارى بولدى».
كۋشينسكيي قاتتى قۋانىپ، ويىنداردى، سۋرەتكە تارتىپ الدى. ءبارىمىز - جارىستىڭ، بۇلاققا، وزەنگە شومىلدىق. قوناقتار راحاتتانىپ قالىستى. مۇحتارعا كوپ-كوپ العىستار جاۋدىردى. قازاقتىڭ ايتتا قىرىق ۇيگە كىرىپ، ءدام اۋىز تيەتىن ءداستۇرى بار دەپ، ۇي-ۇيگە كىرىپ، ءدام اۋىز ءتيىپ، قىمىز ىشتىك.
قايتا كەلىپ، كۋشينسكيي اكەيمەن جانە اڭگىمەگە كىرىستى.
شاكەنىڭ كەنجە بالاسى كيباش سكريپكانى جاقسى بىلەتىن، مەنىڭ قابىش دەگەن اعايىم دومبىراعا جۇيرىك بولاتىن. ەكەۋى سكريپكاعا، دومبىراعا قوسىپ، ورىستىڭ كۇيلەرىن تارتىپ، قۇرمەت كورسەتتى. كۋشينسكيي شەكسىز ىرزا بولعانىن ءبىلدىرىپ، اكەيگە كوپ - كوپ راحمەت ايتتى.
«مەنى وتە تاڭعالدىرعان نارسە — ءسىزدىڭ حالقىڭىزدىڭ تاماق جەۋى، سونشالىق كوپ جەگەن، ىشكەن تاماقتارىن قالاي ءسىڭىرۋى. تۇستە، كەشكە ءبىز جەپ جۇرگەن ءبىر تاباق ەتتى ءبىزدىڭ نەمىس حالقىنىڭ ءبىر سەمياسى ءبىر اي جەيدى دەسەم، ونىم قاتە بولمايدى. سىزدەردىڭ ءبىر ادامىڭىزدىڭ جەگەن ەتىن، ىشكەن قىمىزىن، باسقا ىشەتىن تاماقتارىن قوسپاعاندا، قالاي سىڭىرەدى، ۇلتابارى قالاي بۇزىلماي، بويىنا تاراتادى دەپ تاڭ قالدىم. سونى كەلگەننەن ويلاپ، مىناداي سەبەپ بولا ما دەپ قورىتتىم، — دەدى كۋشينسكيي.
— بىرىنشىدەن، وسى جۇرگەن اۋالارىڭىزدا ەشبىر قوسپا جوق، تازا اۋا، وعان جەردە وسەتىن، دەنەگە نەشە ءتۇرلى اسەر بەرەتىن شوپتەردى، وسىمدىكتەردى الىڭىز، بۇلاردىڭ قايسى بىرەۋلەرىنەن جۇپار ءيىسى اڭقىپ تۇرادى، وسىنداي حوش يىستەر ءامان اۋانى تازارتىپ، دەنساۋلىققا ۇلكەن اسەرىن تيگىزەدى. تازا قوسپاسىز اۋا تاماق سىڭىرۋگە، كەيبىر اۋرۋدىڭ جازىلۋىنا ۇلكەن سەبەبىن تيگىزەدى.
ەكىنشى، سىزدەردىڭ كوپشىلىگىڭىز، ءتىپتى بارلىعىڭىز ات ۇستىندە جۇرەدى ەكەنسىزدەر. بۇل اركىمگە تابىلا بەرمەيتىن دەنە شىنىقتىرۋ، تاماقتى ءسىڭىرۋدىڭ ءبىر جاقسى ءادىسى سياقتى. ءبىر اۋىلعا بارىپ، تاماققا تويىپ الىپ، ەكىنشى اۋىلعا بارعانشا، جەگەن تاماعى تازا اۋا مەن ات ۇستىندەگى قوزعالىس - قيمىلىمەن بويعا تەز سىڭەتىن بولۋ كەرەك.
ءۇشىنشى، ءسىزدىڭ قولدان جاساپ الاتىن تاماقتارىڭىزدىڭ كوپشىلىگى — قۇرت، ىرىمشىك، ايران، قىمىز سياقتى تاعامدارىڭىز — دەنساۋلىققا، تاماقتى سىڭىرۋگە، ۇلتاباردى بۇزباۋعا ادام دەنەسىنە، تامىر - قانىنا ۇلكەن اسەرىن تيگىزەدى ەكەن. مىنا مۇحتار مەن قوشكەنىڭ ءبىر قازاق ءبىر تاباق ەت، ءبىر تەگەنە قىمىز ىشەدى، ءبىر توقتىنىڭ ەتىن تۇتاس جەپ قويادى دەگەندەرىنە ەندى ناندىم!» — دەپ كۇلدى كۋشينسكيي.
كۋشينسكيي كەتەردە اكەيدىڭ قولىن قاتتى قىسىپ، «مەن سىزگە جولىعىپ، اڭگىمەلەسكەنىمە ءوزىمدى باقىتتىمىن دەپ سانايمىن! ءسىزدى ساحارانىڭ ويشىل عالىمى دەپ سانايمىن! اماندىق بولسا، ەلگە بارعان سوڭ، ساحارا تىنىسى تۋرالى شىعارما جازامىن دەگەن ويىم بار. جول تارتسا، تاعى كەلەرمىن. مەن قازاقشا ۇيرەنەيىن، ءسىز نەمىسشە ۇيرەنىڭىز. قايتا كەلگەندە، ءتىلماشسىز، اۋىزبا - اۋىز سويلەسەتىن بولايىق!» — دەپ كۇلدى. «بارشالارىڭىزعا، حالىقتارىڭىزعا شىن جۇرەكتەن ىرزامىن! كورىسكەنشە ساۋ، امان بولىڭىز!» — دەپ كۋشينسكيي ءجۇرىپ كەتتى. وسى نەمىس عالىمى ماكس ءوز ەلىنە بارعان سوڭ «ستەپ ي ەە وبيتاتەلي» دەگەن اتپەن كىتاپ جازعان.
1925 جىلدىڭ مولشەرىندە، لەنينگرادتىڭ جوعارعى مەكتەبىنىڭ فيلولوگيا ءبولىمىن بىتىرگەن فيليستروۆ دەگەن ورىس ازاماتى، قاسىندا جوعارعى مەكتەپتىڭ وقۋشىسى، جاس قازاق جىگىتى بار، ەكەۋى جايلاۋدا «قارا بۇلاق» دەگەن قونىستا، ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلدى.
بۇل فيليستروۆ قازاقتىڭ، ادەت-عۇرىپتارىن زەرتتەۋگە شىققان.
بۇلار ءبىر جۇماداي جاتىپ، اكەيدەي قازاقتىڭ ءتۇرلى عۇرىپتارىن - قىز ۇزاتۋ، قۇدالىق جايلى، ىرىم - جورالارىن، ءار ءتۇرلى ىدىس، ەر-توقىم، ءۇي مۇلكىنىڭ بولشەكتەرىنىڭ اتتارىن، ءتۇرلى ىرىمداردىڭ قالاي اتالاتىنىن، ولاردىڭ نەگە، قانداي عۇرىپقا بايلانىستى ەكەنىن جانە باسقا دا قازاقتىڭ ەسكى تاريحي ادەبيەتتەرىن سۇراپ، كوپ اڭگىمەلەستى.
