قۇس جولى
(پوۆەست)
اۋدارعان قالجان نۇرماحانوۆ
اكە، مەن ساعان ەسكەرتكىش ورناتا المايمىن. سەنىڭ قايدا جەرلەنگەنىڭدى دە بىلمەيمىن. وسى ەڭبەگىمدى، اكەم تورەعۇل ايتماتوۆ، ساعان ارنادىم. انا، سەن ءبىزدى ماپەلەپ ءوسىرىپ، ەل قاتارىنا قوستىڭ. سەنىڭ عۇمىرلى بولۋىڭدى تىلەپ، وسى ءبىر ەڭبەگىمدى، انام ناعيما ايتماتوۆا، ساعان ارنادىم.
I
امانسىڭ با، قاسيەتتى دالام!
— امانشىلىق. كەلدىڭ بە، تولعاناي؟ ءوزىڭ بىلتىرعىدان دا قارتايىپ كەتىپسىڭ عوي؟ شاشىڭ قۋداي اپپاق، قولىڭدا تاياق.
— ءومىر دەگەن زىمىراپ ءوتىپ بارا جاتقان جوق پا، جەر-انا؟ ارادان تاعى دا ءبىر جىل زىمىراپ وتە شىقتى. بۇگىن مەنىڭ ءمىناجات ەتەتىن كۇنىم.
— بىلەمىن. كەلەرىڭدى ءبىلىپ جاتقانمىن، تولعاناي. بۇل جولى سەن بالانى دا ەرتىپ كەلمەيتىن بە ەدىڭ؟
— ءيا. ءبىراق، بۇل ساپاردا جالعىز كەلدىم.
— دەمەك، سەن وعان ءالى ەشتەڭە ايتقان جوق ەكەنسىڭ عوي، تولعاناي؟
— جوق، اۋزىم بارىپ ايتا المادىم.
— ءبارىبىر، ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر ءبىر كۇنى ول اقىرى ەسىتەدى عوي، تولعاناي. ەل ىشىندە اۋزى جەڭىل ءبىر پەندە جوق دەيسىڭ بە؟
— ونىڭ راس. ەرتە مە، كەش پە، اقىرى ءبىر كۇنى ونىڭ ەسىتەتىنى ءسوزسىز. جاقسى-جاماندى تۇسىنەتىندەي ەسەيىپ تە قالدى ءوزى. ءبىراق ول ماعان ءالى ءسابي ءتارىزدى. بالالىقپەن وتكەن-كەتكەندى دۇرىس تۇسىنە الماي، كوڭىلى سۋىپ قالا ما دەپ سەسكەنەمىن. ايتكەنمەن دە ادامنىڭ شىندىقتى ءبىر كۇنى ءبىلۋى كەرەك قوي. مەن بىلگەن شىندىقتى، سىرلاسىم قاسيەتتى جەر، سەن بىلگەن شىندىقتى، جۇرتتىڭ بارىنە ايان شىندىقتى ازىرگە جالعىز عانا ول بىلمەيدى. ونى ەسىتكەندە نە دەر ەكەن، قانداي ويعا قالار ەكەن، ءىستىڭ انىعىنا كوزى جەتەر مە ەكەن؟ قايتكەندە بالانىڭ جۇرەگىنە جارا سالماي، بالعىن شاعىنان ومىرگە كوڭىلىن قالدىرماي سىرىمدى ايتىپ بەرە الار ما ەكەنمىن؟ ەكى اۋىز سوزبەن جەتكىزە ايتىپ بەرەتىن قابىلەتىم بولسا كانە. سوڭعى كەزدەرى ىلعي كۇنى-تۇنى وسى جايدى ويلانامىن. قىستىگۇنى سىرقاتتانىپ جاتقانىمدا ولىمنەن ونشا سەسكەنىپ قورىققان جوقپىن، اجال كەلسە، قايتەمىز، كەتە بەرەمىز داعى دەپ ويلادىم. ءبىراق كوزىم جۇمىلىپ كەتسە، ارىزىمدى ايتا الماي، وزىممەن بىرگە الا كەتەمىن بە دەپ جۇرەگىم اۋزىما تىعىلدى. ال ول ەسى جوق قايدان ءبىلسىن، ونسىز دا تەنتەك نەمە، مەكتەپكە بارماي ءۇيىرىلىپ جانىمنان شىقپاي قويدى. شەشەسىنە تارتقان-اق ەكەن: "اپا، قاي جەرىڭ اۋىرادى؟ سۋ ىشەسىڭ بە، الدە ءدارىڭدى بەرەيىن بە؟ كورپەڭدى قىمتايىن با؟" — دەپ استى-ۇستىمە تۇسەدى. وسىنى كورگەندە ايتۋعا اۋزىم بارمادى، قۇدىرەتىم جەتپەدى. بايعۇستىڭ كوڭىلىندە كىرشىك جوق، بارىنشا سەنگىش، تۇرعان بويى نارەستە. كۇماندانۋ، كۇدىكتەنۋ دەگەندى بىلمەيدى. وسىدان كەيىن مەن وعان قالاي ايتامىن. ءسويتىپ ءسوزدىڭ ۇتىرىن تابا اياماي الەكتەنۋدەمىن. ولاي دا، بىلاي دا تارازىعا سالىپ كورەمىن: جاي عانا ايتا سالاتىن ەرتەگى ەمەس ەكەن. اينالىپ كەلىپ ءبىر ويعا تىرەلەم: بولعان شىندىقتى بالا دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن مەن وعان تەك قانا ونىڭ تاعدىرىن ەمەس، زامان تاريحىن، وتكەن-كەتكەندەر جونىندە، ءوزىم جونىندە، كۇللىسىنە كۋا بولعان، قاسيەتتى دالام، سەن جونىندە، ارعى تۇگىل وسى كەزدە ەشتەڭەدەن بەيحابار ءمىنىپ، ويناپ جۇرگەن ۆەلوسيپەد! جونىندە ايتىپ بەرۋىم كەرەك. مۇمكىن وسىتسەم عانا دۇرىس بولار. تۇرمىس ءبارىمىزدى ءبىر تۇيىنگە بايلاپ، قامىرداي يلەدى ەمەس پە: ەشتەڭە بۇگىپ، ەشتەڭە قوسا المايمىن. ال ءقازىر بالا ەمەس، كەكسە كىسى دە بۇل ءىستى ءارقيلى تۇسىنەر. كوزىم ءتىرى تۇرعاندا وسى پارىزىمنان قۇتىلسام، ءولىپ كەتسەم دە، ارمانىم بولماس ەدى...
— بۇل ايتقانىڭ دۇرىس، تولعاناي. سەن ءبىر كەلىپ، مىنا تاسقا وتىرشى، اياعىڭ اۋىرادى عوي. تىزە بۇك، ءبىر ەسەبىن تابارمىز. العاش رەت وسىندا كەلگەنىڭ ەسىڭدە مە، تولعاناي؟
— ونان بەرى ۇزاق، ۋاقىت وتپەدى مە، ەسىمە تۇسىرە الماسپىن.
— جوق، سەن سونى ەسىڭە ءتۇسىرىپ كورشى، تولعاناي. باسىنان باستاپ ەسىڭە ءتۇسىرشى.
— ەسىمدە جاقسى ساقتالماپتى. كىشكەنتايىمدا وراق مەزگىلىندە اتا-انام مەنى جەتەلەپ كەلىپ، شومەلەنىڭ تۇبىنە وتىرعىزىپ قوياتىن ەدى.
— ءيا، جىلاماسىن دەپ قولىڭا ءبىر جاپىراق نان ۇستاتىپ قوياتىن.
— كەيىن ەسەيە تۇسكەنىمدە ەل جايلاۋعا كوشكەندە وسى ارادا ەگىن قورىپ، اسىر سالىپ ءجۇرۋشى ەدىم. وندا مەن زىر قاعىپ جۇگىرگەن سەرەيگەن اقسارى قىز ەمەس پە ەدىم. و، قايران بالالىق-اي، ول دا ءبىر وزىنشە قىزىق داۋرەن ەكەن عوي! مالدىلار سوناۋ سارى جازىقتىڭ قۇلا دۇزىنەن ۇدەرە كوشىپ، وسى تۇستان ءوتىپ جاتاتىن. ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى شۇباپ، جايلاۋداعى سالقىن وڭىرلەرگە اسىعا جول تارتاتىن. سونداعى مەنىڭ ەسالاڭ شاعىم-اي! ۇيىر-ۇيىرىمەن دامىلسىز كىسىنەسكەن جىلقىلار تاپتاپ كەتەتىندەي كەلە جاتسا، بيدايدىڭ ىشىنەن شىعا كەلىپ، ولاردى ۇركىتۋشى ەدىم.
"ءاي، جەردەن شىققان الباستى، سەنى، مە!" — دەپ جىلقىشىلار قۇرىعىن ۇيىرە قۋىپ بەرەتىن.
سان مىڭ قوي تۇياقتارى بۇرشاق جاۋعانداي تىرسىلداپ، وسى جولمەن ءوتۋشى ەدى. ولارعا ىلە-شالا باي اۋىلداردىڭ كوشتەرى ءوتىپ، جورعا ءمىنىپ، قىزىل-جاسىل كيىنگەن قىز-كەلىنشەكتەردى كورگەندە تاڭعالىپ، ءسۇقتانا قارايتىنمىن. كوپكە دەيىن ولاردىڭ ىزىنەن قالماي جۇگىرەتىنمىن. "شىركىن، وسىنداي ورامال تارتىپ، وسىنداي كويلەك كيسەم، ءا"، — دەپ ويلاۋشى ەدىم سوندا.
— راس، تولعاناي. سەن وندا سيراعى شىققان جاتاقتىڭ قىزى ەدىڭ. ءبىراق ونداي شايى مەن تورقانى كيمەسەڭ دە، بويجەتكەندە سەن قانداي اجارلى قىز بولدىڭ. ءجۇزىڭ اقسارى كەلگەن، دۋدار شاش اياقتى باسۋعا ەرىنىپ تولىقسىعان كەزىڭ ەدى. سەن وندا اياعىڭدى كولەڭكەڭە كوز تاستاپ باساتىنسىڭ. اسىرەسە ەرتەڭگى كولەڭكەڭ ءدال وزىڭدەي سىمباتتى بولاتىن.
— وندا مەنىڭ ون جەتىدەگى شاعىم. سول جىلى وراق ورىپ ءجۇرىپ، سۋبانقۇلعا جولىقپادىم با. سۋبانقۇل تالاستىڭ جوعارعى جاعىنان جالدانىپ كەلمەپ پە ەدى. ءقازىر كوزىمدى جۇمىپ ويعا شومسام، سۋبانقۇلدىڭ سونداعىسى ەلەستەيدى. جاپ-جاس، جيىرمالارداعى جىگىت، ءوزى كوزگە قوراش كورىنگەنىمەن قولدارى سوم تەمىردەي سالماقتى ەدى. جالاڭاش ەتىنە تار شەكپەندى ىلعي جەلبەگەي جامىلىپ جۇرەتىن. جانىڭنان وراعىن سۋماڭداتا سىلتەپ ءجۇرىپ وتىرعاندا، ادامنىڭ جۇرەگى قۋاناتىندى — قانداي جۇمىستى بولسا دا، اسەم ىستەيتىن جاندار بولادى عوي ءوزى. سۋبانقۇل ءدال سونداي جان ەدى. ول لەزدە ۇزاپ كەتەتىن. وراققا مىقتى بولسام دا مەن ونان قالىپ قويا بەرەتىنمىن. سوندا سۋبانقۇل قايىرىلىپ كەلىپ، مەنىڭ اڭىزىما تۇسكەندە، ابدەن ىزام كەلەتىن ەدى: "سەنى بىرەۋ كومەك بەر دەپ شاقىردى ما؟ كەتشى ءارى يرەلەڭدەمەي الدىمدا، ءوزىم-اق بىتىرەمىن!" — دەسەم، كۇلىپ قويىپ، ءۇن-تۇنسىز ىستەي بەرەتىن. نەمەنەگە ارلاندىم ەكەن سوندا؟ باقسام ەركەلەگەن ەكەنمىن..
— سەندەر سوندا جۇمىسقا ءاردايىم ەلدىڭ الدى بولىپ كەلەتىن ەدىڭدەر، تولعاناي.
— راس. جۇرت جاڭا تۇرىپ جاتقاندا، تاڭ ەلەڭ-الاڭدا سۋبانقۇل ەكەۋمىز جۇمىسقا كەتەتىنبىز. ول مەنى جولدا توسىپ تۇراتىن. سول كۇندەر، سول تامىلجىعان تاڭدار ءبىزدىڭ ماحابباتقا بولەنگەن شاقتارىمىز ەكەن عوي. ءبىز قاتار كەلە جاتقاندا دۇنيە وزگەشە كورىنىپ، باسقاشا سەزىلەتىن ەدى. ەل-جۇرتقا نان بەرگەن اينالايىن ديقان دالام، سارعايىپ جاتساڭ دا ماۋجىراعان تاڭدى تەڭىزدەي تەبىرەنىپ قۇشاعىن جايا، سەندەي ەمىرەنىپ، سەندەي جايدارى كىم قارسى الادى! سول تاڭ شاپاقتارىن سەنىمەن بىرگە بوز تورعاي توساتىن. ءتۇرى جۇپىنى بوز شىمشىق شىرقاۋ بيىكتە تىنىمسىز قانات قاعىپ، توبىقتاي بولسا دا، ادامنىڭ اسپانعا سامعاپ شىققان جۇرەگى سياقتى نەبىر نازىك، نەبىر قۇيقىلجىعان كۇيلەردى توگىپ تۇراتىن. "انە، ءبىزدىڭ بۇلبۇل سايرادى!" دەپ قوياتىن ەدى سوندا سۋبانقۇل قىزىق، بۇلبۇلدى دا يەمدەنىپ الىپپىز. كومەيىڭنەن اينالايىن، بۇلبۇلىم...
— راس، تولعاناي، سول بۇلبۇل سەندەردىڭ بۇلبۇلدارىڭ بولاتىن.
— ەسىڭدە مە، جەر-انا، باياعى ايلى ءتۇن؟ بالكىم، تابيعاتتا ونداي ءتۇن ەكىنشى رەت بولا قويماس. اي جارىعىمەن بيداي ورامىز دەپ سۋبانقۇل ەكەۋمىز قالىپ قويدىق. سوناۋ قارايعان كوكجيەكتەن ماناتتاي بولىپ اي كورىنگەندە جۇلدىزدار دا اسپان تورىنەن جابىلا كۇلىمدەپ كوزدەرىن اشتى. سوندا ءبىز اڭىزدىڭ شەتىندە، سۋبانقۇلدىڭ تىلتيعان شەكپەنىن توسەنىپ، ارىقتىڭ جاعاسىن جاستانىپ جاتقانبىز. سول ءتۇنى ءبىز ومىرلىك جار بولىپ قوسىلدىق. سۋبانقۇلدىڭ تەمىردەي قولى تۇلىمىمدى، ماڭدايىمدى، بەتىمدى ەركەلەتە سيپاعاندا، ونىڭ اتتاي تۋلاعان جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى الاقانىنان سەزىلىپ جاتتى. مەن وعان ەركەلەپ: "سۋبان، سەن قالاي ويلايسىڭ، ءبىز باقىتتى بولامىز عوي، ءا؟" — دەسەم، ەسىڭدە مە جەر-انا، ونىڭ باياعى ايتقان سوزدەرى؟ "جەر-سۋ ەلگە ورتاق بولسا، ءبىزدىڭ دە شۇقيتىن جەرىمىز بولسا، ءبىز دە جۇۇرت قاتارلى جەر جىرتىپ، ەگىن ەگىپ، قىرمان ايداساق — باقىت دەگەن سول ونان ارتىقتىڭ بىزگە كەرەگى نە، توقان؟ ديقاننىڭ ەنشىسى — سەپكەن ەگىنىندە" — دەمەدى مە. ونىڭ وسى ايتقان سوزىنە، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سونشالىق قۋانىپ كەتىپ، موينىنان بەكەم قۇشاقتاپ، جارىلعان ەرىندەرىنەن قۇشىرلانا سۇيە بەردىم. ونان كەيىن ءبىز ارىقتاعى سۋعا شومىلىپ شىقتىق تا، ورنىمىزعا كەلىپ، تەك قانا ءبىر-بىرىمىزدى قولىمىزدان ۇستاپ، اسپانعا ءۇنسىز قاراپ راقاتتانىپ جاتتىق.
تۇنگى سالقىن سامالدان بويىڭ سەرگىپ، جەر-انا، سەن دە سوندا بىزبەن بىرگە راقاتتانىپ جاتتىڭ. جەلپ-جەلپ ەتىپ، دولدانا سوققان كەرىمسال ەسكەندە جالبىزدىڭ حوش ءيىسى كەكىرە مەن جۋساننىڭ كەرمەك يىسىنە ارالاسىپ، اڭىزعا تاراپ، بيداي اراسى سۋدىراپ، قىلقانىنا ىلىنگەن اي ساۋلەسى التىن كوزدەي قۇبىلىپ جاتتى. سول ءتۇندى تابيعات بىزگە ادەيى سىيلادى ما ەكەن؟ ءتۇن ورتاسىندا كەزىمدى اشىپ سوناۋ جۇلدىزدى توبەگە قاراسام، قۇس جولى الەمنىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە سوزىلىپ جاتقان كەزى ەكەن.
سۋبانقۇلدىڭ ايتقاندارى ەسىمە ءتۇسىپ، قيالىمدا اسپاننىڭ، سول كۇمىس جولىمەن قانداي دا ءبىر الىپ ديقان كەرە ۇشاق سابان كوتەرىپ وتكەن دە، ونىڭ زور قۇشاعىنان — سەبەلەنىپ تۇسكەن ءدان، سابان بەرەكە توگىلگەن ءىز بولىپ قالعان ەكەن عوي دەگەن وي پايدا بولدى. تىلەگىمىزگە جەتسەك، مەنىڭ دە سۋبانقۇلىم وسىنداي سابان كوتەرگەن ديقان بولسا، قىرماننىڭ بەتىنەن العاش الىنعان ساباندى قۇشاقتاپ جۇرگەندە ءدال وسىنداي بەرەكە توگىلگەن جول شۇباپ قالسا دەپ ويلاپ جاتتىم. جەر-انام، ءبىرىنشى رەت ساعان وسىلاي ءۇن قاتتىم. ەسىڭدە مە مەنىڭ ايتقاندارىم؟
— جادىمدا، تولعاناي. سەن سوندا ماعان: "جەر انا، جان جاراتقان جەر-انا، ءبىزدى كوتەرىپ تۇرعان جەر-انا، سەن بىزگە باقىت بەرمەسەڭ نەمەنەگە جەر بوپ تۇرسىڭ، ءبىز نە ءۇشىن دۇنيەگە كەلەمىز! ءبىز سەنىڭ بالالارىڭبىز، جەر-انا، تىلەكتەس بول، اق تىلەۋىمىزگە جەتكىز!" — دەگەنسىڭ، تولعاناي!
كۇن شاشىراپ شىققاندا كوزىمدى اشسام، سۋبانقۇلىم جانىمدا جوق. قاراسام ول وراق ورىپ ءجۇر ەكەن. قاشان تۇرعانىن بىلمەيمىن، جايپاپ سالىپتى: اڭىزدا دەستە-دەستە بولىپ جاتقان بيداي.
"ءاي، سۋبانقۇل، بۇل نەڭ؟" — دەسەم، الاقانىمەن تەرىن ءسۇرتىپ: "سەنى ۇيىقتاسىن دەدىم" — دەپ، كۇلىپ قويدى. مەن بۇرتاڭداي بەردىم: "كەشە نە دەپ ەدىڭ ەسىڭدە مە؟ وسىنىڭ دا تەڭدىك پە؟" وسىلاي دەۋىم مۇڭ ەكەن، ول وراعىن تاستاي سالىپ، قاسىما جۇگىرىپ كەتتى دە، مەنى قۇشاقتاي الىپ كوتەرىپ: "كوزىڭنەن اينالايىن، توقان، كوزىڭنىڭ زەكەتى بولايىن، تەڭبىز، بۇدان بىلاي جامان-جاقسىنىڭ بارىنە ورتاقپىز!" ول ءوستىپ مەنى قولىنان تۇسىرمەي، ەركەلەتىپ ءبىر نارسەلەردى ايتىپ جاتتى، مەن بولسام سىلقىلداپ كۇلە بەردىم.
ءبىر ۋاقىتتا سۋبانقۇل مەنى كوتەرگەن بويى دوڭەسكە جۇگىرە شىقتى دا، شاشىراپ شىعىپ كەلە جاتقان كۇنگە قاراپ: "ءاي، كۇن، كوردىڭ بە؟ كوردىڭ بە مەنىڭ جۇبايىمدى؟ مىنە، مىنەكەي، كورىپ قوي، كورىمدىگىڭدى بەر، بەر ءسۇيىنشىڭدى اياماي!" — دەپ ايقايلادى. ويىنى ما، الدە شىنى ما بىلمەيمىن، ال مەن وسىعان جىلاپ جىبەردىم، جۇرەگىمدى كەرنەگەن قۋانىشقا شىداماي جىلادىم.
— قوي، تولعاناي، ءقازىر جىلاعانىڭ جاراماس. ول جاس قانا بولاتىن، ادامنىڭ عۇمىرىندا ول ءبىر رەت قانا بولاتىن جاس. ءقازىر نەمەنەگە جىلايسىڭ؟ ويتپە، الدە تىلەكتەرىڭە جەتە الماي قالدىڭدار ما؟ ايتشى شىنىڭدى، سەندەردەي كىم باقىتتى بولىپ ەدى؟
— ونىڭ راس. جاڭا زاماندا سۋبانقۇل ەكەۋمىز ءوز ەڭبەگىمىزدىڭ ارقاسىندا جەتىسىپ كەتتىك. بىلەسىڭ عوي ءوزىڭ، جاز-كۇز دەمەي كەتپەن قولدان تۇسكەن جوق. ەڭبەگىمىز قايتتى — ءۇيلى-جايلى بولدىق، الدىمىزعا مال دا سالدىق. تىلەگىمىزگە جەتىپ، ءۇش ۇلدى بولدىق. ءيا، ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءۇش ۇلدى بولدىق. ءقازىر كەيدە مۇڭعا باتقاندا، سونداي ادام ويلاماس جامان ويعا كەتەمىن: نەگە جىل سايىن قويشا قوزداي بەردىم ەكەن؟ جۇرتتىكىندەي بولىپ ارالارىنان ءۇش-تورت جىلدان وتكەندە، بالكىم، مۇنداي قىرسىقتان تىسقارى قالار ما ەدى دەپ تە قويامىن. نەمەسە، جارىق دۇنيەگە كەلمەي-اق قويسا نە بولار ەدى! و، اينالىپ ساداعاسى كەتەيىندەرىم، ءسوزىمدى كۇنا ساناماڭدار، كەشىرىڭدەر، كەشىرىڭدەر سورلى انالارىڭدى! ءوزىم ورتەنىپ بارا جاتقان سوڭ ايتقان ءسوزىم عوي! قايتەيىن، قايتەيىن...
— تولعاناي، ەسىڭدى جي! ءسوزىڭدى جالعاپ ايتا بەر. ال بالالارعا ءتىل تيگىزىپ قايتەسىڭ. ولاردى مەن بارماقتايىنان كورىپ-بىلىپ ءجۇردىم عوي. ولاردىڭ باسىپ كەتكەن ىزدەرى كوزگە كورىنبەگەنىمەن، مەنىڭ كوكىرەگىمدە سايراپ جاتىر، تولعاناي. ول ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ۇشەۋدىڭ سەندەردىڭ بالالارىڭ ەكەنىن باياعىدا، سۋبانقۇل وسى اراعا العاش رەت تراكتور ايداپ كەلگەندە بىلگەنمىن.
ءيا، ءيا، ءدال سوندا. سۋبانقۇل سول جىلى قىستاي وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى ۇلكەن قىستاققا تراكتورشىلاردىڭ كۋرسىنا قاتىناپ وقىپ ءجۇردى. وندا تراكتوردى كىم بىلگەن، سۋبانقۇل ۇيگە كەشىگىپ كەلگەندە: "قايداعى ءبىر بالانىڭ ىسىنە اۋرەلەنىپ ءجۇرسىڭ، بۇرىنعى بريگاديرلىگىڭ جاقسى ەمەس پە ەدى، ەل قاتارلى تىرشىلىگىڭدى قىلساڭشى"، — دەپ ۇرىسىپ تا الاتىنمىن. وندايدا ول كۇلىپ قويىپ: "تراكتوردى سەن ويىنشىق كورىپ ءجۇرسىڭ عوي. اسىقپا ءالى، توقان، جازدا ايداپ كەلگەندە بىلەرسىڭ"، — دەيتىن. سىرتتان توڭىپ كەلگەنىن كورىپ: "قويشى ەندى — دەپ اياپ كەتەتىنمىن ىشىمنەن. باقسام، سۋبانقۇل ءبىلىپ ءجۇر ەكەن. تراكتورشىلاردىڭ وقۋىنا اۋىلدان ساۋاتتى ەشكىم شىقپاي قالعاندا، سۋبانقۇل ءوزى مەن بارامىن، ساۋاتسىزدىعىمدى دا جويامىن، دەپ بريگاديرلىكتەن بوسانىپ العان. ول كەزدە قاسىم مەن مايسالبەك مەكتەپتە وقىپ جۇرەتىن، وقىتۋشىسى — سولار. كەش تۇسسە، ۇي-ىشىمىزبەن الەكپىز. سۋبانقۇل جەرگە جانتايىپ جاتىپ الىپ جازۋدى ۇيرەنگەندە ءۇش ۇلى ءۇش جاعىنان جاپىرلاپ: "اكە، بىلاي جاز، قالامدى بىلاي ۇستا، قولىڭدى دىرىلدەتپە، ءتۇزۋ جاز — دەپ جامىراي سويلەپ جاتاتىن. سوندا كەتپەن شاپقاننان بەتەر سۋبانقۇل قارا تەرگە ءتۇسىپ كەتەر ەدى. شىداي الماي كۇلكىم كەلەتىن: "قويساڭدارشى، قاراقتارىم، اكەلەرىڭدى قاجىتپاي، ونى مولدا ەتەم دەيسىڭدەر مە. سۋبانقۇل، جانىڭدى وسىنشاما قيناماي-اق، نە مولدالىقتى، نە تراكتوردى ۇيرەنسەڭشى!" — دەسەم، ول تەرەڭ كۇرسىنىپ: "وسى سەنىكى-اق ءوتتى عوي. تراكتوردى ۇيرەنۋ ءۇشىن ازداپ مولدالىق كەرەك بولىپ تۇرعان جوق پا. كۇلكى قىلماشى مەنى!" — دەيتىن. ايتەۋىر ءوستىپ ءجۇرىپ، ول اقىرى كوزدەگەنىنە جەتتى.
ەرتە كوكتەمدە جەر بەتى توبارسي باستاعاندا اۋىلدىڭ سىرتىنان گۇرىلدەگەن دىبىس ەستىلىپ، الدەقايدان ۇرىككەن جىلقىلار كوشەنى قاق جارا، پىسقىرىنىپ، توبىمەن دۇرلىگىپ ءوتتى. نە بولىپ قالدى دەپ دالاعا جۇگىرە شىقسام، شارباقتاردى جاعالاپ تراكتور كەلە جاتىر ەكەن. قاپ-قارا شويىن ماشينا ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ، داعاراداي دوڭعالاقتارىمەن جەردى جانشىپ، بىرتە-بىرتە كوشەگە جاقىنداپ، دۇرىلدەپ كەلە بەردى. ونىڭ ماڭىنداعى حالىقتى كورسەڭ، كارى-جاسى دەمەي، بۇكىل اۋىل شۋىلداسىپ، ساپىرىلىسىپ ءجۇر. جۇرتپەن مەن دە تراكتوردىڭ قاسىنا جۇگىرىپ جەتتىم. قاراسام، ءۇش ۇلىم ءبىرىن-بىرى ۇستاپ، تراكتور ايداعان اكەسىنىڭ قاسىندا كەلە جاتىر. تۇرلەرىنە قاراساڭ جاۋىن جايراتىپ كەلە جاتقانداي كوزدەرى شىراقتاي جايناپ، جۇزدەرىنەن نۇر توگىلەدى. ماساتتانىپ كەلە جاتىر ەكەن. ولار سول كۇنى ەرتەمەن كوپىرگە جارىسا جۇگىرىپ كەتكەن بولاتىن، باقسام شۇناقتار تراكتور توسقالى كەتكەن ەكەن، ماعان دا ايتپايدى، شاماسى جىبەرمەي قويادى دەپ ويلاعان بولۋلارى كەرەك. بالالارىم ءۇشىن ەسىم شىعىپ، الدەنە بولىپ قالادى دەپ:
— قاسىم، مايسالبەك، جايناق، سەندەردى مە؟ تۇسىڭدەر! — دەپ ايقايلاسام، تراكتوردىڭ گۇرىلىنەن ءوز داۋىسىمدى ءوزىم ەسىتپەي قالدىم. سۋبانقۇل مەنىڭ نە دەگەنىمدى ءتۇسىندى بىلەم، قورىقپا دەگەندەي كۇلىمدەپ قولىن بۇلعاپ قويدى. ول دا قۋانىشى قوينىنا سىيماي، تاسىپ كەلە جاتىر ەكەن. سۋبانقۇل سوندا جاپ-جاس ەدى، قارا مۇرت جىگىت شاعى. بوتاقاندارىمنىڭ اكەسىنە سونشالىق ۇقساس ەكەنىن سوندا كورسەم بولماي ما. ءتىپتى تورتەۋى ءبىر كىسىدەن تۋعان دەرلىك. اسىرەسە قاسىم مەن مايسالبەك قۇددى سۋبانقۇلدىڭ ءوزى، قۇيىپ قويعانداي اۋمايدى. كىشكەنەم، جايناعىم بولسا، ازداپ ماعان تارتقان، اققۇبا.
تراكتور سول بويى اۋىلعا توقتاماي سىرتقا شىعىپ كەتتى. ءبارىمىز اتتىلى-جاياۋلى بولىپ ەرىپ كەلە جاتىرمىز، قىزىعاتىنىمىز — جەردى قالاي جىرتار ەكەن؟ سوقانىڭ ءۇش قاتار تىستەرى قىرتىسقا سۇڭگىپ كىرىپ، ايعىرجال شىمداردى جاپىرا قوپارىپ ءجۇرىپ كەتكەندە جۇرت: "ءبالى، ءبالى" دەپ شۋىلداپ قويا بەردى. كوتكەنشەكتەپ وسقىرىنعان اتتاردى قامشىنىڭ استىنا الا ەل تاعى دا تراكتوردىڭ سوڭىنان دۇرلىگە ءجۇردى. ءقايتىپ، كوپشىلىكتەن ءبولىنىپ قالعانىمدى بىلمەيمىن، ءبىر ۋاقىتتا قاراسام، جالعىز ءوزىم عانا سەكسيىپ تۇرمىن. تراكتور بىرتە-بىرتە ۇزاپ بارا جاتتى، ال مەن بولسام تەك ارتىنان قاراپ اقىرىن تۇرىپ قالىپپىن. ءبىراق، سوندا جەر بەتىندە مەنەن باقىتتى پەندە بولماعان شىعار! ءسۇيىنىشىم ەكىگە ءبولىنىپ: نە سۋبانقۇلدىڭ اۋىلعا العاش رەت تراكتور ايداپ كەلگەنىنە سۇيىنەرىمدى بىلمەي، نە بالاپاندارىمنىڭ ءوستىپ كوزگە كورىنىپ، جەتىلىپ قالعانىنا سۇيىنەرىمدى بىلمەي، ىشتەي جالبارىنا بەردىم. "تىزىلە وتىرعان قارالارىڭنان اينالايىندارىم! اكەلەرىڭدەي ادام بولساڭدار رازىمىن، رازىمىن سوندا تاعدىرىما"، — دەپ تۇردىم.
— ءيا، تولعاناي، انا بولىپ انالىق باقىتتىڭ ەڭ ءتاتتى ءبىر شاعى سەن ءۇشىن سوندا باستالعان! سەن وندا كەمەلىڭە كەلىپ، ابدەن تولىققان قارۋلى ايەل ەدىڭ. جۇمىستى دا جاستاردان قالىسپاي، جان سالا ىستەۋشى ەدىڭ.
— دەنساۋلىق بولسا، ەڭبەك ەتكەنگە نە جەتسىن. ونان كەيىن بايقاسام، تەلەگەيىم تەڭىز بولعان ەكەن. بىرگە وسكەن تەرەكتەي بولىپ ۇلدارىم ەر جەتىپ، ءارقايسىسى ءوز جولىن تاپتى. قاسىم اكەسىنەن ۇلگى الدى ما، بىلمەيمىن، تراكتور ايدايمىن دەپ ءجۇرىپ، تراكتوريست بولىپ ونان كەيىن كومباينەرلىكتى ۇيرەنىپ شىقتى. ءبىر جاز كومبايىندا شتۋرۆالشى بولىپ، سوناۋ ارعى ۋەزدەگى "قايىڭدى" كولحوزىندا ىستەپ ءجۇردى. كەيىنگى جىلى قايتادان ءوزىمىزدىڭ اۋىلعا كومباينشى بولىپ كەلگەن. انا قۇرماعىرعا بالالارىنىڭ ءبارى ىستىق ەمەس پە؟ سولاي بولعانمەن، ورتانشىم — مايسالبەگىممەن كوبىرەك ماقتاناتىن ەدىم. مۇمكىن ساعىنىپ جۇرگەندىكتەن بولۋى كەرەك: ۇياسىنان ەرتە ۇشقان بالاپانداي مايسالبەگىم ۇيدەن ەرتە كەتتى عوي. ول و باستان-اق مەكتەپتە جاقسى وقىمايتىن با ەدى. ءيا، كىتاپقا قۇمارىن ايتساڭشى، كىتاپ دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن ەدى. ءوستىپ ءجۇرىپ، مەكتەپتى بىتىرەر زامات مۇعالىمدىك وقۋعا قالاعا كەتتى ەمەس پە. كەيىنگى كۇشىگىم — جايناق بولسا اقجارقىن، اقىن مىنەزدى جىگىت بولىپ ءوستى. ۇيدە وتىرۋ دەگەن جوق ەدى عوي وندا. كومسومولدىڭ حاتشىسىمىن دەپ جاستار قايدا بولسا سوندا جۇرەتىن. جينالىس، ويىن-ساۋىق، ءان، قابىرعا گازەت، تاعى سوندايلارمەن الەك ەدى. كەي ساتتە جىنىم كەلىپ: "ءاي، تەنتىرەگەن نەمە، قياعىڭدى، توسەگىڭدى الىپ، ءبىرجولاتا كولحوزدىڭ كەڭسەسىنە كىرىپ السايشى. ءۇي-جايدىڭ ساعان كەرەگى قانشا!" — دەسەم، سۋبانقۇل بالاسىنا بولىسا كەتەتىن ەدى. "اشۋلانبا، اپاسى، كوشپىلىكتىڭ جۇمىسى. بوستەكەي جۇرگەن بولسا، مەنىڭ ءوزىم-اق تىزگىنىن تارتىپ قويار ەدىم عوي!" — دەيتىن. سۋبانقۇل ول كەزدە بريگاديرلىك جۇمىسىنا قايتا كەلگەن بولاتىن. تراكتور وندا جاستاردىڭ قولىندا قالعان.
كوپ كەشىكپەي كەلىندى دە بولدىق! قاسىم قايىڭدىدا جۇرگەندە شاماسى ءبىر-بىرىن ۇناتقان بولۋ كەرەك اليمانعا ۇيلەنىپ اۋىلعا الىپ كەلدى. بەتى تەگىس، اجارلى، بەلى بۇرالعان جاس قىز ەكەن، ءا دەگەننەن ءىشىم جىلىپ ءوز بالامداي كوردىم. كەلىن ەستى بولسا ءوز بالاڭ ەمەي نەمەنە، ايىرماسى قايسى. شىنىن ايتۋىم كەرەك، كەلىنىم جامان بولىپ شىققان جوق. وسىنىڭ ءوزى دە وتباسى ءۇشىن ۇلكەن ىرىس-ۇيتقى ەمەس پە. ءقازىر ويلاپ قاراسام، ادامنىڭ باسىنا شىن داۋلەت قونعاندا، ساتىرلاي جاۋعان جازعى جاۋىنداي ەمەس، ادامنىڭ ءوز ارەكەتىنەن، ومىرگە، حالىققا ىستەگەن يگىلىگىنەن، بىرىنە-بىرى ۇلاسىپ، ءونىپ-وربىپ، باقىت بولىپ اتالىپ كەلەدى ەكەن عوي. ءوستىپ تاپقان باقىت قىمبات ەمەس پە!
اليمان كەلگەن جىل — ۇمىتىلماس جىل، ەستەن كەتپەس ءبىر جاز بولدى. سول جىلى ەگىن دە ەرتە ءپىستى. سايداعى ۇلكەن سۋ دا جىلداعىدان ەرتە تاسىدى... تاۋعا ەكى-ۇش كۇن قاتارىنان نوسەر جاڭبىر قۇيىپ، ماڭگى مۇزدار تەز ەرىپ كەتسە كەرەك، داريانىڭ رەڭى بۇزىلىپ، ءا دەگەندە-اق توپان سۋداي تاسىپ، قاپتاپ كەلدى. بۇرىننان تۇرعان ەسكى ارالداردى ءبىر-اق تۇندە جالمال، جۋىپ كەتپەدى مە.
ايتسە دە اۋا رايى تۇزەلىپ، ءبىراز ۋاقىت ىستىق بولىپ تۇردى. تاقتادان وتكەن ەگىندەر تەز ساربالاق تارتىپ، جەر بەتىن بەرمەي، الىستاعى قيىردا كوكجيەككە تىرەلىپ، شۇعىل پىسۋگە بەت بۇردى. بىزدەر سوندا-اق ىسكە كىرىسىپ كەتكەنبىز. كومباين جۇرەتىن جولدى اشىپ، اڭىزداردىڭ جيەگىن ورىپ جۇردىك. "ەندى كەلىنىڭمەن جارىسپاي-اق، ۇيىڭدە راقاتتانىپ وتىرساڭ بولماي ما؟" — دەگەندەر دە بولدى. ونداي سوزدەرگە مەن شامشىل ەمەسپىن، قولدان كەلسە، كوپپەن بىرگە ءجۇرىپ قىزمەت ەتكەنگە نە جەتسىن. كەلىنىم ەكەۋمىز بىرگە وراق ورىپ جۇردىك. سوندا بايقاعانىم ءالى ەسىمنەن كەتەر ەمەس. اڭىزدىڭ جيەگىندە قىزعىلتىم شەشەك اتىپ تۇرعان گۇلدەردى اليمان جيناپ الىپ، ءبىر ۋاقىتتا مەنەن ۇيالعانداي بيداي اراسىمەن ءۇن-تۇنسىز كەتىپ بارا جاتتى. بۇل نەسى، قولىنداعىسىن نە ىستەر ەكەن دەپ تۇرسام، ول جول بويىندا تۇرعان كومبايننىڭ قاسىنا جەتىپ باردى دا، گۇل شوعىن باسقىشىنا قويا سالىپ، كەرى جۇگىرىپ كەلدى. كومبايندا جان بالاسى جوق بولاتىن. قاسىم ءبىر جاققا كەتكەن. ەرتەڭ-بۇرسىگۇنى ورۋعا كىرىسەمىز دەپ كومباينىن ساقاداي سايلاپ قويعان ەدى. اليماننىڭ مۇنىسىنا ءىشىم جىلىپ، قۇداي قالاسا، بۇل ەكەۋى ءتاتۋ-تاتتى جۇباي بولادى ەكەن دەپ، كەلىنىمە ىشپەي-جەمەي رازى بولدىم. اليماننىڭ سونداعى كەسكىنى مەنىڭ ءالى كوز الدىمدا: باسىندا قىزىل ورامال، ۇستىندە اق كويلەك، كىشكەنتاي قارا كوكىرەكشەسى بار، قولىنا ۇستاعانى شوق گۇل، ءوزى قارا تورى، كوزى مولدىرەگەن سۇلۋ كەلىنشەك ەدى. اي، قايران كەلىنىم. گۇل سۇيگەن كەلىنىم... ءوزى ءتىپتى گۇل دەسە قۇلاپ تۇسەتىن، ەرتە كوكتەمدە بايشەشەكتى قار استىنان دا تاۋىپ اكەلەتىن... ايتپاقشى نەمەنەنى اڭگىمەلەپ ەدىم؟ ءيا، وسىنىڭ ەرتەڭىنە وراق باستالىپ كەتتى.
وراقتىڭ ءبىرىنشى كۇنى وزىنشە ءبىر مەيرام ەمەس پە. بۇل جولى دا وسىلايشا بولدى، ول كۇنى قاباعى تۇسىڭكى جۇرگەن ءبىر پەندەنى كورە المادىم. مەيرام دەپ ول كۇندى ەشكىم اتاماسا دا، ءبارىنىڭ ءۇنى دە ءساندى، ءوزى دە ءساندى، ايداعان ارباسى، مىنگەن اتى، ىستەگەن جۇمىسى — ءبارى سوندا. شىنىن ايتقاندا وراقتىڭ العاشقى كۇنى ەشكىم دە ىستەپ قيراتپايدى. ول كۇنى كۇلكىدەن، ويىننان، قاعىتپا سوزدەن قول بوسامايدى ەمەس پە. اسىرەسە وراقشىلاردىڭ اراسى قىزىق بولادى ەكەن، وندا كوبىنە جاستار، قىز-كەلىنشەكتەر عوي. ءازىل-وسپاق سولاردا. متس-تان سىيلىققا العان ۆەلوسيپەدىنە ءمىنىپ، ەرتەڭگىسىن قاسىم كومباينىنا قاراي كەتىپ بارا جاتىر ەدى، ءبىر توپ ءازىلقوي كەلىنشەكتەر ونى جولدان ۇستاپ الدى. "سەن نەگە ۆەلوسيپەدىڭنەن ءتۇسىپ، بىزگە سالەم بەرمەيسىڭ؟ سەن قۇتىرعان ەكەنسىڭ! وراقشىلاردى كوزگە ىلۋدەن قالعان ەكەنسىڭ! " — دەپ، قاسىمدى تۇس-تۇسىنان جۇلقىلاپ، ونى اليماننىڭ الدىنا باس يگىزبەسى بار ما. قاسىم ونىمەن دە قۇتىلعان جوق. "قۇلدىعىڭ بولايىن! قۇلدىعىڭ!" — دەگەنىنە بولماي، سەن ەندى ءبىزدى ۆەلوسيپەدىڭە وڭگەرىپ، انا ورىستىڭ قىزدارىنداي الىپ ءجۇر دەپ، قاۋمالاسىپ ءبىر كەلىنشەكتى كوتەرىپ مىنگىزىپ، قالعاندارى سوڭىنان ايقاي-سۇرەڭ سالا جۇگىرىپ، قاسىمدى ابدەن اۋرەلەدى. كەلىنشەك ۆەلوسيپەدكە دۇرىس وتىرماي: "ويباي، اپامنىڭ بالاسى، ءولدىم، ءولدىم، جىعىلدىم، ويباي" — دەپ، بەرگىلەرى قىران-توپان كۇلىپ: "ولسەڭ ءول، ولسەڭ دە موينىنان قۇشاقتاي جىعىل!" — دەپ دالانى باسىنا كوتەرە شۋلاستى. ءوستىپ ولار قاسىمدى قان سورپا قىلدى. ول ءوزى دە كۇلكىگە ماس بولىپ، "ەندى بولدى عوي" — دەپ، ءبىرىن وڭگەرىپ كەلسە، وندا تاعى ءبىرى قيىلا اسىلىپ: "نەمەنە، مەنىڭ باسقالاردان انام كەم بە ەدى؟ الدە مۇرنىم پۇشىق، كوزىم سوقىر ما؟" — دەپ قينايدى. قويشى، اقىرى قاسىمنىڭ دا اشۋى كەلدى: "ءاي، سەندەر قۇتىرىپ كەتەسىڭدەر مە؟ اش كەنەدەي جابىساسىڭدار عوي ءتىپتى! بولدى ەندى! ويىنعا كەلدىڭدەر مە، الدە وراققا كەلدىڭدەر مە؟" شايپاۋ كەلىنشەكتەر وندا دا ءسوز بەرمەيدى عوي: "مىنانى قارا! جۇمىستى سەن ىستەيسىڭ، ۇكىمەت كومبايندى نەگە شىعاردى دەيسىڭ؟" — دەيدى.
جاستار عانا ەمەس، مىندا تۇرىپ، بۇل تاماشاعا ءبىز دە ابدەن رازى بولىپ كۇلكىدەن ىشەگىمىز ءتۇيىلدى. سونداعى اسپاننىڭ ادەمىسى-اي! سونداعى كۇننىڭ نۇرى-اي! سونداعى ەگىننىڭ ءداندىسى-اي! سونداعى جۇرتتىڭ كۇلكىسى-اي!
— ءيا، ءيا، تولعاناي، ول كۇنى ءدال سونداي بولعان. سەن ول كۇنى باقىت دەگەندى تاعى دا تەرەڭىرەك ءتۇسىنىپ، ماعان سىرىڭدى شەرتكەنسىڭ، تولعاناي.
— مەن ءقازىر دە سونى ايتپاقشىمىن. مەن ءقازىر دە سول تۇسىنىگىمنەن قايتپايمىن. مەن ءقازىر دە سول كۇنگىنى تاۋسىلماس ەرتەگىدەي ايتامىن.
ازدان كەيىن وراقشىلار ىسكە كىرىسىپ، ەگىس باسىندا جۇمىس قىزىپ، شەگىرتكە شىرىلداپ، كۇن قايناپ كەتتى. ءبىراق ەرتەڭگىدەن قالعان قۋانىش كوپكە دەيىن جۇرەك كەرنەپ، كوڭىلىمدى ءوسىرىپ، سالقىن سامالداي سەرگىتىپ تۇردى. سول كۇنگىنىڭ ءبارى مەن ءۇشىن بولعانداي، ادەيى باقىتىما جاسالعانداي كورىندى. كوزىم كورىپ، قۇلاق ەسىتكەننىڭ ءبارى دۇنيەنىڭ، ءومىر ءسۇرۋدىڭ اسەمدىلىگىن سەزدىرىپ، بويىمدى راقاتقا بولەدى. شىڭعىرلاعان وراقتار، سۋدىراپ سۇلاعان بيدايلار جاعىمدى ءۇن الىسىپ جاتىر، انا جاقتا قاسىمنىڭ كومباينى تاسقىن سۋداي كۇركىرەپ، "وي مايدانى" جاڭاشا شىرقاعانداي ەگىندى جاپىرا سۇلاتىپ جاتتى. كومبايندا وتىرعان قاسىم سۋىلداي توگىلگەن بيدايعا الاقانىن توسىپ، قوس ۋىس ءداندى بەتىنە جاقىنداتىپ يىسكەگەندە، مەن دە سەمىرە ءتۇستىم. جارىقتىق، ءداننىڭ يىسىندەي ءپىس قايدا بار! "ءاي، ارباكەش، بول تەز!" — دەپ قاسىم تاۋ باسىنان ءۇن قاتقانداي ايقايلاعاندا اربا جەتىپ كەلىپ، كومباين توقتاي قالعاندا، اليمان "سۋسىن اپارا قويايىنشى" — دەپ، توپاتايدى الىپ، قاسىمعا جۇگىردى. قىزىل ورامال تارتىپ، اق كويلەك كيگەن اليمان اڭىزبەن بارا جاتقاندا، قولىنا ۇستاعانى توپاتاي ەمەس، جۇرەگىن تارتۋ ەتىپ الىپ بارا جاتقانداي، سۇيگەن جارىنا دەگەن ىستىق ىقىلاس ونىڭ بار قيمىلىنان سەزىلىپ تۇردى. "ويباي-اۋ، سۋبانقۇل دا شولدەگەن شىعار" — دەگەن ويمەن جان جاعىما قارانسام، كورىنبەيدى. قايدان كورىنسىن، وراق باستالعاندا بريگاديرگە تىنىم بولۋشى ما ەدى. ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن اتتان تۇسپەي، دالادا شاپقىلاپ جۇرگەنى جۇرگەن ەمەس پە.
كەشكە تامان وراقشىلارعا جاڭا بيدايدىڭ نانى دا دايىن بولدى. جاڭا ناننان ەڭ الدىمەن وراقشىلاردىڭ اۋىز تيەتىنى ەسكىدەن كەلە جاتقان سالت قوي. ناندى ول كۇنى ءبىز اڭىزداردىڭ شەتىنەن ورعان بيدايدى ساباپ دايىنداعان ەدىك. جاڭا استىقتىڭ نانىنان اۋىز تيگەندە، ءارقاشان قاسيەتتى ءدام تاتقانداي بولامىن. ءتۇسى قوڭىر بولعانىمەن، قامىرى سۇيىق يلەنگەندەي جاڭا نان ءسال ەزىلىڭكىرەپ، قولعا جابىسىپ تۇرعانىمەن ونىڭ دامىنە، كۇن، جەر، ءتۇتىن سىڭگەن يىسىنە نە جەتسىن، شىركىن!
قارنى اشقان وراقشىلار ارىقتىڭ قىر جاعاسىنا جينالعاندا كۇن ەگىننىڭ ۇستىنە قوشقىل ساۋلە ويناتىپ، بىرتە-بىرتە شوگىپ بارا جاتىر ەدى. ول كۇنگى جارىق كەش كوپكە دەيىن ىڭىرگە جول بەرمەي تۇردى. ءبىز ءۇي ىشىمىزبەن الاڭعىتتىڭ سىرتىنان ورىن الدىق. سۋبانقۇلدىڭ كوپ كەشىكپەي كەلۋى كەرەك، ال جايناق بولسا ادەتىنشە تاعى جوق، اعاسىنىڭ ۆەلوسيپەدىن ءمىنىپ قىزىل مۇيىسكە ليستوۆكا ىلمەكشىمىن دەپ، اسىعا-ۇسىگە كەتكەن. اليمان ورامالىن جەرگە جايا سالىپ، ۇيدەن الىپ كەلگەن المالاردى توگىپ تاستادى دا، كەسەلەرگە اشىتپا قۇيدى. كومباينىن توقتاتقان قاسىم دا ارىقتاعى سۋعا قولىن جۋىپ، داستارقان باسىنا كەلىپ وتىردى، سامارقاۋ قيمىلمەن نان تۋراپ جاتقان ول:
— ىپ-ىسسى ەكەن. ال، اپا، جاڭا بيدايدىڭ نانىنان باس بوپ اۋىز تي، — دەدى.