اكەيدىڭ قۇسىن ۇستاپ، جانە ءوزىن جەكەلەي سۋرەتكە ءتۇسىردى. سول فيليستروۆ قايتىپ بارعان سوڭ، قازاقتىڭ ەتنوگرافياسى جايىنان كىتاپ جازىپ باستىرىپ، ءبىر كىتابىن اكەيگە جىبەردى.
شاكارىمنىڭ مەن بىلەتىن، باسىلعان شىعارمالارى:
«مۇسىلماندىق». جاس كەزىندە جازىلىپ، 1911 جىلى ورىنبوردا باستىرعان.
«تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى»، 19 جاسىنان جيناستىرا ءجۇرىپ، 1911 جىلى ورىنبوردا باستىرعان.
«قازاق ايناسى». 1ء-بولىم (ولەڭدەر) 1878 بەن 1904 جىلداردا جازىلعان. 1912 جىلى سەمەيدە باستىرعان.
«قالقامان — مامىر» (پوەما). 1888 جىلى جازىلىپ، 1912 جىلى سەمەيدە باستىرعان.
«ەڭلىك — كەبەك» (پوەما) 1891 جىلى جازىلىپ، 1912 جىلى سەمەيدە باستىرعان.
«دۋبروۆسكيي» (پوەما، پۋشكيننەن). 1908 جىلى جازىلىپ، 1924 جىلى سەمەيدە باسىلعان.
«ءلايلى — ءماجنۇن» (پوەما فزۋليدان). 1907 جىلى جازىلعان مۇحتار اۋەزوۆ اراب ارپىمەن تاشكەنتتە جۋرنالعا باستىرعان. ەكىنشى رەت ساكەن سەيفۋللين لاتىن ارپىمەن كىتاپشا ەتىپ، 1934 جىلى الماتىدا باستىرعان.
ەرتە كەزدەگى گازەتتەردە، جۋرنالداردا باسىلعان ولەڭدەرى، قارا سوزدەرى بار.
«بوران» (پوەما، پۋشكيننەن) ەرتەرەكتە جازىلعان. 1936 جىلى الماتىدا جۋرنالعا باسىلعان.
«شىن ب ا ق ايناسى». اڭگىمە. 1918 جىلى «اباي» جۋرنالىنىڭ 4 نومىرىندە باسىلعان.
«ۇلتشىلدىڭ تۋرالى». اڭگىمە، 1918 جىلى «اباي» جۋرنالىنىڭ 3-نومىرىندە باسىلعان.
«9 بەت ءبايىت» (اراب، فارسى، تۇرىك تىلدەرىندە ارالاس جازىلعان). «دۋما» دەگەن پوەماسى ەرتەرەك، 1904 جىلدار شاماسىندا جازىلىپ، قازانعا جىبەرىلىپ، سەنزۋرادان وتپەدى دەپ حابارلانعان.
«شىنى ب ا ق» (ۇزاق اڭگىمە).
«نارتايلاق — ايسۇلۋ» (پوەما).
«ءادىل — ماريا» (رومان).
«گاليلەي» (ۇزاق اڭگىمە).
«قازاق ايناسى» (2ء-بولىم، اڭگىمە).
ءوزىنىڭ، اندەرىمەن جازىلعان پەساسى.
قىزىلورداعا جىبەرىلگەن 8-شىعارماسى. مۇندا اقان سەرى جايلى جانە، «شىنى ب ا ق» اتتى پەساسى، تاعى باسقا اڭگىمە، ولەڭدەرى بار.
«توم اعايدىڭ بالاگانى» (گارريەت بيچەر ستوۋ-دان. گارريەت 1812 جىلى تۋىپ، 1866 جىلى ولگەن دەيدى).
«بايشەشەك باقشاسى» (بۇل شىعارماسىندا ولەڭدەرى، قارا سوزدەرى جانە باسقا دا اڭگىمەلەرى بار).
«اسارحيدون — لاەلي» (تولستويدان).
«ءۇش ساۋال» (تولستويدان).
«كريز پاتشا» (تولستويدان).
«ۇجدان» (كۇن شىعىستىڭ ءجۇز اڭگىمەسىنەن).
«قول شاتىر بۇيرىعى» (كۇن شىعىس ءجۇز اڭگىمەسىنەن).
«پان-جي-زان-حان» (كۇن شىعىس ءجۇز اڭگىمەسىنەن).
حافيزدان اۋدارعان 288 جول ولەڭدەر. بۇل ون ءتۇرلى ولەڭنىڭ بىرەۋى «اباي» جۋرنالىنا باسىلعان. ال ءبىرازى تاجىك اكادەمياسىنىڭ شىعاراتىن جۋرنالىنا بەرتىندە باسىلعان.
مىسال ولەڭدەرى.
ناقىل سوزدەرى.
جۇمباقتارى.
«جايلاۋدىڭ بالاسىمەن ايتىسى» (22 جاسىندا جازىلعان).
«شال مەن كەمپىردىڭ عاشىقتىعى» (پوەما).
«ءومىربايانى» (ولەڭ).
«ءۇش انىق» (فيلوسوفيالىق اڭگىمە).
«جان مەن تىرشىلىك تۋرالى» (فيلوسوفيالىق اڭگىمە).
مەن بىلەتىن 30-عا تارتا اندەرى بار.
كوپ ۇساق ولەڭدەرى.
مەن شالا بىلەتىن «بوزتورعاي» اتتى كۇيى.
ەسكى سوزدەر.
شاكارىمنىڭ باستالىپ، بىتپەي قالعان جازبالارى: «اباي ءومىرى»، «قازاق لۇعاتى»، «قۇران اۋدارماسى»، «ادام بالاسىنىڭ شىن باقىتتى ءومىر ءسۇرۋى» جايلى اڭگىمە.
مەن بىلمەيتىن اڭگىمە، ولەڭ، ءان، كۇيلەرى، ەرتە كەزدە گازەت - جۋرنالدارعا جازىلعان ولەڭ، قارا سوزدەرى بار ەكەنى ءسوزسىز. اكەم: «30 جاس شاماسىندا ءبىر ايداي ءتىلىم بايلانىپ، سويلەي المايتىن بولىپ قالدىم. وسى كەزدە 7 جاستان باستاپ جازعان ولەڭدەرىمدى ورتەپ جىبەردىم. ارتىنان اباي ۇرىستى. ءوزىم دە وكىندىم» — دەيتىن.
اكەي ءوزى ەكى اڭگىمەسىن ناشار دەيتىن. ءبىرى — «مۇسىلماندىق» دەيتىن شىعارماسى: «مۇنى نادان، بىلىمنەن حابارىم جوق كەزىمدە، باسقا جۇرتتا «عيبادات يسلاميا» دەگەن كىتاپ بار، ولار اراب تىلىندە نە تۇرىك تىلىندە جازىلادى، قازاق تىلىندە نەگە جوق دەپ، سولارعا ەلىكتەپ جازدىم، ونى مانسۇق ەتتىم»، — دەيتىن.
ەكىنشى — «تۇرىك حاندار شەجىرەسى» دەپ، ولەڭمەن تۇرىك قاۋىمىندا بولعان حانداردى جازدىم. بۇل — جاسىمدا شەجىرە جازباق بولىپ، بىرنەشە ەلدەردىڭ شەجىرەلەرىن وقىعانىمدا، «وتەچەستۆەننايا يستوريا» دەپ پاتشا، حانداردى جازعانداردى كورىپ، ەلىكتەگەنىم، وسى دا ءبىلىمي كوزقاراسپەن ايتىلماعان»، — دەيتىن.
ال، داستاندارى تۋرالى: جازعان پوەمامدا «نارتايلاق — ايسۇلۋ» پوەماسىنىڭ پوەزيالىق جاعى «دۋبروۆسكيي» پوەماسى مەن «ءلايلى — ءماجنۇن» پوەماسىنان تومەن. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى، وتە اسىعىس جازىلۋىنان بولسا كەرەك. ءبىراق ونىڭ ۋاقيعاسى — ەگەر پەساعا اۋدارىلسا، قىزىقتى بولار ەدى، - دەيتىن. تولستوي تۋرالى، ءبىر ماجىلىستە، مەن اكەيدەن: «ءسىز تولستوي تۋرالى جاي اڭگىمەڭىزدە دە، تولستوي تۋرالى جازعان ولەڭىڭىزدە دە وتە باعالايسىز» — دەدىم. سوندا، اكەي ايتتى: «مەن تولستويدى بۇرىن دا باعالايتىنمىن. اسىرەسە مەن تولستويدان ءۇش سۇراق سۇرادىم. سول سۇراقتارىما تولستوي ماعان وتە قىمباتتى جاۋاپ قايىردى. سول جاۋاپتارى مەنى تولعاندىرىپ، عيبرات الاتىن ساباق بولىپ، كوڭىلىمدە ورناپ قالدى.
1.ادامنىڭ ارىنا تيەتىن جاعىمسىز قىلىقتاردىڭ ءوزىم بىلەتىن ءبارىن ءتىزىپ جازدىم دا، «وسىلاردىڭ ىشىندە جانە ءبىز بىلەتىن، ارعا ەڭ اۋىر تيەتىن نە؟» — دەدىم.
تولستوي بۇعان: «وسى جازعاندارىڭنىڭ ءبارى دە ادامشىلىق ارعا تيەتىن نارسەلەر. مەنىڭشە، ارعا ەڭ اۋىر تيەتىن ءىس بار. ول — ەگەر ادام كوپشىلىككە، نە جالپى قوعامعا زيان كەلەتىن حاقيقات ءىستى ءبىلىپ، سونى ءۇش نارسەدەن قورعانىپ، سول حاقيقاتتى ايتپاي قالسا، سول ارعا وتە اۋىر تيەدى. ءبىرىنشى، سەن وتە باي بولىپ، سول حاقيقاتتى ايتساڭ، مالىڭا، زيانى تيسە، ەكىنشى، سەن مانساپ يەسى بولىپ، سول حاقيقاتتى ايتساڭ، ءمانسابىڭنان ايرىلاتىن بولساڭ، ءۇشىنشى، سول حاقيقاتتى ايتساڭ، باسىڭ جازالاناتىن بولسا. مىنە وسى ءۇش ءتۇرلى زارداپتاردان قورعانىپ، كوپكە زيان كەلەتىن حاقيقاتتى بىلە تۇرا ايتپاي قالساڭ، ارعا ەڭ اۋىر تيەتىن وسى» — دەدى.
2.«ءىرى شىعارمالار جازۋعا بەت الدىم. بۇعان قانداي كەڭەس بەرەسىز؟» — دەپ، كولەمدى شىعارما جازۋ جايىندا اقىل سۇرادىم.
تولستوي بۇعان: «كوپ ادامدار قاتىسقان كولەمدى شىعارما بولسىن، نە ۇساق اڭگىمە بولسىن، الدىمەن سول اڭگىمەنىڭ ۋاقيعاسىنا، ىس-ارەكەتىنە جازۋشى ءوزى ارالاسقانداي جەتىك بولۋعا كەرەك. سول ۋاقيعانىڭ ءىزى، سىرى، قوعامعا بايلانىستى ارەكەتىنە جازۋشى ءوزى ارالاسقانداي جەتىك بولۋعا كەرەك. سول ۋاقيعانىڭ جايى جازۋشىعا ايناداي ايقىندالىپ، سەزىلىپ تۇرعانداي بولۋى كەرەك. ولاي بولماعان كۇندە، اڭگىمە ءدال، قىزىقتى بولىپ شىقپايدى. «كولەڭكەگە قاراپ پىشكەن تون بويعا شۋاق كەلمەيدى» دەگەن ماتەلدى جازۋشى ويدان شىعارماۋعا كەرەك. ىشىنە ارالاسپاي، سىرتتاي وي - جوتامەن جازعان شىعارما شىندىققا جاناسپاي، قىزىقتى بولىپ شىقپايدى»، — دەدى.
3. «جازۋشى، ونىڭ ىشىندە مەن، ءوز جازعانىمنىڭ دۇرىس تەرىسىن سىناي المايمىن. ءوز شىعارماسىنىڭ قاتەسىن قانداي ادىسپەن كورىپ، سىناپ - تۇزەۋگە بولادى؟» — دەدىم.
بۇل ءۇشىنشى سۇراعىما تولستوي: «جازۋشىنىڭ ارتىق قاسيەتى — ءوز قاتەسىن كورىپ، سونى تۇزەي الۋى. بۇل اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. «بىرەۋدىڭ قاتەسىن بىرەۋ كورەدى» — دەگەن دە بار. بارىنەن، ادام ءوز قاتەسىن ءوزى كورىپ، ءوزى تۇزەگەنى ارتىق. ءوز قاتەسىن ءوزى تۇزەي الاتىن قاسيەت ادامنىڭ ءوز بويىندا بار. ول ادامعا بىتكەن — اق جۇرەك. ەگەر ادام وز ىستەگەن ءىسىن، جازعان ءسوزىن اق جۇرەگىنە سىناتا بىلسە، اق جۇرەكتىڭ نازىك سەزىمىن اشىپ بەرە الادى. اقىل -تولعاۋىنان وتكەن قورىتىندىنى جۇرەك ەلەگىنەن وتكىزۋ كەرەك. جۇرەك ىمبالىنا بەرىلىپ داعدىلانعان ادام ءوز ءمىنىن دە، باسقانىن ءمىنىن دە كورە الادى. سوندىقتان، ءادىل سىنشىڭ — اق جۇرەگىڭ»، — دەدى. وسىنداي اقىل-كەڭەس بەرگەن تولستويدى مەن ۇستازىم دەپ باعالاپ، ارداقتايمىن!» — دەدى اكەي.
1931 جىلى، سەمەي تۇرمەسىندە، اكەيدىڭ ءولىمىن ەستىگەندە جازدىم.
قارت ءولىمى
تاي مەن شاقپاق اراسى،
كەرەگە تاس سالاسى.
جەر كۇڭىرەنىپ سىلكىندى،
سارىارقانىڭ دالاسى.
جوتا، توبە، بيىكتەر،
تارتىپ قايعى — كۇيىكتەر.
ماڭىراپ، شۋلاپ جىلادى،
ارقار، مارال، كيىكتەر.
ارشا، بۇتا، قايىڭدار،
نەنى سەزىپ، پايىمدار؟
بار تابيعات مۇڭايدى،
ءتۇسىپ اۋىر ۋايىمدار.