— ءبىسمىللا، — دەپ ناننان ءبىر جاپىراق الدىم، شايناپ جاتىپ قانداي دا ءبىر جاڭا ءدام، جاڭا ءيىس سەزدىم. ول ءيىس — كومباينشىنىڭ قولىنىڭ ءيىسى ەدى — سابان، قارا ماي، تەمىر ۇستاعان قولىنىڭ ءيىسى ەدى. ناننىڭ ءاربىر سىندىرىمى وسىلاي كەروسين تاتىپ جاتتى. سولاي بولسا دا، الىگى ونداي ءتاتتى نان جەپ كورمەگەن ەدىم، ويتكەنى ول ناندى ۇلىمنىڭ بەينەتكەر قولى تۋراپ بەرگەن، ويتكەنى ول نان كوشپىلىكتىڭ، وسى جاڭاشا ءومىر سۇرە باستاعان ەلدىڭ وندىرگەن نانى ەدى. وسى ساتتە مەن انا دەگەننىڭ كىم ەكەنىن، ونىڭ باقىتى، ماسەلەن، بيدايدىڭ ءونىپ شىققان ساباعى بولسا، ونىڭ ءتۇپ-تامىرى جەرمەن بايلانىسىپ جاتقانىنداي ەلدى، كوپشىلىكتىڭ باقتالايىنان اجىراعىسىز ەكەنىن سوندا ءبىلدىم. ءيا، مەن ءقازىر دە وسى ويدامىن. مەنىڭ قارا باسىم نە كورمەدى... ءبىراق، ەل-جۇرت بار جەردە ءومىر دە بار ەكەن...
سۋبانقۇلدىڭ كەلۋىن كۇتىپ وتىرعاندا ءتۇن بولىپ كەتتى. جاستار اناداي جەردەگى سۋ جاعاسىنا بارىپ، وت جاعىپ، ءان سالىپ، ويىن ويناپ جاتتى. ولاردىڭ ىشىنەن قياق تارتىپ، ءان شىرقاعان جايناقتىڭ داۋسى قۇلاققا شالىندى. "داۋىسىڭنىڭ زەكەتى بولايىن، جاس شاعىڭدا شىرقاي بەر، قاتار-قۇربىمەن سالعان ءان كوڭىلدى تازارتىپ، ادامدى ادامعا جاقىنداستىرادى ەمەس پە"، — دەپ ەلىگە تىڭداپ وتىردىم. انا ەمەسپىن بە، سول مەزەتتە دە ويلايتىنىم — بالالار، ولاردىڭ كەلەشەگى. قاسىمنىڭ عوي — ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتتى، — دەپ ىشىمنەن تۇگەندەپ جاتتىم، جاز شىعا كەلىنشەگى ەكەۋى ءبولىنىپ، ءوز الدىنا ءتۇتىن تۇتەتەدى. بەينەتكەرلىگى ءدال اكەسىنەن اۋماعان، قاراڭعى تۇسسە دە كومباينىنىڭ شامىن جارقىراتىپ، دالادا ەگىن ورىپ جۇرەدى. اليمان دا جانىندا، جۇمىس اراسىندا ءبىر مينۋت تا بىرگە بولسا عانيبەت ەمەس پە. مايسالبەگىمدى ويلاعاندا، ساعىنىشتان جاسي ءتۇستىم. وتكەن جۇمادا حات جازىپ جىبەرىپتى، بيىلعى جازدا ۇيگە بارا الماسپىن، پيونەر لاگەرىنە جەتەكشى بولىپ ىستىقكولگە ءجۇرىپ بارامىن دەپتى. مەيلى، سۇيگەن ءىسى سول ەكەن، قايدا جۇرسە دە امان بولسىن، دەپ تىلەدىم.
سۋبانقۇل كەلىپ تاماقتانعاننان كەيىن، تۇندەلەتىپ اۋىلعا كەتتىك. ەرتەمەن مال-پۇلعا قاراۋ كەرەك، كەشكى كۇتىمىن كورشىم ايشاعا تاپسىرىپ كەتكەنمىن. ال ول بەيشارا ءدايىم سىرقات، ءبىر كۇن اۋرۋ، ءبىر كۇن ساۋ، جۇمىسقا شىعا الماي قالىپ قويعانى دا سودان.
ءبىز اتقا مىنگەسىپ كەلە جاتقاندا ءتۇن ماۋجىراپ، دالا مۇلگىپ جاتقان كەز ەدى. شوقىتىپ كەلە جاتقان ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى قاراڭعىدا تاسىر-تۇسىر ەتىپ، قۇراي باستارى اقىرىن ىرعالىپ، اي شۇعىلاسى جايقالعان ەگىن ءۇستىن قۇبىلتىپ، كولەڭكە ويناتىپ تۇردى. شارشاعان جەر ۇيقىعا كەتىپ، ونىڭ بەسىگىن تەربەتكەندەي سايدا اققان سۋ الىستان قۇلاققا كەلىپ، بيداي اراسىندا شەگىرتكەلەر شىرىلداپ جاتتى. تابيعاتتىڭ بۇل تىنىشتانعان شاعى قايداعى ءبىر وتكەن-كەتكەندى ەسكە سالعانداي، الدەنەنى اقساتىپ، جۇرەكتى مۇڭعا باتىردى. سۋبانقۇلدىڭ بەلدىگىنەن ۇستاپ، مىنگەسىپ كەلە جاتقانمىن. ونىڭ الدىما وتىر دەگەنىنە كونبەي، ءاردايىم ءوستىپ مىنگەسىپ جۇرگەندى جاراتاتىن ەدىم. كەيدە سيپاي قامشىلاپ، كەيدە تەبىنە باستىرتىپ كەلە جاتقان سۋبانقۇل ۇندەمەگەنىمەن، كەيدە ونىڭ ءوستىپ سويلەمەگەنى دە، — شارشاپ وتىرعانى عوي — جانىما راقات. "اي، بايعۇسىم- اي، قارتايىپ بارامىز-اۋ. ءبىراق، ءومىردى تەكتەن-تەككە وتكىزبەگەن سياقتىمىز. ۋاقىت دەگەن ءا؟ — ەكەۋمىز كەشە عانا قوسىلعان ءتارىزدىمىز، ءبىراق قاراشى، قانشا زامان وتكەن. "سولاي بولسا دا، ءومىر ءالى قىزىق، ءالى ءۇمىت ۇشان-تەڭىز" — دەپ، ويلانىپ كەلە جاتىپ، باسىمدى جوعارى كوتەرىپ، اسپانعا قاراعانىمدا، جۇرەگىم ءدىر ەتە قالدى: قۇس جولى قۇددى باياعىداي بولىپ، الەمنىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە سوزىلىپ جاتىر ەكەن. شىنىندا دا بۇگىنگى جۇلدىزدى توبەدە قانداي دا ءبىر الىپ ديقان قىرماننان تولا قۇشاق سابان كوتەرىپ وتكەندەي، سەبەلەنە تۇسكەن ءدان مەن سابان كوزگە باداناداي بوپ كورىندى. ونىڭ ۇستىنە شاشىلىپ جاتقان سابانعا جەل لەبى تيگەندەي، جۇلدىزدانعان مايدا ۇشقىندار جالت-جۇلت ەتىپ جاتتى. "وي، توبا!" — دەپ جاعامدى ۇستادىم. باياعى ءتۇن، باياعى جاستىق كەز جارق ەتىپ ەسكە ءتۇستى. سوندا تىلەگەن، سۇراعاننىڭ ءبارى ەندى مىنە ورىندالدى ەمەس پە؟ ءيا، جەر-سۋ ەلدىڭ ەنشىسىنە ءتيىپ، ەل قاتارلى ءبىز دە قوس ايداپ، ەگىن سالىپ، قىرمان باستىرىپ، تىلەگىمىزگە جەتكەن جوقپىز با؟ زامان وسىلاي وزگەرىپ، جاڭا ءومىردىڭ وسىلاي كەلەرىن وندا كىم بىلگەن. "ايتەۋىر اق تىلەك قالاي بولسا دا كوپتىڭ تىلەگىنە ۇزەڭگى سوعىستىرىپ، جەردە قالمايدى ەكەن عوي"، — دەپ ويلادىم ىشىمنەن وسىنداي ويعا بەرىلىپ، ۇندەمەي كەلە جاتقانىمدا سۋبانقۇل ارتىنا جالت قاراپ: "سەن نەمەنە ۇيىقتاپ كەلەسىڭ بە، تولعاناي؟ ۇندەمەي كەلەسىڭ، — دەدى. — مەن دە بۇگىن ابدەن شارشادىم. ءقازىر ۇيگە جەتەمىز. الدە جاڭا كوشەگە بۇرىلا كەتەمىز بە؟" "بۇرىلا كەتەيىك"، — دەدىم مەن.
جاڭا كوشە دەگەنىمىز اۋىلعا كىرە بەرىستە جول بويىندا ەدى عوي. كوشە دەگەن جوق بولاتىن وندا، تام سالۋشى جاستارعا دەپ، سول جىلى كوكتەمدە ولارعا جاڭادان جەر بەرىلگەن. قاسىم مەن اليمان دا جاڭا كوشەنىڭ باس جاعىنان جەر العاندى. كىرپىشتەرىن جاز بويى ۇشەۋلەپ قۇيىپ قامداپ، ولاردى كەپتىرىپ جاتقان بولاتىن، ۋاقىتشا جەر تولە ورناتار جەرىن دە قازىپ قويعان، وتكەن اپتادا ەكى كۇن بويى سايدان تاس جيناپ، ونى العان جەرىنە تاسىپ اكەلگەن ەدى. ءبىز وسىنى كورۋگە قايىرىلدىق، ويتكەنى مۇنان بىلاي وراق مەزگىلىندە وڭايلىقپەن قول بوساتپايدى عوي. ءۇيىلىپ جاتقان تاستاردى كورىپ، سۋبانقۇل بالالارىنىڭ ىستەگەنىنە ابدەن رازى بولدى: "قوش دە، اپاسى، تاس مول جەتەدى ەكەن، سارايلىق تاس بالكىم ارتىلىپ تا قالار، — دەدى ول، — وراقتى بىتىرگەننەن كەيىن، جابىلا قابىرعاسىن تۇرعىزىپ، ءۇستىن جاۋىپ قويامىز دا، قالعانىن كەلەر جازدا بىتىرەمىز. دۇرىس ايتام با، توقان؟" "دۇرىس، ءۇستىن جاۋىپ الساق، قالعانى بىتە جاتار امانشىلىق بولسا. ءبىزدىڭ جايناقتىڭ اپتىعىپ وكپەسى كەۋىپ ءجۇر ءتىپتى. بۇل كوشە كومسومول كوشەسى بولىپ اتالسىن دەپ قاۋلى الدىق دەيدى. وندا اليمان جەڭگەسى قالجىڭداپ كۇلىپ:
"وي، كىشكەنە بالا، قۇرساقتاعى نارەستەگە ات قويعانداي بولماي، جالاڭاش جەرگە ات ىزدەپ اۋرەلەنگەنشە، ەلدەن بۇرىن اياقتانساڭشى، ءۇي-جاي تۇرعىزىپ، كوشە بويىن تۇزەسەڭشى، كوشەنىڭ اتىن بىردەمە ەتىپ تابارمىز" — دەيدى. وعان اناۋ دا بولار ەمەس، سەن دۇرىس تۇسىنبەي جاتسىڭ دەپ تالاسا كەتتى.
سۋبانقۇل مەنىڭ بۇل سوزىمە جاي كۇلىپ قويدى: "ول تەنتەكتىڭ ونداي مىنەزى بار ەكەنىن بىلەمىن. دەگەنمەن كوشەنىڭ اتىن دۇرىس تاپقان ەكەن. مىنە، مىنا سالىنا باستاعان تامداردىڭ ءبارى دە جاستاردىكى عوي، ءبارى بىردەي كەيىنگى ۇرپاق. ەلدىڭ قانات قۇيرىعىنىڭ وسكەندىگى سونداي، اۋىلىمىزعا سىيماي جاڭا قىستاق ورناتىپ جاتىرمىز. كوشە سالىنىپ بىتكەننەن كەيىن كورەرسىڭدەر، مەنىڭ بالامنىڭ دۇرىس ايتقانىن..."
ءبىز ءوستىپ سويلەسىپ تۇرعان ءتۇن، باقسام، دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر قارعىس اتقان ءتۇن ەكەن...
II
— باسىڭدى جوعارى كوتەر، تولعاناي، قايرات قىل
— جارايدى. ونان باسقا شارام بار ما. ەسىڭدە مە، اينالايىن تۋعان جەر، سول تۇنگى؟
— مەن ەشتەڭەنى ۇمىتپايمىن، تولعاناي. جارىق دۇنيە ورناعاننان بەرگى عاسىرلار سىرى ءبارى مەندە. كىتاپقا سىيماعان، ادامنىڭ ەسىنەن شىعىپ جوعالعان تاريحتىڭ ءبارى مەندە. سەنىڭ دە باسىڭنان وتكەن تاعدىرىڭ — جۇرەگىمدە. سويلەي بەر، سويلە، تولعاناي، سويلە، پەندەم، بۇگىن قۇلاعىم سەندە!
— ۋھ، نەنى ايتايىن. سونىڭ ەرتەڭىنە، كۇن شاشىراپ شىعىپ كەلە جاتقاندا وراق ورىپ، جۇمىسىمىزعا كىرىسىپ كەتتىك. ول كۇنى ءبىز ۇلكەن سايدىڭ بويىنداعى اڭىزعا تۇستىك. جاڭا عانا جۇمىستىڭ قىزىپ كەلە جاتقان كەزى ەدى، سۋدىڭ ارعى بەتىنەن شاۋىپ كەلە جاتقان سالت اتتى كورىندى. ارتىنان جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي، قامىس، قوعانى ءتىپتى كوزگە ىلمەي، ات جالىنا قۇنىسا جاتىپ العان الگى نەمە سۋدىڭ جيەگىندەگى تاستاقتاۋ جەرگە جەتىپ كەلگەندە دە، اتىنىڭ باسىن تارتپاستان تۋرا شابا بەردى. بۇل كىم بولدى ەكەن، تومەندەگى كوپىردەن وتپەي، مۇنشا نەگە جانتالاستى دەپ قاراپ قالدىم. سالت اتتى — ورىس جىگىتى ەكەن. جيرەن ايعىردى قامشىلاپ، سۋعا تۇسە بەرگەندە ءبارىمىز اڭ-تاڭ بولىپ اڭىرىپ قالدىق: داريا تاسىعاندا بۇل جەردەن جۇرەگى داۋالاپ ەشكىم وتكەن ەمەس، ات تۇگىل تۇيەنى دە اعىزىپ الىپ كەتەتىن جويقىن تاسقىنعا كەپ ۇرىنعان مىنا بىرەۋ ءوزى ولە الماي جۇرگەن نەمە عوي؟ "ءاي، جولداس، توقتا، اتتىڭ باسىن كەيىن بۇر!" — دەگەنشە بولماي، شەگىنشەكتەگەن ايعىردى تىك تۇرعىزا قامشىلاپ، الگى سالت اتتى سۋعا پەرىپ كەپ كەتتى. ول ءبىر نارسە دەپ ايقايلاپ، بىزگە قاراي قول بۇلعادى، ءبىراق داريانىڭ سارىلىنان ءبىز ەشتەڭە ەسىتە المادىق. اعىنى قاتتى سۋ كوزدى اشىپ-جۇمعانشا سالت اتتىنى قۇشاعىنا الا جونەلدى. قۇلاعىن جىميتىپ العان ايعىردىڭ باسى تولقىننىڭ اراسىنان بىردە كورىنىپ، بىردە كورىنبەي، ات جالىن قوس قولداپ ۇستاعان ادامنىڭ باس كيىمىن باسىنان جۇلىپ الىپ كەتىپ ورشەلەنگەن داريا ادامدى اعىزىپ الىپ بارا جاتقانىمەن، اعىننىڭ ءوز كۇشىن پايدالانعان سالت اتتى قيعاشتاي ءجۇزىپ وتىرىپ، اقىرىنداپ جيەككە جاقىنداي بەردى. ول سوناۋ ديىرمەننىڭ تۇسىنان وتە بەرىپ سۋدان شىققاندا ءبارىمىز "ۋھ" دەپ ءبىر-اق دەمىمىزدى الدىق. كەيبىرەۋلەر — ازامات ەكەن، جىگىت ەكەن دەسە، قايسى بىرەۋلەر — بۇل ساۋ ادام ەمەس، ماس بولىپ جەلىگىپ جۇرگەن نەمە بولار — دەستى. ديىرمەننىڭ جانىندا ەگىن ورىپ جۇرگەن قاسىمنىڭ كومباينى جىم بولىپ توقتاپ قالعاندا وعان ونشا نازار اۋدارعان جوقپىن. "تاعى ءبىر جەرى بۇزىلعان بولار، جۇمىس ۇستىندە ءارقيلى جاعداي بولا بەرەدى ەمەس پە"، — دەپ ويلادىم. باس كوتەرمەي ەگىن ورا بەردىم، الگىندە جانىمدا جۇرگەن اليمان "ەنە!" — دەپ قاتتى شىڭعىردى. قاراسام، كەلىنىمنىڭ قولىنان وراعى ءتۇسىپ كەتكەن، وزىندە ءقان-سول جوق، قۇپ-قۋ بوپ تاپجىلماستان تۇر ەكەن. جىلان شاققان ەكەن عوي دەپ ويلاپ، "ويباي، اپامنىڭ بالاسى، نە بولدى"، — دەپ جانىنا جەتىپ باردىم. اليمان ماعان ءتىس جارىپ ۇندەگەن جوق. ونىڭ شاراسىنان شىققان كوزدەرى تىگىلگەن جاققا قاراي بەرگەنىمدە تۇلا بويىم ءمۇزداپ سالا بەردى. كومبايننىڭ جانىندا الدەكىمدەردىڭ ايقايلاعان داۋىستارى شىعادى، تۇس-تۇستان دەستەلەردى اتتاي-اتتاي جۇگىرىپ كەلە جاتقان وراقشىلار، قۇيعىتقان سالت اتتىلار، كەيبىرەۋلەر اربانىڭ ۇستىندە تۇرىپ، قامشىنى دامىلسىز سىلتەپ جان ۇشىرىپ كەلە جاتىر. "ويباي، ەنە!" — دەپ ايقايلاپ جىبەرگەن اليمان كومباينعا قاراي ىشقىنا جۇگىردى. "وي، بۇلار ساۋ ەمەس قوي! كومبايننىڭ پىشاعىنا ءىلىنىپ، مايىپ بولعان عوي!" — دەگەن سوزدەر قۇلاعىما شاق-شاق ءتيدى. "بول، كەتتىك" — دەپ، مەنىڭ ماڭىمداعى وراقشىلار دا سولاي قاراي لاپ قويدى. "ساقتا، قۇداي! ساقتا، قۇداي!" دەپ، ولاردىڭ ارتىنان جۇگىرىپ كەلە جاتىپ، ارىقتان اتتاي بەرگەنىمدە ەتپەتىمنەن جىعىلىپ قالىپ، ورنىمنان قايتا تۇردىم دا، قايتادان جان ۇشىرا جۇگىردىم. وي، سونداعى جاننىڭ قىسىلعانى-اي! بيدايعا ءورت كەتكەندەي ۇستىمدەگى كويلەگىم، بارلىق دەنەم، شاشىمنىڭ تۇبىنە دەيىن جانىپ، لاپىلداپ لاۋلاپ كەلەمىن. اسپانداعى كۇن شەل باسقانداي اپپاق، بىردە بەس، بىردە ون بوپ كورىنىپ، باسىم شىر كوبەلەك اينالدى. جەتپەي جىعىلاتىن ءتۇرىم بار ەكەنىن سەزىپ: "توقتاڭدار!" — دەپ ايقايلايىن دەسەم، داۋسىم شىقپايدى.
ءوستىپ كومباينگە جۇگىرىپ جەتكەنىمدە، دۇرلىككەن ادامدار شۋىلداسىپ، كيىم-كەشەگىنىڭ ءبارى سۋ، ەنتىككەن جيرەن ايعىردى جالىنان ۇستاپ تۇرعان بىرەۋدى قورشاپ ءتۇر ەكەن. "بىلاي تۇرىڭدار، قويا بەرىڭدەر مەنى!" — دەپ، توپتى بۇزا-جارا كىرگەنىمدە، كومبايننىڭ قاسىندا تۇرعان قاسىم مەن اليماندى كورىپ، قالتىراعان قولىمدى سوزا، بالاما قاراي ۇمتىلدىم. قاسىم ۇستاپ قالدى. ەس جيعان سوڭ ول: "اپا، سوعىس باستالىپتى!" — دەدى جايىمەن. "سوعىس؟ سوعىس دەيسىڭ بە؟" — دەپ بۇل ءسوزدى مەن بۇرىن ەش ۋاقىتتا ەسىتپەگەندەي، ونىڭ مانىسىنە تۇسىنبەگەندەي، تاعى دا قايتالاپ سۇرادىم. "ءيا، اپا، سوعىس باستالدى"، — دەدى قاسىم. "نە ءۇشىن سوعىس؟ قانداي سوعىس؟" — بۇل سۋىق حاباردىڭ ارتىندا نەمەنەلەر جاتقانى ساناما جەتپەگەندەي "سوعىس، سوعىس دەيسىڭ بە؟" — دەپ سىبىرلاپ سۇراپ، مانادان بەرى جۇرەگىمدە قۇرساۋلاعان قورقىنىشتان دەمىم تارىلىپ، قىسىلعاننان جىلاپ جىبەردىم. مەنى كورىپ، باسقا ايەلدەر دە ەڭىرەپ قويا بەردى.
"ءاي، قاتىندار، توقتاتىڭدار دەرەۋ! شىعارماڭدار ۇندەرىڭدى!"- — دەپ بىرەۋ ايقايلاپ جىبەردى. ءبارىمىز دە تيىلا قالدىق. دالا تىنىشتىعىنا ەنە باستادى. سول ءبىر مەڭىرەۋ تىنىشتىقتا الدەكىم تەرەڭ كۇرسىنىپ: "سوعىسقا اتتاناتىن بولدىق قوي!" — دەدى. ونىڭ سوزىنە ەشكىم جاۋاپ قاتقان جوق. جىم-جىرتتىق ونان بەتەر دەمىن ىشىنە تارتىپ، سايدا كۇركىرەگەن داريانىڭ سارىلى عانا قۇلاققا ايقىن ەستىلدى. جينالعان جۇرتتى ءبىر شولىپ الىپ، قاسىم وزىنشە ويىن بولىسكەندەي: "ەندى ەرتەرەك ەگىندى جيناپ الۋ كەرەك، ايتپەسە قاردىڭ استىندا قالادى"، — دەپ كۇبىرلەپ قويدى. وسىدان كەيىن ءسال ۇندەمەي قالدى. ءبىر ۋاقىتتا جاردەمشىسىنە: "نەگە قاراپ تۇرسىن؛، جۇرگىز موتوردى!" — دەپ بۇيىردى. سونان كەيىن وراقشىلارعا قاراپ: "ال سەندەرگە جول بولسىن، سەندەر نەگە اڭىرىپ تۇرسىڭدار؟ ۇلگىرمەي قالساڭ، ەرتەڭ ازابىن وزدەرىڭ تارتاسىڭدار عوي. تۇرىڭدار، ۇرىستا تۇرىس جوق" — دەدى.
جۇرت قوزعالا باستادى. باياعىدان بەرى باسىن سالبىراتىپ تۇرعان شابارمان سوندا عانا جوعارى قارادى. جاپ-جاس ورىس جىگىتى ەكەن، سۋلانعان شاشى ماڭدايىنا جابىسىپ قالىپتى، كوك كوزدەرى قۇداي بىلەدى، ومىرىندە ءبىرىنشى رەت سول جولى مۇڭعا باتقان بولار. ادامنىڭ ءىز تۇسپەگەن جۇزىنە شۇعىل كەلگەن ەسەيگەندىك دەرەۋ بىلىنەدى ەكەن. ول تەرەڭ كۇرسىنىپ الدى دا، جانىندا جايداق اتىن ءمىنىپ تۇرعان جىگىتكە قىرعىزشا: "جولداس، سەن ءقازىر اۋىلعا شاۋىپ بارىپ، باسقارما، سەلسوۆەت بريگاديرلەردى تاۋىپ، توقتالماستان رايكومعا اتتانسىن دەپ ايت، جاراي ما؟ مەن تاعى ەكى كولحوزعا بارۋىم كەرەك"، — دەدى. شابارمان جيرەن ايعىرعا ءمىنىپ، اناداي ۇزاعاندا الگى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جىگىتى: "وي، دوس، توقتاي تۇر! — دەپ بەرى شاقىردى. — باس كيىمىڭ اعىپ كەتىپتى، ءما، مەنىڭ قالپاعىمدى كيىپ ال، كۇن ءوتىپ كەتپەسىن"، — دەدى.
جاڭا عانا داريانى جالداپ وتكەن جانۋار ەلىكتەي ورعىپ، جولعا تۇسكەندە ارتىنان قويۋ شاڭ بۋداقتاتىپ، شابارماننىڭ قاراسى لەزدە كورىنبەي قالدى. ونى كوزىمەن ۇزاتىپ قاراپ تۇرعان جۇرت ءارقايسىسى ءارقيلى ويعا كەتكەن بە قالاي، كومباين مەن تراكتوردىڭ موتورلارى بىردەي وت الىپ ءدۇر ەتكەندە سەلك ەتە قالىپ، بىرىنە-بىرى قارادى.
وسى ساتتەن جاڭا ءومىر، سوعىس ءومىرى باستالىپ كەتپەدى مە...
— ءيا، تولعاناي، سول شابارماننىڭ ءدۇبىرى ءالى دە مەنىڭ قۇلاعىمدا، اتتىڭ تۇياقتارى سالعان تاڭبالار داق بولىپ دەنەمدە ساقتالىپ قالدى.
— ءاي-ي، جارىقتىڭ جەر-اي، ايتا بەرسەك ەكەۋمىزدىڭ جىرىمىز تۇگەسىلە مە. بىلەسىڭ عوي، كۇننىڭ سوندا قانداي الاۋلاعان اپتاپ الىپ كەلگەنىن: جاندى-جانسىزدىڭ ءبارىن قۇيقالاپ جىبەرمەدى مە. ەگىن دە سول جىلى تۇرىپ قالعان، بەينە ۇشى-قيىرى جوق تەڭىز ءتارىزدى ەدى. تورت-بەس كۇننىڭ ىشىندە تەگىس ءپىسىپ كەتپەدى مە. نە دەگەن بايلىق ەدى دەسەڭشى. اسىققان ءىس قۇرىپ قالسىن دا. ورىلعان بيدايدى باۋلاپ الۋعا شامامىز كەلمەي، سول كۇيى ارباعا قوبىراتا تيەپ، قانشاسى ىسىراپ بولدى. ال ول مەيلى-اق بولسىنشى، ءبىراق ەل قايعىسى اششى وزەگىمدى ورتەپ كەتتى عوي. كۇنىگە شەتىنەن اسكەرگە شاقىرىلعاندارى لەك-لەگىمەن جونەپ جاتتى، قالعاندارى الاس ۇرىپ، كۇندىزگى اپتاپقا، تۇنگى جان دەمىكتىرگەن قاپىرىققا قاراماي دالادا، قىرمان باسىندا مۇرنىنان قان كەتكەنشە جۇمىس ىستەدى. سوندا قاسىم، الدا بايعۇس بالام-اي، بىتپەگەننىڭ ءبارىن بىتىرەتىندەي كۇندىز-تۇنى كومبايننىڭ ۇستىنەن تۇسپەي ەگىن ورعانى ورعان. ول ءوزى عانا ەمەس، ونىڭ كومباينى دا جاندى كەمەدەي قاھارلانا گۇرىلدەپ، قايناعان شاڭنىڭ ىشىندە ءبىر اڭىزدان ەكىنشى اڭىزعا جاپىرا كىرىپ، بيدايدى جايپاي ورىپ جاتتى. قاسىمىم بولسا، كومبايننىڭ ۇستىندە ۇشۋعا قاناتىن قومداعان قىرانداي الدىنا كوز ايىرماي قادالا قاراپ، ەندى قانشاسى قالدى، قانشاسىن ورىپ بىتىرەمىن دەگەندەي ءتۇن قاتىپ جۇرگەنى جۇرگەن. سول كۇندەرى ول قاپ-قارا بوپ كۇيىپ كەتتى. كورسەڭ زارەڭ كەتەدى: ەرىندەرى ءتىلىم-تىلىم جارىلىپ، جاعى سۋالىپ، ساقال-مۇرتى ءوسىپ كەتكەن. "ءوستىپ ءجۇرىپ نە بولار ەكەنسىڭ، بالام، كۇن ءوتىپ، باسىڭ اينالىپ، كومبايننان قۇلاپ تۇسەر مە ەكەنسىڭ؟" — دەپ ىشتەن تىنامىن، ءبىراق، ايتۋعا اۋزىم بارمايدى. دۇنيەنىڭ نە بوپ بارا جاتقانىن كورىپ تۇرعان جوقپىن با.
ارادا كوپ كۇن وتپەي قاسىمعا دا كەزەك تايالدى. ول كۇنى تۇسكە جاقىن كومباينگە جۇگىرىپ كەتكەن اليمان، ءبىر ۋاقىتتا تومەن قاراپ، تومسارىپ كەلدى. "پوۆەستكە كەلىپتى" — دەدى ول ارەڭ سويلەپ. "قاشان؟" "جاڭا سەلسوۆەتتەن اكەپ بەرىپتى". ۇلىمنىڭ اقىرى ءبىر كۇنى اسكەرگە كەتەرىن ءبىلىپ جۇرگەنمىن، سولاي بولسا دا بۇل حاباردى ەسىتكەندە بۋىندارىم بوساپ، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وراق ورعان قولىم سىرقىراپ قويا بەردى. قولىمداعى وراق ءتۇسىپ كەتتى، اياعىم دىرىلدەپ جەرگە وتىردىم. "ولاي بولسا، ول نە ىستەپ ءجۇر، قامدانباي ما؟" — دەدىم مەن دىرىلدەگەن ەرىندەرىمە يە بولا الماي. "كەشكە بارام دەدى عوي، ماعان ۇيگە بارىپ دايىندال دەدى. مەن كەتە بەرەيىن، ەنە. اتاما ايتىپ قويىڭىز. الگى كەنجەم قايدا ءجۇر ەكەن..." "ايتىلار. سەن بارا بەر، اليمان. قامىر اشىتىپ قوي. مەن ءقازىر بارامىن". اليمان كەتكەننەن كەيىن دە كوپ ۋاقىت ورنىمنان تۇرا الماي، دەل-سال بوپ وتىردىم. باسىمنان سىپىرىلىپ تۇسكەن جاۋلىعىمدى دا كوتەرۋگە شامام كەلمەدى. جەرگە قاراپ وتىرسام، قۇمىرسقالار جول سالىپ، ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرىپ، ءدان تاسىپ، سابان سۇيرەپ، تىنىمسىز ارەكەت ۇستىندە ەكەن. نەگە ولاي ويلاعانىمدى بىلمەيمىن، قۇمىرسقالاردىڭ ءوستىپ ەشتەڭەدەن بەيحابار ەڭبەكتەنىپ جۇرگەنىنە ادام بولا تۇرىپ، كوزىمدى قادادىم. ياپىراي، وسىنداي دا وي كەلەدى ەكەن عوي كىسىگە.
سونىڭ اراسىندا ارباسىن ايداپ جايناق جەتىپ كەلدى. ول سوندا ستانسياعا قاتىناپ استىق تاسىپ جۇرگەن. اعاسىنىڭ اسكەرگە كەتەرىن ءبىلىپ كەلگەن ءتارىزدى، اربادان ىرعىپ ءتۇسىپ: "ءجۇر، اپا، ۇيگە بارايىق"، — دەپ، مەنى قولتىقتاپ ارباعا مىنگىزدى. سول از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە كىشى بالام ادام تانىعىسىز وزگەرىپ كەتتى. باياعى ساۋىققوي، اقجارقىن بالا قيالى جوق، كادىمگى كوپتى كورگەن قارياداي سابىرلى بولىپ قالىپتى. جايناقتىڭ ءتۇرىن انەۋكۇنگى شابارمان ورىس جىگىتىنە ۇقساتتىم. ءيا، مۇنىڭ دا كوزىنەن ەسەيگەندىك سەزىلىپ تۇردى. ەل باسىنا كۇن تۋسا ادامنىڭ ءبارى بىردەي ەكەن عوي دەدىم مەن ىشىمنەن. وسىنى ويلانىپ كەلە جاتىپ، اناۋ مايسالبەگىمنەن حابار كەلمەي قالعانى ەسىمە ءتۇسىپ، تاعى دا جۇرەگىم قىسىلدى. "ول نە بولدى ەكەن وندا؟ اسكەرگە الىپ كەتتى مە، الدە قالاي؟ تىلدەي قاعازعا حات جازىپ، دەرەگىن ءبىلدىرىپ قويماي ما ەكەن ادام. رۇقسات بەرسە، ۇيىنە قايتپاي ما، ەندى نەنىڭ وقۋى. اتا-انانى ويلامايتىن ءتارىزدى عوي ءوزى، تۇزدە ءجۇرىپ تاس باۋىر بولىپ قالعان با؟" — دەپ ءارقايسىسىنىڭ قامىن ويلاپ، اربادا كەلە جاتتىم. "ءاي، جايناق، — دەدىم مەن، — سەن ستانسياعا قاتىناپ ءجۇرسىڭ عوي، تەگى قالاي، ۇرىستىڭ توقتالار ءتۇرى بار ما؟" "جوق، اپا، — دەدى ول سوندا، — ازىرگە حال ناشار. نەمىستەر جاپىرىپ كەلە جاتىر. بىزدىكى ەندى سولاردى توقتاتىپ، بەتىن ءبىر قايتارىپ السا قۋاتتانا تۇسەر ەدىك. سەن، اپا، قاي-قايداعىنى ويلاي بەرمەشى، نە دە بولسا كوپپەنەن كورەرمىز..."
ا-ا، ساداعاڭ كەتەيىنىم، ول مەنى جۇباتقانداعىسى. كوزىمدى جۇمىپ، قۇلاعىمدى باسسام دا قايتىپ قانا ويلانباي تۇرا الامىن
ۇيگە كەلسەم، اليمانىم اعىل-تەگىل بولىپ، قامىرىن شالا يلەگەن كۇيى وتىر. "سەن نەمەنە ەلدەن بولەك پە ەدىڭ، وسى ەلدىڭ ءبارى اسكەرگە كەتىپ جاتقان جوق پا. مۇنشا نەگە ەگىلدىڭ، سورىڭ كوڭىلى قايناعىر!" — دەپ قاتتى ايتايىن دەدىم دە، قايتادان: "قويشى جاس نەمەنى رەنجىتىپ نە قىلامىن، كوڭىلى سۋىپ قالار" — دەپ تيىلا قويدىم. سوندا-اق قاتتى ايتسام بولمايتىن با ەدى؟ قاسىم نامازدىگەر ءوتىپ، كۇن باتقاندا ۇيگە ورالدى. ول قوراعا كىرىپ كەلىسىمەن اليمان جاعىپ جاتقان وتىنىن تاستاي سالىپ، جۇگىرىپ بارىپ ونىڭ موينىنا اسىلدى دا: "سەنەن ايرىلمايمىن! سەنىمەن بىرگە ولەمىن!" — دەپ تەلەگەي-تەڭىز بوپ جىلادى. قاسىم كومبايننان تۇسكەن بويى جۋىنىپ-شايىنباي شاڭ، كىر بوپ كەلگەن ەكەن. "كىرمىن، اليمان، قويا تۇرشى ازىراق، سابىنىڭدى الىپ كەل، ۇلكەن سۋعا بارىپ جۋىنايىن"، — دەدى. اليماننىڭ مەنىڭ اۋىق-اۋىق قاراعانىمنان يمەنگەنىن سەزە قويىپ، سۋ الىپ كەل دەپ، قولىنا شەلەك ۇستاتا قويدىم. ولار سوندا ءتىپتى كەش، اي تۋعاننان كەيىن بارىپ ورالدى. ۇيدەگى شارۋانى جايناق ەكەۋمىز تىندىردىق. ءتۇن ورتاسىنا جاقىن سۋبانقۇل دا جەتتى. قايدا ءجۇر دەسەم، كۇندىز تاۋعا كەتىپ، ءوزىمىزدىڭ سارى جورعانى جىلقىدان ۇستاپ اكەلگەن ەكەن. جورعا بولعاندا قانداي. اۋىلداعى قىز-قىرقىنداردىڭ: "استىڭداعى سارى جورعا، سالدىرتاسىڭ جول-جولعا" — دەيتىندەرى وسى جانۋار ەمەس پە ەدى. ۇلى اسكەرگە كەتكەلى جاتقاندا، ءبىر كۇن بولسا دا جورعاسىن ءمىنىپ كوڭىلىن كوتەرسىن دەپ ويلاعان بولۋ كەرەك اكەسى.
ەرتەڭىنە تاڭ سارىدەن اۋىلدان اتتانىپ، ۆوەنكوماتقا جونەپ بەردىك. سوندا ەڭ الدىمەن قالىڭ اسكەر الىنبادى ما. تۇس-تۇستان اعىلىپ كەپ قوسىلىپ، قارا جولدا شۇباعان اربالاردى، حالىقتى كورسەڭ، سان جەتپەيدى. الدى چوڭ-قاپچىعايدا، اياعى ءالى قايدا. ال ەندى اۋدان ورتالىعىنا جينالعان حالىق كوشەگە سىيمايدى. اتتىلى، اربالى، ايەل، بالا-شاعالار. ءارقايسىسى ءوز جاقىنىن توڭىرەكتەپ، جانىنان سىنىق سۇيەم كەتپەيدى. ءبىراق، كوپ دەگەن وڭاي ەمەس قوي، "حالىق دەگەن — تەڭىز" — دەگەن راس ەكەن. وسى دۇربەلەڭ جيىندا دا مايدانعا اتتانىپ بارا جاتىپ، قايراتى مىقتى ەر-ازاماتتار نىق سويلەپ، نىق باسىپ، ول تۇگىل ءان شىرقاپ، بي بيلەپ، قياق تارتىپ، كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ جاتتى. ورىسشا، قىرعىزشا ولەڭدەر ارالاسا شىرقالىپ، ءبىر اۋىزدان شىققان "كاتيۋشا" دەگەندەرى بارىمىزگە ءتىپتى تانىمال بولدى. "كاتيۋشا" — قىزدىڭ اتى ەكەن، سول كەزدەگى جاستاردىڭ سۇيگەنى ەكەن.
ۆوەنكوماتتىڭ قوراسىنا سىيماي، اسكەرگە شاقىرىلعانداردى كەڭ كوشەنىڭ ورتاسىنا قاتار-قاتار قويىپ، ءارقايسىسىنىڭ اتتارىمەن شاقىرا باستاعاندا، جينالعان حالىق لەزدە تىنا قالدى.
قاراپ تۇرسام، سوعىسقا كەتىپ بارا جاتقاندار جاس شىبىقتاي سولقىلداعان وڭكەي بوزداقتار ەكەن. اتى اتالعاندار "مەنمىن" — دەپ، ءبىز جاققا جالتاق-جالتاق قارايدى. "سۋبانقۇلوۆ قاسىم" — دەگەندە جۇرەگىم قىسىلىپ، تاماعىم كەپتى. "مەنمىن"، — دەدى قاسىم. اليمان وسى كەزدە قولىمدى سىعا ۇستاپ: "ەنەكە"، — دەپ سىبىر ەتە قالدى. ءبارىن ءبىلىپ تۇرمىن، بىلگەنمەن ىستەيتىن شارام كانە: كوپتىڭ كەرەگى قىستاپاندا، ەلدەن تىسقارى كىم قالماق. الدا، اليمانىم-اي، وسىعان كوزى جەتىپ تۇرسا دا، سۇيگەنىنە مۇنداي جاقىن، مۇنداي ىستىق ىقىلاستى جاندى كورە المادىم. اليماننىڭ قوشتاسقانىن ءقازىر ەسىمە تۇسىرسەم تابان استىندا جانىمدى ساداقاعا اتاعىم كەلەدى. ول كۇنى ءبىز اۋىلعا قايتىپ ورالدىق، ويتكەنى اسكەرلەردى مايدانعا ءبىر كۇننەن كەيىن جونەلتەدى ەكەن دەستى جۇرت. كولحوزىمىز ۇلكەن جولعا جاقىن عوي، مۇندا سەندەلىپ جۇرگەنشە ۇيگە بارىڭدار، كەتىپ بارا جاتقاندا سوعا كەتەرمىن، — دەپ قاسىم بولماي قويدى. اليماننىڭ ءمىنىپ جۇرۋىنە سۋبانقۇل اتىن تاستاپ، ءبىز ارباعا ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتىك. جايناق تا اۋداندا قالدى، ول ارباسىمەن اسكەرلەردى تاسۋعا تاعايىندالعان بولاتىن.
تۇندەلەتىپ اڭىرايعان ۇيگە كەلىپ، جاتپاي جىلاپ وتىرسام، سۋبانقۇل شاي قۇيىپ جاتىپ، مەنى جونگە سالدى. سونداعى ايتقانىن ەش ۋاقىتتا ۇمىتپاق ەمەسپىن. "ءبىز كىم ەدىك، تولعاناي؟ مىنە وسى ەل، وسى جۇرتپەن ادام بولدىق. جاقسىلىعىن كوردىك. ەندى جاماندىعىنا ءتۇس كەلگەندە، ءارقايسىمىز ءوز باسىمىزدىڭ قايعىسىن تارتىپ ەگىلە بەرسەك، ءبىزدىڭ ادامشىلىعىمىز قايسى؟ ەرتەڭ ءبارىن ۇمىت، بەلىڭدى بەكەم بۋ، اليمان ءبىز كورگەننىڭ ءبىرىن دە كورگەن جوق، ول جىلاسا — ءبىر ءسارى. سەنى ول ەنە دەيدى. وسىنى ەسىڭە بەكەم ساقتا، سوعىس ءوستىپ ۇدەرە بەرسە، ءبىر كۇنى مەن دە كەتەم، مايسالبەكتىڭ جاسى دا كەلىپ قالدى، كەرەك ەكەن ءبىرىمىز دە قالمايمىز. وسىعان، تولعاناي، وسى باستان ءوزىڭدى دايىنداي بەر..."
ەرتەڭىنە ءتۇس اۋا اسكەرلەردى ستانسياعا جونەلتكەن ەكەن. قاسىم مەن اليمان ولاردان بۇرىن شىعىپ، ۇيگە كەلدى. "ۇيىڭە سوعىپ، قوشتاسىپ شىق"، — دەپ رۇقسات بەرىپتى. اليماننىڭ ەكى كوزى كونەكتەي، جول بويى ىلعي جىلاعان بولۋى كەرەك. قاسىم سىر بىلدىرمەگەنىمەن، ول دا كۇيىنىشتى كۇرسىنەدى. اليماننىڭ كوز جاسى، ونىڭ ايانىشتى ءتۇرى قاسىمعا قاتتى اسەر ەتتى مە، الدە شىنىندا دا سونداي ءسوز بولدى ما، بىلمەيمىن، ول اتتان تۇسەر الدىندا: "سەندەر ستانسياعا شىعارىپ سالامىز دەپ اۋرە بولماي-اق قويىڭدار، اكە، مۇمكىن، مەن قايتىپ تا قالارمىن. تراكتورشى، كومباينشىلاردى بوساتاتىن كورىنەدى. پريكاز كەلىپ جەتسە، ستانسيادان ۇيلەرىڭە قايتارامىز دەدى"، — دەدى. ەندى ويلاپ قاراسام، اليماندى اياپ، ءبىزدى اياپ جاي ايتا سالعان جۇباتۋ ءسوزى ەكەن بۇل ستانسيا دا كۇنشىلىك الىس جەر ەمەس پە، قايتىپ ورالعاندا ءبىز ءۇشىن ول — بىتپەيتىن جول بولارىن دا ەسكەرگەن سياقتى. ءا دەگەندە مەن ونىڭ سوزىنە سەنىپ تە قالدىم، ءۇمىت دەگەن اداممەن بىرگە ءومىر سۇرمەي مە. ءبىراق، بىلاي شىققاندا قاسىمنىڭ مۇنى جورتا ايتقانىن ءبىلدىم. ءبارىمىز دە ارتىنان اڭعارىپ بىلگەن ءتارىزدىمىز.
ارتتا كەلە جاتقان جۇرگىنشىلەردىڭ الدىن الا اۋىلدان شىعىپ، ۇلكەن جولعا قاراي قاسىمدى شىعارىپ سالۋعا بارا جاتقانىمىزدا، دالادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەردىڭ بارلىعى قوشتاسقالى اسىپ-ساسىپ جولعا كەلدى. اربا ايداعان، وراق ورگان، قىرمان باستىرعاندار قالعان جوق. قاسىمنىڭ كومباينى وسى ماڭدا ەگىن ورىپ ءجۇر ەكەن. كومبايندى توقتاتىپ، ونىمەن بىرگە ىستەيتىندەر دە جۇگىرىپ جەتتى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، تولعاناي. ادامنىڭ كومباينمەن قوشتاسقانىن مەن كورگەنىم جوق، ومىردە ءبارىن كورگەن جەر، سوندا ءبىرىنشى رەت كوردىم.
— ءيا، قۇتتى دالام، ۇستا مايدانعا اتتاناردا بالعاسىمەن قوشتاسادى دەيدى عوي ەل قاسىم دا ءوز كاسىبىنىڭ ۇستاسى ەمەس پە ەدى. اۋىلداستارىمەن قوشتاسىپ جاتىپ، كومباين جاناسا كەپ توقتاعاندا، قاسىم ۇلكەن جول جاققا ءبىر قاراپ الدى. قىزىل تۋدى كوتەرىپ، كەيبىرى اربادا، كەيبىرى اتتا كەلە جاتقانداردىڭ الدى بۇرىلىستان جاڭا عانا كورىنە باستادى. "اكە، ۇستاي تۇرشى"، — دەپ، سۋبانقۇلعا اتتىڭ تىزگىنىن بەرە سالىپ، قاسىم كومباينگە جاقىن باردى دا، ونى اينالا قاراپ تۇرىپ، ءبىر كەزدە ۇستىنە قارعىپ شىقتى. "ايدا، ەسەنقۇل! ايدا باياعىداي! — دەپ تراكتوريستكە ايقايلادى. جاي عانا ءجۇرىپ تۇرعان موتورلار بار قۋاتىمەن گۇرىلدەپ، جۇلقىنا ورنىنان قوزعالعان كومباين ارتىنان سابان، توپان اتا، بيدايدى جاپىرا جالماي، ەگىندى تولقىنداتىپ جىبەردى. سول ساتتە مەنىڭ كوزىمە سولاي كورىندى مە، بىلمەيمىن، ول سوندا جاي انشەيىن كومباين ەمەس، قاناتىن جايىپ، جەر بەتىمەن جىلجىپ بارا جاتقان ءبىر الىپ كۇش ءتارىزدى شالىندى. شتۋرۆالدى بەكەم ۇستاعان قاسىم بەتىنە سوققان ىستىق اپتاپقا راقاتتانىپ، كوكىرەگىن كەرىپ، كۇلىپ قويدى. تراكتوريست ەكەۋى ايقايلاسىپ، بارعان سايىن جىلدامداتا ايداپ، اڭىزدىڭ ارعى باسىنان بەرى قاراي قايتا سالىپ كەلە جاتقاندا، قاراپ تۇرعان جۇرت ابدەن رازى بولعانداي باستارىن يزەستى. اليمان دا سوندا ءقازىر قوش ايتىساتىنىن ۇمىتقانداي كوزدەرى جايناپ، وزىنشە ىشتەي ماساتتانىپ، قۋانىش قۇشاعىندا ءتۇر ەكەن، بارىنەن دە الگى ايشا كورشىمىزدىڭ بالاسى، وندا ون ءۇش — ون تورتتەردەگى بەكتاس، سول جىلى كومبايندە سابان تاسيتىن، اينالىپ كەتەيىنىم، كومبايننىڭ ۇستىندە تۇرىپ قاسىممەن قوشتاسپاسى بار ما. قاسىم ونى قولىنا كوتەرىپ، ەكى بەتىنەن الما-كەزەك ءسۇيىپ، "ەندى سەن ۇيرەنىپ ال" دەگەندەي، شتۋرۆالدى بالانىڭ قولىنا ۇستاتىپ، ورنىندا قالعان جاردەمشىسىمەن قوشتاستى دا، كومبايننەن ءتۇستى. ساي سۇيەگىم سىرقىراپ، ءبىراق، سۋبانقۇلدىڭ تۇندەگى ايتقانى ەسىمە ءتۇسىپ، ارەڭ تۇردىم. جول جاققا قاراسام، اسكەرگە كەتەتىندەر اۋىلدىڭ تۇسىنان ەندى عانا ءوتىپ، ءتىپتى بىزگە جاقىنداپ قالعان ەكەن.