كۇننىڭ نۇرى اجىراپ،
كىرپىكتەن وتى شاشىراپ،
كۇڭگىرت ساۋلە كوڭىلسىز،
كۇڭىرەندى اتىراپ.
گۇل، بايشەشەك، جاپىراق،
سارعايدى، سولدى كوك قۇراق،
ولىكتەي بەينە كومىلگەن،
قالدى باسىپ توپىراق.
ءولىم كۇيىن تارتتى جەل،
وكسىدى وزەن، ورمان، كول،
تۋلاعان تولقىن بۇلقىنىپ،
اقتى ارىنداپ قاندى سەل.
جاس قۇيىلىپ اعىلىپ،
بۇلت قايعىردى قامىعىپ.
اي تۇتىلعان اسپاندا،
ازالى پەردە جامىلىپ.
شولپان جۇلدىز باتقاندا،
كۇن شىعىپ كەلە جاتقاندا،
قانعا باتىپ جىعىلدى،
كەۋدەسىنەن اتقاندا.
كەۋدەنى وڭ جارالاپ،
ءىشىن كەتتى ارالاپ،
جۇزگە ءتىلدى جۇرەگىن،
ءتىلىم-تىلىم پارالاپ.
جۇرەك زورعا جىبىرلاپ،
قوزعالدى ەرىن قىبىرلاپ،
نۇرلى كوزىن تونكەرىپ،
بىردەمە ايتتى سىبىرلاپ.
دەدى: «ءبىرىڭ بەرى كەل،
مەن جاۋ ەمەس، ەدىم ەل!
وسى اراعا كومىپ كەت،
مولام بولسىن مىنا بەل!
جاسىر اعاڭ دەنەسىن،
يت پەن قۇستار جەمەسىن!
كەيىنگىلەر ىزدەسە،
مولاسى جوق دەمەسىن!
جەتتى اجال، ءبىتتى حال،
سىرت كيىمىن شەشىپ ال!
ورامالمەن باستى وراپ،
ءىش كيىممەن كورگە سال!
كەم دە مەنى ەلگە قايت،
بارلىق جانعا سالەم ايت!
وققا ۇشىپ ءولدى دە،
جايلاۋىندا جالعىز قارت!
بۇلار نەگە جىلادى؟
نەنى ۋايىم قىلادى؟
تەرەڭ ويلى اقىننىڭ
قالامى قولدان قۇلادى.
ءبىتتى ءومىر، بولدى ءسۇر.
تۋىس، ءولىم بۇلار جىر.
كەيىنگىگە كەلەتىن
مەنىڭ جايىم بولار سىر!»
وسى ءسوزىن ەلگە ايتتى،
ار يەسى ەرگە ايتتى.
تابيعاتتىڭ جارشىسى
سوعىپ وتكەن جەلگە ايتتى.
ءحالى ءبىتىپ السىرەپ،
شىنتاعىمەن جەر تىرەپ.
جاراسىنان قان شاپشىپ
دەنەسى جاتتى تىتىرەپ.
جاتىر قانعا بويالىپ،
كەلمەستەي تىرلىك ورالىپ.
تۇسكەندەي تۋلاپ قاقپانعا،
ولىمگە ءومىر ورانىپ.
السىرەپ، جەردەن تۇرا الماي،
جان دەنەنى قيا الماي.
تازا اقىل، جۇيرىك وي،
كەتكەندەي مويىن بۇرا الماي.
توڭكەرىپ كوزقاراسىن،
قولىمەن باسىپ جاراسىن.
شىعاردا جانمەن قوشتاستى،
دەگەندەي قايدا باراسىڭ؟!
سالقىنداپ جۇرەك، سۋىپ ءتان،
توقتادى اققان قىزىل قان.
ءۋا! — دەدى دە، كوز جۇمدى،
دەم تاۋسىلدى، شىقتى جان.
ارسىزدىڭ ارى جوعىنان،
قايىرىمسىز، قاندى قولىنان،
قازاسى جەتتى كارىنىڭ،
ادامنىڭ اتقان وعىنان.
مۇنى بەكەر دەمەڭدەر،
سەندەر ۋايىم جەمەڭدەر.
ءسۇيتىپ ءوتتى جالعاننان،
تەرەڭ ويلى كەمەڭگەر.
بەرەدى ءداۋىر كەزەگىن،
ولمەيدى اقىن، سەزەمىن.
تەك، ويلاسام سول ءحالىن،
ورتەنەر جۇرەك - وزەگىم!
...1961 جىلى، 26 يۋلدە باقاناسقا باردىم. 27 يۋلدە اكەم سۇيەگىن تاستاعان قۇدىقتى جالعىز قازىپ، ول كۇنى مەتردەن از-اق ارتىق قازا الدىم. جانىما ادام الماي، جالعىز قازعان سەبەبىم: بىرەۋ بولسا، ول اسىعىپ، سۇيەكتىڭ ءبىر جەرىن سىندىرىپ الار دەگەن وي كەلدى.
28 يۋلدە جانە قازىپ، بارلىق سۇيەگىن تۇگەل الدىم. تەك، وق بۇلدىرگەن ەكى سۇيەگى بولدى. ءبىرى — وڭ جاقتاعى توقپاق جىلىكتىڭ باسىن ۇزگەن. ەكىنشى اتقان وق ءتوس سۇيەكتىڭ ورتاسىنان ءوتىپ، وڭ جاق ومىرتقانىڭ قاناتىن سىندىرعان. كەيبىر سۇيەكتەرىن ولشەپ الدىم.
باس شەڭبەرى — 53 سانتيمەتر.
ماڭدايى قاراقۇسقا دەيىن — 31 سانتيمەتر.
قۇلاق - شەكە اراسى — 30 سانتيمەتر.
ورتان جىلىك — 43 سانتيمەتر.
جىلىنشىك — 46 سانتيمەتر.
جامباس — 26 سانتيمەتر.
باستىڭ بيىكتىگى — 19 سانتيمەتر.
ارينە، وسى ولشەۋلەر ءداپ ءدال دەپ ايتۋ قيىن. مەن العان ولشەۋمەن ولشەسەم دە دۇرىس بولماۋى مۇمكىن. اكەي وتە ۇزىن ادام بولاتىن.
سۇيەگىن اۋدانعا الىپ كەلدىك. 7 اۆگۋستا ءقابىرى قازىلدى. 8 اۆگۋستا اباي زيراتىنىڭ قاسىنا جەرلەندى. جۇزدەن ارتىڭ ادام قاتىستى. جەتىسى دە بەرىلدى. ەل جابدىعىنا 6 قوي، 240 سوم شىعاردى. «اباي» سوۆحوزى مەن اۋدان باسىنداعىلار تۇگەل جينالدى، باسقا سوۆحوزداردان دا كەلگەندەر بولدى. اۋدان باسشىلارى ماشينا جانە باسقا قاجەت نارسەلەردى بەرگىزدى. جاڭا ولىكتەن دە ارتىڭ بولدى دەۋگە بولاتىنداي. سۇيەك كەلگەندە جىلاماعان جان بولمادى. كوزدەرىنىڭ جاسىمەن بىرگە قۋانىشتارى دا بايقالدى. جانازاسىنا قارت اتالار، انالار تۇگەل كىردى. سەمەيدە دۇعا وتكىز دەپ 2 قوي، 70 سوم بەردى.
1961 جىلى، 28 يۋلدە اكەي سۇيەگىن كومىلگەن قۇر قۇدىقتان، پلاشىما وراپ قويىپ، وسى ولەڭدى جازدىم.
فانتازيا
جاپاندا، جايلاۋ شەتىندە،
سالىنعان شاعىن قورا - تام،
شاقپاقتىڭ كۇنگەي بەتىندە،
وتىر سوندا ءبىر ادام.
ەلسىز قورا، جايلاۋدا،
جالعىز جاتقان كارى شال.
تۇتقىنداي بولىپ بايلاۋدا،
وتىر ما كۇتىپ ول اجال؟
ول الىستى ويلايدى،
ولمەستەي بەلگى، جۇزىندە ار.
تەرەڭگە ويى بويلايدى،
جۇرەكتە جالىن، ءومىر بار.
قىراۋ باسقان شاشى بار،
كۇمىستەي جىلتىر اق ساقال.
جەتپىستەن اسقان جاسى بار،
نە ىستەپ جاتىر وسى شال؟
اينالا كىتاپ جيىلعان،
ورتاسىندا جالعىز شال.
ارىنا بەرىك سيىنعان
بۇل نە عاجاپ، بۇل نە حال؟
مالداس قۇرىپ جۇگىنگەن،
وتىرعانداي تىلەكپەن،
كىتاپتارعا ۇڭىلگەن،
بەرىلىپ جىلى جۇرەكپەن.
قىرانشا قاراپ دالاعا،
شارىقتاپ ويى كەزگەندەي.
الدىڭعى جاققا قادالا،
جارىعىن نۇردىڭ سەزگەندەي.
عاجاپ ءومىر، عاجاپ ءتۇس،
الىستان بولجاپ كورگەندەي.
باقىتتى ەڭبەك، باقىتتى ءىس،
سولاردى جىرلاپ بەرگەندەي.
قۋانىش سەزىم جۇرەگىن،
ورنىعىپ، وراپ باسقانداي.
كوكسەگەن ارمان، تىلەگىن،
اقتارىپ، ايقىن اشقانداي.
كورىكتى ويى شىعار تەز،
كوڭىلىندە قالماي قورعالاپ،
قۋاتى كۇشتى نۇرلى ءسوز،
تىلىنەن تۇر سورعالاپ.
كەرنەگەن قيال بويىندا،
تارازىعا تارتىلىپ.
قورىتقان كەن ويىندا،
تاۋسىلماي جاتىر سارقىلىپ.
تاراتىپ قوردى جينالعان،
ارمانسىز بولىپ ولسەم دەپ.
وسىعان جانى قينالعان،
ارتقىعا تۇگەل بەرسەم دەپ.
قايراتتى، قامقور كارىنىڭ،
سونبەيتىن نۇرلى كۇنى بار.
ارقالاعان ارىنىڭ
سياقتى اۋىر جۇگى بار.
ارمانى، ويى — اشىڭ سىر،
ەلى ءۇشىن ەڭىرەپ، ەگىلگەن.
جالىندى وتتاي جاندى جىر
قالامىنان توگىلگەن.
اڭدىعان بىرەۋ سوڭىنان،
جۇرەگىنە اتىپتى وق
قالامى ءتۇستى، قولىنان
دوعارىلدى، جىر دا جوق.
باياعىدا وسىنداي،
بولىپتى دەيدى اۋىر حال.
جاپاندا، جانعا قوسىلماي،
ءولىپتى سولاي كارى شال!
مەن باردىم سول قوراعا،
بار ما دەپ، ءىزى، بەلگىسى.
كىم قۇمار ەمەس مۇراعا،
اركىمنىڭ كەلەر بىلگىسى.
جان جوق ون دا مەن بارسام،
ىزدەدىم كوپ ساندالىپ.
تىڭداپ، بايقاپ بارلاسام،
جەل عانا تۇر ءان سالىپ.
كورىنبەيدى كوزگە جان،
سويلەسەدى كوپ ادام.
ەستىلىپ تۇر سالعان ءان،
تاقاپ ەدىم ءبىر قادام.
ءبىلدىم انىق وزدەرىن
بارىپ كور، ەگەر سەنبەسەڭ!
ەسىتتىم جانە سوزدەرىن،
ايتايىن ولار كىم دەسەڭ.
لەرمونتوۆ، پۋشكين ءان ساپ تۇر،
ورىستىڭ ويشىل اقىنى.
كارى شال ولگەن سوندا ءجۇر،
ولاردى ەتكەن جاقىنى.
فەرداۋسي، حافيز، ناۋاي،
شايح ساعادي، اباي دا. فزۋلي،
تولستوي، جالالي،
تابارسىڭ ءبارىن، ابايلا!
قايىرىمسىز جۇرەك، قاندى قول،
جارا ساپتى تانىنە.
ءولتىردىم دەپ، كەتىپتى ول،
كەلمەپتى زيان جانىنا.
كومىلگەن قارتتىڭ سۇيەگىن،
دوستارى تاۋىپ الىپتى.
جاراسىن جاماپ، جۇرەگىن،
ورنىنا قايتا سالىپتى.
قايتادان قارت ءتىرىلىپ،
ولمەيتىن بوپ كەتىپتى.
جىرىن جازىپ ءبىتىرىپ،
مۇراتىنا جەتىپتى.
ءان ساپ ءجۇر ەكەن كارى دە،
شالقىتىپ، شىرقاپ دالادا.
ەستىپتى ەلدىڭ ءبارى دە،
ەركەگى، ايەل، بالا دا!
1961 جىلى، 28 شىلدەدە اكەي سۇيەگىن العان كۇنى اكەي سۇيەگى جاتقان قۇدىق تۋرالى جازدىم.
قۇدىق
كورىنەر الىس كوزگە ەلەس،
جايلاۋدا تەرەڭ قۇدىق بار.
كولەمى ونشا كەن، ەمەس،
بايقاعام، بۇرىن ەدى تار.
سۋى بىتكەن، قۇرىپ تا،
ۇقساعان كورگە ءتۇرى بار.
بولماعان بۇل ءىس عۇرىپتا،
ءبىر عاجايىپ سىرى بار.
كەمىپتى بىرەۋ قۇدىقتى،
توپىراعىمەن قايتادان.
بەلگىسىز، نە تىعىپتى،
اڭعارىپ، كىم بايقاعان؟
قۇدىقتىڭ ورنى جويىلماي،
جاتىر دەيدى بەلگىسى.
كوزىنەن جاسى قۇيىلماي،
وتپەيدى دەيدى ءبىر كىسى.
بارادى ەكەن اتالار،
تاياقپەن زورعا جورعالاپ.
وتىرار ارۋ انالار،
كوزىنەن جاسى سورعالاپ.
تۇرادى ەكەن جىگىتتەر،
قايىسىپ قابىرعا سوگىلىپ.
قاينايدى ىشتە كەك - جىگەر،
ۋىتتى جاسى توگىلىپ.
بارادى ەكەن بالالار،
ماڭىنا سونىڭ جاعالاپ.
ايتقانىن ۇعىپ انالار،
قۇدىقتى قورشاي قامالاپ.
قادالا قارار سۇلۋلار،
قارا كەزى مولدىرەپ.
بالقىتىپ بويىن جىلۋلار،
ايانىش جۇرەك ەلجىرەپ.