ءوستىپ بۇكىل اۋىلىمىز بولىپ قاسىممەن قوشتاسىپ شىعارىپ سالدىق. اي، اليمانىم-اي، ايان كورىپ پە ەدىڭ، ۇلكەن-كىشىدەن يمەنبەي، نەگە سونشاما بوزداپ موينىنا اسىلدىڭ؟ "قوش ەندى، اليمان، مەن قايتىپ ورالامىن، كورەرسىڭ نانباساڭ، ەرتەڭ-اق بوسانىپ كەلەمىن، جىلاماشى سونشا، مەن كەلەمىن، كۇت مەنى!" — دەپ، قاسىم ۇزەنگىنى ۇستاعاندا، اليمان قايتادان بارىپ، موينىنا اسىلىپ، جاس بالاشا قولىنان سۇيرەپ، ءسال كىدىرشى دەپ ەڭىرەي بەردى. "ايتپەسە جول بويىنا دەيىن ۇزاتىپ سال، بالام، — دەدى سۋبانقۇل كەلىنىنە، — ءبىز وسىندا كۇتە تۇرايىق. جولداستارى ۇزاپ كەتپەسىن. قاسىم، بەرى قاراشى!" ولار ءبىراز ۋاقىت بىر-بىرىنە ءۇن قاتپاي قادالا قاراپ تۇردى. "ءتۇسىندىڭ بە؟"- دەدى سۋبانقۇل. "ءتۇسىندىم، اكە! — دەدى
قاسىم. "ولاي بولسا اتتان!" سۋبانقۇل اتىنا ءمىنىپ، قىرمانعا قاراي شابا جونەلدى. مەنىمەن قوشتاسقاندا قاسىم: "مايسالبەكتەن حات كەلسە، ادرەسىن سالىپ جىبەر"، — دەدى. اتىن جەتەلەي، قاسىم مەن اليمان قول ۇستاسىپ كەتىپ بارا جاتتى. مەن ولارعا ۇلكەن جولعا جەتكەنشە قاراپ تۇردىم. ءا دەگەندە اليمان ۇزەڭگىدەن ۇستاي جۇگىردى. قاسىم ات ۇستىنەن ايەلىنىڭ ماڭدايىنان اقىرعى رەت ءسۇيىپ، سارى جورعانىڭ باسىن قويا بەرگەندە، اليمان دا قول بۇلعاپ ارتىنان جۇگىرە بەردى.
ەرتەڭىنە كەشكە سارى جورعانى ارباسىنىڭ ارتىنا بايلاپ جايناق ستانسيادان ورالدى.
III
— نەگە ۇندەمەي قالدىڭ، تولعاناي؟
— سول جىلى تاعى نەلەر بولعانىن ەسىمە ءتۇسىرىپ جاتىرمىن. ايتەۋىر، كىمدى-كىم ءبىلسىن، زامان لەزدە-اق قيىنداپ، ەلدىڭ ۇرەيى ۇشا تۇسپەدى مە؟ الدەقايدا ادام قىرىلىپ، قان توگىلىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ سىباعامىز — جۇمىس بولدى. قاسىمنىڭ ايتقانى تۋرا كەلدى: قانشاما جاپىرىلىپ جۇمىلساق تا، سوعىستىڭ كەسىرىنەن ەگىن تەگىس جيىلماي، كوپ استىق قار استىندا قالىپ ىسىراپ بولدى. اۋىلدا قارۋلى ەركەكتەر وپ تارتقانداي سيرەپ، اسكەرگە كەتىپ جاتتى. قالعانىمىز ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن كولحوز جۇمىسىندامىز، سوعىس ءقايتتى ەكەن دەپ قۇلاق تۇرەمىز، ءبىراق حابارلار ءىش جىلىتارلىق ەمەس-تى. جول قاراعانىمىز — پوشتاشى.
قاسىم كەتكەننەن كەيىن كوپ كەشىكپەي مايسالبەكتەن حات كەلدى. ءبىرىنشى حاتىندا ول: "وقۋداعى ءوز قاتار-قۇربىلارىممەن اسكەرگە شاقىرىلدىم، ازىرگە قالانىڭ وزىندەمىز، سەندەرمەن ءجۇز كورىسىپ قوشتاسا الماعانىما كەيىمەڭدەر، بۇلاي بولارىن كىم ءبىلىپتى، جەڭىسپەن ورالساق، تىلەكتى سوندا بەرەر ەدى عوي" — دەپتى. ەكىنشى حاتىندا: "نوۆوسيبير دەگەن قالادامىن، كومانديرلىك وقۋعا باراتىن بولدىم"، — دەپ سۋرەتىن سالىپ جىبەرىپتى. سۋرەتىڭنەن اينالايىنىم، اسكەر فورماسىن كيىپ تۇسكەن ەكەن، سونداي جاراسىمدى، شاشىن ارتىنا قايىرىپتى، ماڭدايى كەرە قارىس، قاباعى ءسال كىربىڭدەۋ. تۇسىمدە دە ەندى ونى وسى سۋرەتتەگىسىندەي كورەتىن بولدىم. اليمان مايسالبەكتى ءبىراق رەت كورگەن ەدى، جازدا قاسىم ۇيلەنگەندە ەكى كۇنگە سۇرانىپ كەلىپ كەتكەن بولاتىن. قاينىسىنىڭ سۋرەتىنە قاراپ اليمان: "ءبىزدىڭ ءمۇعالىم بالا تاماشا سۇلۋ جىگىت ەكەن عوي ءوزى، ەنە؟ قاراشى. باياعىدا شىمىلدىقتىڭ ارتىنان ونشا جاقسى بايقاماي قالىپپىن، قاراي بەرۋگە ۇيالعانمىن. ەندى امان-ەسەن قايتىپ كەلىپ، وزىندەي ءبىلىمدى، وزىندەي سۇلۋ قىز السا، جاراسىپ قالار ەدى ءا، ەنە؟" — دەدى.
قىس تۇسكەنشە ءوستىپ بالالاردان حات ۇزىلمەي، كوڭىلىم قوش بولىپ ءجۇردىم. سويتكەنشە بولماي: "مايدان جاققا بەت الىپ، كەتىپ بارامىز"، — دەپ قاسىمنان حابار كەلدى. "ەندى قالاي بولار ەكەن؟" — جۇرسەم دە، تۇرسام دا كوڭىلىمدە وسى وي. بۇل تۇستا سۋبانقۇلدى دا قايتا-قايتا ۆوەنكوماتقا شاقىرىپ، كوميسسيادان كوميسسيا قالمادى. بريگاديرلىك مىندەتى ءبىر جاعىندا، تىنىم كورۋ دەگەننەن ايىرىلدى. "بۇل قالاي بولىپ كەتتى ءوزى، دەمەك سۋبانقۇلدى دا الىپ كەتپەك وي بار-اۋ، وندا قايتتىك" — دەپ جۇرسەم، ءبىر كۇنى شىنىمەن-اق اسكەرگە شاقىرعان پوۆەستكە كەلىپ تۇر. ونى ەسىتكەندە نە بولعانىمدى بىلمەي، قىرماندا ەگىننىڭ قالعانىن تازالاپ جاتقانبىز، ايىردىڭ سابىنا سۇيەنىپ ويعا شومىپ تۇر ەدىم، سۋبانقۇل شاۋىپ كەلىپ، اتتان ءتۇستى دە: "ءجۇر ۇيگە، قامدانايىق" — دەدى.
مىنگەسىپ جۇرەيىن دەپ ەدىم "جوق، اتتى سەن ءمىن، مەن جانىڭدا جۇرەيىن، ءسويتىپ اڭگىمەلەسەيىك"، — دەدى. ونداي كەزدەردە ادام ءسوز تاپپاي دا قالاتىن كورىنەدى عوي، ايتىلاتىن ءسوزدىڭ ءبارى ىشتە بۋلىعىپ، بىر-بىرىمىزگە ءۇن قاتپاي كەلە جاتتىق. قورعاسىنداي اۋىر سۇر بۇلتتار اسپاندى تۇنەرتىپ، سارى جازىقتىڭ قۇلا تۇزىنەن سوققان مۇزداي جەل قار بوراتاتىنداي كەيدە تىنا قالىپ، دەمىگىپ تۇردى. توڭىرەگىمە كوز جىبەرسەم، جان باۋىرىمداي ديقان دالام، سەن دە جايداق قالىپ، ءۇن-تۇنسىز تومسىراپ جاتىر ەكەنسىڭ.
— ءيا، تولعاناي. قىس قۋسىرىپ، دەنەمدى توڭ قىلىپ كەلە جاتقان-دى. سۋىققا قانىم قارايىپ، مەنىڭ دە جالعىزدىقتىڭ قايعى-قاسىرەتىن شەككەن قاپالى كۇنىم ەدى ول.
— سۋبانقۇل قايتا-قايتا شاقپاعىن شاعىپ، تەمەكىسىن تۇتاتىپ كەلە جاتتى. ءبىر ۋاقىتتا جەلدەن تەرىس اينالا بەرىپ، اتتى ىقتادى دا، تەمەكى تۇتاتىپ جاتىپ، مەنىڭ قولىمدى ۇستاپ: "توڭدىڭ با؟" — دەدى. ول سوندا ءبىر نارسە ايتقىسى كەلدى، بالكىم، بالالارىمىز ءسويتىپ سوعىسقا كەتتى، مىنە ەندى مەن دە كەتىپ بارامىن، نە بولادى، نە قويادى، كورىسەمىز بە، جوق پا، وسىنشا ما جىل بىرگە وتاستىق، رازى بول، تاعدىر وسىلاي بولسا قايتەمىز، امانشىلىقتى تىلەيىك دەگىسى كەلدى مە، كىم بىلەدى. ايتەۋىر باسىن كوتەرىپ، مەنى اياپ تا، ءسۇيىپ تە، ەرنىن تىستەنە قاراپ الدى. مۇرتىنا جاڭا عانا اق كىرىپ كەلە جاتقانىن مەن سوندا عانا بايقادىم. و، قاسيەتتى دالام، مەنىڭ باسىما تۇسكەننىڭ ءبارىن كوردىڭ عوي ءوزىڭ...
— ءيا، تولعاناي، سەنىڭ بۇكىل ءومىرىڭ وسىندا ءوتتى...
— سۋبانقۇل ەكەۋمىزدىڭ وسى دالادا قوسىلىپ، جيىرما ەكى جىل وسى جەردە تابان ەت، ماڭداي تەرىمىزبەن كوگەرىپ-كوكتەپ بىرگە ءومىر سۇرگەنىمىز سول زاماتتا كوز الدىما كەلە قالدى. ومىرلىك قوساعىمنان وسىلاي ايىرىلارىمدى ويلاپ پا ەدىم. كەشە عانا ەگىن ورۋعا كىرىسكەن العاشقى ءتۇنى ءدال وسى جولمەن ونىڭ اتىنا مىنگەسىپ بارا جاتقانىمدى ەسىمە ءتۇسىرىپ، اۋىلدىڭ كىرە بەرىسىندەگى جاستاردىڭ جاڭا كوشەسى باستالعان بويى تاستالعانىن كورگەندە، قاسىم مەن اليماننىڭ شارباعىندا تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان كىرپىش پەن تاستاردى كورگەندە، ات جالىنا جىعىلىپ، كوز جاسىمدى توگىپ-توگىپ جىبەردىم. مۇندايدا سۋبانقۇل وزىنە-وزى بەرىك ەدى عوي. ول مەنىڭ نەگە جىلاعنىمدى سەزىپ كەلە جاتتى. "جىلاعىڭ كەلسە ءقازىر جىلاپ ال، توقان ال ەلدىڭ كوزىنشە ەگىلە بەرمە، — دەدى ول — سەن، توقان، اليمان مەن جايناققا عانا باس-كوز بولماي، بۇكىل كولحوزعا باس-كوز بولاسىڭ، مەنىڭ ورنىما بريگادير بولاسىڭ، بۇل جۇمىسقا سەنەن باسقا لايىقتى ەشكىم قالعان جوق اۋىلدا". "وسىنداي ساعاتتا قالجىڭ ءسوزىڭدى قويشى، سۋبانقۇل، كەرەگى جوق، بريگاديرلىگىڭدى نە قىلامىن"، — دەپ جىلاي بەردىم. سويتسەم، كەشكە مەنى شىنىندا دا كولحوزدىڭ كەڭسەسىنە شاقىرىپ الدى. بارسام وندا مايداننان قولى جارادار بولىپ كەلگەن جاڭا باسقارمامىز ۇسەنباي، سۋبانقۇل، تاعى ەكى-ۇش اقساقال ادامدارىمىز وتىر ەكەن. "تولعاناي جەڭەشە، قايتسەڭىز دە بەلىڭىزدى بەكەم بۋىپ، كوپشىلىكتىڭ مىندەتىن موينىڭىزعا الاسىز. ايەل بولساڭىز دا، جەر-سۋدىڭ جايىن، ەلدىڭ جايىن سىزدەن جاقسى بىلەتىن ەشكىم جوق. مىنا وتىرعان مىقتى بريگاديرىمىزدى امالسىزدان سوعىسقا اتتاندىرعالى تۇرعانىمىزدا، ونىڭ سەنگەن كىسىسىنە، سىزگە، ءبىز دە سەنەمىز. زاماننىڭ ءتۇرىن عوي ءوزىڭىز كورىپ تۇرسىز. ەرتەڭنەن باستاپ ىسكە كىرىسىڭىز، تولعاناي جەڭگەي"، — دەپ، ۇسەنباي كەسىپ ايتتى. قويشى، ءسوزدىڭ قىسقاسى — بريگادير بولۋعا كوندىم. كونبەگەندە قايدا بارامىن. سويتكەنىم دە ءبىر ەسەپتەن دۇرىس بولعان ەكەن. — سۋبانقۇلدىڭ ەڭ سوڭعى ءوتىنىشى وسى ەمەس پە ەدى. كوپتىڭ قامىن جەگەن بەيشارام-اي، تۇنىمەن: "قوس ايداۋعا وسى باستان قامدانا بەر، ات-كولىكتى تاڭداپ، جەم-شوپكە قوي، سوقا-سايمانىڭدى ءبىرىن قالدىرماي جوندەت، پالەنشەنىڭ ءۇي-ىشى شيەتتەي، مىنالار كارى-قۇرتاڭ، كوز سالا ءجۇر، انانى الاي ىستە، مىنانى بىلاي ىستە" — دەپ اقىلىن ايتىپ وتىردى. تاڭ اتقانشا سىرتتا تىنباي جەل ۇيتقىپ، قار جاۋدى.
سۋبانقۇلدى دا ۇلكەن جولدان شىعارىپ سالدىق. ءوزى قۇرالىپتاس ءبىرقاتار كىسىلەرمەن جايناقتىڭ ارباسىنا ءمىنىپ كەتتى دە قالدى. سونداعى سۋىقتىڭ قاتتىسى-اي، بەتتەن الىپ، قارىپ تۇردى ەمەس پە.
— ول كۇنى سەن كۇيەۋىڭدى ۇزاتىپ، كەرى كەلە جاتقاندا، ارتىڭا قايتا-قايتا بۇرىلىپ قاتتى جىلادىڭ، تولعاناي.
— ءيا، جەر-انام. سول كۇننەن باستاپ، باسقارمامىز ۇسەنباي ايتقانداي، بەلدى بەكەم بۋىپ، اتقا ءمىندىم، بريگاديرلىك جۇمىسىما كىرىستىم. قازىرگى بريگاديرلەردىڭ دە قىزمەتى وڭاي ەمەس، ال ول كەزدە بولسا، ءتىپتى ءبىر تىرىلەي ازاپ ەدى عوي. جۇمىسقا جارامدى ەركەكتەن ەشكىم جوق، تەگىس كەتكەن، قالعاندارى قاتىن-قالاش، جاس بالالار، قاۋساعان شالدار. تاپقان-تايانعانىمىزدى مايدانعا جىبەرىپ، اربالاردىڭ دوڭعالاعى جوق، قامىت-شليالار ىستەن شىققان، ۇستاحانادا كومىر ورنىنا سايداعى وشاعانداردى جاعىپ، كورىكتى باسىپ جۇردىك.
ەلدىڭ تۇرمىسى دا كۇننەن-كۇنگە ناشارلاپ بارا جاتتى. الايدا كولحوزدىڭ جۇمىسىن توقتاتپاي، ءالىمىزدىڭ كەلگەنىنشە جۇرگىزىپ جاتتىق. ءقازىر ويلاسام، بىرەۋگە جاقسى سويلەپ، بىرەۋگە جامان سويلەپ، كولحوز دەپ جۇرگەندە ءار قيلى ىستەر باستان وتكەن ەكەن. ءبىراق ول ءۇشىن، ونىڭ ازىپ-توزسا دا ءارقاشان ەل بولىپ قالا بەرەتىندىگى ءۇشىن ساداعاسى كەتۋ كەرەك. سونداعى ايەلدەر — بۇل كەزدە ولار — كەمپىر، جاس بالالار — ءقازىر بەس-التى ءسابيدىڭ اكەسى، باياعى كۇندەردى ەستەرىنەن شىعارىپ تا جىبەرگەن شىعار، ءبىراق مەن ولاردى كورگەن سايىن كوز الدىمدا وسى جانداردىڭ سول جىلدارداعى قاجىرلى ەڭبەگى ەلەستەيدى، اش-جالاڭاش ءجۇرىپ كولحوزدا ىستەگەندەرى، اڭسار-ارمانى — بارلىعى تاسقا تاڭبا باسقانداي ءالى كوكىرەگىمدە. مەنىڭ ءوزىم دە قانداي حالدە ەدىم، ايتكەنمەن، جىعىلا-سۇرىنە ءجۇرىپ بريگادير بولعانىما ەش ۋاقىتتا وكىنبەيمىن. تاڭ ازاننان كولحوزدىڭ سارايىنا بارىپ، ءارقايسىسىن جۇمىسقا جەگىپ، سونىمەن كەشكە دەيىن ات ارقاسىنان تۇسپەي، ەل جاتقانشا كولحوزدىڭ كۇندەلىكتى جينالىسىندا بولىپ، قىسقاسى كوپشىلىكتىڭ مۇددەسىمەن ءجۇرىپپىن. كەي كەزدە جانى قينالعان كەيبىرەۋلەر ءتىل الماي مەنى تىلدەگەن كۇندەرى دە بولدى، وندايدا اليمان مەن جايناق ءوز بالالارىم ەمەس پە، ولارعا تىنىم بەرمەي جۇمىسقا كۇنى-تۇنى اڭداي بەرەتىنمىن. ويتكەنىمە دە وكىنبەيمىن، بولماسا ءبىزدى قانداي قورقىنىشتى ويلار توري بەرەر ەدى. ءبىر ۇيدەن ءۇش كىسى بىردەي سوعىسقا كەتسە، ادام ويلانباي قويا ما؟
— راس، تولعاناي. سەن سوندا مەنىمەن تىلدەسۋدەن قاشقالاقتاعانداي، ءاردايىم تىم قاۋىرت، الدەقايدا بارۋعا اسىعىپ، كۇيبەلەكتەپ جۇرەتىن ەدىڭ.
— ويتپەسكە ايلام بار ما ەدى، سىرلاسىم جەر-انا. مايدانعا بەت تۇزەدىك دەگەننەن كەيىن، ءبىر جارىم اي شاماسى قاسىمنان ەشقانداي حابار بولماي قالمادى ما. ارباسىمەن ستانسياعا قاتىناپ، جايناق تەنتەگىم ۇيدە جوق بولسا، اليمان ەكەۋمىز قاسىم جونىندە سويلەسۋدەن قورىققانداي بىر-بىرىمىزگە ۇرەيمەن قاراپ باسقا ءبىر بولماشى تىرشىلىكتى اڭگىمە ەتىپ كەتەمىز.
قىس ورتاسىنداعى قاقاعان ايازدى كۇندەردىڭ بىرىندە ۇستاحانادا اتتاردى تاعالاتىپ ءجۇر ەدىم: "سىزگە اسىعىس جەدەلحات بار — دەپ، باسقارما الاقانداي قاعازدى شاۋىپ كەلىپ، قولىنا ۇستاتا بەردى. "قوي ويباي ول نەڭ؟" — دەپ جىبەرىپپىن. "وي، توقان جەڭگەي، قورىقپاڭىز، جاماندىقتىڭ بەتى ءارمان، بۇل جەدەلحات مايسالبەكتەن ەكەن، نوۆوسيبيردەن جىبەرىپتى، بەرى ءجۇرىڭىز، — دەدى ۇسەنباي. — ءقازىر بوگەلمەستەن ستانسياعا تارتىڭىز، بالاڭىز ەكى كۇندە ءبىزدىڭ ستانسيادان وتەدى ەكەن، جولىعىپ قالايىن دەپتى. ءشوپ، جەم سالدىرىپ اربانى دايىنداتىپ قويدىم، تولعاناي جەڭگەي، بوگەلمەي تارتىڭىز!" — دەگەنى بار ەمەس پە. قۋانعانىمنان نە ىستەرىمدى، نە دەرىمدى بىلمەي ءتىلىم كۇرمەلىپ ەسەڭگىرەپ، ۇستاحانادا ءارى جۇگىرىپ، بەرى جۇگىرىپ، ونان كەيىن ۇيگە قاراي تارتتىم. ءىستىڭ جاي-جاپسارىن سۇراستىرماي كەتىپ بارامىن. بار بىلگەنىم — "مايسالبەگىم توسسىن دەپتى! مايسالتايىم كەلەيىن دەپتى! سەنى كۇتىپ الماعاندا كىمدى كۇتىپ الام، زەكەتىڭ بولايىن جان بالام. قۇستاي ۇشىپ بارامىن" — دەپ، وزىممەن-وزىم سويلەسىپ، سىقىرلاعان سارى ايازدا تەرلەپ تە كەتتىم. ا-ا، مەشكەي انا، سوندا وي توقتاتىپ، مايسالبەگىم قاي جاققا قاراي وتەدى ەكەن دەپ تە سۇراماپپىن. اسىعا-ۇسىگە ءجۇرىپ، مايسالبەگىم جولداستارىمەن ءۇيدىڭ اسىنان ءدام تاتسىن دەپ، باۋىرساق، كۇلشە، ەت ءپىسىرىپ الىپ، سول كۇنى اليمان ەكەۋمىز ارباعا ءمىنىپ ستانسياعا تارتىپ كەتتىك. ءا دەگەندە جايناقپەن بارسام با ەكەن دەپ تە ويلادىم. سويتسەم جايناقتىڭ ءوزى دە: "قوي، اپا، اليمان بارسىن، مەن ۇيدە قالايىن مەنەن گورى اليماننىڭ بارعانى ابزال"، — دەدى. كەنجە ۇلىم دۇرىس ىستەگەن ەكەن. جاس بولسا دا جايناقتىڭ وسىنداي ءبىر تاۋىپ كەتەتىنى باردى. جەڭگەسىنىڭ ءىشقۇسا بولىپ، قايعى شەگىپ جۇرگەنىن سەزگەن عوي. اليماندى ءشوپ قورادا ىستەپ جۇرگەن جەرىنەن ءوزى جۇگىرىپ بارىپ شاقىرىپ كەلمەدى مە. كوپتەن بەرى كەلىنىمنىڭ مۇنداي قاباعى اشىلعانىن كورگەن جوق ەدىم. ءتىپتى جاس بالاداي ءماز بولىپ، مەنى بول-بولدىڭ استىنا الدى. "بول، ەنە، كەشىگىپ قالمايىن"، — دەپ مۇرسات بەرەر ەمەس. جولعا شىققاندا دا سول: اتتارعا قامشى باسىپ، كەيدە تىزگىندى ارباكەش بالادان تارتىپ الىپ، ءوزى ىزعىتىپ ايداپ كەلە جاتتى. جول بويى بىركەلكى سۋىق بولىپ، جاپالاقتاپ جۇمساق قار جاۋىپ تۇردى. قار اپپاق بولىپ، اليماننىڭ جاۋلىعىنا، ماڭداي شاشىنا، جاعاسىنا ۇلپىلدەي تۇرىپ، ونىڭ بال-بۇل جانعان قارا كوزدەرىن، نۇرلانا تامىلجىعان قىزىل شىرايلى ءجۇزىن بۇرىنعىدان بەتەر سۇلۋ كورسەتىپ، كورىكتەندىرىپ كەلە جاتتى. ونىڭ ۇستىنە ستانسياعا بارعانشا كەلىنىمنىڭ اۋزى ءبىر دامىل تاپسايشى. العاش رەت تويعا بارا جاتقان بالاداي، ونى-مۇنى ەركەلەي اڭگىمەلەپ: "ءمۇعالىم بالا پويىزدان تۇسكەن كەزدە، سەن ۇندەمەي تۇر، ەنە. ول مەنى تانىر ما ەكەن؟ — دەمەي جاتىپ، ىلە-شالا: "جوق، ەنە، مەن ارتىنان بارىپ، ءمۇعالىم بالانىڭ كوزىن باسىپ تۇرايىن، قايتەر ەكەن، وي بۇل كىم ءوزى دەپ شوشىپ كەتەر مە ەكەن؟" — دەپ كۇلەدى. اي، اليمانىم-اي، اي كەلىنىم-اي، كۇيەۋىن سەندەي سۇيگەن ايەل جەر بەتىندە بولدى ما ەكەن؟ مەنى سەزبەيدى دەپ ويلاپ كەلە جاتىپ، اقىرى ءوزى سىرىن ءبىلدىرىپ قويدى. الگىندەي تاماشالاپ كەلە جاتقان كەلىنىم كەنەت سۋ سەپكەندەي باسىنىپ، مۇڭدانا قالدى، وزىنە كۇبىرلەپ: "ءمۇعالىم بالا قاسىمعا وتە ۇقسايدى، ءا؟" — دەپ ۇندەمەي قالدى. سالدەن كەيىن تاعى دا اقجارقىن كەيىپكە ەندى. "ايدا اتتاردى، ايدا تەزىرەك!" — دەپ كوشىر بالانى اسىقتىرا باستادى.
ءوستىپ وتىرىپ ءبىز ستانسياعا كۇن باتار-باتپاستا كەلىپ جەتتىك. ستانسيانىڭ تۇرعان جەرى شاتقالدىڭ ءىشى، بۇل جەلدىڭ ۇيتقي سوعاتىن ءوتى ەمەس پە، قار بوراپ، الاساپىران بولىپ تۇر ەكەن. مايسالبەك ءقازىر كەلىپ قالاتىنداي، اربادان تۇسە بەرە اليمان ەكەۋمىز لەزدە تەمىر جولدىڭ بويىنا جەتىپ باردىق تا، ارجاق بەرجاقتى قاراپ، نە ىستەرگە بىلمەي جەتىمسىرەپ قالدىق. ماناعى كوڭىلدىلىكتىڭ ورنىن ەندى كوڭىلسىزدىك باستى. تارام-تارام تەمىر جولدىڭ ۇستىندە جاياۋ بوراسىن ويناپ، كەيدە پاروۆوز توڭىپ بۇرسەڭ قاعىپ تۇرعان ءتارىزدى ۆاگونداردى جۇلقي قوزعاپ قويىپ، ءزاۋلىم بيىك قاراعايلار جەلدەن بۇتاقتارى شايىسىپ سۋىلداپ جاتتى. بۇرىن پويىز توسىپ كورمەگەن ادام قۇرسىن داعى. قاشان كەلەدى، قايسى جاقتان كەلەدى، — ءبارىن انىقتاپ ءبىلىپ الماي، بەت الدى قۇلاتۇز ارباعا ءمىنىپپىز دە تارتا بەرىپپىز. سويتكەنشە بولعان جوق، الىستان پويىزدىڭ ايقايلاعان داۋسى شىعىپ، دوڭگەلەكتەرىنىڭ تارسىلى قۇلاققا ديالىنا بەرگەندە اليمان: "اپا، كەلە جاتىر!" — دەدى. قول-اياعىم دىرىلدەپ، جۇرەگىم اۋزىما تىعىلدى. پويىز بىرتە-بىرتە جاقىنداپ كەلە بەردى. مەن ساسقانىمنان: "ءما، قورجىندى سەن ۇستاشى!" — دەدىم. قار سۋىرىپ پاروۆوز وتە شىقتى دا، پويىز توقتادى. ۆاگونداردىڭ ءىشى لىق تولعان جۇرگىنشىلەر ەكەن، اراسىندا ايەل بالالار دا بار، ءبىراق كوبىسى — سولدات. كىمدەر ەكەنىن، قايدا بارا جاتقانىن ادام ءبىلىپ بولار ەمەس، مايسالبەك كورىنبەيدى. پويىزدى قۋالاي جۇگىرىپ، ەسىكتەردەن باسىن قىلتيتىپ تۇرعان كىسىلەردەن: "سۋبانقۇلوۆ مايسالبەك بار ما؟ ايتىڭدارشى، اينالايىندار، سۋبانقۇلوۆ مايسالبەك بار ما؟" — دەپ سۇراساق، كەيبىرەۋلەرى بىلمەيمىز دەسە كەيبىرەۋلەرى ۇندەمەي، ەندى بىرەۋلەرى كۇلىپ قويدى. سونىڭ اراسىندا پويىز ورنىنان قوزعالىپ، ءجۇرىپ كەتتى. بار بولعانى ءبىزدىڭ ستانسياعا ءۇش-اق مينۋت توقتايدى ەكەن. ساقالدى قولدان بەرگەن كىسىدەي قالشيىپ تۇردىق تا قالدىق. پويىز ىلگەرىلەي تۇسكەندە ونى ۇزاتىپ جۇرگەن شولاق قارا توندى، ورتا جاسقا كەلگەن تەمىرجولشى ورىس ادامى ءبىزدى كورىپ: "سەندەر كىمدى توسىپ جۇرسىڭدەر؟" — دەپ سۇرادى. جايىمىزدى ءتۇسىندىرىپ، وعان مايسالبەكتىڭ قاعازىن كورسەتتىك. ول كوزىلدىرىگىن كيىپ، وقىپ شىقتى دا: "ءسىزدىڭ بالاڭىز اسكەري ەشەلونىمەن كەلە جاتىر، كەشىكپەسە بۇگىن-ەرتەڭ كەلىپ جەتۋى كەرەك. مۇمكىن ءوتىپ تە كەتكەن شىعار، كۇنىنە نەشە ەشەلون كەلىپ، نەشە ەشەلون كەتىپ جاتادى، ءقايسى-بىرى توقتاماي وتە شىعادى. قايسىسى ەكەنىن كىم بىلەدى"، — دەگەندەي ءدۇدامال ءسوز ايتتى. ءبىزدىڭ بوزارعان ءتۇرىمىزدى كورىپ اياپ كەتتى بىلەم: "ەح، ۆوينا، ۆوينا! ءبارىن ءبۇلدىردى عوي، — دەپ باسىن شايقادى دا، — سەندەر ەندى سۋىقتا تۇرماي، اندا كىرىپ وتىرىڭدار، پويىز كەلەردە الدىن الا شىعىپ توسىڭدار"، — دەدى.
ستانسيانىڭ جالعىز ۇيىندە تاقتاي نارلارعا قالاي بولسا سولاي ورنالاسقان ون شاقتى ادام بار ەكەن. سوعىستىڭ كەسىرىنەن ءارقايسىسى ءوزىنىڭ اتامەكەنىنەن بوسىپ، جول ازابىن تارتقان جۇرگىنشىلەر بۇل جەردە ءوز ۇيىندەگىدەي جايعاسىپ، ۇيىقتاعانى ۇيىقتاپ، سويلەسكەنى سويلەسىپ، قايسىلارى تەمىر كۇرىشكەدەن سوراپتاپ شاي ءىشىپ وتىر، گيتارا شىڭقىلداتىپ، ىڭىلداپ ءان سالىپ وتىرعاندارى دا بار. اليمان ەكەۋمىز دە نارىنىڭ شەتىنەن ورىن الىپ وتىردىق. شيشاسى سىنىق سىعىرايعان جالعىز شام ارەڭ عانا، ولەۋسىرەي جانىپ تۇر. ستانسيا ءىشى الا كەۋىم، كۇڭگىرت. ءبىر كەزدە پويىزدىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانى تاعى ەستىلگەندە ءبىز دالاعا اتىپ شىقتىق. ءتۇن جامىلىپ جىندانعان جەل ەتەك-جەڭنەن سىلكە تارتىپ، پاروۆوزدىڭ ىستىق دەمى بەتكە ۇرىپ وتە شىقتى دا، جۇك تيەلگەن ۆاگوندار جاي كەلىپ توقتادى. بۇل پويىزدا سولداتتار كورىنبەسە دە اليمان ەكەۋمىز: "مايسالبەك، مايسالبەك بار ما؟" — دەپ ۆاگونداردى بويلاي جۇگىردىك. ەشكىم جوق. ستانسياعا قايتا كەلگەنىمىزدە ەلدىڭ ءبارى ۇيقىعا كەتىپتى. "ەنە، شارشادىڭ عوي، جاتىپ دەم الشى، مەن-اق كۇزەتىپ وتىرايىن" — دەدى اليمان. كەلىنىمنىڭ يىعىنا باسىمدى سۇيەپ قيسايدىم. ءبىراق قايداعى ۇيقى، نەنىڭ ۇيقىسى. ۇيىقتاماي قالشيىپ قالايىن! قۇلاعىم، جۇرەگىم، اقىلىم تۇگەل پويىزدىڭ جىراقتان كەلە جاتقانىن، اياعىممەن تامنىڭ بىلىنەر-بىلىنبەس سولقىلداعانىنان سەزىپ جاتتىم. پويىز قاي جاقتان كەلمەسىن، دىبىسىن قۇلاعىمىز ەسىتەر زامات، توسىن كەلىپ قالماسىن دەپ، ىلعي قورجىندى كوتەرە جۇگىرىپ، توسىپ وتىردىق. نەشە ەشەلوندار ءوتتى، ءبىراق بىرىنەن دە مايسالبەكتى جولىقتىرا المادىق. ءتۇن ورتاسىنان اۋا جەر سولقىلىنان دالاعا جۇگىرىپ شىقساق، شاتقالدىڭ ارعى جاعىنان دا، بەرگى جاعىنان دا پاروۆوزدىڭ اششى ايقايى ەستىلىپ، ەكى پويىز ەكى جاقتان كەلە جاتىر ەكەن. ءوستىپ جول كۇتكەندە ەڭبەگىمىز قايتسا كانە! ساسقانىمىزدان قاي جاعىنا بارارىمىزدى بىلمەي باسىمىز دال بولىپ تۇرعاندا ەكى جولدىڭ ورتاسىندا قامالىپ قالعان ەكەنبىز، ەرسىلى-قارسىلى زىمىراعان پويىزدار قۇلاق تۇندىرا تارسىلداپ جاناسا وتكەندە بوراعان قار، ۇيتقي سوققان جەل ۆاگونداردىڭ استىنا يتەرىپ جىعاتىنداي ەتەك-جەڭنەن جۇلقي سىلىكتى. "ەنە!" دەپ ايقايلاعان اليمان مەنى جالما-جان وزىنە تارتىپ، شامنىڭ اعاشىنا قاپسىرا قىسىپ ۇستادى. سول ۇيتقىعان قارلى قۇيىننىڭ، شاقا-شاقتىڭ ورتاسىندا تۇرىپ تا جارق-جۇرق ەتكەن ۆاگونداردىڭ تەرەزە، ەسىكتەرىنەن كوز الماي، الدا، ويباي- اي، مايسالبەگىم مىنا ءبىر ۆاگونمەن كەتىپ قالدى-اۋ دەگەن وي تۇلا بويىمدى تىتىركەنتىپ جىبەردى. دوڭعالاقتار زىرلاعان قوس تەمىر جول سوندا مەنىڭ جۇرەگىمدى زىڭىلداتقانداي بولدى.
ايتشى ءوزىڭ، دۇنيە تىرەگى جەر، قاي زاماندا، قايسى انا ءوستىپ ءوز بالاسىن ءبىر كورۋگە زار بولىپ، كوزىنەن قان توگىپ، بوتاداي بوزداپ جول توسىپ ەدى؟
— ايتا المايمىن، تولعاناي. سەنىڭ زامانىڭداعىداي الەمدە سوعىس بولىپ كورگەن ەمەس.
— وندا وسىنداي جول توسقان انالاردىڭ ەڭ اقىرعىسى مەن بولايىن! ىلايىم، ىلايىمدا مەن سياقتى تەمىر جولدى قۇشاقتاپ قاقساعان پەندە بولماسىن!
— تولعاناي، ۇلىڭا جولىعا الماي قالعانىڭدى سەن بەرگى ۇلكەن سوقپاقتان قايىرىلا بەرگەنىڭدە-اق بىلگەنمىن. ءتۇرىڭ جۋعان شۇبەرەكتەي، كوزىڭ شۇڭىرەيىپ، اۋرۋدان تۇرعانداي بولىپ قالعان ەكەنسىڭ.
— ونان دا ءبىر اي بويى ەس-تۇس جوق توسەكتە جاتقانىمنىڭ ءوزى جاقسى ەدى. تاڭ اتقانشا كەلىنىم ەكەۋمىز تىنىم تاپپاي، تەمىر جولدىڭ بويىندا ارى-بەرى جۇگىرىپ جۇردىك. بوران تاڭعا تامان كەنەت باسىلا قالدى. سول كەزدە باتىس جاقتان ۆاگوندارى قيراپ، ورتەنگەن ءبىر ەشەلون كەلدى. ياپىراي، تاس-تالقان بولىپ قيراعان ەشەلون سۇيرەتىلىپ كەلگەندە شاتقال ءىشى تىپ-تىنىش بولا قالدى. اندا-ساندا قاردىڭ جاي سۋىرعانى بولماسا، ستانسيادا جان جوق، ءۇن جوق. سونداي-اق ەشەلوننىڭ وزىندە دە ءتىرى جان جوق، ەكەن. تەگىس قيراپ قاۋساعان ۆاگوندار ەسكى مازارلار ءتارىزدى تۇنجىراپ، ءتۇتىن ورتەنگەن قاراعاي ءيسىن شىعارىپ تۇردى. كەشە ءتۇنى ۇشىراسقان شولاق قارا توندى ورىس ادامى قولشامىن كوتەرىپ، جانىمىزعا كەلگەندە اليمان ودان: "بۇل نە بولعان ەشەلون؟ — دەپ سىبىرلاي سۇرادى. "بومبانىڭ سويقانىنا ۇشىراعان" — دەدى ول دا سىبىرلاپ. "ەندى بۇل ۆاگونداردى قايدا الىپ بارا جاتىر؟" "رەمونتقا" — دەدى تەمىرجولشى. ولاردىڭ ءسوزىن تىڭداپ، بۇل ەشەلوندا كىمدەر بولىپ، قايسى جەردە ۇستىنە بومبا ءتۇسىپ، ءورت-جالىن، ىزىڭ-شۋ، قىم-قۋىتتىڭ ىشىندە كىمدەر قول-اياعىنان ايىرىلىپ، كىمدەر جان ءتاسىلىمىن بەرىپ ومىرمەن قوشتاستى ەكەن. سوعىستىڭ ەلەسى وسى بولسا ءوزى شە، ءوزى نە دەگەن سۇمدىق دەپ ويلانىپ تۇردىم. سوعىستان كەلگەن ەشەلون كوپكە دەيىن ستانسيادا تۇرىپ، ونان كەيىن جايىمەن جىلجي قوزعالىپ، الدەقايدا ءجۇرىپ كەتتى. جۇرەگىم قىسىلىپ، زامانام قۋىرىلدى. "ەندى مايسالبەگىم دە الگى قيراعان ەشەلوننىڭ كەلگەن جاعىنا قاراي، قان مايدانعا جول تارتادى ەكەن عوي. قاسىم نە بولدى ەكەن؟ سۋبانقۇل دا ريازان شاھارىنا جاقىن جەردە ويناپ جاتىرمىز دەپ جازىپتى... ونىسى مايداننان ونشا الىس كورىنبەيدى... كۇن شىقتى، ءتۇس تە بولدى، ءتۇڭىلىپ تە قالدىق. مايسالبەك ءبىز كەلگەنشە ءوتىپ كەتكەن ەكەن عوي، بولماسا ستانسياعا كەلگەن ءبىر دە ەشەلوندى قالدىرماي توسىپ الدىق. نە ىستەيمىز ەندى؟ مايسالبەكپەن ءجۇز كورىسپەي قالعانىمىز با ءسويتىپ؟ اتتارعا دەگەن ارباداعى جەم-شوپ تە تاۋسىلدى دەپ، ءار نەنى ءبىر ويلاپ، اۋىلعا قايتىپ كەتۋگە دە ءداتىمىز شىداماي اليمان ەكەۋمىز تەمىرجولشىلارعا جاردەمدەسىپ، جولداعى قاردى كۇرەكپەن ارشىپ جۇردىك. ويتپەسەك ۋاقىت وتەتىن ەمەس. سۋىق كەشەگىدەي بولماي كۇن تەك جاياۋ بۇرقاسىندانىپ تۇردى. ءبىر مەزەتتە اسپان اشىلىپ، تورلاعان بۇلتتار ىسىرىلىپ، كۇن كوزى كورىندى. "ا-ا، قۇداي-اي، وسى كۇندەي بولىپ ۇلىم جارق ەتىپ كوزگە كورىنە قالسايشى! كەلتىرە گور، قۇداي، جولىقتىرا گور! — دەپ جالبارىندىم. سول ساتتە شىعىس جاقتان پاروۆوزدىڭ وكتەم ايقايى ەستىلىپ، ستانسياعا جاقىنداعان ەشەلون كورىنە باستادى. "ەنە، وسى بولىپ جۇرمەسىن؟ قۇداي بىلەدى وسى!" — دەدى اليمان، قورجىندى جالما-جان يىعىنا سالىپ. ول سوندا ءبىلىپ تۇرعانداي، نەگە ەكەنى بەلگىسىز قۇپ-قۋ بولىپ، بەتىنەن قانى قاشتى. مەنىڭ دە تىنىسىم تارىلىپ، جۇرەگىم الىپ ۇشتى. بىرىنەن كەيىن ءبىرى تىركەلگەن قوس پاروۆوز ءتۇتىن بۋداقتاتىپ، بۋ اتىپ، قىزىل تەمىر دوڭگەلەكتەر تارسىلداپ، شاقىلداپ وتە بەرىپ، و دەگەندە جايداق ۆاگونداردا برەزەنتپەن قىمتالعان زەڭبىرەك، تانكتەر جانىنداعى مىلتىقتى ادامدارىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ونان كەيىن ۆاگونداردىڭ ەسىگىندە توپتالعان سولداتتار، قياق، ون، ءسوز — قۇلاققا انىق ەستىلمەي، كوزگە ىلىنبەي ىشقىنا زۋلادى. قولىندا كىشكەنە جالاۋشاسى بار ءبىر تەمىرجولشى جۇگىرىپ كەلىپ: "توقتامايدى! توقتامايدى!" — دەپ قولىن سىلتەپ، ءبىزدىڭ كەۋدەمىزدەن يتەرىپ جولدان شەتتەتە بەرىپ ەدى، وسى ساتتە: "اپا-ا! اليمان-ان!" دەگەن ايقاي تاپ جانىمىزدان ەستىلدى. مايسالبەك! الدا، اينالىپ كەتەيىن بالام-اي، ءبىر قولىمەن ۆاگون ەسىگىنىڭ تۇتقاسىنان ۇستاپ باسىن سىرتقا شىعارىپ، قۇلاقشىنىن بۇلعاپ قوشتاسىپ بارادى ەكەن. "مايسالبەك!" — دەپ ءبىر ايقايلاعانىمدى-اق بىلەمىن سول ءبىر مەزەتتە مايسالبەكتىڭ بەينەسى ماعان دانا ادامنىڭ بەينەسىندەي كورىندى. شينەلىنىڭ ەتەكتەرى جەلمەن ءتۇرىلىپ، شاشى جالبىراپ، جۇزىنەن — وكىنىش پەن قۋانىشتىڭ، ۇشىراسۋ مەن قوشتاسۋدىڭ ىزدەرىن ىشتەي سەزىنگەندەي بولدىم. ازىناعان جەل ونىڭ ايقايلاعان داۋسىن الا قاشىپ، مەن مايسالبەكتىڭ سول تۇرپاتىنان كوز ايىرماي، ول الىستاعان سايىن پويىزبەن قوسا جۇگىرىپ، ەشەلوننىڭ ەڭ سوڭعى ۆاگونى جانىمنان زۋ ەتىپ وتە شىققاندا، ارتىنان تاعى جۇگىرە ءتۇسىپ، ءبىر كەزدە ەتبەتىمنەن قۇلادىم. وي، سونداعى بوزداعانىم-اي، زارلاعانىم-اي! وق جاۋعان مايدانعا كەتىپ بارا جاتقان ۇلىمنىڭ ورنىنا تەمىر جولدى قۇشاقتاپ قوشتاسىپ جاتتىم. دوڭگەلەكتەردىڭ رەلسكە تىقىلداپ ۇرعانى بىرتە-بىرتە الىستاي بەردى.
ءقازىر دە كەيدە سول ەشەلون قۇلاعىمدى تۇندىرىپ، قوس پاروۆوز الىپ ۇشقان ۆاگوندار ميىمدى قاق جارىپ مىلجالاپ وتكەندەي بولادى.
سوندا ارتىمنان كوزىنەن سوراسى اعىپ اليمان، ونىڭ سوڭىنان تاعى ءبىر تەمىرجولشى ورىس ايەلى كەلىپ، جاتقان جەرىمنەن تۇرعىزىپ، جولدىڭ شەتىنە شىعاردى. اليمان مەنى قولتىقتاپ كەلە جاتىپ سوندا قولىما اسكەر قۇلاقشىنىن ۇستاتتى: "ءما، ەنە، ءمۇعالىم بالا تاستاپ كەتتى"، — دەدى ول. باقسام، مايسالبەگىم ونى ماعان تاستاپ كەتىپتى عوي.
— دۇرىس ايتاسىڭ، تولعاناي. اربادا كەلە جاتىپ، قۇلاقشىندى كوكىرەگىڭە قايتا-قايتا قىسپاپ پا ەدىڭ.
— ءيا، سول قۇلاقشىن الىگە دەيىن ۇيدە ءىلۋلى تۇر. ماڭدايىندا قىزىل جۇلدىزى بار، بوز ماتامەن تىستالعان سولدات قۇلاقشىنى. كەيدە قولىما الىپ يىسكەيمىن، ونان ءالى دە ۇلىمنىڭ ءيىسى شىققانداي بولادى.
IV
— تولعاناي، سورى قايناعان تولعانايىم، انا قالت-قۇلت ەتكەن باسىڭدى سوندا بوز قىراۋ شالمادى ما. قايران قولاڭ شاش! سەن بۇل جەرگە كەلگەن سايىن ءارقاشان وزگەشە بوپ كەلەتىنسىڭ. جۇگىڭ اۋىر تارتقانداي ەرنىڭدى جىمقىرا تىستەپ، ىشتەي تىنىپ، ۇندەمەي كەلىپ، ۇندەمەي كەتىپ قالساڭ دا، باسىڭا قانداي اۋىر كۇن تۇسكەنىن مەن سوندا ءبىلىپ جاتاتىنمىن.
— ءيا، جەر-انام، ۇندەگەندە نە ىستەر ەدىم. مەن تەك جالعىز بولسام ەكەن — سوعىستىڭ شارپۋى تيمەگەن بىردە-بىر وتباسى، بىردە-بىر ادام قالعان جوق ەدى عوي. باسقاسىن ايتپاي-اق قويايىن، دۇنيەنىڭ الدى-ارتىمەن ءىسى جوق شاعىندا ءتىلى جاڭا عانا شىققان بارماقتاي بالالار دا، انا ءسۇتىنىڭ ءدامىن ءالى سەزە قويماعان سابيلەر دە، ولەڭ ايتىپ جىبەرشى دەسەڭ، اڭىراپ:
اق كويلەگىم ەتەگى، كولەڭ-كولەڭ ەتەدى. اسكەرگە كەتكەن اكەمنىڭ، حابارى قاشان جەتەدى، — دەپ، قاقساپ تۇرسا، كىمنىڭ قابىرعاسى سوگىلىپ، قانى قارايمايدى، بۇلىك سالعان دۇشپانعا: "سەنى مە، سەنى!" — دەپ كىم كەكتەنبەيدى. ال ەندى سۇم قارا قاعاز كەلگەندە، اسكەرگە كەتكەندەرىنەن ايىرىلىپ، ءبىر كۇندە اۋىلدىڭ ەكى-ۇش جەرىنەن ويبايلاعان داۋىس شىعىپ، كوز جاسى كول بولىپ جاتسا، جۇرەگىڭدى تىرىدەي ۇيتكەنىن سوندا بىلەدى ەكەنسىڭ! تاپ سول كۇندەرى بريگاديرلىكتى اتقارىپ، ەلدىڭ قۋانىشى مەن قايعى-زارىنا ورتاق بولىپ، كوپشىلىككە ەمىن-جارقىن باس-كوز بولىپ ءجۇردىم، وعان ءقازىر دە ماقتانام، ءقازىر دە وتە ريزامىن. ول بولماسا، مۇمكىن مەن الدەقاشان قايراتىم كەمىپ، الدەقاشان جاسىپ، الدەقاشان سوعىستىڭ اۋىرتپاشىلىعى استىندا قالاتىن ەدىم. قىلىشىن قىناپتان سۋىرىپ كەلگەن جاۋعا ءبىر عانا داۋا بار ەمەس پە؛ ول — كۇرەس پەن ەڭبەك قوي. مىنە، سوندىقتان، تۋعان بالام، جۇمىس اراسىندا شاۋىپ كەلىپ، ىشتەي تىستەنىپ، اتتىڭ باسىن قايتا بۇرىپ، ۇندەمەستەن شوقىتا جونەلۋىمنىڭ سەبەبى دە سول ەدى. ەسىڭدە مە، جەر-انا، قاسىمنان حات كەلگەن كۇن؟
— ەسىمدە بولماي شە، تولعاناي. سەنىڭ كوشەدەن شىعا كەلگەنىڭ، الدىڭداعى ارىق-اتىزعا قاراماي اتتىڭ باسىن قويا بەرىپ، اعىزا شاۋىپ كەلە جاتقانىڭ مەنىڭ ءالى ەسىمدە. سەن سوندا اڭىزدا كوڭ توگىپ جۇرگەن كەلىنىڭ مەن كەنجەڭە "ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى" دەپ اتوي سالىپ كەلگەنسىڭ، تولعاناي!