قىز، كەلىنشەك، بوزبالا،
بارادى ەكەن باسشى الىپ،
قۇدىققا كوزدەر قادالا،
قايتادى ەكەن تاڭ قالىپ.
كورىپتى ءانشى بارعانىن،
ەرىتكەن بويدى انىمەن.
جۇرت ەستىپتى ءان سالعانىن،
كەلتىرىپ اسەم سانىمەن.
كۇيشى بارىپ، قايتىپتى،
باسىنا تۇنەپ تۇنىمەن.
قۇدىقتىڭ سىرىن ايتىپتى،
دومبىرانىڭ ۇنىمەن.
تۇرعان ەكەن عالىمدار،
تەرەڭگە تونگەن قۇزداي بوپ.
سان سىرلى تەرەڭ اعىمدار،
باسقانداي ويىن مۇزداي بوپ.
كورگەندەر كەپ اقىننان،
جىرلادى دەيدى ەگىلىپ.
جىر تۋىپ جىگەر - جالىننان،
تىلىنەن تۇرعان توگىلىپ.
وتىز ءبىر جىل وتكەن سوڭ،
ويلادىم سونى قازسام دەپ.
جۇرت بارىپ، تەگىس كەتكەن سوڭ،
ءبىر ولجانى تاپسام دەپ.
ىشتە سىرىم، كوڭىل توق
سوعادى ءجيى تەك جۇرەك.
ەكى كۇن قازدىم، تۇك تە جوق،
العانىم قۇر قۋ سۇيەك.
بەرىلە سۇيگەن حالايىق
ساقتالعان تالاي جۇرەكتە.
تاڭ قالارلىق عاجايىپ،
نە سىر بار، مىناۋ سۇيەكتە؟!!
ارسىز ادام قولىنان،
ىستەلگەن سۇمدىق ءبىر قىلىق
باقاناستىڭ بويىنان،
كورەسىڭ، جاتىر قۇر قۇدىق!
قابىشتىڭ اكەسىنە ايتقانى
ول كۇندە:
حاجى، عالىم، مۇحتاسىر،
تۋىس قادىر سىي بولعان.
بولىس، اقىن، پيساتەل،
وبلىستىڭ بي بولعان.
اقىل تاپپاي قالماعان،
ساۋىعى جوق سالماعان.
ءبىلىم، تالاپ جۇلدەسى،
مانسابى جوق الماعان.
ماقساتى زور جاس بولعان،
حاق جولىنا باس بولعان.
جازعان، ايتقان، باستىرعان،
كوپ نادانعا قاس بولعان!
بۇل كۇندە:
اق قار، كوك مۇز ارقانىڭ،
ىقتاي قونعان تاسىندا.
قىراۋ باسقان، بىقسىعان،
قارا قوسى باسىندا.
بوساعادا قىرانى —
قوندىرۋلى تۇرادى.
تاڭداپ سۇيگەن قۇرالى —
جارالىسى اسىل دا.
قايرات، نۇردان ايرىلعان،
ماقسات، تالاپ مايرىلعان.
قارالى شال قايعىرعان،
مەن وتىرمىن قاسىندا.
جىم-جىرت جاپان كورگىسىز،
وي كەزەدى كەلگىسىز.
كىرىپ-شىعىپ تىقىرلاپ،
سىندىرعانى سىتىرلاپ.
تىنىمى كەم تىپىرلاپ،
باقىرشى ءجۇر وسىندا.
قىمبات، قىزىق مۇڭىم دەپ،
باقىت، راحات كۇنىم دەپ.
جانعا سايا، تىنىم دەپ،
بۇگىن جەتپىس جاسىندا.
جانتايامىن، بەلگىسىز
ايىعىم دا، ماسىم دا.
سەلك ەتەمىن سارناعام،
مۇڭلى ۇنىنەن زارلاعان.
«يا، راببي!» ارناعان،
كەلەسىگە مۇڭى بار.
تاڭمىن قيال زورىنا،
قۋسىرۋلى قولىنا.
كەلگەن بارماق جولىنا
وي كەزدىرگەن ءتۇرى بار.
ىرزالىق قامعا يشارات،
سۇرعىلت پەردە ءجۇز قابات.
بۇل ومىردە بىزگە جات،
سىرت اينالعان سىرى بار.
اينىماسقا اينالعان،
دايىندالعان، سايلانعان.
جابدىق - جارىق جايلانعان،
امان-ەسەن جەتكەندەي.
قايتا اينالىپ كورمەسكە،
اقىل، كومەك بەرمەسكە.
حات، حابارى كەلمەسكە،
جات ساپارعا كەتكەندەي.
قاجەتىڭ نە؟ ءدارىڭ نە؟
كونبەگەنگە كارىڭ نە؟
وزىندىك بار بارىندە.
ءبىر كۇن كۇنىڭ وتكەندەي!
اكەسى ولگەندە 1931 جىلى گۇللاردىڭ ايتقان جوقتاۋى
سارىارقانىڭ جونىندا،
حاقيقات - اردىڭ، سوڭىندا،
وتىرعان اكەم تامىندا،
سەرىگى — قالام قولىندا.
وياتىپ الىس - ماڭايىن،
ۇقتىردى، جازدى تالايىن.
تولەۋسىز بەرگەن سىيى كوپ،
الساڭدار ءتىلىن اعايىن!...
(بىرنەشە جولدار وشكەن)
جاسىنان ۇستاپ ادالدىق،
ەتپەگەن زورلىق، جاماندىق.
مومىندار كەلىپ دوس بولعان،
بويىندا تولى ادامدىق.
جەتى جاستا جەتىم قاپ،
قولتىعىنا اباي اپ،
ۇيرەتكەن اقىل، وسيەت،
اشىپ كوزىن، جولعا ساپ.
تالابىنا اقىل ساي،
تالپىندى ىزدەپ، جاتپاي جاي،
اق جۇرەك، سەرگەك، سەزىمدى،
قايراتتى، ويعا بولدى باي.
وياندى ەرتە ۇيادان،
شىقتى قيىن جىرادان.
قاناتىن جايىپ تالپىندى،
الىسقا تىلەپ قيادان.
جەتىلىپ، ءمىنسىز تۇلەدى،
الدىندا بولدى تىلەگى.
ومىرىڭدە ولگەنشە،
ەلى ءۇشىن باقىت تىلەدى.
كۇن شالعان جەردى شارلادى،
كەرەگىن تاپتى، بارلادى.
ايانباي تاپقان ەڭبەگىن،
بارشاعا بىردەي ارنادى.
جازدى، ايتتى اقىلدى،
جاقتادى ءادىل، ماقۇلدى.
الالاماي ادامدى،
تەڭ كوردى الىس - جاقىندى.
اعاسىنان ايرىلدى،
ابايدى جوقتاپ، قايعىردى.
المادىڭ ونىڭ ءتىلىن دەپ،
ەلىنە كەيىپ، زار قىلدى.
ءوزىن دە كۇندەپ قارالاپ،
وسەك ايتىپ جالالاپ.
ابايدى ۇرعان ارسىزدار —
اكەمدى كەتتى جارالاپ.
ەلسىزگە قاشتى اڭداي بوپ،
اداسقان توپتان قازداي بوپ،
جاپانعا بارىپ جاتتى اكەم،
پاناسىز بەينە جانداي بوپ...