— ءسۇيىنشى دەمەگەندە قايتپەكپىن! ەكى اي بويى ءولى-تىرىسى بەلگىسىز قاسىمنان امانمىن دەگەن جالعىز حابار كەلسە، مەن ءسۇيىنشى دەمەگەندە كىم ءسۇيىنشى دەمەك! موسكۆانىڭ تۇبىندەگى الاساپىران شايقاسقا ەكى رەت قاتىسىپ، ەكەۋىندە دە امان-ەسەن شىقتىم، نەمىستەردىڭ بەتى قايتىپ، ساعى سىندى، ءبىزدىڭ پولك ءقازىر دەمالۋدا دەپ جازىپتى. اليماننىڭ سونداعى قۋانعانى-اي! اربادان جالما-جان ىرعىپ ءتۇسىپ، ماعان جايناقتان بۇرىن جەتىپ: "ەنەكە-جان، اۋزىڭا ماي، اينالايىن ەنەكە!" — دەپ حاتتى ۇستاعان قولدارى دىرىلدەپ، دۇرىستاپ وقي الماي: "امان! امان-ەسەن!" — دەي بەردى. الگىندە جەرگە كوڭ توگىپ جۇرگەن كەلىنشەكتەر جۇگىرىپ كەلىپ: "كانە، وقىشى، اليمان، كۇيەۋىڭ نە دەپتى؟" — دەسە. "ءقازىر، اينالايىندار، ءقازىر!" دەگەنىمەن وقي الماي قويدى. "ماعان بەرە تۇرشى، جەڭەشە، جۇرتقا وقىپ بەرەيىن"، — دەپ، جايناق حاتتى الدى دا، زاۋلاتىپ وقي باستادى. اليمان سوندا نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن وتىرا قالىپ، ماڭدايىنا ۋىستاپ الىپ كار باستى. حات وقىلىپ بىتكەندە، ول ورنىنان تۇردى دا، بەتىندەگى ەرىگەن قاردىڭ سۋىن دا سۇرتپەي، البىراعان بەتى نە كۇلەرىن، نە جىلارىن بىلمەي ءتۇس كورگەن جاس بالاشا كۇلىمسىرەپ: "جۇرىڭدەر، ەندى جۇمىس ىستەيىك!" — دەدى. دەرىن دەسە دە ءوزى اسىققان جوق، توڭىرەگىن جايىمەن شولىپ الىپ، قاردى كەشىپ جايىمەن كەتە باردى. نە ويلاعانىن قايدام، جازدا وسى دالادا قاسىمعا سۋسىن الا جۇگىرگەن كەزدەرىن ەسىنە ءتۇسىردى مە، بالكىم، ونىڭ اسكەرگە كەتەردە كومباينىمەن قوشتاسقانى كوز الدىنا كەلىپ تۇردى ما، مەن ونىڭ نە ويلاعانىن تۇسىنە المادىم. ياپىراي، كەلىنىمنىڭ سىرى نە دە بولسا ىشتە جاتپاي، جۇزىنە تابان استىندا شىعۋشى ەدى. وسىنداي جاندار بولادى عوي ءوزى. اليماننىڭ كوزدەرى سول ساتتە ءسۇيسىندى دە، مۇڭداندى دا، الدەقانداي اسەم كورىنىستەردى ەلەستەتكەندەي كۇلىمدەپ، ەركەلەپ، ۇلكەن جولدا جاۋىنداي توگىلگەن سارى جورعانىڭ الىستاعان شاڭىن ۇزاتا قاراعانداي، مولتىلدەگەن جاس كەلىپ، قىسقاسى، كەلىنىمدى ءتۇرلى وي، سان سەزىم بيلەگەن ءتارىزدى. جايناق، ءازىلقويىم ونى جونىنە قويماي جەڭىنەن تارتىپ: "ءا، جەڭەشە، ەسىڭ اۋىپ كەتتى مە، قالاي! ءالجۋاز ەكەنسىڭ، حاتىڭدى وقي الماي، ەلگە كۇلكى بولدى دەپ قاسىمعا جازىپ جىبەرەيىن. ايەلىڭدى قايتادان مەكتەپكە بەرگەلى جاتىرمىز دەيىن"، — دەدى. اليمان ونى جونىنان سالىپ قالىپ، ولار ءبىرىن-بىرى قۋا جونەلگەندە، مەن دە راقاتتانا كۇلدىم. "مەيلى! — دەدىم سوندا مەن ىشىمنەن قايراتتانىپ... — جاۋدى جاۋ عانا باسادى! قاسىمنىڭ سوعىسقا كىرىپ، ەل قاتارلى نەمىستەرمەن شايقاسىپ شىققانى راس بولدى. مەنىڭ بالالارىمداي جىگىتتەر ەل قورعاماعاندا كىم قورعايدى. ايتەۋىر امان بولىپ، دۇشپاندى تالقانداپ، جەڭىسپەن ورالسا بولعانى. ونان باسقانىڭ بارىنە شىدايمىز، مەيلى يت ازابىن تارتساق تا تەزىرەك كۇيرەتسەك ەكەن!" — دەپ تىلەدىم. بۇل مەنىڭ عانا تىلەۋىم ەمەس، كوپتىڭ تىلەۋى، ۇلى تىلەك بولعان سوڭ بارىنە بەيىل بولادى ەكەنسىڭ. ۇيدە قالعان جالعىز كەنجەم، جايناعىم، ون سەگىزگە تولار-تولماي اسكەرگە كەتكەندە: "ءجا، ەندى باسقا سالعاندى كورەرمىز!" — دەپ قانا ىشتەي تىنىپ، جىم بولدىم.
قىس اياعىنا جاقىن جايناقتى ءوزى قۇرالىپتاس بالالارىمەن بىرگە ۆوەنكوماتقا شاقىرا باستاعاندا، ولاردى جاي انشەيىن اسكەر ويىنعا شاقىرىپ جۇرگەن بولار دەپ ويلاعانمىن. ونى اسكەرگە الادى دەگەن ءتىپتى ويدا جوق. ەكى رەت اۋدانعا بارىپ، ون شاقتى كۇننەن ويناپ كەلىپ، ءۇشىنشى جولى ءبىر كۇن وتكەننەن كەيىن جايناق ۇيگە قايتا ورالدى. "سەنى نە، بوساتىپ جىبەردى مە، تەز ورالدىڭ عوي؟" — دەپ سۇراسام، — "جوق، اپا، ەرتەڭ اۋدانعا قايتا كەتەمىن. ۆوەنكومات ءبىر كۇنگە رۇقسات بەردى"، - — دەدى. سوندا بايقاسامشى. الدەقايدا ۇزاق ساپارعا كەتۋگە قامدانعانداي، جايناق ول كۇنى كوپ جۇمىس ءبىتىرىپ تاستادى. جۇمىستان قايتىپ كەلسەم، قورانىڭ ءىشىن مۇنتازداي ەتىپ سىپىرىپ، كوپ اعاش جارىپ، سيىر قورانى تازالاپ، تامنىڭ توبەسىندەگى ءشوپتى قايتادان جايىپ بولىپ، ەندى اكەسى ات بايلايتىن اقىردىڭ قۇلاعان جەرلەرىن جوندەۋگە كىرىسكەن ەكەن. "وي، ونى نە قىلاسىڭ، بالام، جازدا-اق جوندەمەيسىڭ بە؟" — دەسەم. — "قول بوستا ءبىتىرىپ قويۋ كەرەك، اپا، كەيىن قول تيمەي قالادى"، — دەپ قويدى. باقسام، بۇلاي دەپ ماعان جورتا ايتقان ەكەن. جايناعىم ءوز ەركىمەن، كومسومولدىڭ شاقىرۋى بويىنشا مايدانعا اتتانبادى ما. ونى ءبىز جايناق ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن بارىپ بىلدىك. ستانسياعا اربا ايداعان اۋىلداسىنان حات بەرىپ جىبەرىپتى. الدا سورى قايناعان بالام-اي، شىنىڭدى ايتىپ، قوشتاسىپ كەتسەڭ بولمايتىن با ەدى، جىلاپ-سىقتاسام دا جولىڭا كەسە تۇرمايتىن ەدىم عوي. اليمان ەكەۋمىزگە جازعان حاتىڭدا، قوشتاسپاي كەتكەنىمدى كەشىرىڭدەر، سەندەر ءبىراق، ءبىلسىن دەدىم، اسكەرگە ءوز ەرىكىممەن تىلەنىپ كەتكەندى لايىق دەپ تاپتىم دەپ جازىپتى. مەن ونىڭ ىستەگەنىن جاقتىرماي تىيىم سالادى دەدى مە، تۇقىمىڭ وسكىر، الدە ايتۋعا باتىلى بارمادى ما، كىم ءبىلىسىن ءبىر توپشىلاعانىم، جايناق سوعىستى ءسۇيىپ قىزىعىپ كەتكەن جوق، ول ونى جەك كورگەنى ءۇشىن، سوعىستىڭ ەلگە تيگىزگەن كەسىرى جانىنا قاتتى باتىپ، قولىنا قارۋ العالى كەتتى. اكەسى، ەكى اعاسى ەل دەپ قان مايداندا جۇرسە، ونىڭ جانى ولاردان ارتىق پا ەكەن، ول دا نامىسقا شاباتىن جىگىت ەمەس پە ەدى. ءيا، جايناق تاق سول ءۇشىن، سوعىستى ءيتتىڭ ەتىنەن بەتەر جەك كورگەنى ءۇشىن كەتكەنشە كوزىم جەتكەن-دى. جالعىز جايناق مايدانعا بارعاندا قيراتىپ تا سالمايتىن ەدى، ءبىراق بۇلاي دەۋ دە دۇرىس ەمەس: جايناققا ۇقساعانداردىڭ ونى قوسىلار، ءجۇزى قوسىلار، مىڭى قوسىلار، ءسويتىپ بارىپ قول بولار، ءسويتىپ بارىپ كول بولار، ءسويتىپ بارىپ اسۋ بەرمەس تاۋ بولار! جايناعىم، كەنجەم، ءسۇت قۇرعاتقانىم، ءازىلقويىم، اقىنىم، ءانشىم، سولقىلداعان شىبىقتاي بوز بالام! سەنىڭ نە ءۇشىن ايتپاي كەتكەنىڭدى سورلى اناڭ بىلمەيدى دەيسىڭ بە؟ سەنى بالالىق قىلىپ، سوعىستىڭ نە ەكەنىن، ءولىمنىڭ نە ەكەنىن بىلمەي كەتە بەردى دەپ ويلايمىن با؟ اقىنسىنعان ءتۇرىڭدى كەرىپ كەيبىرەۋلەر سەنىڭ قانداي باۋىرمال ەكەنىڭدى بايقاي بەرمەيتىن ەدى. سول، باۋىرمالدىعىڭنان قاتىن-قالاشتاردىڭ كورگەن ازابىنا ەنجار قاراپ تۇرا المادىڭ. ادامنىڭ جەر بەتىندە ىستەيتىنى جاقسىلىق ەمەس پە. مىنەكەي ەندى، سوعىسقا كەتىپ قۇربان بولدىڭ. قىرىق ءتورتىنشى جىلدىڭ قاراڭعى تۇندەرىنىڭ بىرىندە پارتيزاندارعا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن پاراشيۋتپەن سامولەتتەن سەكىرىپ ءجۇردىڭ، ارتىنان پاراشيۋت-دەسانتىندامىن، نەمىستەردىڭ تىلىندا ءۇش رەت بولىپ، سوعىسىپ قايتتىق دەپ حات جازدىڭ، سونان كەيىن سەنەن حابار پىشاق كەسكەندەي ءۇزىلدى. جاۋمەن شايقاسىپ، ايدالادا وققا ۇشتىڭ با، الدە توعايدا اداسىپ كەتتىڭ بە، نەمەسە تۇتقىنعا ءتۇستىڭ بە، كىم ءبىلسىن. ەگەر ءتىرى بولساڭ، ەندىگى ءبىر حابارىڭ كەلەر ەدى عوي، بالام. سەن ءوستىپ مەرت بولدىڭ، جايناعىم، ءسۇت كەنجەم، قىرشىنىڭنان قيىلىپ، ەلدىڭ ەسىندە دە ونشا ساقتالمادىڭ. ال ەندى مەن سەنى ويىما العاندا، ءبىزدى اياپ ايتپاي كەتكەنىڭ ءارقاشان ەسىمە تۇسەدى، باياعىدا، ستانسياعا اربا ايداپ جۇرگەنىڭدە، بەيتانىس ءبىر بارماقتاي بالاعا ۇستىڭدەگى تونىڭدى شەشىپ بەرگەنىڭ ەسىمە تۇسەدى. قىس ءتۇسىپ، اياز قاھارىنا مىنگەن تۇندەردىڭ بىرىندە ارباسىن جولداستارىنا بەرىپ، جايناق كۇرتەشەڭ ۇيگە كىرىپ كەلدى. سۋىقتان كوكپەڭبەك بولعان ءتۇرىن كورسەڭ، زارەڭ ۇشادى، تىسى-تىسىنە تيمەي قالش-قالش ەتەدى. ايتكەنمەن ءوزى كوڭىلدى، كوزى كۇلىم قاعادى. "وي، بۇل نەڭ، كيىمىڭ قايدا، جولدا بىرەۋ شەشىندىرىپ كەتتى مە؟" — دەپ ەسىم شىعىپ سۇراسام، جايباراقات قانا: "ءبىر بايعۇس بالاعا بەرىپ كەلدىم"، — دەيدى. كەيىن جولداستارى ايتىپ ءجۇردى: سوعىستان بوساپ كەلگەن ءبىر ورىس ايەلى شيەتتەي ءتورت بالاسىمەن ءبىزدىڭ ستانسيادان ءتۇسىپ قالعان ەكەن، ءبارى دە اش-جالاڭاش ءبۇرىسىپ، ادام ايارلىقتاي جاعدايدا ەكەن. كىشكەنەلەرىن شەشەسى ەسكى ورامال، جاۋلىققا وراپ قويسا كەرەك، ال سەگىز-توعىزدارى ەستيار بالاسىنا ەشتەڭەنىڭ رەتى بولماي، تىلتيعان كامزولىمەن وتىرىپتى. جايناق وسى بالاعا ۇستىندەگى شولاق تونىن شەشىپ بەرمەسى بار ما. جولداستارى ايتادى: توندى ۇستىنە كيگىزسە، ەتەگى اياعىنا وراتىلىپ، جەڭى تىزەسىنەن تومەن تۇسسە دە، بويى جىلي تۇسكەن بالا قايتا جاندانعانداي، قايتا تىرىلگەندەي قۋتىڭداپ، كۇلىمدەپ، راقاتقا كەنەلىپتى دە قالىپتى. جايناق سوعان ماز-مەيرام بولىپ، جول بويى سۋىققا شىداماي اربانىڭ ارتىنان جاياۋ جۇگىرىپ، الگى بالانى ىلعي ەسىنە الىپ: "دۇرىس بولمادى ما، سورى قايناعان بالا بويى جىلىپ، ادام بوپ قالدى، و؟" — دەپ قايتا-قايتا ايتا بەرىپتى. شىن سىرىمدى ايتسام، بىرەۋگە تون شەشىپ بەرگەنمەن ەلدىڭ كەمتىگى تولىپ، كەتىگى بىتپەيدى. ءبىراق جاڭاعىداي — بىرگە ون قوسىلىپ، ونعا ءجۇز، مىڭ قوسىلسا ەلشىلىك، ادامگەرشىلىك، باۋىرمالدىق دەگەن وسىدان بارىپ تۋادى عوي دەپ ويلايمىن. ادام جاقسىلىقتى جەردەن تاۋىپ ال¬مايدى، ادامنان ۇيرەنەدى. جايناقتىڭ بەرىپ كەتكەن تونى جىرتىلار، توزار، اقىرىندا جوق بولار، مەيلى جەر جۇتسىن، سوزگە تۇرمايتىن نارسە، گاپ وندا ەمەس، سول بارماقتاي بالدىرعاننىڭ جۇرەگىندە توسىن بىرەۋدىڭ ىستەگەن جاقسىلىعى ءومىر بويى ساقتالىپ قالسا، ادام بولعان سوڭ باسقاعا جاقسىلىق ەتۋ مىندەت ەكەنىن جاستايىنان سەزىپ قالسا، جايناقتىڭ ساۋاپ ىستەگەنى سول ەمەس پە.
ەح، ەندى نەسىن ايتايىن، كەساپاتتى سوعىس قانشالاردىڭ كەندىرىن قيدى. جايناعىم امان بولعاندا قانداي ادام بولاتىن ەدى! مىنەزىڭنەن، قىلىق-قاسيەتىڭنەن اينالايىن جان بالام، قايداسىڭ، قايداسىڭ؟ ون ەكىدە ءبىر گۇلىڭ اشىلماي جاتىپ، قاي جەرگە بارىپ جالپ ەتە قالدىڭ ەكەن؟ و، دۇنيە، و، جان جاراتقان جەر-انا، ءبىر ساتكە عانا، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا عانا بالامدى ءتىرىلتىپ، ءبىر عانا رەت كولەڭكەسىن كورسەتىپ قويساڭشى!..
— تولعاناي، سابىر ەت، جۇرەگىڭدى باسشى. ويتپە، ءوزىڭدى-وزىڭ اياسايشى... جۇرەگىڭنىڭ ءاربىر سوققانىن ساقتاساڭ نەتتى. الدە موينىڭداعى پارىزىڭدى ۇمىتتىڭ با؟
— جوق، سىرلاس دالام، ۇمىتپاق ەمەسپىن. ۇمىتپاعاندىقتان وسىلاي كەلىپ تۇرعان جوقپىن با؟ سول پارىز بولماسا، ەندىگى جەر باسىپ ءتىرى جۇرەمىن بە. كەۋدەدە شىقپاعان جان عانا ءجۇر، جۇرەك الدەقاشان سالدىرلاعان بوس قالبىر بولعان. ەسىڭدە مە، جەر-انا، باياعى قارالى كۇن؟
— ەسىمدە، تولعاناي. سەنى قوس باسىنان نەگە شاقىرىپ كەتكەندەرىن دە بىلەمىن. ادامداردىڭ نازارىنان، قاس-قاباقتارىنان، ولاردىڭ تەرەڭ كۇرسىنۋلەرىنەن سەزگەنمىن.
— ءيا، بايشەشەكتەي جايناعان كوكتەمدە جاڭا عانا قوس شىعارعان كەزىمىز ەمەس پە ەدى. كۇن تيمەگەن كەمەرلەردە كۇرتىكتەر ءالى دە جوندانىپ جاتقان ەدى. ايتكەنمەن دە دامىلسىز سوققان وكپەك جەل جەر بەتىن توبارسىتىپ، كۇنشۋاقتا كوك قىلتيىپ، جاز ءوز كۇشىنە ابدەن مىنگەن شاق ەدى. بۇل سەنىڭ جازدى اڭساپ، سەبىلەتىن دانگە تالعا بولعانىڭنان، ديقان دالام! تومسارعان بەتىڭ كوگىلدىر بۋالدىرلانىپ دۇنيەنىڭ شارتارابى بۇرىنعىدان بەتەر قۇلپىرىپ، بۇرىنعىدان بەتەر كۇمىستەنە مۇنارتىپ، توسەكتە جاتقان ايەلدەي بالقىپ جاتقانىڭنان، دارقان دالام!
سوقانى ەندى عانا جەرگە سالىپ، دىمقىل توپىراقتىڭ جىلى دەمى جۇرەكتى ەلجىرەتىپ، تراكتوردىڭ ارتىنان كەتىپ بارا جاتىپ: "ءداندى، ءتۇسىمدى، ەگىنجاي بول، سوعىستا جۇرگەندەرگە مەدەت بولا كور"، — دەپ، سۋبانقۇل مەن قاسىمنان كوپتەن بەرى حات-حابار كەلمەگەنى ەسىمە ءتۇسىپ، ويلانىپ تۇرعانىمدا اۋىلداعى قاريالاردىڭ ءبىرى سالدىراتىپ جەتىپ كەلدى. "كەلىپ قالعان ەكەنسىز، اقساقال، ءىس ىلگەرى باسسىن دەپ باتاڭىزدى بەرىڭىز!" — دەدىم، "ديقان بابام، قىدىر دارىپ، قىرمانعا استىق سىيماسىن، يگىلىگىن ەل كورسىن!" — دەپ، الگى كىسى ات ۇستىندە باتا قىلدى دا، — "تولعاناي، اۋداننان كەلگەن پونوموش بريگادير كەلسىن دەپ شاقىرىپ جاتىر، ءجۇر!" — دەدى. قوسشىلارعا جۇمىستارىن ايتىپ، قىستاققا تارتتىم. ويىمدا دانەڭە دە جوق، اۋداننان كۇندە مىقتىلار كەلىپ جاتادى، اسىرەسە قوس شىققاندا جيىلەتەتىندەرى بار ەمەس پە. قاريامەن وتكەن-كەتكەندى اڭگىمەلەپ كەلە جاتقانىمىزدا، الگى كىسى ءسوز اراسىندا: "راحمەت ساعان، تولعاناي، وسىنداي اۋىر كۇندەردە ەل-جۇرتقا باس بولىپ ءجۇرسىڭ، تىزگىنىڭدى بوساتپاي ىستەي بەر. ساعان دا وڭاي ەمەس، ادامنىڭ باسىنا نە كەلىپ، نە كەتپەيدى، ءبىراق، قايسىمىز بولساق تا، وسىنداي تارشىلىقتى بىر-بىرىمىزگە ۇيدە دە، تۇزدە دە مەدەۋ-مەدەتپىز. ەلمىز عوي. ەلمەن كوتەرگەن جۇك جەردە قالماس"، — دەپ قويدى.
اۋىلعا كىرە بەرىپ، كوشەنى بويلاپ كەلە جاتقانىمىزدا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جانىندا شوعىرلانعان توپتىڭ تۇرعانىن كورسەم دە ويىما ەشتەڭە العانىم جوق. قاريا ماعان جالت قاراپ: "اتتان ءتۇس، تولعاناي!" — دەدى. مەن اڭ-تاڭ بوپ قاراپ قالسام كەرەك، الگى كىسى جالما-جان اتىنان تۇسە قالىپ، مەنىڭ قولتىعىمنان الىپ: "ءتۇس، تولعاناي، ءتۇسۋىڭ كەرەك!" — دەپ تاعى قايتالادى. سوزگە دە كەلە الماي، تۇلا بويىم ءمۇزداپ اتتان ءتۇستىم. سويتسەم انا جاقتان اليماندى ەرتىپ، ءۇش-تورت ايەل كەلە جاتىر ەكەن. اليمان سول كۇنى الىستا ارىق ارشىپ جۇرگەن. ونىڭ كوتەرىپ كەلە جاتقان كەتپەنىن ءبىر ايەل يىنىنەن الا سالدى. سوندا عانا بارىپ ءبىلدىم. "بۇل نەلەرىڭ، ويباي!" — دەپ كوشەنى كۇڭىرەنتە اڭىرادىم. سونىڭ اراسىندا ايشا كورشىمىزدىڭ قوراسىنان ايەلدەر شىعىپ، مەنى قولىمنان قاتتى ۇستادى: "قايرات قىل، تولعاناي، سۋبانقۇل مەن قاسىمنان ايىرىلدىق!" — دەگەندە، "ەنە، ەنەكەم-اي!" — دەپ اليماننىڭ شىڭعىرعان داۋسى شىقتى، جيىلىپ تۇرعان جۇرتتىڭ ءبارى: "باۋىرىم-اي! باۋىرىم-اي!" — دەپ وكىرىپ قويا بەردى. و، سۇم سوعىس، وسىنى ىستەمەك پە ەدىڭ؟ و، قارا كۇن، كورەيىك دەگەنىمىز وسى ما ەدى؟ مەن ەمەس، كوشەلەر، تامدار، تال-تەرەكتەر شايقالا تەڭسەلىپ، اينالانى كۇڭىرەنتكەن، اڭىراعان، شىڭعىرعان، وكىرگەن اششى داۋىستاردان قۇلاعىم تۇنىپ، كەرەڭ ادامداي ەشتەڭەنى ۇقپاي، قانداي دا ءبىر ۇرەيلى جىم-جىرتتىقتىڭ قۇشاعىنا ەنىپ، اسپانداعى بۇلتتار، قورشاعان ادامداردىڭ جۇزدەرى تۇسىمدەگىدەي ەمىس-ەمىس كورىنىپ، نە ءولى، نە ءتىرى ەكەنىمدى سەزبەي، ارتىما قايىرىلعان قولدارىمدى بوساتىپ الۋعا ارەكەتتەنىپ جاتتىم. جانىمداعىلار كىمدەر ەكەنىن، ەسىكتىڭ الدىندا دۇرلىككەن جۇرتتىڭ كىمدەر ەكەنىمەن ءىسىم جوق، مەنىڭ ءبىر عانا انىق، ايقىن كورگەنىم — اليمان. بەتىن، كويلەگىن جىرتىپ، شاشى دودا-دودا بولعان كەلىنىم زار قاقساي شىڭعىرىپ، ەكى جاقتان ۇستاۋعا ۇمتىلعاندارعا بوي بەرمەي، ىلعي ماعان قاراي جۇلقىنۋمەن بولدى. اليمانعا ەرتەرەك جەتسەم دەگەن ويمەن مەن دە وعان قاراي ۇمتىلا بەردىم، ءبىراق قىرىق كۇنشىلىك الىس جولدان كەلە جاتقانداي تالىقسىپ، بىر-بىرىمىزگە جەتە الماي، قوسىلۋعا ارادا ىقىلىم ۋاقىت ءوتىپ، ورتاعا ىقىلىم جول تۇسكەندەي بولدى. ءبىر كەزدە اليمان جاقىنداپ كەلدى، تۇنعان قۇلاعىم سوندا عانا اشىلدى. ەكى قولىن جايا: "قارالى كۇن، ەنە، ايىرىلدىق، جەسىرمىز، جەسىرمىز! كۇنىمىز ءسوندى، ايىمىز ءوشتى، جەسىرمىز!" — دەپ اليمان مەنى قۇشاقتاي سىلق ەتە قالدى. ءيا، سول ساتتە ەكى جەسىر قوسىلىپ، بىر-بىرىمىزگە كۇيىكتى كوكىرەگىمىزدى باسىپ، ەڭىرەپ بوتاداي بوزداپ جىلادىق...
قايران ازاماتتار، تاۋ قۇلاماي نەعىپ تۇر، كول تاۋسىلماي نەعىپ تۇر! سۋبانقۇل مەن قاسىمىم، اكەلى-بالالى ەكەۋى قانداي ديقان ەدى! دۇنيەنىڭ تۇتقاسى وسىلار سياقتى بەينەتكەرلەر ەمەس پە: ەلدى تويعىزعان دا وسىلار، جاۋ كەلگەندە قولىنا قارۋ ۇستاپ، مەكەنىن قورعاپ، قان توككەن دە وسىلار. ال ەندى، مىسالى سوعىس شىقپاعاندا سۋبانقۇل مەن قاسىمىم قانشا ادامعا ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن تاتىرىپ، قانشا ەگىن ءوسىرىپ، قانشا قىرمان باستىرىپ، قانشا شارۋا تىندىرار ەدى! وزدەرى دە ەل ەڭبەگىنەن كورىپ، دۇنيەنىڭ قانشا راقاتىنا كەنەلەر ەدى. ويلاپ وتىرساڭ، قىزىق، اينالايىن تۋعان جەر، سوعىس باستالادى ەكەن دە، سول سوعىستا ادام بالاسىنىڭ ەڭ اسىل، ون ساۋساعىنان ونەر توگىلگەن ازاماتتارى ىستەپ جاتقان جۇمىسىن تاستاپ، ءبىرىنىڭ قانىن ءبىرى توگىپ ءبىرىن-بىرى ولتىرۋگە ءماجبۇر بولادى ەكەن. ال ەندى مەن بۇعان تۇك ريزا ەمەسپىن، ومىرىمدە ريزا ەمەسپىن! تابيعاتتىڭ جاندىدان ەڭ بيىك جاراتقانى — ادام بالاسى ما، دۇنيەنى يگەرگەن كىم — ادام بالاسى ما، ولاي بولسا، بىر-بىرىنە وسىنشالىق ءزالال-زابىر كەلتىرمەي، تىنىشتىقتا ءومىر سۇرە الماي ما؟ ايتشى شىنىڭدى، تۋعان دالام، ايت، بەر ماعان جاۋابىڭدى!
— قيىن سۇراۋ بەردىڭ-اۋ، تولعاناي. مەن مەن بولعالى، ادام ادام بولىپ جاراتىلعاننان باستاپ، سوعىسقانى سوعىسقان. كەي كەزدە سوعىستان تەگىس قىرىلىپ، تىپ-تيپىل بولعان، جەر بەتىنەن جوعالعان ەلدەر دە بولعان، كۇلىن جەل سۋىرعان، ءتىرى جان قالماي قيراعان شاھارلار دا بولعان. نەشە عاسىرلار بويى ادامنىڭ باسقان ىزىنە زار بولىپ، يەن جاتقان زامانىم دا بولعان. سوعىس شىققان سايىن، ءار كەز قۇلاعى بارلارعا ۇستاسپاڭدار، قان توككەنشە اقىل توقتاتىڭدار دەپ ايتامىن. ءقازىر دە ايتار ءسوزىم سول: "ءاي، ادامدار، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىندا ءومىر كەشكەن ادامدار سەندەرگە نە كەرەك — جەر مە. مىنا مەن — جەرمىن، مەن بارلىق ادام بالاسىنا بىردەيمىن، ماعان تالاسۋلارىڭنىڭ كەرەگى جوق، ماعان ىنتىماق كەرەك!
ەڭبەك كەرەك! ءبىر ءدان تاستاساڭدار، ءجۇز ءدان ەتىپ بەرەمىن، شىرپى تاستاساڭدار، شىنار قىلىپ بەرەمىن، ب ا ق وتىرعىزساڭدار ماۋەلەتىپ بەرەمىن، مال جايساڭدار، ءشوپ بولىپ بەرەمىن، تام تۇرعىزساڭدار، دۋال بولامىن، ءۇرىم-بۇتاقتارىڭ كوبەيسە، بارىڭە جاي بولامىن! مەن تاۋسىلمايمىن، مەن قاباعىمدى شىتپايمىن، مەن كەڭمىن، بارىڭە دە جەتەمىن!" ال ەندى، تولعاناي، ادام بالاسى تىنىشتىقتا ءومىر سۇرە الا ما، جوق پا دەيسىڭ. ءوزىڭ ويلاپ قاراشى، ول مەنەن ەمەس، ول سەندەردەن، ادام بالاسىنىڭ وزىنەن، سەندەردىڭ ىنتىماقتارىڭنان، ىقتيارلارىڭنان، اقىلدارىڭنان... سوعىس زاردابىن مەن تارتپايدى دەيسىڭ بە. مايداندا قۇربان بولعان بەينەتكەرلەرىمنىڭ، سەنىڭ سۋبانقۇلىڭ، قاسىمىڭ، جايناعىڭ سياقتى ديقاندارىمنىڭ ەڭبەگىن ساعىنام، ولاردى جوقتايمىن. قوس ۋاقىتىندا شىقپاي، ەگىن كەزىندە سۋارىلماي، قىرمان كەزىندە باستىرىلماي جاتقاندا، مەن ولاردى: "كەلىڭدەر، بالۋان بىلەك ديقاندارىم، كەلىڭدەر، بالالارىم، تۇرىپ كەلىڭدەر، قۋراپ، كۇيىپ بارامىن!" — دەپ شاقىرامىن. اتتەڭ-اي، كومباينىن ايداپ، قاسىم ەگىن ورىپ جۇرسە كانە، اتتەڭ-اي، قىزىل پلاكات ءىلىپ، جايناق ارباسىن سالدىرلاتا ايداپ كەلسە كانە!..
— سەن دە مەندەي ەمەسسىڭ بە، قۇتتى دالام، سەن دە مەندەي ساعىنىپ جاتىرسىڭ، سەن دە مەندەي جوقتايسىڭ. راحمەت ساعان، باۋىرلاس جەر!
بىلەسىڭ عوي ءوزىڭ، جامان-جاقسىنى بىرگە كوردىك. سۋبانقۇل قاسىمداردىڭ ورنىن جوقتاتپايىق دەپ، اليمان ەكەۋمىز قارا جامىلىپ، ەڭ بولماسا ماۋقىمىزدى دا باسا الماي، كوز جاسىمىزدى ەمىن-ەركىن توگە المادىق. ەستىرتكەننەن جەتى كۇن ءوتىپ، جەتىسىن بەرگەن سوڭ ەل رۇقسات ەتتى: جىل بويى ازا تۇتساق تا از بولار، امال قانشا، ارتى قايىرلى بولسىن، مايسالبەگىڭ مەن جايناعىڭ — وندا جايناق ءتىرى — حات ۇزىلمەي كەلىپ تۇرعان كەزى بولاتىن، امان-ەسەن قايتىپ ورالسىن، جاز جارىس دەگەندەي، تىرشىلىك قامىن ويلاڭدار، ەگىن ايداۋعا ۋاقتىسىندا كىرىستىك، ولگەندەر ءۇشىن دۇشپاننان وش العانىمىز وسى بولسىن دەستى. كەلىنىمىز ەكەۋمىز ۇيدە وتىرساق قايتەر ەدىك، ولگەننىڭ سوڭىنان ءولىپ كەتپەيدى ەكەنسىڭ، كوپشىلىكتىڭ ايتقانىنا كونىپ جۇمىسقا شىقتىق. جۇمىسقا شىعار كۇنى تاڭ ازاننان باسقارمامىز ۇسەنباي الاقانداي ەسكى قاعاز الىپ كەلدى، قارا قاعازدار ەكەن، ساقتاپ قوي دەدى. قاراسام، قاسىمنىڭ قارا قاعازى جارتى اي بۇرىن كولحوزعا كەلگەن ەكەن، موسكۆا تۇبىندەگى شايقاستا، ورەحوۆكا دەگەن قىستاقتا قازا تاۋىپتى. ونى انە ەستىرتەمىز، مىنە ەستىرتەمىز دەپ جۇرگەندە سۋبانقۇلدىڭ دا قارا قاعازى كەلىپ جەتىپتى. ول دا جويقىن ايقاستا ەلەسك قالاسىندا مەرت بولىپتى. اۋىلداستارىمىزدىڭ ەكى ازاماتىمىزدىڭ جاماناتىن بىردەي ەستىرتكەن سەبەبى وسى ەكەن. ونان ارعىسىن نەسىنە ايتىپ جاتامىن. بريگاديرمىن عوي، بەلىمدى بەكەم بۋىپ، قايتا ات ارقاسىنا قوندىم.
— سەن كەلگەندە، تولعاناي، ەكەۋمىز كوپتى كورگەن انالارشا ىشتەي تىنىپ، ۇندەمەي كورىستىك، راس پا؟
— ءيا، ايتپەسكە باسقا امال بولدى ما؟ مەن جىلاپ بوساي بەرسەم، كەلىنىم ونان بەتەر ومىردەن جەرىمەي مە. بىلەسىڭ عوي، كۇيەۋىن ونداي ازالاعان ايەلدى ومىرىمدە كورگەن ەمەسپىن. مەن ەرىمنەن دە، بالامنان دا ايىرىلىپ، كۇيىگىم ونان كەم ەمەس ەدى، سولاي بولعانمەن مەنىڭ ءجونىم باسقا ەدى. نە دەگەنمەن سۋبانقۇل ەكەۋمىز ءبىراز جىل ءومىر ءسۇرىپ، ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن تاتىپ، بالالى-شاعالى بولدىق، تىلەگىمىزگە جەتتىك. سوعىستىڭ ىلاڭى بولماعاندا بىرگە قارتايىپ، بۇيىرعانىن تەڭ كورەتىن ەدىك. ال ەندى اليمان مەن قاسىم جاڭا عانا قوسىلىپ، جاستىقتىڭ ەڭ ءبىر قىزىق شاعىندا، ماحابباتتىڭ ەڭ ءبىر ىستىق كەزىندە، بالتامەن شورت شابىلعانداي، ەكەۋى ەكى جاقتا سەمدى عوي. ولگەننىڭ ءىسى دە ولگەن، ءبىراق اليماننىڭ ءتىرى بوپ جەر باسىپ جۇرگەنى بولماسا، تۇسىنگەن كىسىگە، ونىكى دە ولگەنمەن بارا-بار ەمەس پە ەدى. البەتتە، اليمان جاس بولاتىن، كەيىن جۇرە-بارا، بالكىم، تاعى وزىنە لايىق ادامىن تابار. اليمان ءتارىزدى جەسىر قالعان جاس كەلىنشەكتەر سوعىستان كەيىن قايتادان وتباسىن قۇرىپ كەتتى. ءبىرتالايىنىڭ باعى اشىلدى، ءقازىر ءۇيلى-باراندى انالار. وسىلاردىكى دۇرىس جول ءبىراق ادامنىڭ ءبارى بىردەي ەمەس ەكەن عوي. كەيبىرەۋى بۇرىنعىنى تەز ۇمىتىپ، جانعا تۇسكەن جاراقاتى جازىلعان سوڭ، دەرەۋ جاڭا جولعا تۇسەدى. ال ەندى اليمان سورى قايناعان ولاي بولا المادى. باسىنا تۇسكەن قىرسىققا توتەپ بەرە الماي، بۇرىنعىسىن مۇلدە ۇمىتا الماي قويدى. بۇل تۇستا مەنىڭ دە ادام كەشىرمەيتىن كۇنام بار. ءيا، ءىس ناسىرعا شاپقاندا بوساڭدىق جاسادىم. بوساڭدىق دەپ ايتۋعا دا بولمايدى، كەلىنىمدى اياپ ءجۇرىپ، ونىڭ ىشكى سىرىنا ارالاسا الماي قالعانىمدى نە دەسەم ەكەن، بوساڭدىق پا، جوق الدە ونان دا اۋىر كۇنا ما؟ ەسىڭدە مە، جەر-انا، سول جازدا وسىندا بولعان وقيعا؟
— باياعىدا كەلىنىڭنىڭ مەنىڭ توسىمدە جۇگىرگەنىن ايتاسىڭ با؟
— ءيا، سونى ايتامىن. سول جازدا اجارىڭدى اشىپ گۇل جايناپ، وسى جايداق جاتقان اڭىزدان اناۋ ۇلكەن جولعا دەيىن قۇلپىرىپ تۇرمادى ما. گۇلدىڭ كورىكتىسى قىزعالداق ەمەس پە، شىركىن!
ول كۇنى ءبىزدىڭ بريگادانىڭ ادامدارى باس ارىقتى ارشىپ جاتقان. مەن دە سول ارادا قوسشىلارعا ءبىر بارىپ، قايتا كەتكەن شايقاندارعا قايىرىلىپ، ات ۇستىندە جۇرگەنمىن. ارىقتى كۇن باتپاي ەرتە ارشىپ بولعان ادامدار ۇيدى-ۇيىنە قايتتى. اليمان، سەن كەلىنشەكتەرمەن ۇيگە بارا بەر، كەشىكپەي مەن دە جەتەمىن دەدىم دە، جولداعى قوسشىلاردىڭ لاشىعىنا قايىرىلدىم. ءبىرازدان كەيىن جۇرەيىن دەپ، اياعىمدى ۇزەڭگىگە سالا بەرگەنىمدە اليماندى كوزىم شالىپ قالدى. ول ۇيگە كەتپەي، وسىندا جالعىز قالىپتى. گۇل تەرىپ ءجۇر ەكەن گۇلدى ءوزى سونداي ارتىق كورەتىن ەدى عوي. ءاي، قايران اليمان، گۇل سۇيگەن، گۇلدەي كەلىنىم! قولىنا ۇستاعانى ون شاقتى قىزعالداق، ونى ەركەلەتە سيپاپ، بەتىنە تيگىزىپ، تەرەڭ ويعا شومىپ تۇرعان ءتارىزدى. ونىڭ ءوستىپ تۇرعانىن كورگەنىمدە ىستىق تەر بۇرق ەتە قالدى. باياعىدا وراق ورىپ ءجۇرىپ، گۇل تەرگەنى ەسىمە ساپ ەتە قالدى. وندا ول قىزىل ورامال سالىپ، قولىنا ۇستاعان اق شەشەكتى گۇل شوعى ەمەس پە ەدى. ال ءقازىر باسىنا سالعانى قارا جاۋلىق، قولىنا ۇستاعانى ال قىزىل گۇل، ايىرماسى سول اليمان سوندا باسىن جوعارى كوتەرىپ، كوپكە دەيىن بىردەڭە ىزدەگەندەي توڭىرەگىنە كوز جۇگىرتىپ، ونان كەيىن اسپانعا قاراپ، ءبىر ۋاقىتتا "مۇنىڭ ەندى كىمگە كەرەگى بار ەدى" دەگەندەي، كەشىر، جەر-انا، سەنى بەتكە ۇرعانداي اشۋمەن قولىنداعى گۇلدى لاقتىرىپ جىبەردى دە، ءوزى ەتبەتىنەن قۇلاپ باسىن ۇستاپ جاتىپ قالدى. جارايدى، ەندى وڭاشادا جىلاپ السىن دەپ، مەن لاشىقتىڭ سىرتىندا تاسالانىپ تۇردىم. سونىڭ اراسىندا اليمان ورنىنان قايتادان اتىپ تۇردى دا، بەت العان جاعىنا، ۇلكەن جولدى كوزدەي ىشقىنا جۇگىردى. ەسىم شىعىپ اتقا مىنە سالا سوڭىنان ءتۇستىم. جەتكىزسەيشى. الدىمدا قارا جاۋلىق سالىپ، جولىنداعى قىزىل گۇلدى كەشىپ كەلىنىم زىمىراپ بارادى. نە ىستەرىمدى بىلمەي: "اليمان! اليمان! بۇل نەڭ، ويباي! توقتا! توقتاسايشى!" — دەي بەردىم. باياعىداي سارى جورعانىڭ سوڭىنان جۇگىرگەنىندەي اليمان ۇلكەن جولعا جەتتى دە، قايتادان ماعان قاراي بەت الدى. "ەنە، ەنەكەجان. ماعان ەشتەڭە ايتپاڭىز! ۇندەمە! ايتپا!" — دەپ قولىن سوزىپ جۇگىرىپ كەلدى دە، اتتىڭ جالىن شەڭگەلدەي ۇستاپ، باسىن مەنىڭ تىزەمە قويىپ، وكسىپ جىلادى. مەن ۇندەگەن جوقپىن، نە دەيمىن، وكسىگىن باسقانشا كۇتىپ تۇردىم. ءبىر كەزدە اليمان باسىن وقىس جۇلىپ الىپ، ماعان قارادى. وي، سونداعى ءتۇرىن-اي، كوزىنەن ىستىق جاس پارلاپ، بەتىن جۋىپ كەتتى، كوزى كونەكتەي. "قاراشى، ەنە! — دەدى ول وكسىپ، — كۇن مىناداي بوپ جارقىراپ تۇر، دالا مىناداي گۇلدەپ تۇر، اشىق اسپان مىناداي كۇلىمدەپ تۇر، قاسىم جوق، ءا! ەندى ول ەش ۋاقىتتا كەلمەيدى، ءا؟" "جوق، كەلمەيدى"، — دەدىم مەن جايمەن عانا. اليمان قاتتى كۇرسىنىپ الدى دا: "كەشىر، ەنە، — دەدى. — قاسىمنىڭ ارتىنان جۇگىرىپ بارىپ بىرگە ولەيىن دەپ ەدىم". وسىنى ەسىتكەندە مەن دە جىلادىم. ال ەندى مەن ادام بولسام، كورەگەن ەنە بولسام، سوندا ونىڭ كوڭىلىنە كاراماي: "سەنىڭ بۇل نە قىلعانىڭ، بالا بولىپ كەتتىڭ بە، بۇدان بىلاي ساعان ءومىر ءسۇرۋدىڭ كەرەگى جوق پا ەكەن؟ سەندەي كەلىنشەكتەردىڭ قانشاسى جەسىر قالىپ جاتىر. سابىر ەت، قاسىمدى بىرتە-بىرتە ۇمىت، سەندەي كەلىنشەك جەردە قالمايدى. ءوز تەڭىڭدى تاعى تابارسىڭ. باعىڭ اشىلار. بۇيتپە، جامان بولاسىڭ. ومىردەن باز كەشسەڭ، ءوزىڭنىڭ سورىڭ. قايرات قىل!" — دەمەيىن بە، ەستىپ ونى اقىلعا سالمايمىن با. ال ەدى مەن ولاي دەپ ايتا العان جوقپىن، شىندىق بولسا دا — سۋىق ءسوز ەكەن. كەيىن تاعى نەشە رەت وسى ءسوزدىڭ كەزەگى كەلگەندە، ءتىلىمنىڭ ۇشىندا تۇرسا دا، باتىلىم بارىپ ايتا المادىم.
بۇعان ءار ءتۇرلى سەبەپتەر بولدى، مەنەن عانا ەمەس، اليماننىڭ وزىنەن دە بولدى. قىسقاسى، ءسوزدىڭ قىزعان تەمىردەي تىلگىش كەزى بولادى ەكەن، ونان وتكەن سوڭ، كىسىنىڭ جاعى اشىلماي، ايتۋعا اۋىرسىنىپ، ەسكى كەسەل ءتارىزدى سوزىلىپ كەتەدى ەكەن. بۇل اڭگىمەنى مەن ءقازىر عانا، زامان تىنىشتالىپ، ارادا قانشا ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ايتىپ وتىرمىن. ال ەندى وندا، سوناۋ دۇربەلەڭ جىلداردا، كولحوزدىڭ بىتپەگەن شارۋاسىمەن الاسۇرىپ بۇل ءىستى جايباراقات وتىرىپ جان-جاقتى تەرەڭ ويلاۋعا ۋاقىت تا، مۇرشا دا بولعان جوق. ءبىزدىڭ بارلىق ارەكەتىمىز، ءۇمىتىمىز، تىلەگىمىز، كۇتكەنىمىز — ەرتەرەك جەڭىس كەلسە ەكەن، ەرتەرەك سوعىس بىتسە ەكەن دەگەن جالعىز وي. ونان باسقانىڭ ءبارى وزىنەن-وزى شەشىلە جاتاتىن وڭاي نارسە بولىپ كورىندى. ال ەندى سوعىستىڭ تۇزى اششى سارقىندىسى ءبىتتى دەپ ءقازىر دە ايتا المايمىز... ءيا، جەر-انا، بىتپەگەنى ءۇشىن ءوستىپ ءبارىن قايتادان ەسكە الىپ، ءبارىن قايتادان قانسىراعان جۇرەكتەن وتكىزىپ، سويلەسىپ وتىرعان جوقپىز با.
— ايتا بەر، تولعاناي، ايت. بۇگىن ءسوز سەنىكى، اڭگىمەڭدى جالعا.
— جالعاماسقا امال قانشا: ءومىردىڭ ءوزى-اق، جالعاپ تاستامادى ما. سوعىستىڭ ءۇشىنشى-تورتىنشى جىلدارى ادامدى ءسۇيىندىرىپ تە، كۇيىندىرىپ تە، جاۋ سۇرىنگەننەن وماقاسا قۇلاي شەگىنىپ بارا جاتسا دا، ەشبىر كوزى بىتەلمەيتىن قۋاتىنان، الىنەن تايعان ەلدىڭ ونان بەتەر قابىرعاسىن قايىستىرىپ، ەسىنەن تاندىردى. كۇزدە، ەگىن جيناعان كەزدە ماساق تەرىپ ەپتەپ ءبۇيىرى شىققان ەل قىس ورتاسىنان بىلاي قاراي اشىعا باستادى. اسىرەسە كوكتەمدە تاۋدان كوسىك، جاۋقازىن قازىپ جەپ، كۇنەلتكەندەر دە بولدى. اليمان ەكەۋمىز اش بولساق تا تىستەنىپ، سىر بەرمەي، كولحوزدىڭ جۇمىسىنا ۋاقتىلى بارىپ كۇن وتكىزىپ جاتتىق، ال ەندى بالالى-شاعالىلار كور ازابىن تارتىپ قينالدى. بەتتەرى ءىسىپ كەتكەن بالالاردى كورگەندە تەرىمە سىيماي، اشۋعا بۋلىعىپ، بۇل ءۇشىن مەن جاۋاپتىداي، ولاردىڭ "نان" — دەپ تەلمىرگەن كوزدەرىنە تۋرا قاراي الماي ءجۇردىم. قولىمنان كەلسە ەشتەڭەمدى اياماي، ول تۇرعاي سۋبانقۇلدىڭ، قاسىمنىڭ ارتىنان بارىپ شىبىن جانىڭدى قۇرباندىققا شالساڭ، سوندا وسى بالالاردىڭ قۇرساعى تويادى دەسە، ويلانباي ماقۇلدار ەدىم. ءبىر كۇنى مەن وسى ءسوزدى اليمانعا ايتتىم. ول قاتتى ويلانىپ قالدى. "دۇرىس ايتاسىڭ، ەنە، — دەدى ول. — ۇلكەن كىسىلەر نەگە اشىعىپ جۇرگەنىن تۇسىنەدى، ال ونى بالالار قايدان ءبىلسىن، دۇنيەنىڭ ەشقانداي قۋلىق، سۇمدىعىمەن ءىسى جوق. ولاردىڭ جايى بىزدىكىنەن دە جامان. سولارعا ەندى ەپتەپ-سەپتەپ سوعىس باسىلىپ اكە، اعالارى قايتىپ كەلگەنشە نان تاۋىپ بەرىپ تۇرۋىمىز كەرەك. ەكەۋمىزگە ەندى، ەنە، وسى قالدى، باسقا ەشتەڭە جوق. قولدان كەلگەنشە ەلگە پايدامىزدى تيگىزىپ تۇرايىق. ەندىگىسى وسى دا، ايتپەسە ءومىر ءسۇرىپ نە كەرەگى بار؟" ءبىراق ءومىر ءبىزدىڭ وسى ايتقانىمىزداي بولعان جوق. ەگىن ەگىپ، نان تاپقان ديقانداردىڭ نانسىز قالۋى تاڭىردەن تىسقارى نارسە. باقساق، سوعىس كەزىندە — بۇل سوعىستىكى، جان دا، ەرىك تە، ەڭبەك تە، جاس بالالاردىڭ بىلامىعىنا دەيىن، بارلىعى بۇكىل قيمىل-ارەكەتتىڭ، ءبارى قان سورعان سوعىستىكى! ونان ەشكىم ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المايدى. قاشىپ باس ساۋعالاعاندار دا بولدى، جاسىراتىن نەسى بار، ءبىراق سول قاشقان-پىسقاندار اينالىپ كەلدى، اقىرى سول ازاپتى ەلگە قول سالادى ەكەن، ونىڭ دۇشپانى، قاراقشىسى بولادى ەكەن. باسقا جول جوق، وسى عانا ەكەن. بۇعان دا كوزىمىز ابدەن جەتتى. ەسىڭدە مە، جەر-انا، باياعى قىسقى ءتۇن؟ — ءيا، باياعى سەن اداسىپ كەتەتىن ءتۇندى ايتاسىڭ با؟
— سونى ايتامىن. قىرىق ءۇشىنشى جىلدىڭ قىس ورتاسى ما، جوق الدە جازعا سالىم با ەدى؟ ايتەۋىر جەردە قار بار، سۋىق بولاتىن. ءتۇننىڭ قاي ۋاقىتى ەكەنىن قايدام، ەل تەگىس جاتقان تەرەڭ تۇندە، الدەكىم تەرەزەنى سىندىرىپ جىبەرەتىندەي ۇرعىلاپ: "تولعاناي! بريگادير! تۇر ەرتەرەك! ويان!" — دەپ ايقايلادى. ەسىمىز شىعىپ، اليمان ەكەۋمىز ۇشىپ تۇردىق. "ەنە! ەنە!" — دەدى اليمان قانداي دا ءبىر ۇيرەنشىكتى نارسەنى كۇتكەندەي ۇنمەن. الدا قۇرىعان ءۇمىت-اي، ءار كەز ەستەن ەكى ەلى شىقپاعان نارسە سول ساتتە مەنىڭ دە جۇرەگىمدى قىسپاسى بار ما: اسكەردەگىلەردىڭ ءبىرى كەلىپ قالماسىن دەگەن وي كەلمەسى بار ما. "سەن كىمسىڭ؟ سەن كىمسىڭ؟" — دەپ تەرەزەگە ءۇڭىلدىم. "دالاعا شىق، تولعاناي! بول تەز! سارايدان ات ۇرلاندى!" — دەدى كەلگەن كىسى. اليمان شام جاعام دەگەنشە ەتىگىمدى كيە سالىپ، دالاعا جۇگىرىپ شىقتى. ات قوراعا باسقارمالار دا جەتكەن ەكەن. سارى جورعا باس بولىپ، ونى ءبىز كولحوزعا وتكىزىپ جىبەرگەنبىز، ارباعا جەگەتىن ءۇش ات جوق بولىپ شىقتى. ءبىزدىڭ بريگادانىڭ جازعى قوس ايداۋعا بايلاعان سەن تۇر مەن اتايىن مىقتى اتتارى ەدى. اتتاردىڭ تۇنگى ءشوبىن سالايىن دەپ قاراۋىلشى ءشوپ قوراعا شىعىپ كەتكەندە قاعىپ كەتىپتى، قايتىپ كەلسە ساراي ءىشى قاراڭعى، شام سونگەن، جەل وشىرگەن ەكەن عوي دەپ جايىمەن جاندىرىپ قاراسا، بەرگى جاعىنداعى ءۇش اتتىڭ ورنى بوس. ول كەزدە ءۇش جۇمىس كولىگىن جوعالتۋ كولحوز ءۇشىن قازىرگى كەزدە ون تراكتور جوعالتقانمەن پارا-پار ەدى. ال ەندى ارعى جاعىن ويلاساڭ، بۇل مايدانداعى سولداتتاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءبىر سىندىرىم نانىن قولىنان تارتىپ العانداي نارسە ەمەس پە. جابىلا اتتانىپ، قايسى ءبىرىمىز وقتالعان مىلتىق الا شاۋىپ ىزىنە تۇسكەنىمىزدە، ۇرىلار جولىقسا وڭدىرمايتىن ەدىك. قۇداي-اقى، وڭدىرمايتىن ەدىك! ءبىراق جەتە العان جوقپىز، ۇزاپ كەتسە كەرەك جانە دە قايدا كەتكەنىن كىم ءبىلسىن.