(بىرنەشە جولدار وشكەن)
ويىندا بار ما الماق دەم،
تاپپاق پا الدە جاراعا ەم؟!
ساعىنىپ ۇيدە قالدىم مەن،
سىرىڭدى ايتشى اكەكەم؟!
ءسىز كەتتىڭىز، قالدىق ءبىز،
جاتتىڭىز بارىپ، حابارسىز.
«سارقىنشىق كەنجەم گۇللارىم،
ءبىر كورەر مە ەدىم»، دەيتىنسىز ...
(ءبىرازى وشكەن)
ءازىر جوق ەلگە قايتارىڭ،
مىناۋ بولدى بايقارىن —
ارتىڭا مۇرا قالدىرىپ،
كوپ ەكەن ءالى ايتارىڭ!
جازۋ ەكەن ەرمەگىڭ،
كوپ ەكەن ويدا تەرمەگىڭ.
ارتىڭنان كەلەر ورەنگە،
بار ەكەن بورىش - بەرمەگىڭ.
نادانداردان تورىعىپ،
الىسىپ، شارشاپ، زورىعىپ،
جالىقپاي سونى قازىپسىڭ،
تاۋسىلماس كەنگە جولىعىپ.
سارعايىپ ويدان ازىپسىڭ،
قازاقتىڭ ءمىنىن قازىپسىڭ.
ار جۇگىن اۋىر ارقالاپ،
كەلەشەك ءۇشىن جازىپسىڭ!
تازا ويعا تەرەڭ ءتونىپسىڭ،
جالىندى جىرلار توگىپسىڭ.
ولمەيتىن سوزدەر ومىردە،
قاجىماي، تالماي تەرىپسىڭ.
بويداعى اسىل ءنارىڭدى،
بەرىپسىڭ تۇگەل - ءبارىڭدى.
زالىم، سوپى، قۋلارعا،
توگىپسىڭ، اكەم، ءزارىڭدى.
ار جولىن ادال ماقتاپسىڭ،
ادامدىق بورىش اقتاپسىڭ.
الەمدە ويشىل سوزدەرىن
اۋدارىپ، ۇمىتپاي جاتتاپسىڭ!
اشۋعا ءمىنىپ قاشپاپسىڭ،
ادالعا جۇرتتى باستاپسىڭ.
جۋاننىڭ زورلىق جولىنا،
تۇسپەپسىڭ، اياق باسپاپسىڭ.
مەيىرىم، ۇيات، بويىڭدا ار،
سابىرلى، جىگەر كۇشىڭ بار.
ارقالاعان ەل جۇگىن —
قايىسپاس اكەم قارا نار!
قاجىمادىڭ، تالمادىق،
ىزدەنىپ قايدا بارمادىڭ.
تۇگەلدەي شارلاپ الەمدى،
نە قاجەتتى المادىڭ.
جولىقتىق ويدىڭ كەنىنە،
قورىتىپ بەردىڭ ەلىڭە.
قالدىرعان مۇراڭدى ارتىڭا،
تەڭەيمىن شالقار كولىنە....
(بىرنەشە بەتتەر جوق)
قوراڭا جالعىز بارىپسىڭ،
اڭ اۋلاپ، تاۋدى قاعىپسىڭ،
وققا ۇشىپ ادام قولىنان،
جاپاندا، اكەم قالىپسىڭ.
سارعايا كۇتتىم، كەلەر دەپ،
ناسيحات ايتىپ بەرەر دەپ.
قوشتاسىپ، كەشۋ الىسىپ،
ويلاۋشى ەم ۇيدە ولەر دەپ!
ايرىلدىم اكەم، تىرەگىم،
دالادا قالدى-اۋ سۇيەگىڭ؟
باقىتسىز، سورلى بولدىم عوي،
ءدال كەلمەي ەتكەن تىلەگىم!
قولىمنان، اكەم، كومبەدىم،
كوزىمشە نەگە ولمەدىڭ؟!
ەستىمەي اقتىق ءسوزىڭدى،
ولەردە ءجۇزىڭ كورمەدىم.
كوپ ەكەن قايعى، كورمەگىم،
وسى ما تىلەك بەرگەنىڭ؟!
پاناسىز، زارلاپ قالعانشا،
جاقسى ەكەن بۇرىن ولگەنىم...
(داپتەردىڭ كوپ بەتى جوق)
ارىمدى جويىپ، بەرە الماي.
قورلىققا سالعان كونە الماي،
ۋ ءىشتىم اكەم ولگەلى،
ءبىراق تا، قالدىم ولە الماي.
جانىمدى اياپ قالمادىم،
جالعايعا كوز سالمادىم.
قابىشتى قيماي، ومىردە
سول ەدى ءتىرى قالعانىم.
وسيەتىن، سىڭگەن سۇيەكتەن،
تازا كوڭىل - تىلەكتەن.
كەتپەيسىڭ اكەم ومىردە،
قايعىلى، مۇڭلى جۇرەكتەن!
قارالى ءومىر سۇرەرمىن.
نەسىنە ويناپ-كۇلەرمىن؟!
ءوزىمدى-وزىم جۇباتىپ،
ءانىڭدى ايتىپ جۇرەرمىن!
توقتاماس جاسىم كوزىمنەن،
الامىن ۇلگى وزىڭنەن.
وڭاشا جەردە تىرىدەي،
سويلەسەم اكەم وزىڭمەن.
كورۋشى ەدىڭ جانىڭداي،
جۇرەگىڭنىڭ قانىنداي
ەركەلەتكەن اكەكەم،
جۇرەرمىن قالاي ساعىنباي؟!
جۇرەكتەن شىعار زار ما ەكەن،
قايعىلى مەندەي بار ما ەكەن؟
الەمگە ايقىن اكەمدى،
جوقتاسام، ەلىم، ار ما ەكەن؟!
قامىقتىم جانىم قيىلماي،
باسىڭا ەلىن، جيىلماي.
ارماندا قالدى اكەكەم،
توپىراق قولدان بۇيىرماي...
(ءتورت اۋىز ولەڭ، وقىلمايدى)
قابىرگە جايلاپ سالىنباي،
بەتىن، جوندەپ جابىلماي،
سۇيەگىڭ قالدى قۋدىق تا،
ءالى دە جاتىر الىنباي.
ويىمنان كەتپەس ارمانىم،
جەرلەنبەي قولدان قالعانىڭ!
كەش، اكە، ءالسىز، نازىكپىن،
سوندىقتان الماي قالعامىن!...
(بىرنەشە بەتتەر جوق)
ايرىلدىم باۋىر، انادان،
تۋىسقان، قيماس اعادان.
جالعىز قالدىم ساندالىپ،
ايرىلىپ سۇيەۋ، پانادان؟!
تورعا ءتۇستىم تۇتىلىپ،
ءالىم جوق كەتەر قۇتىلىپ.
باسىمنان كەشكەن كوپ — قايعى،
كەتپەيدى ويدان مۇتىلىپ
ون جەتى تولار جاسىمدا،
ايىقپاي كوزدەن جاسىم دا.
دوس تۇگىل، دۇشپان كورمەسىن،
قازانى تارتقان باسىمدا.
سوكپەڭىز، مەنى جىلاعان،
بار تىرەگى قۇلاعان،
بار ەكەن تاعدىر اياۋسىز،
ساقتاعان ماعان سىباعاڭ.