اۋىلدىڭ سىرتىندا ەكى-ۇش توپقا ءبولىنىپ، جان-جاققا كەتتىك. سوندا اداسىپ كەتپەيىن بە. مىنگەنىم كولحوزدىڭ اسىل تۇقىمدى ايعىرى ەدى، جانۋار قامشى سالدىرماي الىپ-ۇشىپ كەلەدى، ۇلكەن جولدان ءوتىپ، تاۋ جاققا بەت تۇزەگەنىمدى بىلەمىن. ارتىمنان ەرىپ كەلە جاتقاندار دا بار ەدى، باسقا جاققا بۇرىلىپ كەتكەن بە، ولاردان قارا ءۇزىپ كەتكەنىمدى ءبىرازدان كەيىن بارىپ ءبىلدىم. قاراقشىلاردىڭ قاراسى قايدان كورىنەر ەكەن دەپ، تىزگىندى تارتپاي يەن دالادا اعىزىپ كەلە جاتتىم، ءبىر كەزدە ات توقتاي قالعاندا عانا الدىما قاراسام — تەرەڭ ساي. تاۋ ەتەگىنە كەلىپ قالعانىمدى سوندا بارىپ ءبىلدىم. قاراۋىتقان قىر ۇستىندە ارقان بويى جەردە اي شالقالاپ، جۇلدىزدار جىمىڭداسىپ تۇردى، اسپان اشىق. مۇزداي جەل كۇرتىك قار ۇستىمەن ۇيتقي سوعىپ، جانسىز قۋرايلاردى بىرىنە-بىرىن قاعىستىرىپ تۇردى. يەسىز ەسكى قورعان ىشىنەن ۇكى-جاپالاقتاردىڭ جاعىمسىز داۋسى ەستىلىپ تۇردى. بۇل ءتۇنى دۇنيەنىڭ ءار جەرىندە ءارقيلى جاقسىلىق پەن جاماندىق بولعان شىعار، تاريحتىڭ ءار الۋان ۇلى دا قايتالانباس وقيعالارى ءوتىپ جاتقان بولار، ال ەندى ءبىزدىڭ اۋىلىمىزدا بۇل ءتۇن وسىنداي ءبىر سويقان ءتۇن بولدى. اتتاردى كىم الدى ەكەن، قانداي نەمەلەر الدى ەكەن؟ وسىنداي كەزدەردە ەلدىڭ وبالىنان قورىقپاعان كىمدەر بولدى ەكەن؟ انا قامىستىڭ ىشىندە بوي تاسالاپ جاتپاسىن دەپ سايعا ءتۇسىپ قارادىم. ەشتەڭە دە جوق، بولعانى ءبىر تۇلكى بۇلاڭ ەتىپ قامىستىڭ ىشىنەن شىعا قاشتى دا، اي جارىعىندا كۇمىستەي قۇبىلعان قۇيرىعىن سۇيرەتىپ، جەر ۇستىمەن جورتىپ كەتە باردى.
Kepi قايتتىم. سايدى بويلاپ كەلە جاتقاندا ەسىمە ءتۇستى: جەكسەنقۇل دەگەن بىرەۋ اسكەردەن قاشىپ كەلىپتى، قاسىندا ەكى جولداسى بار ەكەن، سارى جازىقتاعى قازاقتاردان كورىنەدى دەگەن قاڭقۋ سوزدەرگە ونشا سەنە قويعان جوق ەدىم. ءقايتىپ قانا كوپشىلىك مايداندا ءورت كەشىپ، شايقاسىپ جاتقاندا بۇلار مۇندا قارا باسىن الا قاشىپ، بەكىنىپ جۇرەدى؟ بۇل نە دەگەن ءجۇزىقارالىق: "سەن ءول، مەن ءومىر سۇرەيىن دەگەنى مە؟ وسى دا كىسىلىك پە؟" — دەپ ويلاپ جۇرگەنمىن. اۋىلدا اركىمنىڭ سىرى بەلگىلى ەمەس پە. مۇنداي ىسكە باراتىن ەشكىم جوق بولاتىن. ونان كەيىن ورتان قولداي ءۇش جىلقىنى كىم بويىنا ءسىڭىرىپ كەتە الماق. نە دە بولسا ۇرى الىستان كەلدى. الگىلەردەي سىرتتان تورىپ، تاۋ-تاستى مەكەندەپ جۇرگەندەر عانا ءسىڭىرىپ كەتە الادى دەگەن ويعا كەلدىم. جەكسەنقۇلداردىڭ اسكەردەن قاشىپ جۇرگەندەرى شىن بولسا، وندا بۇل سولاردىڭ جاساعان سويقانى عوي دەپ ءتۇيدىم. ولاي دەيىن دەسەڭ، ۇرىنى كوزىڭمەن كورىپ قولىڭمەن ۇستاعان جوقسىڭ. ءبىراق، جەكسەنقۇلدارمەن كەيىن بەتتەسۋگە تۋرا كەلدى. بۇل وقيعا كوكتەمدە بولدى.
شىنىن ايتسام، كولحوزدىڭ كۇندەلىكتى دۇربەلەڭ شارۋاسىمەن ءجۇرىپ، بۇل وقيعا ەستەن دە شىعىپ كەتكەن ەدى. ءۇش ات ءبىر سوقانىڭ كۇشى، ەپتەپ قۇنان-پۇنانداردى ۇيرەتىپ، بريگادانىڭ سوقالارىن تۇگەندەدىك، امال قانشا. سونىمەن قوس شىعىپ، ۇرىنى ەمەس قۇدايدى دا ۇمىتاتىن قاربالاس باستالدى. مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ ءبىر اۋىر جاز سوندا بولدى عوي. ەل ءقايتسىن، ىستەيىك اق دەيدى، ءبىراق، اشتىقتان كەتپەن كوتەرۋگە ازەر جاراپ ءجۇر، ءتىپتى جۇمىسقا جاراماي قالعاندار دا بولدى. باياعىداي قۋات جوق، جۇمىس كەشەۋىلدەپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە كولحوزدا تۇقىم از، قامبانىڭ ءىشىن سىپىرىپ-سيىرىپ، ءاربىر ءداندى تەرىپ، ايتەۋىر ازەر دەگەندە بريگادامىزعا بەرىلگەن ەگىس جوسپارىن ورىندادىق-اۋ. سول كەزدەرى ەلدىڭ ءتۇرىن كورىپ، قاتتى ويلاندىم. ەڭبەك كۇنگە دانەڭە الماسا، ىشەرگە اس بولماسا، ەندى ەلدى قىرامىز با؟ ەندىگى كوكتەمدە مۇنان دا بەتەر اشتىققا دۋشار بولامىز عوي ءساتى بولسا. جوق، ءبىزدىڭ بۇنىمىز جارامايدى، قايتسەك تە ءبىر اقىلىن تابۋىمىز كەرەك دەپ، اناۋ تاۋ ەتەگىندە بوس جاتقان ەسكى اڭىزدىڭ ورنىن ايداتىپ، ەگىن ەكتىرمەك بولدىم، باسقارمامەن اقىلداستىم، رايكومعا دەيىن باردىم، ءتۇسىندىردىم: مۇنى ءبىز جوسپاردان تىس، ءوز كۇشىمىزبەن ىستەيمىز، ەلدىڭ ەڭبەكاقىسىنا ۇلەستىرىپ بەرەمىز دەپ الدايمىز. ۇستەل قۇشاقتاعان ءبىر مىقتى: كولحوزدىڭ ستاليندىك ۋستاۆىن بۇزاسىڭ، — دەپ جەكىدى. "بۇيتكەن ۋستاۆىڭ قارا جەرگە كىرسىن — دەدىم. — بار، ستالينگە ايت! ءبىز بۇرالىپ اش جۇرگەندە سەندەرگە كىم تاماق تاۋىپ بەرەدى؟" "اۋزىڭىزعا يە بولىڭىز، قۇرىعىڭىز كەپ ءجۇر مە؟" — دەدى. "يە بولمايمىن! ءبىز ىستەن شىعىپ قالساق، مايدانداعى سولداتتارعا كىم نان تاۋىپ بەرەدى؟ وسىنى ويلامايسىڭدار ما؟" قويشى ايتەۋىر، اقىرى كەلىسىمدەرىن بەردى. ءبىراق ماسەلە باسقادا ەدى: سەبەتىن تۇقىم جوق، ال كولحوزدىڭ قامباسىندا ءتۇيىر ءدان ىرىمعا تابىلمايدى، ەندى قايدان الامىن؟ ايلام، امالىم تاۋسىلىپ، ەلدى جيناپ الىپ، وزىمشە كەڭەس قۇردىم. شىعىپ سويلەپ، بار سىرىمدى الدارىنا اقتارىپ سالدىم: "كانە، حالايىق، كەڭەسىپ كەسكەن بارماق اۋىرمايدى دەگەن. نە ىستەيمىز؟ كەلەر كوكتەمدە دە ءوستىپ، ءتىسىمىزدىڭ سۋىن جۇتىپ وتىرامىز با، جوق الدە ءبىر تىرشىلىك ىستەيمىز بە؟ مىنا ەگىندەرگە ءۇمىت ارتپايىق، جورتا جاسىرىپ كەرەگى نە، ونىڭ ءبارى، تۇقىمنان باسقاسى، مايداندىكى، سوعىستا جۇرگەن اسكەردىڭ ازىعى. ال ەندى تۇقىم تاپساق، جوسپاردان تىس ازىن-اۋلاق ەگىن سالاتىن شامامىز بار. ونىڭ ءتۇسىمىن ەڭبەكاقىعا، كارى-قۇرتاڭدار مەن جەتىم-جەسىرلەرگە ءبولىستىرىپ بەرەمىز. ماعان سەنسەڭدەر مەن مۇنى ءوز موينىما الامىن. ءسوزدىڭ توق ەتەرى بىلاي — ۇيلەرىڭدە ءىشىپ وتىرعان، قاپتارىڭنىڭ تۇبىندە قالعان استىقتارىڭدى بەرىڭدەر، جەرگە سەبەمىز. ءقازىر ىشپەسەك ىشپەي-اق قويايىق، بۇعان دا شىدايىق، ەپتەپ اعارعان ءىشىپ، ەگىن پىسىككە ىلەسىپ كەتەرمىز. وزدەرىڭ ءۇشىن، بالا-شاعالارىڭ ءۇشىن ەرلىك كورسەتىڭدەر، اينالايىن اعايىندار، اياماڭدار، اۋىزدارىڭنان قايتا شىعارساڭدار دا بەرىڭدەر، ۋاقىت وتكىزبەي تۇقىمدى سەۋىپ تاستايىق!"- — دەدىم. جينالىستا ماقۇل دەسكەنمەن، شىنتۋايتقا كەلگەندە ءىستىڭ جايى ولاي بولىپ شىقپادى. اسىرەسە بالالى ايەلدەر كىسىنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتا زارلاپ، سوعىسىڭدى، ءومىرىڭدى، كولحوزىڭدى جەردەن الىپ، جەردەن سالىپ قارعاپ، ساقتاپ وتىرعان بيدايى بار ما، ارپاسى بار ما بالالارىنىڭ اۋزىنان جىرىپ بەرىپ جاتتى. اربانى كوشەمەن جۇرگىزىپ قويىپ، ۇيدى-ۇيگە كىرىپ، بىرەۋمەن جارقىن سويلەسىپ، قايسى بىرىمەن شەكىسىپ قالىپ، الدى جارتى پۇت بيداي، ارتى ءبىر كەسە س ۇلى بەرسە دە، ايتەۋىر ۇسىنعانىن الا بەردىم. مەيلى قوس ۋىس ءدان بولسا دا پايدا، كۇزدە سول ءبىر قوس ۋىستان ءبىر پۇت استىق الساق، قازىرگىنىڭ ەسەسىن قايىرىپ العانىمىز سول ەمەس پە دەگەن ويدا بولدىم. ايتپەسە مۇندايعا باسپايمىن عوي. ءبىراق سولاي بولسا دا، نە ءۇشىن وسىنداي قاتالدىق جاسادىم ەكەن سوندا؟ وڭ جاعىما قاراپ كۇلىپ، سول جاعىما قاراپ جىلاپ، ءتىپتى ەشكىمدى ەسىركەگەن جوقپىن عوي. ءبىرقاتارىنىڭ قولىنان ءتىپتى تارتىپ العانداي بولدىم. بەيشارا ايشا كورشىمنىڭ سونداعىسىن ءومىر-باقي ۇمىتپاسپىن. كۇيەۋىنەن ەرتە ايىرىلىپ، جامانباي سوعىستان بۇرىن قازا تاپپادى ما، قايعىمەن قاجىپ، ناۋقاسقا شالدىقتى. بەتى بەرى قاراعان كەزدە كولحوزدا ءالىنىڭ كەلگەنىنشە جۇمىس ىستەپ، باقشاسىن كۇتىپ، جالعىز ۇلى بەكتاستى ادام قاتارىنا قوستى. ول دا كادىمگىدەي ىسكە جاراپ، ءبىر ءۇيدى اسىرايتىنداي بولىپ قالعان-دى. بەكتاسقا سول كۇنى تۇقىم جيناعان اربانى ايداتىپ قويعانمىن. ولاردىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە: "بەكتاس، ۇيلەرىڭدە ەشتەڭە بار ما؟" — دەپ سۇرادىم. "بىردەڭە بار بولار، — دەدى بالا. — پەشتىڭ قاسىندا"، "ايتپەسە ءوزىڭ الىپ كەلە عوي" — دەسەم، "جوق، توقان اپا، ءوزىڭىز بارىپ الىڭىز"، — دەدى.
ەكى-ۇش كۇننەن بەرى اۋرۋى ۇستاپ، ايشا ۇيىندە جاتىر ەكەن. رەڭى ادام اياعانداي، قۋقىل تارتقان، شاماسى قينالىپ وتىرسا كەرەك. "جۇرت قاتارلى بەرەتىنىڭدى بەر، ايشا" — دەپ ەدىم، "بار بولعان استىعىمىز اناۋ"، — دەپ قاپتى كورسەتتى. "سول بولسا دا بەر. تۇقىم ءۇشىن، جەر ايداۋلى، سەبەمىز دە تاستايمىز"، — دەگەنىمدە ايشانىڭ قاباعى ءتۇسىپ، ۇندەمەي تومساردى دا قالدى. قايران جوقشىلىق-اي، ادامدى قالاي قور ەتەدى! "ايشا، مىنانى ەڭ كوپ دەگەندە ون كۇن تالشىق قىلارسىڭ، كەيىن قىستىق ازىعىڭ بولادى عوي، ەرتەڭگىنى دە ويلايىق، بالاڭنىڭ يگىلىگىن كور، كوشەدە ارباسىمەن كۇتىپ تۇر" — دەدىم. ايشا ەرنىن تىستەگىلەپ: "بار بولسا، اياپ وتىر دەيسىڭ بە، تولعاناي. ءوزىڭ دە كورىپ جۇرگەن جوقسىڭ با، مەن مىناداي شالا-جانسارمىن، قۇدايى كورشى ەمەسپىن بە..." ايشا وسىلاي دەگەندە جۇيكەم بوساپ كەتتى. ءبىراق سول زامات جوقتىقتى شەتكە قاقتىم. "مەن ءقازىر كورشىڭ ەمەسپىن! — دەپ قاتتى سويلەدىم. — مەن بريگاديرمىن، كوپشىلىكتىڭ اتىنان وسى ايىبىڭدى الىپ كەتەمىن!" — دەدىم دە، ورنىمنان تۇرىپ، قاپتى قولىما الدىم. ايشا ۇندەمەي تەرىس قارادى... التى-جەتى كيلوداي بيداي ەكەن. قابىمەن الىپ كەتە بەرەيىن دەدىم دە، ءبىراق شىداماي تەڭ جارتىسىن ۇلكەن تاباققا توكتىم. "بەرى قارا، ايشا. جارتىسىن عانا الدىم، قاپا بولماشى"، — دەدىم. ايشا باسىن بۇرىپ ماعان قاراعاندا، كوزىنەن اققان جاس بوپ-بوز سالا بولىپ تومەن قاراي توگىلىپ تۇر ەكەن. سوندا تاستاپ كەتسەم بولماي ما، مۇنداي بولارىن ءبىلىپپىن بە، قاپتى ۇستاعان بويى ۇيدەن اتا شىقتىم. ادامدى ءبۇيتىپ رەنجىتكەن كىسىگە قانداي ازاپ، ءا قۇرىسىنشى دۇنيەسى نەگە، نەمەنە ءۇشىن سولاي ەتتىم ەكەن! ءقازىر ەسىمە السام دا، ىستەگەنىمدى ەشبىر كەشىرگىم كەلمەيدى.
— جوق، تولعاناي، وندا سەنىڭ ەشبىر كۇناڭ بولعان جوق. سەن ەلگە يگىلىك ىستەيىن دەپ ويلادىڭ، ءبىراق ول ورىندالماي قالدى.
— ءيا، اينالايىن، ديقان دالام، سەن بارىنە كۋاسىڭ: نيەتىم ءتۇزۋ بولاتىن. ال ەندى سوندا اۋىلداعىلار جابىلا ساباپ ولتىرسە دە، بەيىل ەدىم. بىلەسىڭ عوي ءوزىڭ، ۇلكەن ەكى قاپ تۇقىمدىق استىق جينالدى، ونى ءبىز قالبىرعا سالىپ تازالاپ، قوس باسىنا ءوزىم جەتكىزىپ تاستاعانمىن. ول كۇنى قويا تۇرسام دا بولادى ەكەن. ايدايتىن ءبىراز جەر قالعان بولاتىن. ەرتەڭىنە قۇلقىن سارىدەن تۇرىپ، جەر جىرتۋعا ءوزىم اسىعىپ كەلەمىن. تۇقىم دايىن، جەر دايىن، بارلىعى دا ويداعىداي كەلە جاتقان. كەش تۇسكەندە ۇيگە كەلىپ، الدەنەگە ەلەڭدەپ تىنىش وتىرا المادىم. كۇندىز بەكتاس پەن تاعى ءبىر بالاعا تىرمالاردى اربامەن قوس باسىنا اپارىپ تاستاڭدار دەپ دايىنداعان ەدىم. "بالا — بالانىڭ ءىسى شالا" دەگەندەي، ولار ايتقانىمدى ورىندادى ما، الدە جوق پا تاقات تاپپاي اليمانعا: "مەن انا قوسشىلارعا بارىپ كەلە قويايىن، تەز ورالامىن" — دەپ، اتقا ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتىم.
قىستاقتان شىعا بەرە، اتتىڭ باسىن قويا بەردىم. قاس قارايىپ، كەش قاراڭعىسى بىرتە-بىرتە قويۋلانىپ ءتۇسىپ بارا جاتقان. قوس باسىنا جەتە بەرە ايدالعان جەرگە قاراسام، سوقاعا جەگىلگەن وگىزدەر بوس تۇر، جانىندا ءتىرى جان جوق. وسى ۋاقىتقا دەيىن وگىزدەردى دوعارماعانى نەسى دەپ، سوقا ايداعان بالاعا ابدەن اشۋىم كەلدى. قايدا ءجۇر ەكەن ول جۇگىرمەك دەگەنىمشە بولعان جوق، جول بويىندا اۋدارىلىپ جاتقان اربانى كورىپ، زارەم ءزار تۇبىنە كەتتى. اربانىڭ جانىندا دا ەشكىم جوق. "ءاي، بالالار، قايدا جۇرسىڭدەر؟ قايداسىڭدار؟ كىم بار مۇندا؟" — دەپ ايقايلادىم. ەشقانداي جاۋاپ جوق، تەك جاڭعىرىق ەستىلدى. بۇل نەسى، بۇلار ساۋ ەمەس قۇداي بىلەدى دەپ لاشىققا شابا جونەلدىم. اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، شىرپى جاعىپ كىرىپ كەلسەم، بەكتاس جولداسىمەن، سوقاشى بالا — ۇشەۋى بىردەي قولدارى ارتىنا بايلانىپ، جەردە جايراپ جاتىر. كيىمدەرى ءورىم-ورىم، بەت-اۋزى قانعا بويالعان، اۋىزدارىنا شۇبەرەك تىعىلعان. بەكتاستىڭ اۋزىنان شۇبىرەكتى جۇلىپ الىپ: "تۇقىم؟ تۇقىم قايدا؟" دەدىم وكپەم اۋزىما تىعىلىپ. "الىپ كەتتى، ساباپ الىپ كەتتى" دەپ، ۇرىلاردىڭ كەتكەن جاعىن باسىمەن كورسەتە بەردى. سول جەردە نە بولعانىمدى بىلمەيمىن، اتقا ىرعىپ ءمىنىپ، ىزىنە ءتۇستىم. ومىرىمدە ءويتىپ اتقا شاۋىپ كورمەگەن شىعارمىن. دەنەسىنە پىشاق تيگەندە ادام ەشتەڭەگە قاراماي ىشقىنباي ما، قاراڭعى ءتۇن ەمەس، مەيلى كور تۇنەگى بولسىن! ءوز ءۇيىمدى ورتەپ، ءوز مۇلكىمدى ۇپتەپ كەتسە رازىمىن، قىرمانعا قول سالىپ، توعىز قاپ تولتىرىپ الىپ كەتسە شىدار ەدىم — قىرماننىڭ ۇشىعى دەر ەدىم، ءبىراق، بۇل تۇقىم ءۇشىن تابان استىندا ولۋگە دە دايىن ەدىم!..
— ءيا، تولعاناي، ەلدىڭ اۋزىنان جىرىپ العان ءاربىر ءتۇيىر ءدان ءۇشىن، ادامنىڭ قۇنى بولعان قوس ۋىس تۇقىم ءۇشىن جانىڭدى قۇرباندىققا شالساڭ دا از ەدى. ءتۇن قاراڭعىلىعىن وقتاي جارىپ: "توقتا! توقتا! ءجۇزى قارالار!" دەپ اقىردىڭ. سەنىڭ داۋىسىڭنان سەلت ەتىپ، ۇيقىعا كەتىپ بارا جاتقان جەرىمنەن وياندىم. اتتىڭ ءتورت اياعى تاسىرلاپ، ۇرىلارعا ءتونىپ قالعان ەكەنسىڭ.
— ءيا، دۇنيە-توڭىرەكتى جارا اقىرعانىم شىن. ءوستىپ ايقايلاپ كەلە جاتقانمىن، ءىسىم اق ەكەن، قاراقشىلاردىڭ ىزىنە بىلگەندەي ءتۇسىپپىن. كوپ ۇزاماي الدا ۇرىلاردىڭ قارالارى كەرىندى، ات تۇياقتارىنىڭ تاسقا شاق-شاق تيگەن داۋسى ەستىلدى. ۇشەۋ ەكەن، سالت اتتى نەمەلەر قاپتاردى بوكتەرىپ الىپ تاۋ جاققا قاراي سالدىرتىپ بارا جاتىر ەكەن. "توقتا! تاستاندار تۇقىمدى! تاستا تۇقىمدى! تاستا دەيمىن!" — دەپ، اتتى ۇستى-ۇستىنە قامشىلاپ ىزىنەن قالماي كەلە جاتتىم. ارامىز بىرتە-بىرتە قىسقارا بەردى، ويتكەنى انالار قاپ بوكتەرگەن، قاتتى شاۋىپ كەتە المادى. ءبىراق استىقتى دا تاستامادى. بىرەۋى ورتادا جورعا ءمىنىپ بارا جاتتى. قولدا وسكەن مال ەمەس پە، ارتىنان تانىدىم، ارتقى اق شاشالى اياعىنان تانىدىم — ءبىزدىڭ سارى جورعا ەكەن. قىستا اتتاردى دا ۇرلاعان وسىلار ەكەنىن ءبىلدىم. "توقتا! مەن بىلەمىن سەندەردى. مەن بىلەمىن سەنى، جەكسەنقۇل!
سەن جەكسەنقۇلسىڭ! قۇتىلا المايسىڭ سەن ەندى مەنەن، توقتا!" — دەپ بار داۋسىممەن ايقايلاپ كەلە جاتقانىمدا شىنىندا دا جەكسەنقۇل ەكەن، جورعانىڭ باسىن بۇرا تارتىپ، قاراڭعىدا ات قۇيرىعى بۇلاق ەتە ءتۇسىپ، مىلتىقتىڭ اۋزىنان جارق ەتكەن وت كوزىمە قاتارىنان ەكى رەت شاعىلىسىپ، تارس ەتكەن داۋىستان اتىم ۇركە توقتاپ، تەبەتەيدەي ۇشىپ ءتۇستىم. جىعىلىپ بارا جاتقانىمدا مىلتىق اتىلعانىن، وزىمە وق تيگەنىن سەزدىم، ونان ارعىسىن بىلمەيمىن، قارا تۇنەك.
ءبىر ۋاقىتتا ەسىمدى جيىپ، كوزىمدى اشسام، اينالا تىپ-تىنىش، شالقامنان ءتۇسىپ جاتىر ەكەنمىن، ءون بويىم وزىمدىكى ەمەس، قورعاسىنداي اۋىر تارتىپ، قيمىلداۋعا دارمەنىم جوق. جانىمدا — كەيدە قورقىراپ، كەيدە تەبىنىپ تۇياق سەرپىپ وق تيگەن اتتىڭ جانى شىققالى جاتىر ەكەن. جانۋار ءبىراز قورقىراپ قينالدى دا، اقىرعى رەت ىشقىنا تۇياق سەرپىپ، سىلق ەتتى. وسى ءبىر ساتتە ماعان ءومىردىڭ ءبارى توقتاپ قالعانداي سەزىلدى. جىم-جىرت ءتۇن جانە مەن... ورنىمنان تۇرىپ ەپتەپ ارەكەت جاساعىم دا كەلگەن جوق. قانداي وقيعا بولعانىن سوندا عانا بارىپ ءتۇسىندىم. وسى بويدان كوزىم جۇمىلىپ ولسەم كانەكەي دەدىم وزىمە. ەلگە ەندى نە بەتىمدى ايتامىن، نە دەيمىن، ونىڭ جۇزىنە قالاي قارايمىن؟ كوزىمە جاس تولىپ، جوعارى قاراسام تۇنەرگەن اسپاندا قۇس جولى ۇزىننان-ۇزاق جولاق تارتىپ، قۇددى
ايشانىڭ بەتىنەن تەمەن سورعالاعان كوز جاسىنداي بوپ-بوز بولىپ جاتىر ەكەن. "دىرىلدەگەن ەرىنىمدى تىستەپ ەل ءۇشىن، جۇرت ءۇشىن، كەلەشەك ءۇشىن سۇرانىپ، تىلەنىپ، ايشالاردى جىلاتىپ تارتىپ العان تۇقىمىمدى كور تاماعىنا الىپ كەتكەن قاشقىنداردى قارعادىم. "ىلايىم، قان توككەن ەلدىڭ قاھارى ۇرسىن سەندەردى! سوعىستىڭ عالاماتى ۇرسىن سەنى، جەكسەنقۇل! ءوستىپ ءجۇرىپ جان ساۋعالاعانشا ادام بولىپ دۇنيەدە جۇرمەي-اق قويمايسىڭ با؟ سۋبانقۇلىم، قاسىمىم ىشكەن سۋدى سەن دە ارامداپ ءىشىپ جۇرگەن ەكەنسىڭ... تفۋ بەتىڭە!.."
مەن ءوستىپ كوپكە دەيىن جاتتىم. ءبىر ۋاقىتتا بىرەۋدىڭ كەلە جاتقانى ەستىلدى. "توقان اپا! توقان اپا-ا-ا-ا!" — دەگەن بالانىڭ جىلامسىراعان داۋسى شىقتى. بەكتاس ەكەنىن داۋسىنان تانىدىم. ىزدەپ جۇرسە كەرەك. باسىمدى جوعارى كوتەرىپ: "بەكتاس، بەرى قاراي ءجۇر" — دەپ شاقىردىم. ادام عوي، اتانىڭ بالاسى عوي، جانىما جەتىپ كەلىپ: "توقان اپا، امان-ساۋسىڭ با، توقان اپا؟" — دەپ، باسىمدى سۇيەدى. "امان-ساۋ ەمەسپىن، بەلىم قوزعالتپايدى، شويىرىلىپ قالسا كەرەك"، — دەسەم ول: "ەشتەڭە ەمەس، ءالى-اق ساۋىعىپ كەتەسىز، توقان اپا"، — دەپ، انا جاقتا ىزدەپ جۇرگەن جولداستارىن: "بالالار، بەرى كەلىڭدەر، توقان اپام مۇندا ەكەن، امان-ەسەن ەكەن"، — دەپ شاقىردى. "ەندى اپاڭا نە دەپ جاۋاپ بەرەمىز؟" دەسەم، بەكتاس ءبىراز ۇندەمەي تۇرىپ: "جاۋابىن مەن ءوزىم بەرەمىن، توقان اپا. جۇرتتىڭ بارىنە جاۋاپتى ءوزىمىز بەرەمىز، توقان اپا. ەشتەڭە ەمەس!" دەپ، بالا عوي، وندا ون ءتورت-ون بەستەگى كەزى، ىزاسىنا شىداماي ەڭىرەپ قويا بەردى. جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، تاۋ جاققا قاراي قولىن سىلتەپ: "ءبىز ءبارىبىر ولمەيمىز، ءالى كورەرسىڭدەر، مەن دە ەسەيىپ ەر جەتەرمىن. بۇل ىستەگەندەرىڭدى ەش ۋاقىتتا ۇمىتپاسپىن"، — دەدى. ونىڭ سول ءبىر جىگەرلى، كەكتى سوزىنە دەلەبەم قوزىپ، شىداي الماي جىلاپ جىبەردىم. سوندا ول: "جىلاماڭىز، توقان اپا، مەن دە ءسىزدىڭ بالاڭىزبىن، مەن دە ەر جەتەمىن، قاسىم اعامنىڭ ورنىن جوقتاتپايمىن"، — دەپ، قولتىعىمنان سۇيەپ، ورنىمنان تۇرعىزدى. بالالار مەنى ارباعا سالىپ، ۇيگە الىپ كەلدى. ەكى-ۇش كۇن ناۋقاستانىپ، توسەكتە جاتتىم. اۋىلداعىلاردىڭ ءبارى كوڭىلىمدى سۇراپ، كەلىپ-كەتىپ جاتتى. ەلگە راحمەت، وعان ولە-ولگەنشە ريزامىن، سوندا مەنى ەشكىم تابالاعان جوق. الايدا ويلاعان ءىسىم ورىندالماي قاتتى قينالدىم. ايدالعان جەر بوس قالىپ تۇقىم سەبىلمەي، قاراقشىلاردىڭ كەرەسى بولىپ كەتكەنىن ەسكە العان سايىن، جۇرەگىم سىزداپ، قانىم قاينادى.
— ونىڭ راس، تولعاناي. ونى مەن دە سەزدىم. سول شاڭى شىعىپ بوس قالعان ەگىن جاي دەنەمدەگى بىتپەگەن جاراقاتتاي كوپكە دەيىن سىزداپ، مەنى اۋىرتىپ ءجۇردى. ەگىندىككە تۇقىم سەبىلمەي قاقىراپ قالسا، مەنىڭ دەرتىم سول عوي، تولعاناي. سوعىس باستالعالى بەرى قانشا ەگىن جاي قاقىراپ، قانشا ادام قىرشىنىنان قيىلدى. مەنىڭ بارىپ تۇرعان جاۋىم — سوعىس باستاعاندار، ويتكەنى ولار ەگىن ەكپەيدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، — سوعىس پەن ديقانشىلىق بىر-بىرىنە قاراما-قارسى نارسەلەر ەمەس پە. سوعىسقان ەگىن ەكپەي، ادال ادامداردىڭ نەسىبەسىنە ارام قولىن سالادى، دەمەك ول ادام اتاۋلىنىڭ جاۋى. مايسالبەك، اينالىپ كەتەيىن كەمەڭگەر ۇلىم، ول دا وسى جونىندە حاتىندا جازباپ پا ەدى. ەسىڭدە مە، جەر-انا، مايسالبەكتىڭ حاتى؟
— مەن ونى جاتقا بىلەمىن، تولعاناي.
— ءيا، سەن ەكەۋمىز ونى جاتقا بىلەمىز. بۇگىن مەنىڭ سىيىناتىن كۇنىم، بۇگىن ءبىز ءبارىن قايتادان ەسكە الامىز، جەر-انام.
— ايتا بەر، تولعاناي. سەنىڭ بۇل ايتقاندارىڭ وتكەندى ەسكە الۋ عانا ەمەس، ءاردايىم جۇرەكتە ساقتالاتىن نارسە. مايسالبەگىڭنىڭ جازعان حاتىن تاعى ءبىر قايتالاپ ايتىپ بەرشى. مايسالبەك سەنىڭ عانا ۇلىڭ ەمەس، ول مەنىڭ دە ۇلىم، جەر-ۇلى مايسالبەك!
— مەن سوندا اۋىرىپ جاتقانىمدا، اۋىلداستارىمنىڭ حال-جاي سۇراپ، ءارقايسىسى جىلى سوزدەرىن ايتىپ، كوڭىلىمدى اۋلاپ جۇرگەندەرىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بار ەكەن عوي. مەن ونى سەزىپ تە قالعانداي بولدىم.
ايشا كورشىم، بەيشارا، ءوزى اياعىن ارەڭ سۇيرەتىپ ءجۇرىپ، كىشكەنتاي توستاعانمەن قايماق الىپ كەلىپتى. ول ۇيگە كىرىپ كەلگەندە، اناۋ كۇنى ىستەگەنىمە قاتتى ۇيالدىم. اۋزىما ءسوز تۇسپەي، قاتتى قىسىلدىم. "تولعاناي، سەن ويىڭا ەشتەڭە الما، — دەدى ايشا. — مەنىڭ بوساڭدىعىمدى كەشىر. سەندەي ايەل ءۇشىن، كەرەك بولسا، جانىمدى دا ايامايمىن. كەرەك بولسا، جالعىز ۇلىم بەكتاستى دا بەرەمىن. ول ونسىز دا ەكى ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى بالا بولىپ كەتتى، سەنى مەنەن ارتىق كورمەسە، كەم كورمەيدى. سەن بىزبەن ادامسىڭ، ءبىز سەنىمەن ادامبىز. وسىنى ءتۇسىنىپ قوي" — دەدى. "راحمەت، بۇل لەبىزىڭە"، — دەدىم مەن دە. انشەيىن ويىنداعىسىن ايتقان ەكەن دەسەم، ونىڭ دا ءسوزىنىڭ استارى بار ەكەن.
ەرتەڭىنە بەلىمنىڭ اۋىرعانى باسىلىپ، ۇيدە ارى-بەرى ءجۇرىپ دالاعا شىقتىم. تەرەزەنىڭ الدىنا كيىز توسەپ، بەلىمدى كۇنگە جىلىتىپ وتىردىم. اليمانعا جۇمىسقا بارا بەر دەسەم، باسقارما بۇگىن دە ەنەڭە قارايلاس، ۇيدە بول دەپ رۇقسات بەردى دەدى. اۋلا ىشىنە وت جاعىپ، سۋ جىلىتىپ، اليمان كىر جۋىپ جاتقان.
ەسىك الدىنداعى جۋان ءتۇپ كارى الما اعاشى سول جىلى وراسان قالىڭ گۇلدەپ، قايتادان كۇش الىپ جاسارعانداي جايقالىپ، جەل تيگەندە بۇتاقتارىنان اپپاق قوقىم سەبەلەپ جاتتى. الما گۇل جارعان كەزدە اۋا دا ءمولدىر بۇلاقتاي تۇنىپ، تاپ-تازا بولىپ تۇرادى عوي ادەتتە. الىستا جالتىراعان تاۋدىڭ ماڭگى مۇزدارى اپ-انىق، كورىنىپ تۇردى. ءوستىپ وتىرعانىمدا اۋلاعا پوشتاشى تەمىر شال كىرىپ كەلدى. "ارما، تولعاناي"، — دەپ ونشا سوزگە دە كەلمەي، اسىعىپ-ۇسىگىپ، وزىنشە الدەنەگە تومسارىپ، كۇركىلدەپ جوتەلىپ، سۋىق ءتيىپ قالىپتى بايعۇسقا، قۇرعىردىكى دەپ كۇبىرلەپ، ساعان حات بار ەدى دەگەندەي سومكەسىن اقتارىپ-توڭكەرىپ، ءبىر حاتتى تاۋىپ الدى دا، ماعان بەردى. ونىڭ بۇل توزىمدىلىگىنە تارىنىپ: "كەلگەن بويدا ايتپايسىڭ با، كىسىنى زارىقتىرماي! كىمنەن ەكەن؟" — دەپ سۇرادىم. "مايسالبەكتەن كورىنەدى"، — دەدى ول ءبىر ءتۇرلى. قۋانىپ، جۇرەگىم الىپ ۇشىپ ادەتتە مايسالبەكتىڭ حاتى ءۇش بۇرىشتى بولاتىن ەدى، بۇل جولى ادرەسى تاسقا باسىلعان، ءتورت بۇرىشتى، سىرتى قالىڭ اتلاس قاعاز ەكەنىنە ءتىپتى نازار سالماپپىن. سول ارادا جارادار اياعىن سۇيرەتىپ، بالداققا سۇيەنىپ بەكتۇرسىن كەلىپ قالدى. كورشىمىز ەدى، ءىشى پىسقاندا بىزدىكىنە كەلىپ، كوڭىلىن كوتەرىپ كەتەتىنى بار ەدى. حات كەلىپ قالعان ەكەن عوي، مايسالبەكتەن عوي ءتارىزى دەپ، سابىر قىلىپ قول الىستى. "قولىڭ نەگە قالتىرايدى؟ بەرى وتىرىپ وقىپ بەرشى"، — دەدىم. سوندا ول كيىزدىڭ شەتىنە وتىرا بەرىپ، ويباي اياعىم دەپ ءوڭى قۋارىپ، قارا سۋعا ءتۇستى. حاتتى قولى دىرىلدەپ ارەڭ اشتى دا، وقي باستادى. اي، قايران بالام، قايران حات...
"اپەكە، اق سۇتىڭنەن اينالايىن اپەكەم، — دەپ باستاپتى. — مەن سەنىڭ قانداي جان ەكەنىڭدى بىلمەسەم، بۇل حاتتى جازباس تا ەدىم. سەنىڭ اقىلىڭا، قايراتىڭا، سەنىڭ كۇشىڭە سەنىپ جازىپ وتىرمىن. سويتسەم دە نە دەپ ءتۇسىندىرىپ، نە دەپ ايتۋعا ءسوز تابا الماي، الاقانداي اق قاعازعا تەلمىرە قاراپ وتىرمىن. اقىرى مەنىڭ ىستەگەن ءىسىمدى دۇرىس دەپ تابارسىڭ، مەن وعان وزىمە سەنگەندەي سەنەمىن. ءيا، اپا، مەنى ءسوزسىز دۇرىس ىستەگەن دەرسىڭ... ايتكەنمەن، جۇرەگىڭنىڭ تۇكپىرىندە ماعان دەگەن سۇراۋىڭ بولار: "بالام، ءقايتىپ ءوز ءومىرىڭدى ءوزىڭ قيدىڭ. ادامعا ءبىر-اق رەت بەرىلەتىن بۇل جارىق دۇنيەمەن قالايشا ءوزىڭ قوشتاسىپ جۇرە بەردىڭ؟ مەن سەنى نەسىنە تۋىپ، نەگە ءوسىردىم؟" ءيا، اپا، اناسىڭ، سەنىڭ بۇل سۇراۋىڭا تاريح كەيىن جاۋاپ بەرەر. ال ەندى مەنىڭ ايتارىم: سوعىستى ءبىز تىلەپ العان جوقپىز، بۇل كوپتىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىر ناۋبەت، بۇكىل ادام بالاسىنا بالتا جۇمساعان زۇلىم كۇش. ءبىز ونىمەن كۇرەسپەي تۇرا المايمىز، ونىڭ ءۇشىن قان توگىپ، ونىڭ ءۇشىن جان پيدا ەتىپ، ونى قيراتىپ جوق ەتۋگە مىندەتتىمىز. ويتپەسەك ءبىزدىڭ ادام دەگەن اتىمىز وشەدى. مەن سوعىستا ءجۇرىپ ەرلىك كورسەتەيىن دەپ ەش ۋاقىتتا اڭساعان جوق ەدىم، مەن ءوزىمدى سونداي ءبىر قاراپايىم، سونداي ءبىر اسىل مۇراتقا — مۇعالىمدىككە دايىنداپ جۇرگەنمىن. زامانىم وسى ەكەن، بالالارعا قارا تانىتىپ وقىتۋدىڭ ورنىنا، قارۋ ۇستاعان جاۋىنگەر بولدىم. ول مەنىڭ ايىبىم ەمەس.
ءقازىر مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن جاستارعا مەنىڭ ءبىرىنشى جانە اقتىق ساباعىم وسى، ولارعا بەرىپ كەتكەن ءبىلىمىم دە وسى. بۇعان مەن ومىردەن العان بارلىق ءبىلىمىمدى، بار جۇرەگىمدى ايامايمىن.
ءبىر ساعاتتان كەيىن مەن وتانىم تاپسىرعان مىندەتتى ورىنداۋعا كەتەمىن، قايتا ورالمايمىن. جاۋدىڭ بەكىنگەن جەرىنە بارىپ، ونى تالقان ەتىپ، ءوزىم دە جوق بولامىن. وتان ءۇشىن، حالىق ءۇشىن، جەڭىس ءۇشىن، دۇنيەدەگى بار جاقسىلىق ءۇشىن...
بۇل مەنىڭ اقىرعى حاتىم، قولىما سوڭعى رەت قالام الۋىم، اقىرعى ءسوزىم. اپا، مىڭ ءبىر رەت اپا دەسەم دە سەنىڭ ءقادىرىڭدى تاۋىسارمىن با، ءتۇسىن: بۇل جاي عانا ولە سالۋ ەمەس، بۇل جاي عانا جان قيۋ دا ەمەس، بۇل ءومىر ءۇشىن ءولىم. قۇلاققا بۇل، بالكىم، تۇرپايى ەستىلەر، ءيا بۇل شىنىندا دا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بولعان ءولىم. مەن ءوز ەركىممەن وسىنى قالاپ الدىم. مەنىڭ ەش ۋاقىتتا سولقىلداعان شاعىم بولعان جوق. وتانىم بۇل ءىستى ماعان سەنىپ تاپسىرعانى ءۇشىن ماقتانامىن.
مەنى جوقتاما، اپا. ارتىندا تۇقىم-جۇراعاتى قالعان جوق دەمە. جەر بەتىندە بۇدان بىلاي سوعىس بولماسا، جاڭا تۋعان ءسابيدىڭ ۋىلدەگەنى — سول مەن، بويجەتكەن قىزداردىڭ جاۋدىرەگەن كوزدەرى — سول مەن، بۇتاقتا كوكتەگەن جاپىراق — سول مەن، دالادا جايقالعان ەگىن — سول مەن، مۇعالىمدەردىڭ بالالارعا ۇيرەتكەن ءبىرىنشى "ا" ءارپى — سول مەن، وسىنىڭ ءبارى مەن، وسىنىڭ ءبارى مەن، سەن دە مەن دەپ جۇرگەيسىڭ، اپا!
جىلاما، اپا، ەشكىم جىلاماسىن. مۇنداي ءولىم ءۇشىن ەشكىم جىلاماسىن. قوش، اقىرعى رەت قايىر قوش! قوش، تۇرپاتىڭنان اينالايىن، الاتاۋ!
سەنىڭ ءمۇعالىم بالاڭ — لەيتەنانت مايسالبەك سۋبانقۇلوۆ.
مايدان 9 ناۋرىز، 1943 جىل، تۇنگى ساعات — 12".
ەسەڭگىرەپ باسىمدى جوعارى كوتەرىپ قاراسام، قورا ىشىندە جۇرت سامساپ تۇر ەكەن. ءبارى ءۇنسىز، باستارى ءتۇسىپ، ازا تۇتىپ تۇر ەكەن. ەشكىم ءۇن شىعارىپ جىلاعان جوق. مايسالبەك ەشكىم جىلاماسىن دەگەن عوي. ايەلدەر مەنى قولتىعىمنان سۇيەپ، ورنىمنان تۇرعىزدى. گۇلدەگەن الما اعاشىن جەل قوزعاپ، بۇتاقتارىنان ۇشقان اپپاق بۇرلەر ۇستىمە سەبىلىپ، بەتىمدى مايدا عانا سيپاپ جاتتى. سول گۇلدەگەن المانىڭ ارعى جاعى، اۋىلدىڭ ءۇستى، الىستاعى مۇنارلانعان تاۋدىڭ ءۇستى شەگى جوق، ءتۇبى جوق ءمولدىر، تاپ-تازا كوگىلدىر اسپان ەكەن. دۇنيەنىڭ مۇنداي كەڭ ەكەنىن كورگەنىمدە، دۇنيەنىڭ مۇنداي تار ەكەنىن سەزىنگەنىمدە، الەمدى باسىما كوتەرىپ، اڭىراپ جىلاعىم كەلدى. ءبىراق ءوزىمدى-وزىم قولعا الىپ، تىستەنىپ تۇرا بەردىم. اليماننىڭ مانادان بەرى نە كۇيدە تۇرعانىن بىلمەيمىن، مەن ورنىمنان تۇرعانىمدا، ەكى قولىن سوزىپ، سوقىر كىسىشە، ماعان قاراي تەڭسەلىپ كەلە بەردى دە، ءبىر ۋاقىتتا بەتىن الاقانىمەن باسىپ، كەيىن بۇرىلىپ كەتتى...
مىنە، ءوستىپ ورتانشى بالام مايسالبەكتەن دە ايىرىلدىم. تاستاپ كەتكەن قۇلاقشىنى عانا قالدى...
— مەندە بولسا مايسالبەكتىڭ جەرى دەگەن اتاعى قالدى، تولعاناي. حالىققا ىستەگەن ءىسى، داڭقى قالدى...