كەرەگى جوق راحاتتىڭ،
جاس ءومىرىمدى تالانتتىڭ.
تىرلىگىمدە تىلەيمىن —
الدىندا كەتكىز احاتتىڭ.
تاعدىر-اۋ، جازدىم نە ساعان،
كورسەتپەدىڭ نە ماعان؟!
باقىتتى ءومىر احاتقا.
تىلەيمىن، ەندى بەر سوعان!
اكەيدىڭ كىتاپحاناسى جايىندا
سول كەزدە مەن اكەيدىڭ كىتاپحاناسىنداي مول كىتاپتارى بار كىتاپحانا كورمەدىم. بۇل مول كىتاپتاردى ابدىرا، جاشىكتەرگە سالدىرىپ، ەل قىستاۋدان كوشكەندە ءبىر بولمەگە قالاتىن قويعىزاتىن. وعان ەشكىم تيمەيتىن. جىلدا ءبىر رەت تازارتتىرىپ وتىراتىن. 1918 جىلى مەن وسى كىتاپتاردى تازالاستىم. وتاۋ ۇيلەر مالمەن كوكتەمدە باۋىرعا كوشىپ كەتەتىن. اكەي، ۇي-ىشىمەن بىزدەر ەل سىرتقا شىققانشا قىستاۋدا بولاتىنبىز.
ءبىر كۇنى اكەي كىتاپتارىن تازالاتتىرىپ، ماعان تىزىمگە الدىرتتى. اكەي ايتىپ وتىردى، مەن كىتاپتاردىڭ اۆتورلارىن، شىعارمالارىن جازىپ وتىردىم. ءۇش كۇندە ءتىزىمدى جازىپ زورعا بىتىردىك. كىتاپتاردىڭ مولدىعى سونداي، اۆتورلاردىڭ بار تومدارىنىڭ اتتارىن جەكەلەپ جازىپ شىعۋعا مۇمكىندىك بولمادى. مىسالى، «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» بارلىق تومدارى بولاتىن. ولاردى ءبىز «مىڭ ءبىر ءتۇن» بار دەپ قانا جازدىق. سوندا مەنىڭ بايقاعانىم، ەسىمدە قالعاندارى، ءدىني كىتاپتاردان: قۇران، ءىنجىل، تاۋرات، زابر، مۇحتاسار، ناقۋ، بيدال سياقتى كىتاپتار. سولاردىڭ اۋدارمالارى، ءار تىلدەگى تاپسىرلەر. بۋددا، زارادۇشت دىندەرى جايىندا جازىلعان كىتاپتار.
تاريحقا كەلسەك: ءتاباريدىڭ «تاريحي عۇمۇمى»، «تاريح عۇسماني»، «تاريح ءىنتيشار يسلام»، ءناجىم عاسىمبەكتىڭ «تۇرىك تاريحى»، ءابىلعازى ءباھادۇردىڭ شەجىرەسى، رادلوۆتىڭ ويعۇر تۋرالى شەجىرەسى، اريستوۆتىڭ تۇرىك ءناسىلى تۋرالى جازعان شەجىرەسى. تۇرىكتىڭ ەڭ ەسكى زامانداعى كىتاپتارى — قۇتاعدۋ بىلىك، كۋشۋ-قايدام، جۇڭگو تاريحشىسى — ءيۋان-شاۋ-مي-شيدىڭ شىعارماسى. اراب، فارسى، رۋم، گرەك، ەۆروپا تاريحشىلارىنىڭ شىعارمالارى سياقتى كىتاپتار.
فيلوسوفيا جايلى: ارعى زامانداعى اراب ويشىلى ابۋسۋفياننىڭ، «حۋرريات» تۋرالى كىتابى. اريستوتەل، پلاتون، سوكرات، ءابۋناسىر يبن-سينا، ۇلىقبەك، شوپەنگاۋەر، كانت، لۋي پاستەر سياقتى فيلوسوفتاردىڭ كىتاپتارى. ادەبي كىتاپتار تۋرالى: گومەردىڭ پوەمالارى، بيچەر ستوۋدىڭ شىعارما كىتابى («توم اتايدىڭ بالاگانى»)، بايرون، ششەدرين، كرىلوۆ، گوگول، نەكراسوۆ، پۋشكين، لەرمونتوۆ، تولستوي، فەرداۋسي، ناۋاي، ساگدي، نيزامي، فيزۋلي سياقتى باسقا ەلدەردىڭ دە اقىن، جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارى.
ءار ەلدىڭ ەرتەدەگى ەپوستىق كىتاپتارى، ماقال، ماتەل، ءمانىلى سوزدەرى جازىلعان كىتاپتار.
ءبىلىمي فاندەردەن: الگەبرا، گەومەتريا، فيزيكا، حيميا، استرونوميا، گەوگرافيا، اناتوميا، پسيحولوگيا كىتاپتارى.
اراب، تۇرىك تىلدەرىندەگى نوتا كىتاپتارى بولعان. اراب، فارسى، تۇرىك تىلدەرىنە اۋدارىلعان ءار ەلدىڭ سوزدىكتەرى، ادەبي شىعارما كىتاپتارى.
بۇلاردان باقا دا ءار جەردەن الدىرىپ تۇراتىن گازەت، جۋرنالدارى بولعان. بۇلاردى تىزىمگە جازدىرعان جوق.
وتە قىمباتتى ءارى ويشىل، ءارى اقىن، ءارى جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن وقىعاندا، ولاردىڭ كىتاپتارىنىڭ شەتىندەگى ەكى ەلىدەي، اق قالعان جەرىنە سول ويشىل، اقىن، جازۋشىلار جايىندا جازعان باعالى سوزدەرى، پىكىرلەرى بار ەدى.
اكەي بەس ءتىلدى جەتىك بىلگەن ادام. ول اراب، فارسى، شاعاتاي، تۇرىك، ورىس تىلدەرى ەدى. سول تىلدەردى جاقسى ءبىلۋ ارقاسىندا، جەر كولەمىندەگى ەلدەردىڭ تىلدەرىندە جازىلعان شىعارمالارمەن وڭاي تانىسقان.
«وسى مول اسىل قازىنا كىتاپتار قايدا؟ قايدا كەتتى؟» — دەيسىزدەر عوي. سىزدەردىڭ دە، مەنىڭ دە جانىمدى جەپ، جۇرەگىمدى كۇيدىرەتىن، ماڭگىلىك ارمان بوپ، اۋىر تيەتىن جاعداي.
1931 جىلى قورالاردى، تامداردى بۇزىپ، اعاشتارىن، تاقتايلارىن العاندا، ول كەزدەگى جاناما جاندايشاپ، ساناسىز ادامدار بار كىتاپتاردى دالاعا ءۇيىپ، تۇپ-تۇگەل ورتەپ جىبەرگەن!...
احات شاكارىم ۇلى
باسپاعا ازىرلەگەن بەيبىت ساپارالى.
قايىم مۇحامەتقان ۇلى
You Might Also Like
-
ءسويتىپ، شاھكارىم ەل باسقارۋ ىسىنە ەرىكسىز ارالاسقانىن ءومىرىنىڭ وكىنىشتى ءبىر كەزەڭى دەپ بىلەدى. «جيىرما مەن قىرىقتىڭ اراسى: جاس ءومىردىڭ ساراسى، بوس وتكەنىن قاراشى»، — دەپ ناليدى.