— ءيا، مايسالبەكتىڭ اتى وشكەن جوق. باتىر دەگەن اتى ارداقتالىپ، قىستاعىمىز "مايسالبەك" اتىنداعى كولحوز بولدى. مايدانداعىلار مايسالبەكتىڭ جازىپ كەتكەن حاتىن وزدەرىنىڭ حاتتارىنا قوسىپ، اۋىل سوۆەتكە جىبەرگەن ەكەن. ول حاتتا مايسالبەكتىڭ ەرلىگىن جازعان جاۋىنگەر جولداستارى بارىمىزگە كوڭىل ايتىپ، سەندەردىڭ پەرزەنتتەرىڭدى، جەرلەستەرىڭدى ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايمىز، ونىڭ ەسىمىن وتانىمىز ءار كەز ماقتان تۇتادى دەپ جازىپتى. باقساق مايسالبەگىم بارلاۋشى ەكەن. ءبىزدىڭ اسكەرلەر شابۋىلعا شىعار الدىندا نەمىستەردىڭ جاسىرۋلى تۇرعان قۇرال-جاراقتارى، وق-دارىلەرى اسپانعا ۇشىپ، اينالا توڭىرەكتەگى ورماندار جاپىرىلا سۇلاپ، شابۋىلعا جول اشىلىپتى. وسىنى ىستەگەن مەنىڭ بالام مايسالبەك ەكەن. مەن دە ونىڭ بۇل ەرلىگىنە ماقتانامىن. ايتسە دە، ماعان سالسا، سوعىس شىقپاعاندا، مەن ونىڭ باسقا ىستەرىمەن ماقتانسام، باقىتتى بولار ەدىم عوي. ءوزى ايتقانداي بالالاردى وقىتىپ، وقىتقان شاكىرتتەرى وزىنەن وزعىن، وزىنەن ءبىلىمدى بولىپ، ءار الۋان ىستە، ءار الۋان عىلىمدا داڭقى شىعىپ جاتسا، مايسالبەگىمنىڭ داڭقى دا سول بولار ەدى-اۋ. ادام بالاسىنا ەڭ الدىمەن تاپ وسىنداي داڭق كەرەك. ال ەندى سوعىستا كورسەتكەن باتىرلىقتىڭ دا ەرلىك ەكەنىندە تالاس جوق، ول ءۇشىن باسىمدى ءيىپ، ۇلىمنىڭ الدىنا جۇگىنەمىن، ءبىراق سونداي وكىنىپ، ءتىرى جۇرگەنىنە ەشتەڭەنى تەڭ كورمەيمىن...
ازەلدە سوعىستان ەش پەندە جاقسىلىق كورگەن ەمەس قوي...
V
— راس، تولعاناي، جاۋدى جەڭگەن كۇندە دە ونىڭ قايعىسى قۋانىشىنان مول بولادى ەمەس پە. سول جىلى، جەڭىس كەلگەن جازدا، سەندەردىڭ اسكەردەن قايتقانداردى توسقاندارىڭ ءالى مەنىڭ جادىمدا، ەستەن كەتەر ەمەس، تولعاناي. سونداعىنىڭ قايسىسى ءسۇيىنىش، قايسىسى ارمان ەكەنىن ءالى دە ايتا المايمىن...
— مەن دە سولاي... قۋانىشىمىز باسىم با ەدى، الدە كۇيىنىشىمىز باسىم با ەدى... جاۋ جەڭىلىپ شايقاس اياقتالعاندا، الاساپىران دۇنيە تىنىشتىق قۇشاعىنا ەنىپ، بۇرىن سوعىستىڭ بۇرمەلەۋىمەن ونشا بايقالا قويماعان نارسەلەر سوندا ەلدىڭ جۇرەگىن تاعى دا سىزداتتى. ويتكەنى جەڭىس ولجا سالىپ، مەيرام بولىپ كەلگەن جوق، ول بىزگە مايداننان امان ورالعان جاۋىنگەرلەردىڭ جۇدەۋ كەيپىندە، تالاي جولدى باسىپ، تابانى تەسىلگەن سولدات ەتىگىن كيىپ كەلدى.
سول كۇنى بىزگە كەزەك ءتيىپ، وگىز سوقامەن باقشانى ايداپ، جۇگەرى ەككەلى جاتىر ەدىك. كوشەدە قانداي دا ءبىر داۋىستار شىعىپ، جاپا-تارماعاي جۇگىرگەن ادامداردى كورگەن اليمان ءبىلىپ كەلەيىنشى دەپ تەز باسىپ كەتتى دە، ىلە-شالا قايتادان اسىپ-ساسىپ جەتىپ كەلدى: "ەنە، جۇرتتىڭ ءبارى اسكەرلەردى كۇتىپ العالى كەتىپ بارا جاتىر. اۋىلدا ەشكىم قالعان جوق، ءبارى كەتتى. ءجۇر، ەنە، تەزىرەك، بول!" — دەدى ەنتىگىپ. وگىزدەردى دوعارماي بوروزدادا تۇرعان كۇيى قالدىرىپ ءبىز دە جۇگىرە جونەلدىك. شىنىندا دا كوشە قىم-قۋىت ەكەن. قىز-كەلىنشەكتەر، بالا-شاعالار، ولار تۇرعاي سەلكىلدەگەن كەمپىر-شالدار دا قالماي، اتتىسى اتتىلى، جاياۋى جاياۋ جول توسقالى كەتىپ بارا جاتىپتى. بۇل حاباردىڭ قايدان كەلگەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر مايداننان قايتىپ كەلە جاتقان ءبىر سولدات (كۇميشتەك دەگەن جوعارعى اۋىلدىڭ بالاسى كورىنەدى) اسكەردىڭ ءبارى ۇيدى-ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتىر دەپ، جولىققان بىرەۋگە ايتقانعا ۇقسايدى. ستانسياعا ەكى ەشەلون اسكەر كەلىپ ءتۇسىپتى، بۇگىن تۇسكە تامان بارىپ قالارمىز دەپ حابار ايتقانعا ۇقسايدى. قىسقاسى قۋانىشتى حابار. ەل جارىقتىق وسى حاباردىڭ كەلۋى-اق مۇڭ ەكەن، انىق-قانىعىن ەشكىم ءجوندى بىلمەسە دە ەشبىر كۇماندانباستان، كۇتىپ الۋ ءۇشىن جولعا شىقتى. سوعىس باستالار جىلى جاستار قونىستانا باستاعان جاڭا كوشەنىڭ بويىندا قىستاقتى ەتەكتەي ءيىرىلىپ كۇتىپ تۇردىق. ول كەزدە سول شالا بىتكەن تامدارعا كوزىمىز ۇيرەنىپ قالسا كەرەك، مايداننان جەڭىسپەن قايتىپ كەلە جاتقان ەر-ازاماتتارىمىزدى قانداي قاسيەتتى، قانداي ارماندى جەردە كۇتىپ تۇرعانىمىز ءتىپتى ويىمىزعا كەلمەپتى. ويىمىز — اسكەرلەردى قىستاققا كىرە بەرىس جەردە توسىپ الۋ ەدى. ۇلعايعان كىسىلەر ارىقتىڭ جاعاسىنداعى بيىكتەۋ جەرگە شىعىپ، اتشىلار ات ۇستىنەن، بالالار شالا بىتكەن تامداردىڭ دۋالدارىنا وتىرىپ، زارىعا كۇتكەن ستانسيا جاققا قادالدى. انە كەلەدى، مىنە كەلەدىنىڭ اراسىندا بىر-بىرىمىزگە كورگەن ءتۇسىمىزدى ايتىپ، جولدان تاستاردى جيناپ الىپ قۇمالاق تارتىپ، ءتۇس-ايانىمىزدى، قۇمالاقتىڭ كورسەتكەنىن جاقسىلىققا جورىپ، ۇلكەن جولعا قاراۋمەن بولدىق. ءقازىر ويلايمىن دۇنيەدەگى ادام بالاسىنىڭ ءبارى وسىنداي ءبىر تىلەكتە، ءبىر نيەتتە، بىرىنە-بىرى جاقسىلىق ويلاپ، ءوز بالالارىن وسىلاي سۇيسە، وسىلاي كۇتسە، بالكىم، سوعىس بولماس پا ەدى، قايتەر ەدى.
جينالعان كوپشىلىك كەيدە دەمىن ىشىنە تارتىپ ۇندەمەي بىر-بىرىنە ءتىل قاتپاي تۇردى. اركىم ءوز ويىمەن الەك بولسا كەرەك. ويتكەنى بەس جىل بويى سۇراپىل قاندى سوعىستى باسىنان كەشىرىپ، ەندى جەڭىسكە جەتكەندە، سوعىستىڭ سوڭعى كورىنىستەرىنەن ەلدىڭ جۇرەگى شايىلىپ تا قالعان بولاتىن. قايسىسى كەلىپ، قايسىسى كەلمەس ەكەن دەگەن سۇراۋ اركىمنىڭ ويىندا بار ەدى. سوعان وراي اركىمنىڭ تاعدىرى، اركىمنىڭ ءۇمىتى ءارقيلى بولماق. سوعان بايلانىستى اركىمنىڭ جاڭا ءومىرى باستالماق.
ب ا ق اعاشتارىنىڭ باسىندا وتىرعان بالالاردىڭ بىرەۋى ءبىر كەزدە: "كەلە جاتىر!" — دەپ ايقايلاپ جىبەرگەندە، قوبىزدىڭ قاتتى تارتىلعان قىل شەگىنە وقىس قول تيگەندەي، ءبارىمىز بىردەي سەلت ەتىپ، ءبىراۋىزدان "كەلە جاتىر" دەپ قايتالاپ، سىلەيىپ تۇرىپ قالدىق. ءبىر ساتتە توپ ىشىندە شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلەتىندەي تىنىشتىق، ۇنسىزدىك ورناپ، سالدەن كەيىن: "كانە؟ قايدا كەلە جاتىر؟ كانە؟" — دەگەن داۋىستار شىعىپ، لەزدە سۋ سەپكەندەي باسىلا قالدى. الدا، ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە جالعىز اربادان باسقا ەشتەڭە كوزگە تۇسپەدى، اربا اۋىل تۇسىنا كەلگەندە توقتادى دا، ودان سەكىرىپ تۇسكەن جالعىز ادام شينەلىن يىعىنا سالىپ، ارباكەشپەن قوشتاسىپ، بىزگە قاراي ءجۇردى. ءبىزدىڭ ارامىزدا ەشكىم ءتىس جارىپ ءۇن قاتقان جوق، ءبارى ايران-اسىر قالىپ سىلەيىپ ءتۇر.
سولدات جاقىنداي بەردى، ءبىراق ءبىر ادام دا ورنىنان قوزعالعان جوق. ادامداردىڭ اقتارىلعان جۇزدەرىنەن ءۇمىت بەلگىسى سەزىلىپ تۇردى. ويتكەنى ءبىزدىڭ كۇتكەنىمىز جالعىز سولدات ەمەس، جولعا سىيماي مايدانعا اتتانعانى سياقتى، قالىڭ اسكەردىڭ توبىمەن قايتىپ كەلۋى ەدى.
— پەندەسىڭدەر عوي، تولعاناي! سوعىسقا اتتانعاندار قاشان تۇگەل، جۇبىن جازباي ورالىپ ەدى؟ ادام دەگەن كەيدە وسىنى ەستەن شىعارىپ جىبەرەتىن ءتارىزدى.
— ونىڭ راس، ۇلى دالام. ءبىراق، ءبىز پەندەمىز عوي: جاقسىلىقتان ءار كەز كۇتەتىن ءۇمىتىمىز ۇلكەن. ال ەندى سوندا جالعىز سولداتتىڭ كەلە جاتقانى ەلدىڭ زارەسىن ۇشىرىپ، ەسىن كەتىردى. سولدات بەرگى دوڭەسكە كەلىپ جەتىپ، قىستاقتىڭ شەتىندە قىبىر ەتىپ قوزعالماي تۇرعان ەلدى كورىپ، جۇرەگى زۋ ەتە قالدى بىلەم، ول دا شوشىپ سەسكەنىپ تۇرىپ قالدى. بۇل نەسى، بۇل نەتكەن جاندار، بۇلار نەگە ءۇنسىز قاراپ تۇر دەگەندەي سولدات ەلەگىزىپ ارتىنا بۇرىلىپ قارادى. جولدا وزىنەن باسقا ەشكىم جوق ەكەنىن كورىپ، ول بىزگە قاراي ءجۇرىپ بارىپ، تاعى دا توقتاپ، قايتادان تاعى دا الاقتاپ ارتىنا قارادى. ول وسىنداي جاقىنداپ كەلە بەرگەندە الدا تۇرگان ءبىر كىشكەنتاي قىز: "ءاشىرالى اعام! ءاشىرالى اعام كەلە جاتىر!" — دەپ ايقايلاپ جىبەردى. قايدان تانىعانىن كىم ءبىلسىن، باسىنداعى ورامالىن جۇلىپ الىپ، الگى جالاڭ اياق، سيداڭداعان قىز: "اعا! اعا!" — دەپ ايقايلاپ، سولداتقا قاراي جۇگىردى. ونىڭ سوڭىنان بالالار لاپ قويىپ، ونان كەيىن ايەلدەر، ونان كەيىن تۇرعان جۇرتتىڭ ءبارى: "ءاشىرالى! ويباي، شىن ەكەن، ءاشىرالىنىڭ ءوزى!" — دەپ شۋىلداسىپ الا جونەلدى: سول كەزدە ءبىزدى قانداي كۇش بيلەپ، جۇرەگىمىزدە قانداي اسىل سەزىمدەر ويانعانىن ايتىپ بەرە المايمىن — اسەم ءبىر ءسۇيىنىش جان جادىراتقان مەيىرىم، قۋانىشتى كوز جاسى ءبارىمىزدى قورعاسىنداي بالقىتىپ، راقات دۇنيەسىنە الىپ ۇشتى. قۇشاق جايىپ سولداتقا ءجۇرىپ بارا جاتقانىمىزدا ءبىز وزىمىزبەن بىرگە بۇكىل ءومىرىمىزدى، باستان كەشىرگەن كۇندەرىمىزدى، ازاپ-توزاعىمىزدى، كوز ىلمەگەن تۇندەرىمىزدى، اق شالعان شاشتارىمىزدى، قارتايعان قىزدارىمىزدى، جەتىم-جەسىر قالعانىمىزدى، سەل بوپ اققان كوز جاسىمىزدى، قايراتىمىزدى، مۇڭىمىزدى، تۋ ۇستاعانداي، جەڭىسپەن ورالعان جاۋىنگەرىمىزگە قاراي الىپ بارا جاتتىق. الدىنان شىعىپ كەلە جاتقان حالىقتى كورگەندە سولدات ەنتەلەي باسىپ بەرى ءجۇردى.
حالىقتىڭ دۇرمەگىمەن جۇگىرگەندە كەنەت باياعىدا تارس-تۇرس ەتىپ ستانسياعا توقتاماي ءوتىپ كەتكەن ەشەلون مەنىمەن قاتارلاسا جارىسقانداي قۇلاعىم تۇنىپ، زىرىلداعان دوڭگەلەكتەر استىندا زىڭ-زىڭ ەتكەن رەلستەر جۇرەگىمدە زىڭىلداپ: "اپا، اليمان!" دەگەن مايسالبەكتىڭ جەل جۇلا قاشقان ءۇنىن قۋىپ بارا جاتقانداي بولدىم.
اتتىلار ءا دەگەندە جەتىپ بارىپ، ات ۇستىنەن جاپىرىلىپ سولداتتىڭ كوتەرىپ كەلە جاتقان دورباسىن، شينەلىن الىپ ءوزىن بايگەدەن شىعارىپ كەلە جاتقان سايگۇلىكتەي الپەشتەپ كەلدى. جەر، جەر-انا، سەن وسى سولداتتى ۇمىتپايسىڭ عوي؟ باتىردىڭ ءتۇرى ەسىڭدە مە؟
— ەسىمدە، تولعاناي. مەن ول سولداتتىڭ ءتۇرىن ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايمىن، ول بۇگىن دە قۇشاق جايىپ: "اينالايىن، ەل-جۇرت! اينالايىن، ەل-جۇرت! جانىم قۇربان! باسىم قۇربان!" دەپ ايقايلاپ، جۇگىرىپ كەلە جاتقانداي. ونىڭ كەۋدەسىندەگى مەدالدارى دا كۇمىس ءدىلداداي سىلدىرلاپ، بەتىن جۋىپ كەتكەن ىستىق جاس تا جاۋعان بۇرشاقتاي تارسىلداپ ماعان تامىپ جاتقانداي. وسىنىڭ ءبارى ەسىمدە، تولعاناي! كەڭ يىقتى، سۇڭعاق بويلى، دەنەلى سولدات نەشە رەت اجالمەن بەتتەسكەن، نەشە رەت وق توقتاتپاي جاۋمەن الىسقان جاۋىنگەر جاس بالاشا ەڭىرەپ، بۇگىن دە انا جولدا جۇگىرىپ كەلە جاتقانداي.
— ءيا، ءيا، ءدال سولاي. ءبىز دە جابىلا جىلاپ، حالىق پەن سولدات ۇندەرى كۇڭىرەنە قوسىلىپ، ءبىرىن-بىرى اڭساعان ەكى تولقىن توعىسقانداي قۇشاقتاسىپ كورىستىك. سول ازان-قازان ىزىڭ-شۋدا ءارقايسىمىز تۇس-تۇستان ءاشىرالىنىڭ موينىنا، يىعىنا اسىلىپ دامىلسىز ءسۇيىپ جاتتىق.
و، جەڭىس-اي، كۇنى-تۇنى تىلەنىپ-سۇرانىپ، كۇرەسىپ العان جەڭىسىمىز-اي! اسسالاۋمالەيكۋم، جەڭىس! كەشىر ءبىزدىڭ بوتاداي بوزداپ جىلاعانىمىزدى، كەشىر اليمان سىندى كەلىنىمدى. امان ورالعان ءاشىرالىنىڭ كوكىرەگىنە باسىن قويىپ: "قايدا مەنىڭ، قاسىمىم! قايدا؟" — دەپ شىڭعىرعانىن كەشىر. جەڭىس! سەن دەپ قانشا شولپاندارىمىزدان ايىرىلدىق!
"باسقالار قايدا؟ پالەنشە قايدا؟ تۇگەنشە قايدا؟ قاشان كەلەدى قالعاندارى!" — — دەپ جاپا-تارماعاي سۇراعانىمىزدى كەشىر. سۇراۋلاردىڭ قاماۋىندا قالىپ، كوز جاسىن ىركە الماي: "كەتكەندەردىڭ ءبارى ورالادى! ەرتەڭ كەلەدى. جاقىندا كەلەدى. تەگىس كەلەدى!" — دەگەن ءاشىرالىنى كەشىر. كەشىر ءبىزدى، جەڭىس، كەشىر. سەنىمەن العاش رەت ءجۇز كورىسىپ جاتىپ ءبىز ءارقايسىمىز كوڭىلىمىزدە مايدان قۇرباندارىمەن اقىرعى رەت تاعى دا قوشتاستىق، ولاردى تاعى دا جوقتاپ، ولاردىڭ تاعى دا ءبىر مارتەبە كۇيىگىن تارتىپ، كۇدەر ءۇزىپ كوڭىل سۋىتتىق. كەشىر مەنى، جەڭىس، كەشىر! ءاشىرالىنى قاتتى قۇشاقتاپ، ەمىرەنە يىسكەپ، جايناعىمدى، مايسالبەگىمدى، قاسىمىمدى، سۋبانقۇلىمدى ەسىڭە الىپ، مەنىڭ ىشتە جاتقان ارمانىمدى كەشىر!
— جوق، تولعاناي، ولاي ەمەس، قايتا دۇنيە سەنەن كەشىرىم سۇراسىن، زامان سەنەن كەشىرىم سۇراسىن. سەن كەشىرەتىن بە ەدىڭ، تولعاناي؟
— نەگە ۇندەمەيسىڭ، تولعاناي؟
— كەشىرمەس ەدىم. جاۋىمدى ەجەلدەن كەشىرمەيمىن. ءبىراق زامانىما كەك ساقتاعان جەرىم جوق. ارتى قايىرلى بولسىن. ءبىراق سوعىسقا داۋىم كوپ. اتىلعان وق، توگىلگەن قان — تاريحتىڭ ەسەبىندە، ال ەندى ادامداردىڭ بىت-شىت بولىپ بۇلىنگەن ءومىرى شە؟ ونى قايسى ەسەپكە سىيعىزىپ، تاريحتىڭ قايسى بەتىنە جازامىز؟ ول ءۇشىن كىم جاۋاپ بەرەدى؟ جالپ ەتىپ وققا ۇشپاسا دا، اليماننىڭ تاعدىرىن ەسىمە تۇسىرگەندە ءىشىم ورتەنىپ شوق بولادى. ونىڭ وبالى كىمدە؟ ونىڭ دەرتىن كىمگە بارىپ شاعامىن؟ قايران كەلىنىم، گۇل سۇيگەن، گۇل كورىكتى كەلىنىم!
ءاشىرالىنى تۋعان-تۋىسقاندارى ۇيىنە الىپ كەتتى، جۇرتتىڭ ءبارى تەگىس تاراعاندا اليمان ەكەۋمىز دە ۇيىمىزگە قايتتىق. وسىمەن سوعىستان الاسى-بەرەسىمىز ءبىتىپ، ەندى بۇدان بىلاي تىنىشتىق زامان باستالماق.
ءبىز ۇندەمەي كەلە جاتتىق. جاڭاعى جىلاۋدان كەيىن اليمان دا سولقىلداپ، اپتىعىپ، تەرەڭ كۇرسىنىپ كەلە جاتتى. قاباعىن ءتۇيىپ، ەش جاققا قاراماي تۇنەرگەن ءتۇرىن كورىپ، كەلىنىمنىڭ الدەقانداي ويدىڭ شىرماۋىندا كەلە جاتقانىن ءتۇسىندىم. كۇن كۇركىرەردە اۋانىڭ قاپىرىق بولاتىنى ءتارىزدى، ودان دا اراقاتىناستى اشاتىن ۇلكەن ءسوز ايتار الدىندا قينالادى ەمەس پە، ءيا، اليمان قينالىپ كەلەدى. ونىسىن مەن جانى اشىپ قاراعان كوزدەرىنەن، تىستەنگەن ەرىندەرىنەن سەزدىم. "اي، ەندى ايىرىلامىز عوي. قاسىمنان كۇدەر ءۇزىپ ءبىتتى عوي، — دەپ ويلاپ كەلە جاتتىم. — ايىرىلىسپاعاندا ەندى قايتەمىز. ولگەننىڭ ارتىنان ولە مە، كەتەدى دە. قاشانعى جەسىر وتىرا بەرمەك. كوڭىلى دە قوبالجىپ جۇرگەن بولار. پەشەنەمە جازعانى وسى بولسا، قايتەمىن، ريزاشىلىعىمدى بەرەم دە. ايتەۋىر باعى اشىلسا بولدى ماعان. جاس ەمەس پە، تاعى دا تەڭىن تابار. قاسىمداي بولعان ادامىنا جولىعار ما ەكەن؟ كىم بىلەدى؟ باقىتتى بول، شىراعىم، باقىتتى بول قايسى ءبىرىن ايتايىن. اندا-ساندا مەنى ەسىڭە الساڭ، بولعانى ماعان. سەنەن باسقا كىمىم بار مەنىڭ. سەن كەتسەڭ، ءتىرى ولىكتىڭ كۇنىن كورىپ، دالاداي ۇيدە سوپايىپ جالعىز قالامىن.
قاراقان باسىم. قارتايىپ قايرات تايعاندا ۇلىمنان مەدەت قىلار تۇياق تا قالعان جوق. ءبىراق، ماعان قارايلاما. وبالىڭا قالمايىن، قاشان كەتەم دەسەڭ دە باسىڭ بوس. مەن ءۇشىن الاڭ بولما، بالام، كۇنىڭدى كور. ريزامىن ساعان، باتامدى بەرەمىن"، — دەپ، ايتار جاۋابىمدى قامداپ، سويلەسۋگە دايىن بولدىم. سىر مىنەز بولعان، بىرىنە-بىرى ۇيرەنىسكەن ادامدار ويىنداعىسىن ايتقىزباي-اق توپشىلايتىن كورىنەدى عوي. مەنىڭ سوندا قانداي ازاپ شەگىپ كەلە جاتقانىمدى اليمان بىلگەن ەكەن. ءبىراق ونىڭ ءسوزى مەن كۇتكەندەي بولىپ شىقپادى. بەرەكەلى دالام، سەنەن جاسىرعان سىرىمىز بولدى ما، اليماننىڭ سونداعىسىنا، ونىڭ ايتقان سوزدەرىنە، ونىڭ تاۋداي ادامگەرشىلىگىنە، ەلجىرەگەن باۋىرمالدىعىنا ريزامىن، ءولى ولگەنشە ريزامىن. ءبىراق وزىمە نارازىمىن، نالەت ايتامىن...
نە ءۇشىن سوندا سولقىلداقتىق جاسادىم ەكەن، نە ءۇشىن اليماننىڭ ءسوز ايتۋىن جاس بالاشا تىلەدىم ەكەن؟ قاسىمنىڭ شارباعىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقانىمىزدا، تام سالامىز دەپ جيناعان تاۋداي بولىپ ۇيىلگەن تاستار، نەشە جىلدان بەرى جاۋىن-شاشىننىڭ استىندا جاتىپ ۇگىتىلىپ بىتكەن كىرپىشتەردىڭ تومپەشىك بولىپ قالعانى كوزگە ءتۇستى. جاستار مايدانعا كەتكەننەن كەيىن بۇل جاڭا كوشە سو بويى قاڭىراپ يەن قالىپ، اينالا توڭىرەگىن قاۋلاعان الابوتا، سوراڭ باسىپ، ولاردىڭ ىشىندە ارقاندالعان بۇزاۋلار جۇرەتىن. وركەش-وركەش دۋالداردىڭ ءار باسىندا كوكەك قۇستار كەكىلدەرىن تاراپ، كوكتەم شۋاعىنا راقاتتانىپ، قاننەن-قاپەرسىز سايراپ وتىر ەكەن. "ياپىر-اي، ءۇي-جاي تۇرعىزىپ، ءوز الدىمىزعا ءتۇتىن تۇتەتەمىز دەگەندەر قايدا قالدى! قاراشى. بايعۇس قاسىمىما دا بۇيىرمادى"، — دەپ، ساناممەن الىسىپ كەلە جاتقانىمدا، اليمان ماعان جالت قارادى دا، قاتتى كۇرسىندى. "ەنە، — دەدى ول ماعان، — سونشا نەگە جاسىدىڭ؟ الدە جاقسىلىقتان ءبىرجولاتا كۇدەر ءۇزدىڭ بە؟ ويتپەشى، ەنە، ەگىلمەشى مۇنشا، قايراتىڭ بار ەدى عوي. مىنا ءبىر جەرگە وتىرايىقشى، بىلاي، دوڭەستە سويلەسەيىكشى. "ءقازىر ايتادى، كەتەمىن ەندى دەيدى!" — دەگەن وي بويىمدى شىمىرلاتىپ جىبەردى. وتىرايىق، سويلەسەيىك"، — دەدىم مەن دە. جول بويىنداعى دوڭەسكە ەنەلى-كەلىندى بولىپ، اقىلداسپاققا وتىردىق. الدا، اليمانىم-اي، مۇنشا نەگە مەيىرىمدى بولىپ جارالدىڭ ەكەن! سول اق كوڭىلدىلىگىڭ اقىرى تۇبىڭە جەتتى مە، كىم بىلەدى. "ەنە، — دەدى سوندا اليمان. — سوعىس بولسا ءبىتتى ەندى. بىزدە ءوشى كەتكەن جوق. مۇنان بىلاي قايتەمىز دەگەن ويىڭ دا بار شىعار. كەيىمە، ەنەكەجان. دۇنيە سونداي ادىلەتسىز بولىپ كەتتى دەيسىز بە؟ ماڭدايىمىزعا جازىلعان جاقسىلىقتىڭ جۇعىنى دا قالمادى دەيسىز بە؟ ءبىر شاڭىراقتان كەتكەن ءتورت كىسىنىڭ قالاي عانا ءبىرى امان قايتپايدى؟ جو-جوق، ەنە، سابىر ەتە تۇر، مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭدا. اق نيەتىمدى ايتامىن، ەنە، كوڭىل جۇباتسام قۇداي ۇرسىن. وندا ءوزىمدى دە الداعانىم عوي.
سەنىڭىز ماعان: قۇداي قولداپ كىشكەنە بالا امان ورالادى. نانباساڭىز كورەرسىز. حابارسىز كەتتى دەگەنى — امان دەگەنى، ەنە. كىم بىلەدى، جاۋ قولىنا ءتۇسىپ قالدى ما، اداسىپ كەتتى مە، الدە جارالى بولىپ، ورماندا جاسىرىنىپ ءجۇر مە، ايتەۋىر، ەرتە مە، كەش پە، جايناعىڭنىڭ جارق ەتىپ كەلىپ قالعانىن كورەرسىڭ. دەرەكسىز دەگەنىنەن تۇڭىلمەيىك، ەنە. دەرەكسىز ەمەس، ءولدى دەپ قارا قاعاز كەلگەن قايسى بىرەۋلەر ارتىنان ءتىرى بولىپ شىقتى، ول تۇگىل جوعارعى اۋىلدىڭ ءبىر ادامى، اناۋ تومەندەگى قازاقتاردا دا وسىنداي وقيعالار بولدى، ءوزىڭ ەسىتىپ ءجۇرسىڭ عوي، اسىن بەرىپ قويعاننان كەيىن امان-ەسەن قايتىپ ورالدى. ال ەندى ءبىزدىڭ كىشكەنە بالا — امان، جۇرەگىم سەزەدى. ءقايتىپ قانا ءتورت ازاماتتىڭ بىرەۋى قايتىپ كەلمەيدى، مۇمكىن ەمەس. سابىر ەتەيىك، ەنە، كۇتەيىك. بەرى قاراشى، ەنە، مەن دە سەنىڭ بالاڭمىن عوي، باستا كەلىنىڭ بولسام، ەندى بالاڭنىڭ ورنىنداعى بالاڭداي كور. ولاي ەمەس دەسەڭ، ماقۇل، بەت-بەتىمىزگە كەتە بەرەيىك، وندا نە بىتەدى. قاسىمنىڭ ارۋاعىن سىيلاسام، جالعىز تاستاپ كەتپەيمىن سەنى، ەنە. ەندىگىسىن ءوزىڭ ءبىل..."
ءبىز كوپكە دەيىن ۇندەمەي وتىردىق. مايدىڭ ورتا شەنى ەدى سوندا. سوناۋ الىستا مۇنارتقان قيىردا اق شاربى بۇلتتار تۇيدەكتەلىپ، اندا-ساندا كۇن كۇركىرەپ، باياۋ جەل سوعىپ تۇردى. سول جارقىراعان جاقتا كوكتەمگى نوسەر ءتونىپ تۇرسا كەرەك. كۇن شۇعىلاسىنا شاعىلىسقان جاۋىننىڭ سالالارى سىناپتاي قۇبىلىپ، بىردە تاۋعا، بىردە ويعا ويىسىپ، دۇنيە ءجۇزىن جۋىپ جاتتى.
سول قاشىقتىقتان جاۋىننىڭ سالقىن لەبىن جەل ايداپ كەلىپ، بويىمدى سەرگىتتى. اليمانعا مەن ەشتەڭە دەگەن جوقپىن. ءبىراق مەنىڭ ايتارىم سوناۋ جارقىراعان جاۋىنداي تاپ-تازا سوزدەر ەدى. جابىرقاعان، قانسىراعان جانىما نۇر توگىلگەندەي، بارلىق جان سىرىمدى ساعان ايتتىم، ۇلى جەر. وسىنداي ادامداردى جاراتقانىڭ ءۇشىن مىڭ دا ءبىر راحمەت ساعان، جەر-انا، — - دەدىم. دۇنيەنىڭ نارازىلىعىنا، ادامنىڭ پاكتىگىنە راحمەت ايتتىم. سوناۋ الگى الا شاربى بۇلتىڭا، جارقىراعان جاۋىنىڭا راحمەت دەدىم. جاۋىن جاۋادى، ەگىن وسەدى، ەل كۇن كورەدى، مەن دە سولارمەن بىرگە جاسايمىن دەدىم. بۇلاي دەگەنىم — اليماننىڭ مەنى اياپ، قۇرمەتتەگەنى ءۇشىن عانا ەمەس، مەنى جالعىز تاستامايمىن دەگەنى ءۇشىن ەمەس، جوق، جالعىز ادامنىڭ كور ءومىرى قايدا وتپەيدى دەيسىڭ، مەن سۇيسىنگەندە، مەن ماقتاعاندا باسقاعا، ادامدا بولاتىن ۇلى ءبىر نارسەگە سىيىندىم. سوعىس ادامدى مەيىرىمسىز قىلادى، تاس باۋىر، ءوزىمشىل ەتەدى، ايۋان ەتەدى دەپ كىم ايتادى؟ جوق، سوعىس، قىرىق جىل قىرعىنعا ۇشىراتساڭ دا، تالايلاردىڭ تۇبىنە جەتىپ، دۇنيەنى ورتەپ، قيراتىپ، جەرمەن-جەكسەن قىلساڭ دا، سەن ادامدى باعىندىرىپ جۋاسىتا المايسىڭ. بارلىق كۇتكەن جاقسىلىعىنان ءوزى ايرىلسا دا، ادام قانداي بولماسىن، باسقا بىرەۋگە جاقسىلىق ەتسەم دەپ تالپىنادى، ونى دەمەپ-سۇيەسەم دەيدى، وعان از دا بولسا كولەڭكەمدى تۇسىرسەم دەيدى.
مەنىڭ اليمانىم ادام عوي! قاراڭعى تۇندە پاراشيۋتپەن جاۋدىڭ ورداسىنا سامولەتپەن سەكىرىپ تۇسكەن جايناق حابار-وشارسىز جوق بولدى دەگەنىنە قاراماستان، ول ولگەن جوق، امان، ءسوزسىز قايتىپ كەلەدى دەپ سەنگەنى، تىلەگەنى كىم ءۇشىن؟ دۇنيە ونداي ادىلەتسىز ەمەس دەپ، بەلىن بەكەم بايلاعانى كىم ءۇشىن؟ اليماننىڭ شىن جۇرەكتەن ايتقان سوزىنە مەن دە سەنىپ، شىنىندا دا جايناق ءتىرى بولىپ جۇرمەسىن، ونىڭ قايتىپ كەلۋى دە عاجاپ ەمەس دەپ، جاس بالاشا ۇمىتتەنىپ قالدىم. مەن ءوستىپ ويلانىپ وتىرعانىمدا اليمان باقشادا تاستاپ كەتكەن سوقا-سايمانىمىزدى ەسكە الىپ: "ايتپاقشى، باقشانى ايداپ بولعامىز جوق، قوي، ءجۇر، ەنە، ەرتەرەك بارالىق، جەر كەۋىپ كەتپەسىن"، — دەپ اسىقتىردى.
اۋلاعا كەلسەك، وگىزدەر سوقانى سۇيرەتىپ، ارىقتى بويلاي جايىلىپ ءجۇر ەكەن. اليمان ولاردى قايىرىپ اكەلدى، سوقانى قايتادان بوروزداعا سالدىق. ادامنىڭ كوڭىلى دەگەن قىزىق نارسە عوي. دەمنىڭ اراسىندا قانات بايلاپ، الىپ-ۇشپاي ما. ايتقان سوزدەرى، ىستەگەن ارەكەتى وزىنە ۇناپ جاتتى بىلەم، باياعى سوعىستان بۇرىنعى قالپىنا قايتادان تۇسكەندەي اليماننىڭ جارقىلداپ كۇلگەنى، سويلەگەنى وزىنە سونداي جاراسىپ تۇردى. بەشپەتىن شەشىپ اناداي جەرگە لاقتىرىپ جىبەرىپ، اق كويلەگىنىڭ ەتەك-جەڭىن ءتۇرىنىپ، باسىنداعى ماڭداي شۇبەرەگىن باسا تارتىپ، قارا تورى ءجۇزى نۇرلانىپ داۋسىن قاتتى شىعارىپ: "الا باس ەگىز، سوپ! سوپ، سوبە! كەيىن، كەيىن، شولاق قۇيرىق: سوپ، سوبە!" — دەپ، ۇزىن شىبىرتقى قامشىنى شارتىلداتا ءۇيىرىپ، وزىنشە سەرگەك ءجۇردى. الدا، اليمانىم-اي، باقسام ول وسىنىڭ ءبارىن مەنى قاجىماسىن، ومىرگە، جۇمىسقا اڭسارى اۋسىن، تىرشىلىك ىستەسىن دەگەن ويمەن جاساعان ەكەن. سوقانىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ كەلە جاتقانىمدا، كەيىن بۇرىلا قالىپ: "ەنە، سوقانى قاتتى باسپا، تاستاق ۇستىنە شىعىپ كەتىپ جۇرمەسىن!" — دەدى. ەندى ەكى-ۇش اينالىم قالعاندا جاۋىن دا لەزدە جەلدىرىپ جەتىپ كەلدى. لەزدە توگە-توگە سالىپ ساپ بولاتىن وتكىنشى نوسەر ەكەن. تەنتەك نوسەر اۋىلعا ويناقتاي كەلىپ، بۇلىك سالدى. قاناتتارىن جايىپ قاقىلداعان تاۋىقتار پانا ىزدەپ تۇس-تۇسقا جۇگىرىپ، ايەلدەر كىرلەرىن اپىل-قۇپىل الا قاشىپ، كۇشىكتەر، بالالار كوشەدە ءبىرىن-بىرى قۋالاپ: "نوسەر، نوسەر، ەتىپ كەت، قارا سۋدى كەشىپ كەت" — دەپ، جارىسىپ ءجۇردى. سۋ بولامىز، ۇيگە كىرە تۇرايىق دەسەم، اليمان: "تۇك تە ەتپەيدى، ەنە، ءبىتىرىپ تاستايىق!" — دەپ، سەكەلەك قىزداي جاۋىننىڭ قىتىقتاعانىنا قارقىلداپ كۇلىپ، وگىزدەردى توقتاتپاي ايداي بەردى. كەلىنىمنىڭ راقاتتانا جۇرگەنى مەنىڭ دە جانىمدى راقاتقا بولەدى. "مىنەزىڭنەن اينالايىنىم، وتكىنشى جاۋىنداي قارقىلداعان تۇرىڭنەن اينالايىنىم! قانداي ىرىستى جۇباي بولاتىن ەدىڭ! الدا، دۇنيە-اي، الدا شولاق دۇنيە-اي!" — دەپ، جۇرەگىم ەلجىرەپ اليماننىڭ سۇيكىمدىلىگىنە تويمادىم. كەيىن ويلاسام، ونىڭ بۇل قىلىعى دا ماعان ارنالعان ەكەن، مەنى كوڭىلىن كوتەرسىن دەگەن ەكەن. اليمان الاقانىن، بەتىن جاڭبىرعا توسىپ: "ەنە، بەرى قاراشى! قانداي تاماشا جاۋىن! بيىل ەگىن بىتىك بولادى! سوپ، سوبە، جاڭبىر، توگە بەر بەرەكەڭدى، توگە بەر!" — دەپ وگىزدەردى قامشىمەن ۇرىپ جاڭبىردى تاماشالاپ كەلە جاتتى. سوندا ول ءوزىنىڭ قانداي سۇلۋ ەكەنىن، سۋ بولعان كويلەگى ەتىنە جابىسىپ، دەنەسى مۇسىندەي بولىپ تۇرعانىن، كوزدەرىنىڭ قانداي بال-بۇل جايناعانىن سەزگەن دە جوق شىعار. الدا، وبالىڭا قالعان سوعىس-اي!
وتكىنشى نوسەر لەزدە باسىلىپ، بۇلتتار الىستاپ بارا جاتقاندا بۇل تاعى تەز ءوتىپ كەتتى-اۋ دەگەندەي، قيالمەن بۇلتتاردىڭ ارتىنان مۇڭايا قاراپ، الىسقا كوز جۇگىرتىپ، نوسەردىڭ بىرتە-بىرتە ۇزاعان كۇيىنە قۇلاق توسىپ اليمان قاتتى كۇرسىندى. بايعۇسىم-اي، سوندا ول قاسىمدى ەسىنە الىپ تۇرعانداي كورىندى ماعان. اليمان مەنى كورە سالىپ، كۇلىپ جىبەردى دە: "جاۋىننىڭ ىلعالى كەپپەي تۇرعاندا جۇگەرىنى سەبە سالايىق!" — دەپ ۇيگە قاراي جۇگىرىپ كەتتى.
جىبىگەن، بىرتيعان جۇگەرىلەردەن اليمان ۇلكەن ءبىر ۋىس الىپ: "ەنە، وسى جۇگەرى ءدۇمبىل بولعانشا كىشكەنە بالا امان-ەسەن قايتىپ ورالسىن!" — دەپ، ىسىنگەن تۇقىمدى باقشاعا شاشىپ كەپ جىبەردى. اليماننىڭ سونداعى كەسكىنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمنان كەتەر ەمەس. بۇلت قوينىنان بۇلت ەتىپ جاڭادان دۇنيەگە كەلگەندەي قىزىل ەت كۇن تيگەندە، جاۋىننان كەيىن بۋسانعان قارا توپىراقتى جالاڭ اياق باسىپ، التىن شاشقانداي جەرگە ءدان سەۋىپ، بۇل قاسيەتتى ەڭبەكتى جاقسى تىلەك، ىزگى نيەتكە باعىشتاپ، اليمانىم جۇگەرى ەمەس، جاقسىلىق سەۋىپ ءجۇردى. "كورەسىڭ عوي، ەنە، مەنىڭ ايتقانىم كەلەدى. بۇيىرسا، كىشكەنە بالاعا جۇگەرىنى ءوزىم وتقا كومىپ، ءپىسىرىپ بەرەمىن. باياعىدا جۇگەرىنى مەنىمەن تالاسىپ جەيتىن ەدى عوي. ەسىڭدە مە، ءبىر رەت ىستىق جۇگەرىنى الا قاشىپ، قوينىنا تىعا قويعاندا، قارنى كۇيىپ قالماپ پا ەدى. ويبايلاپ ءىشىن ۇستاپ، سەكىرىپ جۇرسە، مەن جىندى ادامداي: "سو كەرەك ساعان! سو كەرەك" — دەپ كۇلە بەرىپپىن. — ەسىڭدە مە؟ — دەپ، اليمان مەنى دە كۇلدىرىپ قويدى.
VI
— مەيلى ەندى، سونىسىنا دا راحمەت! جۇگەرى ءبىر ەمەس، ەكى رەت، ءۇش رەت ءدۇمبىل بولدى، ءبىراق، جايناعىمىز قايتىپ ورالمادى، نەبىر دەرەك تە بولمادى. اليمان كەيىن ءوزىن ايىپكەر ادامداي سەزىنىپ، ۇندەمەيتىن بولدى...
ارادا قىس ءوتىپ، اينالىپ كوكتەم كەلىپ، ءومىر ءوز ارناسىمەن جۇرە بەردى. ەل تويىنىپ، كولحوز الدەنىپ، وتكەن-كەتكەننىڭ ءبارى بىرتە-بىرتە ۇمىتىلىپ، سوعىستىڭ ءىزى جۇقاردى. اليمان ەكەۋمىز باياعىداي كولحوزدا ىستەپ جۇردىك. بريگاديرلىكتى مەن بالالار مايداننان ورالعان كەزدە وزدەرىنە تاپسىرعانمىن: "سەندەر جوقتا ءۇش جىل بويى ەپتەپ ىستەدىم، ەندى قارتايدىم، كۇشىم قايتتى، بالالار، جۇمىستى وزدەرىڭ قولعا الىڭدار"، — دەدىم. سونداعى جاستار ءقازىر دە كەيدە مەنى "بريگادير اپا"، — دەيدى. سىيلايتىن ءتارىزدى...
زامان تىنىشتالعانىمەن اليمان ەكەۋمىزدىڭ جارامىز جازىلعان جوق. سىرتىمىزدان سىر بىلدىرمەي جۇرگەن بولامىز، ءبىراق، ءارقاشان كوڭىلدە ۇيالاعان ءىس مەنىڭ جۇرەگىمدى دە، ونىڭ دا جۇرەگىن جەگىدەي جەپ ءجۇردى. بىلاي قاراساڭ، كوزبە-كوز وتىرىپ، كانە ەندى ءار قايسىمىز ءوز جولىمىزدى تابايىق، ءوز تىرشىلىگىمىزدى ىستەيىك دەپ ىركىلمەي ايتا سالاتىن وڭاي ءسوز سياقتى. ءيا، ءجونى سول ءبىراق ءبىز ويتە الماي قويدىق. مەنەن بولدى ما، جوق الدە اليماننان بولدى ما، ونىڭ تولىپ جاتقان سەبەبى بار، ەندى ايتقانمەن نە پايدا. مۇمكىن ءبىزدىڭ ەشقانداي ايىبىمىز دا جوق شىعار. ارمان-تىلەگىمدى، قايعى- مۇڭىمدى شاعۋ ءۇشىن ىلعي ساعان كەلۋشى ەدىم عوي، جايناعان دالام...
— كەلەتىنسىڭ، تولعاناي، ءيا. قايعىعا باتىپ، قايتەم، كەلىنىمدى قايتەم، وبال-ساۋابىن قايتەم، — دەپ جىلايتىنسىڭ. سان رەت كەلسەڭ دە، سوندا مەن ساعان اقىل بەرە العان جوقپىن، تولعاناي. ارادا تالاي جىل ءوتتى، ەندى مىنە سەن قارتايدىڭ، ءبىراق ءقازىر دە سەنى اقتاپ، بولماسا قارالاپ ەشتەڭە ايتا المايمىن، تولعاناي.
— كىم بىلەدى. وسىعان كەلگەندە مەن ءوزىمدى اقتاي الماسپىن. كەلىنىم اليمان ەمەس، باسقا ايەل بولسا، مىنەزى باسقا ءسوزى باسقا، ادامگەرشىلىگى باسقا، ءجۇرىس-تۇرىسى باسقا بىرەۋ بولسا، ىركىلمەي دە يمەنبەي-اق: "قوي ەندى، بالام، قاشانعى تۇل بولىپ وتىرا بەرمەكسىڭ، جاس باسىڭدى قور ەتپەي، قادىر-قاسيەتىڭدى بىلەتىن بىرەۋگە ءتيىپ ال"، — دەر ەدىم. ءبىراق، اليمانعا بۇلاي دەپ ايتۋعا اۋزىم بارمادى. ەگەر ايتسام، ادامزاتتىڭ قانداي دا ءبىر اسىل دۇنيەسىن ءبۇلدىرىپ، قانداي دا ءبىر اق نارسەنى بىلعاپ الاتىنداي باتا الماي ءجۇردىم. شىنىندا دا: "قاسىم مەرت بولدى، سەن ەندى ءجونىڭدى تاپ، كەرەگىڭ جوق، باسقا بىرەۋگە ءتيىپ ال"، — دەپ ايتۋعا قالايشا اۋزىم باراتىن ەدى؟ ءسوزدى قانشا استارلاپ ايتقانمەن، تۇپكى توركىنى وسى ەدى عوي. اقىلى ءبۇتىن كەلىن ەمەس پە، ءوزى دە بىلدىرەر شەت-جاعاسى دەپ تە ءجۇردىم. ال ەندى اليمان بولسا، الدا بايعۇسىم-اي، سونداي باۋىرمال بولىپ جاراتىلارمىسىڭ. مەنى اياپ، قيا الماي جۇرگەنگە ۇقسايدى. سونىسىنا قاراماي، مەنەن كەتپەسىن دەپ، ءبىر كۇنى قايىڭدىداعى اعالارى جول-جونەكەي ۇيگە كەلىپ تۇسكەن ەدى، ريزاشىلىعىمدى بەرەمىن دەپ، ولارعا ويىمدى ءتۇسىندىرىپ ايتتىم. سويتسەم، انالاردى بەتىنەن قاعىپ: "مەندە شارۋالارىڭ بولماسىن، كەتەمىن بە، كەتپەيمىن بە، ونى مەن ءوزىم بىلەمىن، اراعا قىستىرىلماڭدار"، — دەپتى. جايىما قاراپ وتىرماي، نە جىنىم بار ەدى، اياعىندا ءوزىم وكىندىم. مەنىڭ ۇيالعانىمدى ءبىلىپ اليمان سوندا ارامىزدى قانداي دا ءبىر ءسوز ارالاپ كەتكەنىن سەزدىرگەن دە جوق. ىشتەي ابدەن رازى بولدىم. مىنە، ءوستىپ، ءبىر-بىرىمىزدى ەسىركەپ، ءبىر-بىرىمىزدى قيا الماي ءجۇرىپ، جايناق كەلىپ قالار دەگەن ۇمىتكە الدانىپ ءجۇرىپ، اقىرىندا ونان دا ءتۇڭىلىپ، كەيىن ۋاقتىسى وتكەن سوڭ، ايتۋعا كەش بولىپ قالدى. ءيا، جەر-انا، يمانىمداي سىرىمدى ايتامىن، ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي ول وقيعانى.
— بىلەمىن، تولعاناي، بىلەمىن. كەلىنىڭە بۇرىنىراق ايتپاي، كەيىن ايتقانىڭدا جۇزىنە قارامايتىن ەدىم، تولعاناي.
— ونىڭ راس. قالاي بولعانىن ءقازىر دە بىلمەيمىن. اۋىلىمىز جول بويىندا ەمەس پە، جايلاۋعا مال ايداعاندار، قىستاۋعا كوشكەندەر ىلعي ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ءۇستىن باسىپ جۇرەتىن ەمەس پە ەدى. جەر ورتاسى دەپ، مالىن جايىپ، ەكى-ۇش كۇندەي ايالداپ تا قالادى.
قىرىق التىنشى جىلدىڭ كۇزىندە تومەنگى اۋىلدىڭ ءبىر شوپانى ۇلكەن سايدا قويىن جايىپ ءجۇردى. اسكەردەن كەلگەن جىگىت ەكەن، ۇستىندە ءسۇر شينەل تونىن بوكتەرىپ، مىلتىعىن اسىنىپ، ارى-بەرى كەزىپ جۇرگەنىنە مەن ونشا نازار دا اۋدارعان جوقپىن. اۋىلدا الدەكىمدەر توي ىستەپ، كوكپار تارتىلىپ، الگى شوپان كوكپارشى جىگىت ەكەن، لاقتى ءبىزدىڭ داربازانىڭ الدىنا اكەلىپ تاستادى. اۋلادان شىقتىم. ونى مەن سوندا كوردىم. جەر تارپىعان سۇر اتتى ويناقشىتىپ تۇر ەكەن. ءوزى قاپساعاي نەمە ەكەن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن باسقا ءسوز اۋزىما تۇسپەي: "وي، بۇل نەڭ، بالام؟" — دەپپىن. سويتسەم: "ۇيدە كىم بار؟" — دەپ سۇرادى. "كىم كەرەك ەدى؟" — دەدىم. "قولىمنان ءتۇسىپ كەتتى"، — دەدى دە، لاقتى ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ الدى دا، تاقىمىنا باسىپ، شاۋىپ كەتە باردى. سونىڭ اراسىندا كوكپارشىلار جەتىپ كەلىپ، ونىڭ ارتىنان لاپ قويدى. سونان قايتىپ مەن ول شوپاندى ەكىنشى رەت كورە العان جوقپىن. ءبىراق ونىڭ قىلىعىنا ابدەن پۇشايمان بولدىم. بۇل نە دەگەنى، الىپ كەلگەننەن كەيىن تاستاپ جۇرە بەرمەي مە، ازەلدە لاق تاستاعان ۇيدىكى عوي، بۇرىننان كەلە جاتقان سالت ەمەس پە، الدە شىنىمەن-اق قولىنان ءتۇسىپ كەتتى مە ەكەن؟ ولاي بولسا نەگە ايدالادا ءتۇسىپ كەتپەي، ءدال ءبىزدىڭ داربازانىڭ الدىنا كەلگەندە تۇسەدى؟ — دەپ ويىم ونعا ءبولىندى. مەن ءوستىپ تۇرعاندا، ۇيدەن اليمان شىعىپ، مەنىڭ جانىما كەلدى. گۇلدى جاۋلىعىن تارتىپ، جىبەك كويلەگىن كيىپ، ساندەنىپ العان. تويعا بارعالى جاتقانبىز. مەنى كورگەندە اليمان تومەن قاراپ، قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى. "جۇرمەيسىڭ بە، ەنە؟" — دەدى جاي عانا. جاڭاعى شوپاننىڭ نە ءۇشىن كەلگەنىن مەن سوندا عانا بارىپ سەزدىم. ەكى-ۇش كۇننەن بەرى اليمان سۋ الىپ كەلەمىن دەپ، ارىقتا سۋ بولسا دا، ۇلكەن سايعا بارىپ، كەش كايتىپ ءجۇردى. ءىشىم ۋداي اشىدى. ايتەۋىر ءبىر كۇنى وسىلاي بولماق، بۇل ءسوزسىز بولاتىن ءىس، ايتسە دە ءىشىم ورتەنىپ كەتتى. قىزعانىشتان ەمەس، باسقا دا، اليمان كوپ كەشىكپەي ورنىن تاۋىپ السا ەكەن دەپ تىلەپ ءجۇرىپ، جەمە-جەمگە كەلگەندە، تايقىپ ءتۇستىم، قورىقتىم. كەتەتىن كەلىنىمدەي ەمەس، كۇيەۋگە ۇزاتاتىن ءوز قىزىمداي كورىپ، اليمانىم قاتەلەسپەسە ەكەن، بارعان جەرى قۇتتى بولسا ەكەن دەپ تىلەدىم. تويدا وتىرعانىمدا دا، ۇيگە كەلگەنىمدە دە وسى وي باسىمنان كەتپەدى. "جاڭاعى جىگىت قانداي نەمە ەكەن ءوزى؟ جاقسىلاپ تانىسىپ سىرىن ءبىلىپ ال. اسىقپا، اليمان بالام، الدانىپ قالما!" — دەپ جاتتىم ىشىمنەن. نە بولسا دا ەندى تابا بولىپ قالماسام ەكەن جاستارعا. اليمان مەنەن يمەنىپ تارتىنباسا ەكەن، قايتكەندە دە ءوز ىقتيارى وزىندە ەكەنىن، مەنىڭ وعان ەشقانداي قارسىلىعىم جوق ەكەنىن ەمەۋرىنمەن بىلدىرسەم دەپ قينالدىم. ەشتەڭەنى سەزبەگەن، بىلمەگەن كىسىدەي ادەتتەگىدەي ورنىمەن سويلەپ، ورنىمەن كۇلىپ وتىرسام دا، اليمانىم مەندەگى قۇپيا وي-سانانى سەزگەن ەكەن. كەشكە تامان سۋعا بارىپ كەلەيىن دەپ، شەلەكتەردى الىپ شىعىپ كەتكەندە ۇستىمنەن اۋىر جۇك سىپىرىلىپ تۇسكەندەي "ۋھ" دەپ دەمىمدى ءبىراق الدىم. بارسا بارىپ جولىعىپ كەلە قويسىن دەپ ويلادىم ىشىمنەن. ءبىراق كوپ ۇزاماي اليمان سۋ كوتەرىپ ۇيگە كىرىپ كەلدى. سايعا بارماي، ارىقتان الىپ كەلگەن ەكەن "ەنە، سۋ جىلىتىپ بەرەيىن، باسىڭدى جۋىپ ال" — دەدى اليمان شەلەكتەردى ورنىنا قويىپ جاتىپ. "ەرتەڭ كۇندىز-اق جۋارمىن، جۇمىسىڭ بولسا..." — دەپ كەلە جاتىر ەدىم، اليمان ءسوزىمدى ءبولىپ: "ەرتەڭ كولحوز جۇمىسىنان قول تيمەيدى، ەنە، جۋىپ ال، شاشىڭدى تاراپ ءورىپ بەرەيىن"، — دەدى. كوڭىلى قالماسىن دەگەن ويمەن امالسىزدان كوندىم. سۋدى ۇلكەن قازانعا قۇيىپ جىلىتىپ، مەنى ءبىر باس جۋىپ كورمەگەن جاس بالاداي كورىپ، اۋەلى ايرانمەن جۋعىزىپ، ودان كەيىن سابىنداتىپ جۋعىزىپ، سۋدى ىلعي ارالاستىرىپ، الماستىرىپ، جانىمنان ءۇيىرىلىپ شىقپادى. باسقا كەزدە بولسا، بالام، اۋرەلەمەشى، ءوزىم جۋىپ الامىن عوي دەر ەدىم، ءبىراق بۇل جولى ۇندەي المادىم. "الدا ويباي-اي، بۇل نەسى ەكى ارادا مەن ءۇشىن جولىعار جەرىنە بارا الماي قالدى عوي"، — دەپ قىسىلدىم. ولاي دەيىن دەسەم اليمان ونى-مۇنى، جايدارى اڭگىمە ەتىپ، ءتىپتى كوڭىلدى ءجۇردى. "ەنە، جاس كەزىڭدە شاشىڭ كەلىسكەن شاش بولسا كەرەك، ءا؟" دەپ، ماڭدايىمدى، شاشىمدى ەركەلەتە سيپاپ، بەتىمە، موينىما الاقانىن تيگىزىپ قويدى. "مەنىمەن قوشتاسىپ جاتىر-اۋ شاماسى" — دەپ كوزىمە مولتىلدەپ كەلىپ قالعان جاستى كولەگەيلەپ، ارەڭ شىداپ وتىردىم. شاشىمدى ءورىپ بولدى دا، ساندىقتاعى ءاتىرىن الىپ كەلدى. "قوي، بالام، ونىڭ ماعان كەرەگى نە، ويباي ءارى اكەت، قارتايعاندا ۇيات ەمەس پە؟" دەگەنىمە بولماي، سىقىلىقتاپ كۇلىپ، باسىما ءاتىر سەپتى دە، موينىمنان قاپسىرا قۇشاقتاپ يىسكەدى.
"مىنە قاراشى، قانداي تاماشا، ءتىپتى جاسارىپ كەتتىڭ"، — دەپ قاتتى ءسۇيسىندى. مەن دە كوندىم. ەندى شاي ءىش، ەنە. شاي ءىشىپ بولعاننان كەيىن: "توسەگىڭدى سالىپ بەرەيىن، جاتايىق"، — دەدى.
ول ءتۇنى ەكەۋمىز دە كوز ىلمەدىك. اليمان قالىڭ ويدىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي جاتتى ما، بىلمەيمىن، ءالسىن-السىن تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى. مەن بولسام كوزىمدى جۇمعانمەن ۇيقىم كەلمەي، اليماننىڭ بۇگىنگى ىستەگەن جاقسىلىعىنا كوڭىلىم تولىپ، وتكەن كۇندەر كوز الدىمنان بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءوتىپ جاتتى. بىرەسە اليماننىڭ باياعىدا شوق گۇلدى كومبايننىڭ باسپالداعىنا الىپ بارىپ قويعانى ەسىمە ءتۇستى. بىرەسە، قاسىم اسكەرگە جونەردە ونى اتقا مىنگىزبەي، موينىنا اسىلىپ، جاس بالاشا قولىنان تارتقىلاعانى ەسىمە ءتۇستى. بىرەسە ستانسياعا اسىعا كەتىپ بارا جاتقاندا جاپالاقتاعان اقشا قار اليماننىڭ جاۋلىعىنا، ماڭداي شاشىنا، جاعاسىنا كوپىرشي تۇرىپ قالىپ، ونىڭ تامىلجىعان جۇزىنە كورىك بەرىپ، سۇلۋلاندىرىپ جىبەرگەنى ەسىمە تۇسەدى. بىرەسە ماعان قاراي قۇشاعىن جايا: "ەنەكەم-اي! جەسىرمىز، ەكەۋمىز دە جەسىرمىز!" — دەپ زار ەڭىرەگەنى ەستىلگەندەي بولادى. بىرەسە قىزعالداق قۇلپىرا جايناعان اڭىزبەن قارا جامىلعان اليماننىڭ ۇلكەن جولعا قاراي ىشقىنا جۇگىرگەنى ەسىمە ءتۇستى. قويشى، ەڭ اقىرىندا جاڭاعى كوكپارشى شوپانمەن قوي ايداسىپ، ەرىپ كەتىپ بارا جاتقانى زاماتتا كوز الدىما كەلە قالدى. ول: "قوش، ەنەكە! رەنجي كورمە، كەتكەنىم وسى. قايىر قوش، ەنەكە-تاي!" — دەگەندەي، مەن ارتىنان قول بۇلعاپ، جاردى بويلاي جۇگىرىپ: "قوش، شىراعىم! قوش، گۇل سۇيگەن، گۇل كورىكتى كەلىنىم، قوش، ماڭدايىما سىيماعان شولپانىم! امان بول، باعىڭ اشىلسىن، كوسەگەڭ كوگەرسىن، امان بول، حايىر قوش! ءاي، جىگىت، بالامدى قور ەتپە! قورلاساڭ، قارعايمىن، قارعىس جىبەرمەيدى كىسىنى"، — دەپ جاتتىم. كوزىمنەن پارلاعان جاس بەتىمدى جۋىپ، جاستىققا تامىپ جاتتى. جىلاعانىمدى اليمان ەستىپ قويماسا ەكەن دەپ، اۋزىمدى باسىپ، كورپەنى بۇركەندىم.
ەرتەڭىنە اليمان ەش جاققا شىققان جوق. سونان كەيىن الگى شوپان كورىنبەيتىن بولدى. قويىن ايداپ كەتسە كەرەك. اليماننىڭ كىربيگەن ءتۇرىن كورىپ، سوندا قاتتى كەيىدىم. كوڭىلى بولسا، ۇناتسا، كەتە بەرمەي مە بايعۇس بالا، ماعان نەسىنە قارايلايدى! ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ارى-بەرى ءجۇرىپ، كەيىن بۇل ءىسى ويىنان شىعىپ كەتكەندەي بولدى.
سونىمەن ەرتە كوكتەمدە باياعى شوپان قايتادان پايدا بولدى. قويىن باعىپ، ۇلكەن سايدا جۇرگەنىن سىرتىنان بايقاپ قالدىم. سول كۇندەرى اليمان كەش بولىسىمەن كەتىپ قالىپ، ەل تەگىس جاتقانشا دالادا جۇرەتىن. مەن نە دەيىن. ءوزى بىلەدى دە. شىنىندا دا مەن نە دەمەك ەدىم، قايتپەك ەدىم، ايتشى، جان دالام؟ ەسىڭدە مە باياعى سويقان ءتۇن، ەسىڭدە مە ەرتەڭىنە ساعان كەلىپ جىلاعانىم؟..
— سابىر، تولعاناي. سەن ول ءتۇندى سويقان ءتۇن دەمە. ول ءتۇننىڭ جاقسى جاعى دا، جامان جاعى دا بولعان شىعار. جان جارالعان تۇنگە ءتىل تيگىزبەشى، تولعاناي.
— ءسوزىمدى قايتىپ الايىن، جەر-انام. كۇيگەندەگى ءسوزىم دە. كۇيمەگەندە نە بولىپ ەدىم. ول تۇندە اليماندى كوپكە دەيىن كۇتىپ وتىردىم. اۋىل تەگىس جاتسا دا، مەن شامدى وشىرمەي ىشتەي مۇڭعا باتتىم، الدەنەدەن قورقىپ، ەلەگىزىپ تەرەزەدەن كوزىمدى الماي تىپىر ەتكەن دىبىسقا قۇلاق تىگىپ، ەلەڭدەپ وتىردىم. اسپاندا اي كورىنىپ، اندا-ساندا بۇلت جىلجي ءوتىپ، جازعى اۋا تۇياق سەرىپپەي تۇنىپ تۇردى. ءبىر ۇيدە جالعىز وتىرعاننان بويىم مۇزداپ، ەتىم تۇشىركەنىپ، ىشىككە وراندىم. ءتۇن ورتاسىنا تامان كوزىم ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، كەنەتتەن شوشىپ ويانىپ، باسىمدى جوعارى كوتەرسەم ەسىكتى اشىپ، اليمان كىرىپ كەلەدى ەكەن. ماس ەكەن. ۋداي ماس. كويلەگىنىڭ قاق ايىرىلعان ءوڭىرى ەكى جاققا سالبىراپ، ەتى كورىنىپ، شاشى دودالانىپ، كوزىنىڭ قاراشىقتارى كومەسكى شام جارىعىندا جالت-جۇلت ەتەدى. بۇل اليماننىڭ ماس بولعانىن ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت كوردىم. نە دەرىمدى بىلمەدىم، ورنىمنان تۇرۋعا شامام دا كەلمەدى. اليمان بوساعادان ارەڭ اتتاپ كىردى دە، جىعىلىپ كەتە جازداپ، پەشكە سۇيەنىپ تۇرىپ قالدى. ونان كەيىن پەشتى ۇستاعان بويى تالتىرەكتەپ، تەڭسەلە بەرىپ: "حا!" — دەپ، سۇيكىمسىز كۇلىمسىرەدى. "نەگە قارايسىڭ؟ — دەدى ول باسىن شايقاپ. - — نەگە قارايسىڭ ماعان؟ ءيا، مەن ماسپىن. ءيا، مەن اراق ءىشتىم. ىشپەي قايتەمىن؟ مەن ىشپەگەندە كىم ىشەدى؟ نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ مەنىڭ كەسكىنىمنەن قورقىپ تۇرسىڭ با؟" ۇندەي المادىم. كەلىنىمنىڭ وسىنداي حالگە جەتكەنىنە جۇرەگىم سىزداپ، جارىلىپ كەتە جازدادىم. اليمان تاعى ءبىراز تەڭسەلىپ، باسىن ارەڭ ۇستاپ تۇردى دا، ءبىر كەزدە اقىرىن سىبىرلاپ سويلەدى: "ەنە، سەن ەشتەڭەنى بىلمەيسىڭ. ال مەن بولسام... مەن... مەن بۇگىن... قاسىم اسكەرگە جۇرەتىن كۇننىڭ كەشىندە سۋعا بارىپ پا ەدىك، ۇلكەن سايعا... ءدال سول جەردە" — دەپ، كەلە بەردى دە، شاشىن قوس قولىمەن شەڭگەلدەپ ۇستادى: "مەن يت بولدىم! ەنە، ەنەكەم-اي!" — دەگەن جان داۋسى جۇرەگىنەن اتىلىپ، ءوزى كيىزگە ەتبەتىنەن قۇلاپ، تىپىرشىپ باسىن جەرگە ۇرعىلاپ، سولقىلداپ جىلادى. ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، ۇشقان قۇستاي جانىنا جەتىپ باردىم. باسىن جوعارى كوتەرىپ، كوكىرەگىمە قىستىم: "جىلاماشى اليمان، جىلاماشى. نە بولدى ساعان، ايتشى؟ قاپا بولدىڭ با؟ الدە بىرەۋدىڭ ءتىلى ءتيدى مە ساعان؟ ايتشى ماعان. الدە ماعان رەنجىدىڭ بە؟ رەنجىسەڭ ايت، ىشتەگىڭنىڭ ءبارىن اقتار الدىمدا..." "جو، جوق، ەنە، ەنەتاي، بايعۇسىم-اي، جالعىزىم-اي، ەشتەڭەنى بىلمەيسىڭ-اۋ، بىلگەندە دە قولىڭنان نە كەلۋشى ەدى، الدا ويباي-اي، الدا وي-باي-اي!" — دەپ قانداي ءبىر وزىنە عانا بەلگىلى وكىنىش ازابىن تارتىپ، باسىلا الماي، مەنى تاس قىپ قۇشاقتاپ الىپ، ەڭىرەي بەردى. كوپكە دەيىن جىلادى. ونان كەيىن بىرتە-بىرتە وكسىگىن باسىپ، اقىرى ۇيىقتاپ كەتتى. ۇيىقتاپ جاتىپ تا اندا-ساندا جاس بالاشا وكسىپ قويادى. مەن كوزىمدى ىلمەدىم، كورەر تاڭدى كوزىممەن اتىردىم. "نە بولدى، كەلىنىم؟ ەندى قايتەمىن"، — دەۋمەن تاڭدى قارسى الدىم.
ەرتەڭىنە ورنىنان تۇرعاندا ۇيالىپ ماعان قاراي المادى ءۇن قاتقان دا جوق. جۇمىسقا شىعىپ بارا جاتقانىمىزدا عانا: "كەشىرىڭىز مەنى، ەنە"، — دەدى.
سونىمەن ارادا ەكى-ۇش اي ءوتىپ، جازدا باياعى قاشقىن جەكسەنقۇلدىڭ تەرگەۋى بولدى. ول سوعىستان كەيىن ەلگە سىيماي، ۇيىنە ۇرلانىپ كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن ەكەن. ءبىراق قازاقتار اراسىندا دا ادال تىرشىلىك ەتپەي، الىپساتارلىقپەن اينالىسىپ، قوي ۇرلاپ قولعا ءتۇسىپتى. تەرگەۋدە ونىڭ بۇرىنعى قىلمىستارى ءبىلىنىپ قالىپ، ءبىزدىڭ اۋىلعا الىپ كەلگەن ەكەن. اۋىلسوۆەتتىڭ شابارمانى مەنى دە كۋا بولاسىڭ دەپ شاقىرىپ كەلىپتى. كوشەدە كەلە جاتسام، الدىمنان كەتپەنىن كوتەرگەن اليمان ۇشىراستى. ءىلبي باسىپ، ابدەن بولدىرىپ جالعىز ءوزى كەلە جاتىر ەكەن. ءتۇرى دە قاپالى، كوزى شۇڭىرەيىپ، جۇدەپ كەتىپتى. وسى جازدا بەتى دە سەپكىلدەنىپ كەتكەن ەدى. جانىم اۋىرىپ قويا بەردى. ۇيگە بارىپ تاعى جالعىز وتىرماسىن دەگەن ويمەن: "ءجۇر، بالام، كەڭسەگە بىرگە قايىرىلا كەتەيىك. سوسىن ۇيگە بىرگە بارامىز"، — دەدىم. سويتسەم: "جوق، ەنە، ماعان نە بار وندا. باسىم ءتۇسىپ تۇر، ۇيگە بارا بەرەيىن"، — دەدى. "وندا مەيلىڭ، — دەدىم. — جاتىپ دەم ال سيىردى ءوزىم-اق ساۋارمىن".
كەڭسەنىڭ الدىندا جابىق ماشينا تۇر. كۋالىككە شاقىرىلعان، جۇمىستان كەلە جاتىپ كەڭسەگە قايىرىلعان ءبىر توپ ادام، اشىق تەرەزەنىڭ الدىندا ءسوز تىڭداپ قۇلاق سالىپ تۇر ەكەن. مەن دە سولاردىڭ جانىنا بارىپ تۇرا قالدىم. جەكسەنقۇلدى كورمەگەنىمە تالاي جىل بولعان، تىرسيىپ جارىلايىن دەپ تۇر، كۇپ بوپ سەمىرگەن. كۇرجيگەن يىقتارىنىڭ ەتى بۇلتيىپ تۇر. قاباعىن ءتۇيىپ، ءبىر نارسەسىن وتكىزگەن كىسىشە نىق وتىر ەكەن. ساۋىپ وتىرعان جالعىز سيىرىمىزدى سوقاعا جەگىپ، اشتان ءولىپ بارا جاتقانىمىزدا جيعان-تەرگەنىمىزدى تالاعان وسى يت ەدى عوي. مەنىڭ قۇداي قوسقان جارىم، وندىرىپ-وسىرگەن بالالارىم مايداندا قان كەشىپ جاۋمەن جاعالاسىپ جۇرگەندە، بۇل قارابەت ءوزىن ەلدەن ەرەك ساناپ، جان ساۋعالاپ قاشىپ-پىسىپ جۇرگەندى. ەندى قاراساڭ، ءبىزدىڭ ءبىر اقساقالىمىزدىڭ ءسوزىن ءبولىپ، قارسىلىق كورسەتىپ وتىر، "سول دا ءسوز بە ەكەن، مايداندا ولگەن كىسى ءولدى، قالعان كىسى قالدى. ماعان ونىڭ قانداي قاتىسى بار؟ — دەيدى ءتىپتى. — ۇرى دەيسىڭ، كوزدەرىڭمەن كورىپ، قولدارىڭمەن ۇستاعان جەرلەرىڭ جوق قوي. ايتا بەرىڭدەر، مىڭ جەردەن ايتىڭدار — ءبارىبىر بوس ءسوز. فاكتى كەرەك". وسىنى ەسىتكەندە قانىم قايناپ كەتتى. "جانىڭدى جەمە، يمانسىز! فاكتى كەرەك پە ساعان، فاكتى مىنە، مىنا مەن!" — دەپ تەرەزەدەن ايقاي سالدىم.
"اپا، ىشكە كىرىڭىز. مۇندا كەلىپ سويلەڭىز"، — دەدى ورنىنان تۇرا كەلگەن تەرگەۋشى.
كىرىپ باردىم دا، سويلەي جونەلدىم. "ءيا، ءبىز سەنى قولىمىزبەن ۇستاپ العان جوقپىز، سەنىڭ ارتىڭا ءتۇسىپ ۇستاۋعا قولىمىز دا تيگەن جوق. ءبىز وندا جەر تىرمالاپ، مايدانعا استىق بەرۋدىڭ قامىندا جۇردىك. ءبىز وندا ماساق تەرىپ، بالا-شاعالاردى اسىرادىق. ال سەن وندا جەر ايداۋ ءۇشىن بايلانعان اتتاردى ۇرلاپ، ەلدىڭ بالا اۋزىنان جىرىپ، ۋىستاپ جيناعان تۇقىمىن جۇلا قاشىپ، بالا-شاعانىڭ نەسىبەسىنەن قاعىپ، حالىق ريزىعىنا ارام قولىڭدى سالدىڭ. ءسويتىپ سەن مايدانداعى سولداتتاردىڭ قولىنان نانىن تارتىپ العانسىڭ. ارتىڭنان جەتە بەرىپ: "توقتا! مەن بىلەمىن سەنى، جەكسەنقۇل! توقتا!" — دەگەنىمدە، قايرىلا قالىپ مەنى اتقانسىڭ! — دەپ، جۇرەكتە قايناعان ءسوزىمنىڭ ءبارىن توپەپ ايتا بەردىم. سوندا ايت، تارتىنباي ايت دەگەندەي ايشا كورشىمنىڭ تومسارعان ءتۇرى، ونىڭ بەتىن جۋعان كوز جاسى، سول تومەن سورعالاعان كوز جاسىنداي بولىپ توگىلگەن اسپانداعى قۇس جولى سول ساتتە كوز الدىما كەلە قالدى. "فاكتى دەپ زاڭعا سۇيەنىپ، قۇتىلساڭ قۇتىلىپ كەتەرسىڭ. ءبىراق، ءبىلىپ قوي، ەل-جۇرتتىڭ ازاپ-توزاعىنان بەزىپ، ونىڭ قايعى-قاسىرەتىن بولىسپەگەنىڭ ءۇشىن، ادام ساناتىنان شىعىپ، ومىردەن شىرىك بولىپ، قارابەت اتانىپ وتەسىڭ. ساعان فاكتى دا، جازا دا وسى"، — دەدىم.
مەن سويلەپ بولعاندا تەرگەۋشى: "راحمەت سىزگە، اپا. ەندى بوسسىز. ۇيىڭىزگە بارا بەرىڭىز"، — دەدى سىپايىگەرشىلىكپەن.
كەڭسەدەن شىعىپ كەلە جاتسام، جەكسەنقۇلدىڭ ايەلى ەسىك الدىندا مەنى توسىپ تۇر ەكەن. جىندانعان ادامداي جەتىپ كەلىپ: "ولىگىڭە وتىرايىن، قاقباس. اعىڭنان جارىلامىن دەپ، نە جاقسىلىق كوردىڭ؟ اق جۇرەك بولساڭ، شەرميىپ وتىرعان كەلىنىڭدى قايتەسىڭ؟ كىمنەن بولعان ەكەن؟ ۇيىڭدەگى شەرمەندەڭدى قاداعالاماي، نە قاراپ ءجۇرسىڭ؟ بىر-بىرىنەن اۋماعان شەرمەندەلەر!" — دەپ ايقايدى سالۋى بار ەمەس پە.
جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ، نە بولعانىمدى بىلمەدىم. ءيا، ءيا، بۇل قاتىننىڭ ايتقانى راس ەدى. بۇرىن ءدۇدامال ساناپ جانىما جاقىن جولاتپاي الىس قۋعان كۇمان نارسەلەرىم زاماتتا اپ-ايقىن بولا قالدى. سونىڭ اراسىندا دالادا تۇرعان ادامدار: "جاپ اۋزىڭدى، ايتپەسە ولەسىڭ!" — دەپ، جەكسەنقۇلدىڭ ايەلىن جاعادان الدى. "تيمەڭدەر! قول جۇمساماڭدار!" — دەپ، ءىلبي باسىپ ءجۇرىپ كەتتىم.
كوشەدە كەلە جاتقاندا قيالىم قىرىققا، ويىم ونعا ءبولىنىپ، بەرەكەم كەتتى. بۇلاي بولارىن ويلاعان جوق ەدىم. كەيىنگى كەزدە اليمان جۇرتتان وقشاۋلانىپ، ونىڭ مىنەزى دە لەزدە وزگەرىپ، باسقا ءبىر جاقتان كەلگەن بوگدە جانداي تومسىرايىپ، كۇلمەي جۇرگەنىن مەن جاي انشەيىن قاپالانىپ جۇرگەنى-داعى دەپ ويلاعانمىن. الگى شوپان جىگىت كوڭىلىنەن شىقپاي قالعان-اۋ شاماسى دەپ جورامالداعانمىن ىشىمنەن. ول سوندا جايىلىم وزگەرتىپ، تاۋعا كەتكەن-دى. قايتىپ كورگەن كىسى جوق ونى. باقسام، ءىستىڭ جايى باسقاشا ەكەن عوي. اتتەڭ-اي، اتتەڭ-اي... ولاي بولارىن كىم ءبىلىپتى. ەندى ءقايتتىم دەپ، باسىم دال بولدى.
— ءيا، تولعاناي، سەن سوندا ماعان كەلىپ، قايتەم دەپ اقىل سۇراپ، بار سىرىڭدى ايتقانسىڭ.
— ساعان ايتپاعاندا كىمگە ايتۋشى ەدىم، جەر-انا، ديقان دالام. بارماقتاي كەزىمنەن مىنە وسى قارتايعان شاعىما دەيىن سەنىڭ دەمىڭمەن، سەنىڭ كۇشىڭمەن ءومىردىڭ تالاي بەلەستەرىن اسىپ، ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىن. قايتەم دەپ سۇراسام، سەن سوندا: "ويلان،تولعاناي، تەرەڭىرەك ويلان. اقىلىڭدى كەڭگە سال، دۇنيەگە تەرەڭىرەك ءۇڭىل، قۇر نامىسقا شاۋىپ، ارتىنان وپىق جەمە" — دەگەنسىڭ.
جالعىز مەن ەمەس، باسقالاردىڭ دا ويلانعانىنا ءدان رازىمىن. ىشكەن سۋىمىز ءبىر، كورگەن كۇنىمىز ءبىر تاعدىرلاس، زامانداس اۋىلداستارىمىزدىڭ كەڭ پەيىلىن ءومىر-باقي ۇمىتپاسپىن. وسى وقيعانىڭ ەرتەڭىنە ايشا كورشىم شاي ءىش دەپ ۇيىنە شاقىرىپ، ونى-مۇنى قوزعاپ وتىرىپ، ءسوز اراسىندا: "الگى جەكسەنقۇلدىڭ ايەلى تۇندەلەتىپ كوشىپ كەتىپتى"، — دەدى. ۇندەگەن جوقپىن. نەسىنە ۇندەيىن، كوشسە اركىمنىڭ ءوز ەركى. كەيىن، كوپ كەيىن بارىپ ءبىلدىم، ول ءوزى ەمەس، سول ءتۇنى جۇرت جينالىپ كەلىپ "كەت ءبىزدىڭ اۋىلدان!" — دەپ، جۇگىن ءبۋىپ-تۇيىپ ارباعا سالىپ، كوشىرىپ جىبەرىپتى. سونان كەيىن نە ۇلكەنىنىڭ، نە كىشىسىنىڭ اۋزىنان اناداي ەكەن، مىناداي ەكەن دەگەن ءبىر دە سىبىس ەسىتكەن جوقپىن. مۇمكىن ىشتەرىنەن ويلاسا، ويلاعان شىعار، مۇمكىن قاتار-قۇربىلارىنا، وزىنە ايتسا ايتقان شىعار، ءبىراق ماعان جان بالاسى ەشتەڭە دەگەن جوق. ونان بەرى مىنە قانشا جىل ءوتتى، ءالى دە سىيلاپ، قۇرمەتتەپ كەلە جاتىر. راحمەت، كوزىم جۇمىلعانشا رازىمىن. مەن كەيدە وزىمشە ويلانامىن: باياعى زامان بولسا عوي، ىزىمە قانشا وسەك-اياڭ ەرىپ، قانشا اششى سوزدەر بەتىمە باسىلار ەدى. ال ەندى سوعىستىڭ ازاپ-توزاعىن باستان كەشىرىپ جەر باسىپ جۇرگەن ءاربىر ادامنىڭ باعاسى قانشالىق قۇن جەتكىسىز ەكەنىن، ونىڭ كوڭىلى قانشالىق قىمبات ەكەنىن زاماننىڭ ۇلى ساباعىن العان ەل ءوزى-اق ءتۇسىندى. اليماننىڭ كۇناسىن كەشىردى. ەگەر دە ولار اليمان ەكەۋمىزگە كۇلسە، وندا وزدەرىنە كۇلگەنى ەمەس پە. ءيا، سولاي بولماق. ادام دەگەن ءارقيلى دەسەدى، سىرتىنان قاراساڭ كۇن، ال ىشىنە ۇڭىلسەڭ ۇڭىرەيگەن قارا ۇڭگىر عوي دەسەدى، بىرەۋدىڭ تابانى تايىپ كەتسە، باس سالىپ تابالايدى دەسەدى. وندايلار دا بار شىعار، وندايلار ءقازىر دە ارامىزدا جۇرگەن شىعار، ءبىراق شىنتۋايتقا كەلگەندە، تاعدىر شەشەتىن جاقسىلىق پەن جاماندىققا كەلگەندە، ادام دەگەن ءىشى كەڭ، تازا نارسە. سەنەمىن وسىعان، سيىنامىن وسىعان. ءوزىمنىڭ باسىمنان وتپەدى مە. بىلەسىڭ عوي، جەر-انام، سول جىل مەن ءۇشىن قانداي اۋىر جىل بولعانىن...
— ءيا، تولعاناي، سەن سول جىلى كەمپىر بولدىڭ.
— كەمپىر بولعانىم ەشتەڭە ەمەس-اۋ. اليمانىمدى ءقازىر ويلاسام، ساي-سۇيەگىم سىرقىرايدى. الدا ويباي-اي، الدا ويباي-اي... قاي جەردەن كەتىردىم، قاي جەردەن جۇلدىردىم... اليماننىڭ بويىنا بىتكەنىن بىلگەن كۇننەن باستاپ، بار ىنتا-ىقىلاسىممەن نەگە ساقتامادىم مەن ونى. نەمەرەنى كورىپ تۇرساق تا، نە ءۇشىن بىلمەگەنسىپ، ونى اۋزىمىزعا المادىق. تۇرمىس-تىرشىلىككە بايلانىستى نارسەنىڭ بارلىعىن بۇرىنعىداي كەڭەسىپ، اقىلداسىپ شەشىپ جۇردىك، ءبىراق وسىعان كەلگەندە بىر-بىرىمىزگە باتا المادىق. مەن ونىڭ كوڭىلىن كۇيزەلتپەيىن دەدىم. ول بولسا، اشىق ايتۋعا ۇيالدى ما، الدە كەتۋدى ويلاپ، كەتكەنشە مەنى قىزارتپايىن، ءبىرجولاتا بەل بۋعاندا بارىپ ايتايىن دەدى مە، بىلمەيمىن. مەن ءۇشىن ول كەزدە ونى ءبىلۋ دە قيىن ەدى. ءوزى ۇندەمەگەننەن كەيىن مەن نە دەيتىن ەدىم، ءقايتىپ سۇرايتىن ەدىم. وقىس سۇراسام، ۇيدەن كەت دەگەنى عوي دەپ ءتۇسىنىپ، كەتىپ قالار دەپ حاۋىپتەندىم. ساۋ جۇرگەنىڭدە جاقسىسىڭ دەپ، ەندى ەكىقابات بولعاندا ءجونىڭدى تاپ دەيمىن بە. جو-جوق، اليمانىمدى ونداي جاماندىققا ەش ۋاقىتتا قيماق ەمەس ەدىم. مەن ونى كوڭىلىمدە كىنالاعان دا جوقپىن. بارلىق جايدى ءوز كوزىممەن كورىپ، ءوز جۇرەگىممەن سەزىپ جۇرمەدىم بە. اليمان كۇنالى بولسا، وندا مەن دە كۇنالىمىن، بالا تاپسا، ول مەنىڭ دە بالام، ۇيات-سۇياتىن، مازاق-قورلىعىن بىردەي كوتەرەمىن دەپ وزىمشە ءبىرجولاتا بەكىنگەنمىن. اليمان كەتىپ قالسا مەنسىز اسى تاماعىنان جۇرمەيتىن بە ەدى، مەنى تاستاپ كەتۋگە قيماي ءجۇرىپ، اقىرى وسىنداي حالگە دۋشار بولعانىن بىلمەيمىن بە. بارلىعىن ءوز ەركىنە، ءوز بيلىگىنە بەرگەنمىن. ەرتە مە، كەش پە، جەمە-جەمگە كەلگەندە ءىستىڭ جايىن امالسىز ءبىر كۇنى ايتەۋىر سويلەسەتىن بولارمىز دەپ ويلاپ ءجۇردىم. بۇنى ەكەۋمىز دە ىشتەي ءبىلىپ جۇردىك. سولاي بولسا دا، بۇگىن ەمەس ەرتەڭ دەپ، ىلعي ەرتەڭگە قالدىرىپ جۇرە بەرمەدىك پە. ول تۇگىل اليمان كەتىپ تە كورمەدى مە. بۇل دا مەنەن بولدى، مەنىڭ بايقاماستىعىمنان...
جاز اياعىندا اليماننىڭ ىشىندەگى بالاسىنىڭ بەس-التى ايلىق كەزى، ەرتە تۇرىپ سيىردى كۇتۋگە قوسايىن دەپ كوشەگە ايداپ شىقتىم. سيىرشى ءۇنى قوڭىراۋداي سىلدىرلاعان ون ەكى-ون ۇشتەر شاماسىنداعى جەتىم بالا ەدى. سول كۇنى ول سوناۋ كوشەنىڭ باسىنان الدە نەنى قۋانا داۋىستاي ايتىپ، جاڭا عانا قىبىرلاي باستاعان اۋىلدى باسىنا كوتەردى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تۇسىنا كەلگەندە سيىرلاردى "وك، وك" — دەپ قايىرىپ تاستاپ: "توقان اپا! — دەپ ماعان جارق ەتىپ بۇرىلدى. — توقان اپا، ءسۇيىنشى! جورابەك اعامنىڭ كەلىنشەگى بوساندى، ءسۇيىنشى!" — دەدى. ءاي، اينالايىن، بەرەمىن، موينىمدا. قاشان تۋدى؟"
"تاڭعا جاقىن". "قىز با، ۇل ما؟
"قىز. اتىن تورعاي قويامىز دەپ جاتىر، توقان اپا. تاڭ الدىندا تۋعان تورعاي دەدى".
"ءتىپتى تاماشا بولعان ەكەن، بالام. بەسىك باۋى بەرىك بولسىن، ءومىر جاسى ۇزاق بولسىن"، — دەدىم.
بىرەۋدىڭ جارىق دۇنيەگە كەلگەنىنە قاتتى قۋانىپ، وسى ۇلكەن قۋانىشىن اركىمگە ءبولىستىرىپ، حابار سالىپ جۇرگەن سيىرشى بالانىڭ ءسوزى دەلەبەمدى قوزدىرىپ جىبەردى. قانداي دا ءبىر پاك، ىستىق سەزىم جۇرەگىمدى كەرنەپ، داربازادان كىرىپ كەلە جاتقانىمدا، جاتسام-تۇرسام دا ءاردايىم ويدان شىقپايتىن نارسەنى قالاي ەسىمنەن شىعارىپ جىبەرگەنىمدى بىلمەيمىن: "اليمان، ءسۇيىنشى! جورابەكتىڭ كەلىنشەگى بوسانىپتى. ەسىتتىڭ بە؟ ايى-كۇنى جەتىپ ءجۇر ەدى، بەيشارا امان-ەسەن..." — دەي بەرىپ، اليماندى كورگەندە اۋزىما قۇم قۇيىلعانداي بولدى. تامنىڭ قابىرعاسىنا سۇيەنىپ تۇر ەكەن. بولار-بولماس قانا باسىن شايقاپ، ەرنىن جىمقىرا تىستەپ، بوزارىپ كەتىپتى. "مەن بوسانعاندا ەشكىم ءبۇيتىپ ءسۇيىنشى سۇرايدى" — دەيسىڭ بە دەگەن وي كەلدى مە، الدە تاعى باسقا ءبىر جامان نارسەلەردى ويلادى ما، كىم ءبىلسىن. ءوزىمنىڭ شۇبامشىلدىگىمە سونشالىق رەنجىپ، بەتىم دۋىلداپ، نە ىستەرىمدى بىلمەي، ۇندەي الماي وشاق جانىنا وتىرا قالىپ، تەزەك قالاي باستادىم. بەتىمنىڭ دۋىلداعانى ءسال سۋي باستاعاندا قايرىلىپ قاراسام، ول ءالى سول كۇيى بوپ-بوز، دەل-سال بولىپ تۇر ەكەن. وزەگىم ورتەنىپ كەتتى. "ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ تۇر ما؟" دەدىم جانىنا جايىمەن جاقىنداپ. "جوق، ەنە، جاي انشەيىن"، — دەپ قانا قويدى. "ءبىر جەرىڭ اۋىرسا، ۇيدە جاتا تۇرسايشى، ءوزىڭدى-وزىڭ قيناماي". "قينالىپ تۇرعان جوقپىن، ەنە. تەمەكى كەپتىرۋدىڭ نە اۋىرلىعى بار دەيسىڭ، بارايىن" دەپ شىعىپ كەتتى. بۇلاي بولعاننان كەيىن، مەن اشىعىن ايتايىن ەندى. "ءوزىڭدى قورىنبا، بالام، ۇيالما. مۇنىڭ ەشقانداي ەرسىلىگى جوق. بۇل دا ءومىردىڭ ءبىر سونى نارسەسى. كىمنىڭ قالاي بوسانعانى ءسوز بە ەكەن. بوسانعان انانىڭ ءبارى بىردەي، ەشبىر ايىرماسى جوق. دۇنيەگە كەلگەن نارەستەنىڭ ءبارى بىردەي، ەشبىر ايىرماسى جوق. جارىق دۇنيەگە كەلگەن ءاربىر نارەستە بارلىق ادامزاتتىڭ بالاسى، ولاي بولسا ول مەنىڭ دە بالام. سەن تۋساڭ، ول ماعان الا-بوتەن بولمايدى، ءوز بالامداي الپەشتەپ باعامىن. ءتۇسىن وسىنى. قايعىرا بەرمەي، كوڭىلدى ءجۇر"، — دەپ بۇرىننان ويىمنان شىقپاي جۇرگەن سوزدەرىمدى شامىرقانا ايتايىن دەگەن ويمەنەن ارتىنان ىلە-شالا كوشەگە شىقتىم. "ءاي، اليمان، توقتاي تۇر، بەرى قايىرىل" — دەپ داۋىستاپ ەدىم، ول ەستىمەگەن ادامشا قايىرىلماي جۇرە بەردى.
"رەنجىپ قالعان سەكىلدى"، — دەگەن وي كۇنى بويى ەسىمنەن كەتپەدى. ايەلدەرمەن تەمەكى جاپىراقتارىن جۇلىپ ءجۇرىپ، كۇن ۇزاققا: "مەيلى ەندى، بۇگىن كەشكە نە دە بولسا بىلدىرەيىن. بۇلاي جۇرگەنىمىز جاراماس"، — دەپ ويلاپ، اقىرى ايتۋعا بەكىندىم. ءبىراق ول ويىمدى ايتۋعا جازبادى. كەشكە جۇمىستان كەيىن ابدەن شارشاپ ۇيگە كەلسەم، اليمان جوق. انە كەلەدى، مىنە كەلەدى دەپ تاقاتسىز كۇتىپ وتىرىپ اقىرى شوشىنايىن دەدىم. نە قىرسىق بولدى. كوشەگە شىعىپ ىزدەيىنشى دەگەن ويمەن ۇيدەن شىعىپ بارا جاتسام، باقشا جاقتان ءشوپ كوتەرىپ بەكتاس كەلەدى. بەكتاس وندا كولحوزدىڭ ارباسىن زاۋلاتا ايداپ، ەر جەتىپ قالعان. ول ءۇن-تۇنسىز كەلىپ، ءشوپتى سيىردىڭ اقىرىنا تاستادى دا، ماعان جالتاقتاي قاراپ قويدى. "توقان اپا، ەنەم مەنى ىزدەمەسىن دەپ اليمان ايتىپ كەتتى. قايىڭدىداعى توركىنىمە كەتتىم دەدى". نە بولعانىمدى بىلمەي بوساعاعا وتىرا كەتتىم. "قاشان كەتتى؟ جاڭا عانا، تۇستەن كەيىن. كوشەدە ءبىر ماشينا ءوتىپ بارا جاتىر ەكەن، سوعان ءمىنىپ كەتتى. زامانىم قۋىرىلىپ ۇندەمەي وتىرسام، بەكتاس ساداعاڭ كەتەيىن: "كابيناعا وتىرىپ كەتتى، اپا. قورىقپاي-اق قويىڭىز. شوپىرى دۇرىس ادام كورىندى ماعان"، — دەپ قويدى. بەكتاستى ءوزىم وتە جاقسى كورەتىن ەدىم، ەندى وعان ونان بەتەر ءىشىم ەلجىرەپ كەتتى. "يي، بەيشارام، ادام بولاتىن ءتۇرىڭ بار ەكەن"، — دەدىم ىشىمنەن. بالا دەگەن لەزدە-اق جىگىت بولادى ەكەن عوي ءوزى. بەكتاستىڭ ازامات بولىپ قالعانى كوزىمە سوندا عانا كورىندى. ول ارىقتان سۋ اكەلىپ، ەسىك الدىنا سۋ سەپتى. "ءدالىزدى سالقىنداتىپ سۋ سەۋىپ، سىپىرىپ قويايىن. اپام ءسىزدىڭ شايىڭىزدى ساعىنىپ ءجۇرمىن دەيدى. ءقازىر كەلەدى" — دەپ، وزىنشە اۋرەلەنىپ، ساماۋرىن قويىپ جاتتى.
ايشا مەن بەكتاس ۇزاق وتىرىپ، شاي ءىشىپ ۇيلەرىنە كەتتى. مەن ۇيدە دوڭبەكشىپ جاتا المادىم. اسپان توسىندە توگىلگەن جۇلدىزدار تاڭ اتقانشا بال-بۇل جانىپ، ونان كەيىن بىرتە-بىرتە سيرەپ، ەڭ اقىرىندا جالعىز شولپان قالىپ، ول دا ىلعي الىستاپ، سوڭىندا الدەقايدا كەتىپ جوعالدى.
اليمان كەتكەننەن كەيىنگى كۇندەرىم قۇرىسىن. جالعىزبىن دەپ اۋىز ۇشىمەن ايتىپ جۇرگەن ەكەنمىن دە. ەكى-ۇش كۇن ءوزىمدى-وزىم ۇستاپ، شىداپ ءجۇردىم. ونان كەيىن تاڭىم اتپادى، كۇنىم باتپادى، ادام توزگىسىز حالگە ۇشىرادىم. كەيدە ەكى قولىمدى توبەمە قويىپ بەت الدى قۇلا ءدۇز قاڭعىرىپ كەتكىم دە كەلدى. اليماننىڭ جايىن ويلاسام، ونان بەتەر پۇشايمان بولامىن. توركىنىنە سىيسا جاقسى، ال ەندى بۇرىن ىستەرىڭ بولماسىن مەندە، مەنىڭ ومىرىمە كيلىكپەڭدەر دەپ مىعىمسىنىپ ەدىڭ، ەندى مىنە شەرمەندە بولىپ كەلىپ قالىپسىڭ عوي دەسە، بالام نە كۇيگە، قانداي ازاپ-توزاققا تۇسەر ەكەن. ويىنا ءار نارسەلەر كەلىپ، ءبۇيتىپ كورگەن كۇنىم قاراڭ قالسىن دەپ ومىردەن ءتۇڭىلىپ كەتپەگەي. قاسىمدا بولسا ەشكىمگە رەنجىتپەس ەدىم. نە كۇيدە ءجۇر ەكەنسىڭ، الدا سورلىم-اي. نە بولسا دا بارىپ قايتايىن، وز كوزىممەن كورەيىن. بارسام، مۇمكىن قايتىپ تا كەلەر. سويتسە ەكەن، قۇداي-اي، سويتسە ەكەن. بارمايمىن، وسىندا قالامىن دەسە، ونىسىن كورەيىن. وندا نە ىستەۋشى ەدىم، ىرزاشىلىعىمدى ءبىلدىرىپ باتامدى بەرەم-داعى. كيىم-كەشەگىن دە الماي كەتىپتى، ونىسىن جەتكىزىپ بەرەيىن. كەلسە دە، كەلمەسە دە ايتار ءسوزىمدى ايتۋىم كەرەك قوي. پارىزىم ەمەس پە. قوي، بوگەلمەي جۇرەيىن دەپ ەرتەڭىنە ءۇيدى-جايدى ايشاعا تاپسىرىپ، جولعا شىقتىم. قايىڭدى جاققا باراتىن ماشينانى بەكتاس توقتاتىپ، مىنگىزىپ سالدى. اۋىلدان ەندى عانا ۇزاي بەرگەندە، سوناۋ اڭىزدىڭ اراسىمەن جۇرەتىن توتە جولدا ءبىر ايەلدىڭ كەلە جاتقانىن ماشينادا وتىرىپ كەنەت كوزىم شالىپ قالدى. بىردەن تانىدىم — اليمان ەكەن! الدا كولەڭكەڭنەن اينالايىن-اي، مەنى اياپ قايتا قايتقان ەكەن عوي! وسى كەزدە ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ، ماشينانىڭ كابيناسىن تارسىلداتا ۇردىم. "توقتا! توقتات! مەن تۇسەمىن!" — دەپ، ماشينا ءبىراز ءجۇرىپ بارىپ توقتاعاندا اپىل-عۇپىل قورجىنىمدى الىپ، اسىپ-ساسىپ ماشينادان ءتۇستىم. سونىڭ اراسىندا قويۋ شاڭنىڭ ىشىندە قالىپ، كوزىمە ەشتەڭە كورىنبەي، ياپىراۋ جاڭاعى كورگەنىم ءوڭىم بە، جوق الدە ءتۇسىم بە دەپ، ەسىم كەتىپ سىلەيىپ تۇرىپ قالدىم. ۇلكەن ماشينانىڭ ارتىنان قۋالاي ەرىپ كەلە جاتقان قويۋ شاڭنان اينالام اشىلا باستاعاندا جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ: "اليمان!" — دەپ بار داۋسىممەن ايقايلادىم. و، اينالايىن دارقان دالام، ءوزىڭ كوردىڭ عوي، ول وقيعا دا سوندا بولماپ پا ەدى؟
— ءيا، تولعاناي، سوندا، قازىرگى اناۋ جاڭا جولدىڭ بويىندا. سەن: "اليمان!" — دەپ ايقايلاعاندا، اليمان جالت قاراپ، سەنى كورىپ تۇرىپ قالدى دا، ونان كەيىن: "ەنە! ەنەكەم-اي!" — دەپ، ساعان قاراي جۇگىردى. سەن سوندا ەسىڭ شىعىپ كەتىپ: "جۇگىرمە، بالام، جۇگىرمە، ويباي جىعىلاسىڭ!" — دەپ جالىنىپ كەلە جاتىپ، ءوزىڭ وماقاسا جىعىلىپ، كايتا تۇرا كەلىپ، قايتا جۇگىردىڭ.
— ءيا، ءيا، ءدال سولاي. قالاي بارعانىمدى بىلمەيمىن، اليمان ەكەۋمىز قۇشاقتاسىپ، كورىسىپ تۇرعانىمىزدا، ءجۇدا ساعىنىپ قالعان ەكەنبىز، بىر-بىرىمىزگە نە دەرىمىزدى بىلمەي: "كەلدىڭ بە، كەلدىڭ بە، بالام، ەنەڭە قايتىپ كەلدىڭ بە؟" — دەي بەردىم. ول دا: "كەلدىم، ەنەكە، كەلدىم. وزىڭە قايتىپ كەلدىم!" — دەي بەردى. ءدال سول كەزدە اليماننىڭ ىشتەگى بالاسى قيمىلداپ، مەنى ىشتەن تەۋىپ جاتقانداي كورىندى. ونى ەكەۋمىز دە سەزىپ قالدىق. اليمان جاي عانا ءىشىن ۇستاپ، ماعان قارادى. ونىڭ سونداعى قاراعانى زامانامدى استان-كەستەن ەتىپ، تۇيىققا قاماعانداي بولدى. مەن دە كەيدە ءبىر نارسەنى ويلاپ، ىشتەي قورلانىپ جۇرگەن ەكەمىن دە! كەت، جوعال ءارى، ارام وي، جولاما! قانداي دا ءبىر ۇشقىنداي جارق ەتكەن مەزگىل اراسىندا ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەڭ ءبىر تازا باقىتتى ءبىر ءساتىن باسىنان كەشىرىپ تۇرعانداي. اليماننىڭ ءجۇزى ۇلبىرەپ، مەيىرىمگە تولىپ، كىرپىكتەرىنە ورالعان ءمولدىر جاستار بەتىنە تامىپ، مونشاقتاي ءۇزىلىپ جەرگە ءتۇسىپ جاتتى. و، شىركىن، انا جۇرەگى-اي! وسى تامشى تالايدىڭ بارلىق ازاپ-توزاعىن جۋىپ كەتەدى ەمەس پە! "كوزىڭنەن اينالايىن، كوڭىلىڭنەن اينالايىنىم، اينالايىن سەنەن، اينالايىن!" دەپ، بەتىن سيپالاپ، جالىنىپ-جالبارىنىپ، جۇيەم بوساپ جىلاپ جىبەردىم. سوندا ول: "جىلاماشى، ەنە، جىلاماشى، — دەپ جاتتى، — كەشىر مەنى، كەشىر. سەنى تاستاپ كەتە المايدى ەكەنمىن. وسىعان كوزىم جەتتى. شىدامادىم، ءىشىم پىستى".
كوپتەن بەرگى ءسوزىمدى ەندى ايتايىن، ورايى ەندى كەلدى عوي دەپ: "نە ءۇشىن كەتتىڭ، الدە ماعان رەنجىدىڭ بە؟" — دەدىم. اليمان ءۇن قاتپاي تۇرىپ قالدى دا، نە ايتقالى تۇرعانىمدى سەزىپ قالعانداي اۋىر كۇرسىندى. سالدەن كەيىن: "سۇراماشى، ەنە. ونى نە قىلاسىڭ؟ ايتپا ماعان ەشتەڭەنى، مەن دە ساعان ەشتەمە دەمەيىن. قيناماشى مەنى، ەنەكەتاي، قيناماشى"، — دەدى جالىنىشتى تۇرمەن.
ءسويتىپ بۇل جولى دا ايتا المادىم. تەگى نە ءۇشىن ەكەنىن بىلمەيمىن، ءار كەز ايتار ءسوزىمدى سەزىپ تۇرعانداي، سويلەسۋدەن قاشقالاقتاپ، ءوستىپ كەرى شەگىنىپ جۇرمەدى مە بايعۇس بالام. بەتىن اشىپ سويلەسكەندە ماعان دا، وزىنە دە جەڭىلىرەك بولماس پا ەدى.
— ەسىڭدە عوي، جەر-انام، سول جىلعى كۇز كوپكە سوزىلىپ، اياعى تاۋسىلماس ءبىر جاۋىن-شاشىنعا بارىپ ۇلاسپادى ما. كۇننىڭ كوزى ءبىر اشىلىپ، ءبىر جابىلىپ تۇرعان سۋىق كۇندەردە كوبىنەسە ۇيدە وتىرىپ قالدىق. كۇزدىڭ تومسارعان ءتۇرى سياقتى كۇن وزعان سايىن اليماننىڭ قاباعى جابىلا ءتۇسىپ، ءتىپتى سويلەمەيتىن، كۇلمەيتىن بولىپ الدى. وزىنشە ىشتەي تىنىپ، وتىرعانى وتىرعان. توپشىلاۋىمشا ايى-كۇنى دە جاقىنداپ قالعان ەدى. Cap ۋايىمعا باتپاسىن دەپ، قولىمنان كەلگەنىمشە ەركەلەتىپ، كۇلدىرگى سوزدەر ايتىپ ايتكەن-بۇيتكەن بولامىن، ءبىراق جاس بالا بولماعان سوڭ ءوزى ءتىپتى قيىن ەكەن عوي. مەن عانا ەمەس، باسقالار دا ارەكەتتەنىپ كورىپتى. بەكتاس اپام تىماۋراتىپ جاتىپ قالدى دەگەن سوڭ، كوڭىلىن سۇرايىن دەپ بارسام، دەنەسى كۇيىپ-جانىپ، كۇركىلدەپ جوتەلىپ جاتىر ەكەن. "ءوزىڭ دە شالاجانسار ادام ەدىڭ، ونىڭ ۇستىنە جاي وتىرماي ەل قىدىرىپ كەتتىڭ"، — دەدىم. ول مۇڭدى پىشىنمەن اقىرىن عانا ەزۋ تارتىپ قويدى. وسىدان ەكى-ۇش كۇن بۇرىن بەكتاستىڭ ارباسىنا ءمىنىپ: ءۇش-تورت ايەل تومەنگى اۋىلداعى تويعا بارىپ قايتقان. باقسام بارعاندارى توي ەمەس، باسقا شارۋا ەكەن عوي. "سۋىققا شىقپاي جىلى ورانىپ جات، تەزىرەك ايىق ەندى" — دەپ كەتۋگە ىڭعايلانعانىمدا ايشا: "تۇرا تۇرشى، تولعاناي، قاپا بولماساڭ، ايتاتۇعىن ءبىر ءسوزىم بار ەدى" — دەدى. "ايت، ونىڭ نەسىنە قاپا بولايىن"، — دەدىم.
"تومەنگى اۋىلعا ءبىز تويعا بارعان جوقپىز، وندا مەنىڭ جەكجاتىم دا، تۋىسىم دا جوق. ونى ءوزىڭ دە جاقسى بىلەسىڭ. سەنى سىرتىڭنان بيلەپ، ءبىر ءىس جاسادىم. تولعاناي، كەشىرەرسىڭ، — دەدى. — الگى شوپان جىگىتتى تاۋىپ الىپ، ءبارىمىز جابىلىپ ورتاعا الىپ، جانىن كەلىگە قامادىق. اليماننىڭ ايى-كۇنى جەتىپ وتىر، بۇل نە قىلعانىڭ، ونىڭ وبالىن كىم كوتەرەدى دەدىك جىگىتكە. ءبىراق ءبىزدىڭ بۇل تىرشىلىگىمىزدەن ەشتەڭە شىقپادى.
ول ءوزى ايەلى بار نەمە ەكەن، ەكىنشى جاعىنان شاۋجايىنان الدى. ويباي، كورگەن ەمەسپىن، بىلگەن ەمەسپىن، — دەپ ازار دا بەزەر بولىپ، اقىر اياعىندا تانىپ كەتتى. ايەلى دە ءبىر كوكدولى نەمە ەكەن، ءبىزدى بەتتەن الىپ، ءيتىمىزدى شىعاردى. قايتىپ كەلە جاتقاندا جول بويى جاڭبىر جاۋىپ، سۋىق ءتيدى. بۇل ەشتەڭە ەتپەس-اۋ، ال ەندى اليمان قايتەدى؟" — دەپ، ەڭىرەپ جىلاپ قويا بەردى. "جىلاما، — دەدىم. — مەن ءتىرى تۇرعاندا اليمان قور بولمايدى"، — دەپ شىعىپ كەتتىم. باسقا نە ايتپاق ەدىم...
اليمان سىرقاتتانىپ ءجۇر مە دەپ كۇدىكتەنىپ، كەيىنگى كۇندەرى كوزىمنەن تاسا قىلماي، جانىنان قارىس ۇزاماي ءجۇردىم. كەنەت دالاعا شىعىپ كەتسە دە، ارتىنان ەرە شىعىپ: "ءاي، اليمان، قايدا ءجۇرسىڭ؟" — دەپ ابىگەرلەنىپ قالامىن. تولعاعى كەلىپ قالماسىن دەيمىن دە، مەن سورلىنىڭ باسقا نە جۇمىسى بولۋشى ەدى.
ءبىر كۇنى جىلى كيىنىپ الىپ، دالاعا شىعىپ بارا جاتتى. "قايدا باراسىڭ، بالام؟" — دەپ سۇرادىم ادەتىمشە. "ۇلكەن سۋعا بارامىن"، — دەدى جاي عانا. "و، بوتام-اۋ، كۇن مىناداي بوپ تۇرعاندا، ءولىپ-وشىپ قالاي باراسىڭ؟ ۇيدە-اق وتىرسايشى. سول سۋدا نە بار دەيسىڭ؟ ەڭ بولماسا جازدىڭ دا كۇنى ەمەس". "جوق، بارامىن"، — دەدى. "وندا مەن دە ەرىپ بارايىن، جالعىز جىبەرمەيمىن"، — دەۋىم مۇڭ ەكەن، كەلىنىم تاس-تالقان بولدى. كوپ كۇن بويى بۋىپ جۇرگەن اشۋ-ىزاسىن مەنەن الدى. "نەگە مەنىڭ ىزىمنەن قالماي اڭديسىز؟ نەڭ بار مەندە؟ مەنى نەگە جونىمە قويمايسىز؟ ولەدى دەيسىز بە، ولمەيمىن!" — دەپ، ەسىكتى تارس جاۋىپ، شىعا جونەلدى. نە ىستەرىمدى بىلمەي ەسەڭگىرەپ تۇرىپ قالدىم. ءسوزى مىلتىقتىڭ وعىنداي ءتيدى، قاتتى اشۋلاندىم. سويتسەم دە شىداي المادىم. ەكى-ۇش رەت دالاعا شىعىپ قارادىم. كوزىمە ەشتەڭە تۇسپەدى.
كوزگە ىلىنبەگەن مايدا جاۋىن سىركىرەپ، جەل بۇلتتاردى اۋدارىستىرىپ ايداپ بارادى ەكەن. تال-تەرەكتەردىڭ باستارى سيدامدالىپ، سۋىقتان جۇدەگەندەي بۇتاقتارى ءبۇرىسىپ كەتىپتى. ەلدىڭ ءبارى ۇيدى-ۇيىندە، قىبىر ەتكەن جان جوق، قىستاق ءىشى يەن، مۇڭدى. تاۋدىڭ سىلەمى كىرەۋكەلەنگەن كۇڭگىرت كەۋىمدە بولار-بولماس قانا بىلىنەدى.
جەك كورسە دە مەيلى، ارتىنان بارايىن، تولعاعى كەلىپ سىز جەرگە جاتىپ قالماسىن دەپ، باقشاعا شەتىنە جەتە بەرگەنىمدە اليماننىڭ قاراسى كورىندى. باسىن سالبىراتىپ، ءىلبي باسىپ كەلە جاتىر ەكەن. باقتى تاسالاپ قايتا ۇيگە كىردىم دە، شاي قايناتىپ قۇيماق قۇيا باستادىم. ساقتالعان المانىڭ قىزىلدارىن تاڭداپ الىپ، داستارقانعا قويدىم. اليمان كىرىپ كەلدى دە، داستارقاندى كورىپ ءۇنسىز كۇلىمسىرەدى. "جاۋرادىڭ عوي، بالام، شاي ءىشىپ بويىڭدى جىلىتشى"، — دەدىم. "ەشتەڭەگە تابەتىم شاپپاي تۇر، ەنە. المانىڭ بىرەۋىن بەرشى، سونى جەيىن"، — دەدى. "نە بولدى ساعان، اليمان، الدە ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ ءجۇر مە؟" — دەسەم، ەرنىن جىمقىرا تىستەنىپ: "سۇراماشى، ەنە. تەرىم تارىلىپ، سىركەم سۋ كوتەرمەي وتىر. جاڭا دا ءتىلىم ءتيىپ كەتتى ساعان. مەنى جايىما قويشى"، — دەپ، قولىن سىلتەپ قويدى.
دەمنىڭ اراسىندا كەشكىرىپ، ءتۇننىڭ قويۋ قاراڭعىلىعى اينالانى لەزدە تۇيىقتاپ الدى دا، توسەككە جاتقاندا، مەنىڭ الگى ءسوزىم دە ۇناماي قالعان ەكەن عوي دەپ، ىشتەي تىنىپ، ۇيىقتاپ كەتتىم. باسقا ۋاقىتتا تۇنىمەن ءالسىن-السىن ويانىپ، اليمان جاققا قاراپ قويۋشى ەدىم. بۇل ءتۇنى نە قارا باسقانىن بىلمەيمىن. سەلت ەتسەمشى...
ءتۇننىڭ قايسى ءبىر كەزىندە سەلت ەتىپ ويانىپ كەتىپ، اليمان جاققا قاراسام، ورنىندا جوق. ءا دەگەندە دالاعا شىعىپ كەتكەن ەكەن عوي دەپ ويلاپ، ءبىراز كۇتىپ جاتتىم. جوق، ورنىمنان جالما-جان تۇرىپ، اليماننىڭ كورپەلەرىن ۇستاپ كوردىم: مۇپ-مۇزداي، الدەقاشان تۇرىپ كەتىپتى. تابان استىندا اپىل-قۇپىل، قالاي بولسا سولاي كيىنىپ، ەسىكتەن اتا شىقتىم. قورانىڭ ءىشىن اينالا قاراپ، كوشەگە جۇگىرە شىعىپ، باقشا جاققا ۇمتىلدىم. "اليمان! اليمان!" — دەپ جان ۇشىرا ايقايلادىم، جان جوق. مەنىڭ داۋىسىما يتتەر عانا ءشاۋ ەتە قالدى. بۋىندارىم قالتىراپ قويا بەردى. كەتكەن ەكەن عوي، ەندى ءقايتتىم؟ ۇيگە قايتا كىرىپ، دالىزدەگى شامدى جاعىپ الىپ، بۇرىش-بۇرىشتى قاراپ، ەندى دالادان ىزدەيىن دەپ قولشامدى الىپ، قوراعا شىققانىمدا الگى سارايداعى ءشوپ قورانىڭ ىشىنەن ادامنىڭ ىڭىرسىعان، شىڭعىرعان داۋسى ەستىلدى. ءشوپ قورانىڭ ەسىگىن جۇلا اشىپ كىرىپ باردىم. سىلەيىپ تۇرىپ قالدىم. ساباننىڭ ۇستىندە شالقاسىنان ءتۇسىپ، اليمان بوسانا الماي قينالىپ جاتىر ەكەن، كورگەندە ەسىم شىقتى، زارەم ۇشتى. "بۇل نەڭ، ويباي! نەگە ايتپادىڭ؟" — دەپ، قولتىعىنان كوتەرىپ، اياق جاعىنا قولىمدى اپارا بەرگەنىمدە سىعىپ العانداي قان بولعان شاپان، كويلەگى ىپ-ىستىق بولىپ بىلەگىمە ورالا بەردى. بەت-اۋزى قابارىپ، كوزى الارىپ، دەم الا الماي تۇنشىعىپ: "ءولدىم! ءولدىم!" — دەپ ىڭىرسىپ جاتتى. قۇرساعىن ۇستاپ كورىپ، جاعدايىنىڭ ناشار ەكەنىن بىردەن بايقادىم. ساقتا قۇداي، قان كوپ كەتىپ قالىپتى. ءوزى دە كوپتەن بەرى تولعاتىپ جاتىر ەكەن. مۇندايدا دارىگەردەن بوتەن داۋا جوق. جانىن ءبىر الىپ قالسا، سول الىپ قالادى. دالباسالاپ كوشەگە جۇگىرە شىعىپ، ايشالاردىڭ تەرەزەسىن ۇرىپ-ۇرىپ جىبەردىم: "تۇر، ويباي، تۇر! بەكتاس اينالايىن، ارباڭدى تەز قامدا — اليماندى دارىگەرگە جونەلتپەسەك، بولاتىن ەمەس"، — دەپ ولاردى وياتىپ، قايتا كەلىپ، اليمانعا سۋ ىشكىزدىم. قالش-قالش ەتىپ، ءتىسى تىسىنە تيمەي ارەڭ ءىشتى. سونىڭ اراسىندا توسەكتە اۋىرىپ جاتقانىنا قاراماي ايشا جۇگىرىپ كەلدى. اليماننىڭ ءتۇرىن كورىپ، بوپ-بوز بولىپ، تىتىركەنىپ: "اينالايىن، اليمان. شىداي تۇر، قۇداي، قۇداي!" — دەپ كۇيگەلەكتەدى. سول ءتۇنى بەكتاس جولدان كەش قايتىپ، قۇداي وڭداعاندا اتتاردى باستىرمانىڭ استىنا بايلاپ، ارباسىن ءۇيدىڭ جانىنا دوعارعان ەكەن، كوپ كەشىكپەي اربانى ايداپ ءبىزدىڭ قوراعا كىردى.
ارباعا توسەك-كورپە سالىپ، جاستىق قويىپ، قاراڭعىدا تەڭسەلىپ ءجۇرىپ، ۇشەۋلەپ اليماندى ارەڭ كوتەرىپ كەلىپ، ارباداعى توسەككە جاتقىزدىق. سونىمەن اناۋ-مىناۋ دەپ تىلگە كەلمەي، تەزدەتىپ ءجۇرىپ كەتتىك.
اي، سونداعى كەدىر-بۇدىر جول-اي، اي، سونداعى قاراڭعى ءتۇن-اي... ەمحانا وندا سۋدىڭ ارعى بەتىندەگى ۇلكەن قىستاقتا ەمەس پە ەدى. كوپىر بولسا — سوناۋ تومەنگى جاقتا، قانشا جەر جىراقتا.
بىلاي شىعا بەرە اليماننىڭ تولعاعى قايتا قىسىپ، كۇشەيىپ، بىرەسە بۇگىلىپ، بىرەسە جازىلىپ ۇستىندەگى جامىلعىلاردى ىسىرىپ تاستاپ، قۇلىنداعى داۋىسى قۇلاققا جەتكەندەي شىڭعىردى.
— ءيا، تولعاناي، سول قاراڭعى بۇركەۋ ءتۇنى قىستىڭ كەلەرىن كۇتىپ، قاباعىم ءتۇسىپ تۇنجىراپ، سۋىقتان قىمتانىپ جاتقان مەن، جەر، ادامنىڭ اششى شىڭعىرعان ۇنىنەن سەلت ەتىپ قوزعالدىم. سولار سەندەر ەكەنسىڭدەر عوي؟
— ءيا، جەر-انام. نە ىستەرىمىزدى بىلمەدىك. بەكتاس اربانى تەزىرەك ايداسا، اليمان شىڭعىرىپ جانىن قويارعا جەر تاپپادى، جاي ايداتسام تاعاتىم تاۋسىلىپ ءوزىم شىدامادىم: قان توقتاماي اعا بەردى، بايعۇس مەرت بولار دەپ ەسىم شىقتى. سونىمەن ميمىرت جۇرە بەردىك. جول ونسەيشى. اليماننىڭ باسىن تىزەمە قويىپ، موينىنان قۇشاقتاپ وتىردىم. دامىلسىز جامىلعىلارىن جوندەپ جاۋىپ، دامىلسىز قولشام جارىعىن بەتىنە ءتۇسىرىپ قاراۋمەن كەلەمىن. بەكتاس اينالايىن ۇستى-ۇستىنە ايقايلاپ: "شىداي تۇر، جەڭەشە، مىنە ءقازىر، از قالدى. كوپىرگە جاقىنداپ قالدىق، ءقازىر-اق جەتەمىز" — دەپ كوڭىل دەلبەي قويادى. سەبەلەپ مۇزداي جاڭبىر جاۋىپ تۇر. ءبىر كەزدە اليمان ىڭىرسىپ، ونان كەيىن شىڭعىرىپ، ءبىر سوزىلىپ، ءبىر ءبۇرىسىپ، بوپ-بوز بولىپ، قىرىلداي باستادى. "اليمان! اليمان!" — دەپ لاپىلداعان بەتىن سيپاپ، شام جارىعىن تۇسىرسەم، جان تالاسىپ، كوزى شاراسىنان شىعىپ: "توقتاڭدار! ءولىپ بارا جاتىرمىن! توقتاڭدار" — دەدى الاس ۇرىپ. اربانى توقتاتا قويدىق. "باسىمدى جوعارىراق ۇستا، ەنە" — دەپ، ىقىلىق اتىپ، ەنتىگىپ، جىلاي سويلەدى. "ەنە، ەنەتايىم-اي! ءىشىم وت بوپ جانىپ، ءولىپ بارا جاتىرمىن. مەن ادام بولمايمىن. قاسيەتىڭنەن اينالايىن، ەنەكەم-اي! ساعان و دۇنيە، بۇ دۇنيە ريزامىن. ۇلىڭنىڭ الدىندا مەن اقپىن، تازامىن، كۇنام جوق. قاسىمنىڭ كوزى ءتىرى بولسا مەن، وسى كۇنگە دۋشار بولار ما ەدىم... اي-ي-ي، قاسىم-اي... مەن دە ءتىرى جان ەمەسپىن بە، ايەلمىن عوي، ايەلمىن... بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعىن كورمەي كەتتىم، قايتەيىن، قايتەيىن... كەشىر، كەشىر مەنىڭ كۇنامدى، ەنەكەتاي. قۇداي ءوستىپ قويدى، كىنا قويما". ەت جۇرەگىم ءۇزىلىپ: "شىداي تۇر، بالام، شىدا! سەن اقسىڭ، پاكسىڭ، سەندە ەشبىر كىنا جوق، سەن ەڭ تازا جانسىڭ. سەن ولمەيسىڭ! شىدا، مىنە كوپىرگە دە كەلىپ قالدىق. ەندى ءتىپتى از قالدى، ءقازىر جەتكىزەمىز، سەن ولمەيسىڭ!" — دەپ جالىندىم. وسى زاماتتا اليمان قايتادان شالقالاپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاي ىڭىرسي سوزىلىپ، قۇرساعى تارتىلا باستادى. ەندى بوگەلسەك، جان تاپسىراتىنىنا كوزىم جەتىپ: "بەكتاس، قولتىعىنان جوعارى كوتەرىپ، ءىشىن سىق، — دەدىم. — ۇيالما، كوتەر تەزىرەك!" مانادان بەرى جىلاپ وتىرعان بەكتاس ورنىنان تۇرىپ، جالما-جان اليماندى كوتەرىپ، قۇرساعىن باسقاندا بالانىڭ ساۋساقتارى قولىما ءىلىندى. بالا شىقپاي جاتتى. اليمان ءبىر جاقتان قىرىلداپ جان ءتاسىلىم بەرىپ جاتسا، و سۇمدىق-اي قۇلاعىمدى تۇندىرىپ تاعى دا باياعى ەشەلون — ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرىن تىركەگەن ەكى پاروۆوز الىپ ۇشقان ۆاگوندار ميىمدى قاق جارىپ ءوتىپ بارا جاتقانداي بولدى. "اپا-ا! اليما-ان!" — دەپ ازىناعان جەل جۇلا قاشقان ۇنگە بالانىڭ "ب-ا-ا!" — دەپ باقىرعان داۋسى قوسىلدى. و، ءومىر-اي، مۇنشا نەگە قاتال بولدىڭ، مۇنشا نەگە سوقىر بولدىڭ؟ بالا دا شار ەتىپ ءتۇستى، اليمان دا جان ءتاسىلىمىن تاپسىرا باستادى. قىزىل شاقا نارەستەنى ەتەگىمە قالاي بولسا سولاي وراي سالىپ قاراسام، بەكتاس قولتىعىنان ۇستاپ كوتەرگەن قالپىندا اليماننىڭ باسى ءبىر جاعىنا قيسايىپ، قولدارى سالاڭداپ قالىپتى. "ويباي، اليمان؟" — دەپ تامىرىن ۇستاسام، جان جوق، ءۇزىلىپ بارا جاتىر ەكەن. ازىناعان جەلدى جارىپ، ەشەلوننىڭ تارسىلداعانى قۇلاعىمنان ءبىر كەتپەي، دۇنيەگە كەلەر زامات "با-ا-ا!" — دەپ شىعارعان العاشقى ۇنىمەن ءولىپ بارا جاتقان شەشەسىنە قوش بول دەگەندەي بالا ىڭگالاپ جىلاپ، اليماننىڭ كوزى الارىپ بارىپ جۇمىلدى. نە ىستەرىمدى بىلمەدىم. ءبىر ۋاقىتتا ءبىرىن ۇزاتىپ، ءبىرىن كۇتىپ الدىم. ءبىر ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىرى جان تاپسىرىپ، ءبىرى جارىق دۇنيەگە كەلىپ، كوز الدىمدا ءولىم مەن ءومىردىڭ بەلدەسكەنى ەسىمدى اۋدىردى. ونان كەيىن نە بولعانىن ءوزىم دە جاقسى بىلمەيمىن.
— سەندەردىڭ داۋىستارىڭدى مەن ەسىتتىم، تولعاناي. "اليمان! اينالايىن قاراعىم! كوزىڭدى اش، كوزىڭدى اش!" — دەپ سەن زار قاقسادىڭ. جاڭا تۋعان نارەستە كولدىڭ جاعاسىندا جالعىز قالعان كيىكتىڭ لاعىنداي ىڭگالاپ جىلاپ ەمشەك سۇراپ جاتقانداي بولدى. بۇل وقيعا تاڭعا جۋىق بولدى، جاڭبىردىڭ ارتى قارعا اينالىپ، جاپالاقتاي باستاعاندا.
— ءيا، كوپىرگە جەتپەي، كەيىن كايتىپ كەلە جاتقانىمىزدا تاڭ قىلاڭ بەردى. اسپاننىڭ بەتى سۇرلانا اشىلىپ، قۇلان يەك جارىقتا جۇپ-جۇمساق، اپپاق قار قالعي جاپالاقتاپ تۇردى. اينالا جىم-جىرت، قىبىر ەتكەن جان جوق. دۇنيە تىنىشتىقتا مۇلگىپ تۇر ەكەن تابيعاتتىڭ وسى شارشاڭقى تىنىشتىعىن جاي جىلجىعان ءبىزدىڭ اربامىز عانا بۇزىپ كەلە جاتتى. بەكتاس اربادا وتىرعان قالپى باسىن تومەن سالبىراتىپ، جول بويى ەڭىرەپ جىلاپ كەلەدى. اتتار اياقتارىن ارەڭ باسىپ، جال-قۇيرىقتارىنا كار جينالىپ، اربانى تارتا الماي ابدەن بولدىرىپ كەلە جاتتى. بالانى شاپانىما وراپ الىپ، مەن اربانىڭ جانىندا جاياۋ ءجۇرىپ كەلە جاتقانمىن.
ءوستىپ سوعىس ەڭ اقىرعى ءوشىن الىپ تا تىندى. سول كۇنگى جول مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ ءبىر اۋىر جول بولدى عوي. "ءتىفا، سەنىڭ بەتىڭە، دۇنيە! — دەدىم. — مەن سەنەن ءتۇڭىلدىم، باز كەشتىم. ءومىر سۇرگىم كەلمەيدى!
ءبۇيتىپ ءومىر سۇرگەنشە، بۇگىننەن باستاپ ولگەنىم ارتىق! ولەمىن!" — دەپ، نيەتىم بۇزىلىپ، ومىردەن ءتۇڭىلىپ كەلە جاتتىم. مەن ءوستىپ كەلە جاتقاندا شاپانىمداعى نارەستە ءالسىن-السىن قىبىرلاپ، ىلعي ىڭگالاپ جىلاپ كەلە جاتتى. ونىڭ قىبىر ەتكەنى جۇرەگىمدى جىلىتىپ، بويىما قۋات بەرگەندەي بولدى. نە قىز بالا، نە ەر بالا ەكەنىن دە بىلگەن جوقپىن. الدا، بايعۇسىم-اي، ءا دەگەننەن-اق شەشەڭنەن ايىرىلىپ، سورلاپ قالدىڭ عوي دەپ بۇرىنعىدان بەتەر كوزىمنەن سورام اقتى. وسى كۇيىنىش، ارمان، كوز جاسىنىڭ اراسىنان باسىما قانداي دا ءبىر وي كەلە قالدى: "ءومىر ءبىرجولاتا ءبىتىپ قالماپتى عوي. اقىرىندا مىنا ءبىر كىشكەنە جان قالىپتى عوي. ومىرمەن تاعى ۇستاسىپ كورسەك قايتەدى". ونان كەيىن تاعى دا ويعا كەتتىم: "اناسىنىڭ ۋىزى اۋزىنا تيمەگەن نەمە مال بولادى دەيسىڭ بە. قاشانعى شىدار دەيسىڭ"، — دەپ كۇماندانامىن. وعان دا بولماي: "قۇداي-اي، ەندى وسى نارەستەنىڭ امانشىلىعىن بەرە كور" دەپ جالبارىنامىن. قويشى، ءوستىپ الۋان ويمەن ارپالىسىپ، تاڭ اپپاق بولىپ اتقاندا اۋىلعا جەتتىك. ۇكىنىڭ جۇنىندەي جىلى-جۇمساق قار قالعي جاپالاقتاپ جاۋىپ تۇردى. اۋىلعا كىرە بەرىستەگى باياعى جاڭا كوشە دەيتىنىمىز كوزىمە ءارى سونداي ۇرەيلى، ءارى سونداي ايانىشتى كورىندى. وسىندا ءۇي-جاي تۇرعىزىپ، ب ا ق وتىرعىزىپ، ازىن-اۋلاق شارۋالىق جاساپ كۇن كورەمىز دەگەندەردىڭ بۇدان جەتى جىل بۇرىن باستاعان ىستەرى ىلگەرى جىلجىماي، قايتا ارتقا كەتىپ، العاشقى ارەكەتتەرىنىڭ ءىزى عانا قالعان. تومپەشىكتەردىڭ اراسىن قۋراي، سوراڭ، تىكەنەكتەر باسقان. جاپالاقتاعان قار قۇلاۋعا جاقىنداعان قابىرعالاردىڭ ءۇستىن كولەگەيلەپ جاۋىپ جاتتى. قاسىمداردىڭ شارباعى جاققا قاراپ ەدىم، اليمان ەكەۋىنىڭ ۇمىت-تىلەگىنە ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەي توبە بوپ ءۇيىلىپ جاتقان تاس، الدەقاشان توپىراققا اينالعان كىرپىشتەر كوزىمە ءتۇستى. وسىنى كورگەندە ساي سۇيەگىم سىرقىرادى. "ا-ا، قاراعىم، تىلەكتەرىڭە جەتپەي قالدىڭدار عوي" - — دەپ، ارباداعى اليمانعا قاراسام، ءوڭى بوپ-بوز بولىپ، دۇنيەنىڭ بارلىق جاقسى-جامانىنا ءدان رازى بولعانداي كوز جۇمىپ جاتىر ەكەن. بەتىنە تۇسكەن قار ەرىمەي، اربانىڭ جۇرىسىنەن باسى قوزعالعاندا جان-جاعىنا سىپىرىلىپ ءتۇسىپ جاتتى.
ۇيگە كەلگەن ەكەنبىز، اينالايىن بەكتاس ەرەسەك ادامدارشا اربادان سەكىرىپ ءتۇستى دە، ومىرىندە العاش رەت داۋىس شىعارىپ وكىرە جىلاپ: "باۋىرىم-اي! باۋىرىم-اي!" — دەپ، اۋىل تىنىشتىعىن بۇزىپ جىبەردى.
تۇس-تۇستان جۇگىرىپ كەلىپ، لەزدە جۇرت جينالدى دا قالدى. بوتاداي بوزداپ، داۋىس شىعارىپ كەلگەن ايشا: "بالانى ماعان بەر ەندى"، — دەپ الدى دا، شاپانىنا وراپ ۇيىنە الىپ كەتتى.
ءبىر كۇن تۇنەتىپ، اليماندى جەرلەدىك. ايەل بولسام دا بەيىت باسىنا سالتتى بۇزىپ ءوزىم باردىم، كەلىنىمدى ءوز قولىممەن قويىپ، ماڭگىلىككە قوشتاستىم. ول كۇنى دە قار جاۋىپ تۇردى. ۇيىلگەن قارا توپىراق لەزدە اپپاق تومپەشىك بولا قالدى. سول جىلدىڭ كوكتەمىندە ءقابىرىنىڭ اينالاسىنا گۇل وتىرعىزدىم. سونان بەرى جىل سايىن كوكتەم كەلگەندە ىلعي گۇل وتىرعىزامىن. ەرمەگىم، كەلىنىمدى ەسكە العانىم وسى. اليمانىم گۇلدى جاقسى كورۋشى ەدى عوي...
سونىمەن جانبولاتتى ەشكىنىڭ سۇتىمەن اسىراپ، ادام قىلمادىم با. ول ەكەۋمىز شەكپەگەن ازاپ قالماعان بولار جەر بەتىندە، ايتەۋىر تاتار ءدامى بار ەكەن بايعۇستىڭ، امان قالدى، ءقازىر ون ەكىدە. اينالىپ كەلگەندە سۇيەنىش-تايانىشىم، قۋات-مەدەتىم وسى بالا بولىپ قالدى. بۇعان دا شۇكىرشىلىك قىلامىن، تاۋبە دەيمىن. باياعى دوقتىر جىگىت، ءقازىر اتاقتى ادام بولمادى ما، جولىققان سايىن ۇيىرىلە قالىپ: "قالاي، اپا، بالاڭىز ءوسىپ جاتىر ما؟" — دەپ ىلعي سۇرايدى. "قۇدايعا شۇكىر، جىگىت بولىپ قالدى"، — دەيمىن پەيىلىنە ريزا بولىپ. وندا ول كۇلىمسىرەي قاراپ: "ءسويتىڭىز، اپا، جاقسى ادام ەتىپ ءوسىرىڭىز"، — دەيدى. جانبولات قاتتى تۇماۋراتىپ، ءبىر كۇنى قاراسام، ەرىندەرى كوگەرىپ، كوزدەرى بوزارىپ، ءتىپتى كورەر كوزگە ءىرىپ بارادى. ەسىم شىعىپ، دەرەۋ دارىگەرگە الا جۇگىردىم. وندا دا تۇندە. دارىگەرگە تەزىرەك جەتەيىن دەپ، قىستىڭ كۇنى ۇلكەن سۋدى جانتالاسا كەشىپ وتپەدىم بە. كيىمىم مالمانداي سۋ، تىسىم-تىسىمە تيمەي قالشىلداپ جەتىپ بارسام، دارىگەر جاڭادان كەلگەن ۋىزداي جاس بالا ەكەن. ءتۇرىمدى كورىپ قورقىپ كەتتى. "نەگە سۋ كەشىپ جۇرەسىز؟ مۇنىڭ اكە-شەشەسى قايدا؟" "اكەسى دە مەن، شەشەسى دە مەن. بالام، وسى ءبىر نەمەنى امان ساقتاپ قال بۇل ولسە مەنى تىرىدەي كومگەنىڭ. بۇل بالا كوز جۇمسا، ماعان ءومىر دەگەنىڭ ءبىر تيىن"، — دەدىم.
تۇنىمەن جانىنان كەتپەي ءدارى بەردى. ماعان دا قۇرعاق كيىم كيگىزىپ، اۋىرىپ قالماڭىز دەپ الدىن الا ءدارى بەردى، ءبىراق ەرتەڭىنە دەنەم كۇيىپ-جانىپ، قان تاستاپ قالپاقتاي ۇشتىم. الاۋلاعان ءورت ىشىندە جانىپ بارا جاتقاندايمىن، بەينە. ءوستىپ ەس-تۇسىمدى بىردە ءبىلىپ، بىردە بىلمەي جاتقانىمدا دارىگەر المە-ال كەلىپ، سالقىن قولىمەن ماڭدايىمدى سيپاپ: "اپا، بالاڭىز جاقسى بولىپ قالدى. ەگىلمەڭىز، مويىماڭىز"، — دەپ دەم بەرىپ قويادى. "ولاي بولسا، ولمەيمىن، ولمەيمىن"، — دەيمىن سىبىرلاعان ۇنمەن. ولمەي ءتىرى قالعانىما دا وسى سەبەپ بولدى ما دەيمىن...
— ۇلىڭ ەر جەتىپ قالىپتى، تولعاناي. بيىل وراق كەزىندە وسى ارادا جۇگىرىپ ءجۇر ەكەن، بىردەن تانىدىم. ءوزى اليمانعا ۇقسايدى ەكەن.
— ءيا، قايىرلى دالام، اپاسىنا ۇقسايتىنى راس. ءبىراق، ەشتەڭەنى بىلمەيدى دە. اكەم — مايداندا ولگەن دەيدى، اپامنىڭ بەيىتى بولسا، اۋىلدىڭ شەتىندە دەپ قويادى. بيىل جازدا ءبىر قىزىق وقيعا بولدى. وقۋدان بوساعان كەزى ەدى، قاسىمنىڭ تۋ باياعى ۆەلوسيپەدى بار ەمەس پە ەدى، سول جيىرما جىلدان بەرى سارايدا قازىققا ءىلۋلى تۇراتىن. جانبولات سونى دالاعا الىپ شىعىپ، و جەر، بۇ جەرىن وڭداپ جاتقان. بالا عوي: الگى نەمە توت بولىپ ىستەن شىعىپ قالعان بولاتىن. بەكتاس تا وڭداۋعا كىرىسىپ كەتىپتى. ەكەۋى ابدەن اۋرە بولدى. جانبولاتتى بەكتاس اۋەل باستان ءوز بالاسىنداي كورەتىن ەدى. كەيدە مەكتەپكە دە بارىپ، مۇعالىمدەرمەن جانبولات جايلى سويلەسەتىن. ءقازىر ءۇش بالانىڭ اكەسى، مىنەزى سالماقتى مىقتى جىگىت. كوپتىڭ ءبىرى بولىپ كومباين ايداپ ءجۇر. ايشا بولسا، دۇنيە سالعان. قۇربىمنان ايرىلىپ، سوندا ءبىر قاتتى كوزىمنىڭ جاسىن توككەنمىن.
ءبىر كۇنى قاراسام، ءۇستى-باسى ماي-ماي بولىپ، جانبولاتىم ۆەلوسيپەد جەتەلەپ كەلىپ تۇر. "اجە، قاراشى، اكەمنىڭ ۆەلوسيپەدى قانداي جاقسى بولىپ قالدى"، — دەيدى. كوزىم قاراۋىتىپ، سىلەيىپ تۇرىپ قالدىم. ول ەشتەڭەنى بايقاماي، ماقتانا قاراپ: "و-و، مەن اجەپتاۋىر ۇيرەنىپ قالدىم، اجە. قاراپ تۇر ءقازىر!" — دەپ، ۆەلوسيپەدتىڭ ەرىنە مىنۋگە ورەسى جەتپەي، ءبىر جاق قاپتالىنا قيسايا جارماسىپ، بىرەسە بۇ جاعىنا، بىرەسە و جاعىنا اۋىتقىپ تەپكەندە جىعىلادى ەكەن دەپ زارەم ۇشتى: "ءتۇس، ويباي، جىعىلاسىڭ!" — دەپ ايقايلادىم. ول ونان بەتەر جىلدام قيمىلداپ، ءبىر كەزدە ۆەلوسيپەدىمەن بارىپ وماقاسا قۇلادى. قاتتى جىعىلدى. "ويباي، قاياقتاعى بالەنى باستادىڭ. ەندى ولەدى ەكەنسىڭ!" — دەپ، قالبالاقتاپ جان ۇشىرا جەتىپ باردىم. جەردەن كوتەرىپ، بەت-اۋزىن ءسۇرتتىم. سويتسەم انا جاقتا بەكتاس قاراپ تۇر ەكەن. جاي انشەيىن قاراپ تۇرعان ءتارىزدى. ۇندەمەدى. ءبىر-بىرىمىزدى ىشتەي تۇسىندىك.
كوپ كەشىكپەي ەگىن پىسە باستادى. ءبىر كۇنى كەشكە تامان بەكتاس كەلىپ: "جانبولاتتى كومباينگە جاردەمشى ەتىپ الايىن دەپ ەدىم"، — دەدى. "جاراسا، الا عوي"، — دەدىم.
ايتارىن ايتسام دا، ەكى كۇننەن كەيىن تاعات تاپپاي، بالامدى كورەيىن دەپ، ەگىن باسىنا باردىم.
قاپتاپ جايىلىپ كەلە جاتقان مالداي دەمىگىپ كەرىمسال سوعىپ تۇرسا دا، جازدىڭ وسى ءبىر ماۋسىمىنا نە جەتسىن، شىركىن! ديقاننىڭ جىل بويى ماڭداي تەرىن سىپىرىپ ەككەن مەحناتىنىڭ جەمىسى ءدال وسى ءبىر كەزدە ناۋاداي قۇيىلىپ جاتادى ەمەس پە. وسى ءبىر ساتتە بايلىعى قولىنا، جومارتتىعى ىشىنە سىيماي، جەردەن العان ازىق-ريزىعى قانشا ادامزاتتى اسىراپ، قانشا ەلدى قارىق قىلىپ جاتادى دەسەڭىزشى.
ءدان ءيىسى شىققان، جۋسان ءيىسى شىققان، اينالايىن ديقان دالام، توسىڭدە جايقالعان ەگىندى كورىپ، قۇمارىمنان ءبىر شىقپادىم با! سوناۋ سارعايعان جىراقتان بىردە كورىنىپ، بىردە كورىنبەي سالت اتتى شاۋىپ كەلە جاتسا، دۇنيەنىڭ كەڭدىگىن سوندا بىلەدى ەكەنسىڭ.
جانبولات كومبايندا سابان الۋشى بولىپ ىستەپ ءجۇر ەكەن، مەنى كورە سالىپ: "اجە، اجە!" — دەپ، مەن مۇندامىن دەگەندەي، انادايدان ماساتتانا ايقايلادى. شتۋرۆالدىڭ جانىندا تۇرعان بەكتاس ماعان قولىن كوتەرىپ، باسىن يزەپ قويدى.
ارىق بويىنداعى تالدىڭ كولەڭكەسىندە وتىرىپ، كەشكە دەيىن قاراپ وتىردىم. جولدىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرگەن ماشينالار ۇزدىكسىز كەلىپ-كەتىپ، استىقتى قىرمانعا تاسىپ جاتتى.
قاراڭعى تۇسكەندە كومباينشىلار دەم الۋعا كەتتى. بەكتاستىڭ جانىندا ۇلكەن كىسىشە ىرعالا باسىپ كەلگەن جانبولات كوپ سويلەمەي، بەتى-قولىن ارىقتاعى سۋعا جۋدى دا، الا كەلگەن تۇيىنشەگىمدى كورە قويىپ: "اجە، الما الىپ كەلدىڭ بە؟" — دەپ ءسۇيىنىپ كەتتى.
"الىپ كەلدىم"، — دەگەندە، جۇگىرىپ كەلىپ، موينىمنان قۇشاقتاپ ۇستى-ۇستىنە ءسۇيدى. بەكتاس مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى: "باياعىدان بەرى سويتپەيسىڭ بە ونان دا. جارايدى ەندى بۇگىن ەمىن-ەركىن ەركەلەپ ال اجەڭە"، — دەپ جاتتى.
كوشپەلى تاقتاي ءۇيدىڭ سىرتىندا وتىرىپ شاي ىشتىك. جاڭا عانا جابىلعان ىستىق نان ەكەن. جانبولات ۇلكەن كىسىشە نان تۋراپ: "ال، اجە"، — دەدى. ءبىر جاپىراعىن الىپ تىسىمە تىستەگەنىمدە، قاسىمنىڭ قولىنىڭ يىسىندەي، كومباينشىنىڭ قاراماي قولىنىڭ ءيىسى شىققان نان اۋزىمدا ەرىپ سالا بەردى. ءيا، ءيا، تاپ سونداي — كەروسيننىڭ، كۇننىڭ، ساباننىڭ ءيىسى شىققان نان ەكەن كوز جاسىممەن قوسا تالماپ جۇتىپ جىبەردىم. "نان ولمەيدى ەكەن عوي! — دەدىم ىشىمنەن. — ءومىر ولمەيدى ەكەن عوي، ەڭبەك ولمەيدى ەكەن عوي!"
"قوناققا كەلىپ قالىپسىڭ، اپا. قونىپ كەت بۇگىن بىزدە"، — دەپ، بەكتاس ۇيگە جىبەرمەي قويدى. ساباننىڭ ۇستىنە توسەك سالىپ بەردى. سول ءتۇنى اسپانعا قاراپ جاتسام، قۇس جولى ۇزىننان-ۇزاق شۇباپ، الدەكىم جاڭا عانا زور قۇشاق سابان كوتەرىپ وتكەندەي، ونىڭ قۇشاعىنان سەبەلەنىپ تۇسكەن توپانعا جەل لەبى تيگەندەي جالت-جۇلت ەتىپ قۇبىلىپ جاتتى. سول بيىكتىكتە قۇس جولىمەن بىرتە-بىرتە الىستاپ كەتىپ بارا جاتقانداي ەشەلوننىڭ زۋىلداعان ءۇنى جۇرەك ەلجىرەتىپ، كوپكە دەيىن قۇلاعىما ەستىلىپ تۇرعانداي بولدى. تەمىر جولعا تارس-تارس تيگەن دوڭگەلەكتەرى مەنى تەربەتكەندەي كوزىم ءىلىنىپ، بۇگىن ءتۇنى دۇنيەگە تاعى ءبىر ديقان كەلگەن ەكەن عوي، ءومىرى ۇزاق بولسىن، سەپكەن ءدانى جۇلدىزداي قيساپسىز بولسىن دەپ، قۇس جولىنا قاراپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتتىم.
تاڭ ەلەڭ-الاڭدا ورنىمنان تۇرىپ، جۇمىس ىستەگەندەرگە بوگەت بولمايىن دەپ، اۋىلعا قايتىپ كەتتىم.
كوپتەن بەرى مۇنداي تامىلجىعان تاڭدى كورگەن جوق ەدىم. كوپتەن بەرى تورعايدىڭ بۇلاي سايراعانىن ەسىتكەن جوق ەدىم. ءتۇپسىز، شەتى مەن شەگى جوق اپ-اشىق، كوگىلدىر اسپاندا ءتۇرى جۇپىنى بوز تورعاي، ادامنىڭ اسپانعا سامعاپ شىققان جۇرەگى ءتارىزدى، تىنىم تاپپاي، دامىلسىز قانات قاعىپ، توبىقتاي بولسا دا، نەبىر نازىك، نەبىر اسەم سازدى توگىپ، بەزىلدەپ تۇردى. كومەيىڭنەن اينالايىن، تورعايىم. "انە، ءبىزدىڭ تورعايىمىز سايرادى"، — دەيتىن ەدى سۋبانقۇل سەن دە ولمەيدى ەكەنسىڭ، تورعايىم!
VII
— و، قۇتتى دالام، ءقازىر سەنىڭ دەم الىپ جاتقان كەزىڭ. كەشە وراق كەزىندە الاس ۇرعان ادامداردىڭ داۋىستارى دا ەستىلمەيدى، استىق تاسىپ جول شاڭداتقان ماشينالار دا جوق، اينالادا كومبايندار دا كورىنبەيدى، مال دا تاۋدان ءالى قۇلاعان جوق. ادامعا بۇيىرعان ازىق-ريزىعىن وزىنە بەرىپ، ءبىر پارىزدان قۇتىلعانداي تىپ-تىنىش جاتقان شاعىڭ. ەشكىم جوق، ەكەۋمىز عانا — سەن جانە مەن. بوسانعان ايەلدەي كوسىلىپ دەم الىپ جاتىرسىڭ، جەر-انام. مەن ساعان بۇگىن بۇكىل ءومىرىمدى ايتىپ بەردىم.
بۇگىن مەنىڭ سيىناتىن كۇنىم، بۇگىن مەنىڭ سۋبانقۇلدى، قاسىمدى، مايسالبەكتى، جايناقتى، اليماندى ەسكە تۇسىرەتىن كۇنىم. مەن ولاردى ولە-ولگەنشە ۇمىتپايمىن. ورايى كەلگەندە جانبولاتقا ءتۇسىندىرىپ ايتىپ بەرەمىن. اقىلى بولسا تۇسىنەر، اقىلى بولسا كەشىرەر ءبىزدى... ال ەندى باسقالار شە، كۇن استىندا ءومىر سۇرگەن بارلىق ادامزاتقا ايتار ءسوزىم بار. ونى قالاي ايتامىن، ءقايتىپ ونى ءاربىر ادامعا جەتكىزەمىن؟..
ءا-ا، اسپاندا جارقىراعان كۇن، جەر قىدىرىپ سەن ايت!
ءا-ا، ساپار شەككەن بۇلت، نوسەرلەتە توگىپ، ءاربىر تامشىڭمەن سەن ايت!
جەر دۇنيەنىڭ بارلىق تۇكپىر-تۇكپىرىندە ادامدى اسىراپ باققان جەر، سەن، سەن ايت، جەر-انا!
— جوق، تولعاناي، سەن ايت. سەن — ادامسىڭ. سەن بارىمىزدەن بيىك، بارىمىزدەن ۇلى جارالعان جانسىڭ، سەن ايت، سەن — ادامسىڭ!..
— كەتتىڭ بە، تولعاناي؟
— كەتتىم. قوش، امان بول ولمەسەم، تاعى كەلەرمىن.
You Might Also Like
-
ادامداردىڭ وزگەرۋىنە نە سەبەپ؟ وعان كىنالى قوعام با، الدە ادامداردىڭ ءوزى مە؟ ەڭ الدىمەن وسى ەكەۋىنىڭ ارا جىگىن اجىراتىپ الساق. . ارينە، ادامنىڭ قالىپتاسۋىنا قوعام تىكەلەي سەبەپكەر. ياعني ادامنىڭ بۇك...
