InfoHub Logo

ءسويتىپ، شاھكارىم ەل باسقارۋ ىسىنە ەرىكسىز ارالاسقانىن ءومىرىنىڭ وكىنىشتى ءبىر كەزەڭى دەپ بىلەدى. «جيىرما مەن قىرىقتىڭ اراسى: جاس ءومىردىڭ ساراسى، بوس وتكەنىن قاراشى»، — دەپ ناليدى.

ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىندا ۇزاق جىل ورنى ويسىراپ كەلگەن، ەلگە ەجەلدەن بەلگىلى بولعان اقىن-جازۋشىلارىمىزدى ەسكە العاندا، ەڭ الدىمەن شاھكارىمدى اتاۋىمىز ورىندى دەپ بىلەمىن. ويتكەنى، ول — ابايدىڭ ناعىز مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى، بولعاندا — بىرەگەيى.

ولاي دەيتىنىمىز، اباي شاكىرتتەرىنىڭ ىشىندە كوپ جاساعانى دا، كوپ جازعانى دا — شاھكارىم. ول — ءارى ليريك، ءارى اقىن جانە پروزايك، ول — كومپوزيتور جانە مۋزىكانت، ورىس جانە شىعىس كلاسسيكتەرىمەن قازاق وقۋشىلارىن تانىستىرعان شەبەر اۋدارماشى، ول — تەرەڭ ويشىل، ءارى بارماعىنان بال تامعان سەگىز قىرلى ونەرپاز — ۇلكەن مادەنيەت قايراتكەرى.

مۇحتار اۋەزوۆ «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى» اتتى ماقالاسىندا «ابايدىڭ ءدال ءوز تۇسىندا، ءوز داۋىرىندە ەڭبەك ەتكەن» اقىندار تۋرالى ايتا كەلىپ: «مۇنداي اقىن — تورتەۋ، — دەيدى. — ونىڭ ەكەۋى — اقىلباي، ماعاۋيا — ابايدىڭ بالالارى... قالعان ەكەۋى — كوكباي، شاھكارىم. وسى ءتورت اقىن ابايدىڭ ناعىز تولىق ماعىناداعى شاكىرتتەرى، ابايدان اتالىق، اعالىق، ۇستازدىڭ تاربيە الۋدان باسقا، ونىڭ ولەڭ مەن قارا سوزدەرىن وقۋشى ءارى تاراتۋشى، باعالاۋشى، تۇتىنۋشى بولۋدان باسقا، بۇلار اباي باسشىلىعىمەن ءوز جاندارىنان جىرلار دا جازعان... اباي ولارعا تاقىرىپ بەرىپ، ولەڭدەرىن سىنايدى، تۇزەيدى، قالاي تۇزەۋدىڭ جولىن ايتادى. ءدالىن ايتقاندا، مىنالار ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى ەسەپتى دە، اباي الدى ولارعا جازۋشىنىڭ مەكتەبى سياقتى بولادى» (م.و.اۋەزوۆ. — «اباي قۇنانبايەۆ. ماقالالار مەن زەرتتەۋلەر». قازاق ءسسر-ىنىڭ «عىلىم» باسپاسى، 1967 ج.، 244-بەت.).

XIX عاسىردىڭ اياعى — XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ابايدان كەيىنگى ەڭ ءىرى اقىنىمىز — شاھكارىم.

ۇلى اقىن دۇنيەدەن قايتقان سوڭ، حالىڭ شاھكارىمدى ەكىنشى ابايىمىز دەپ تانىپ، ەرەكشە قۇرمەتتەگەن.

ءوزىنىڭ ۇلى ۇستازى — اباي اعاسىنىڭ «ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ، ادامشىلىقتىڭ قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساق، اللانىڭ سۇيگەن ق ۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ»، — دەگەن وسيەتىن بەرىك ۇستاعان شاھكارىم، ءوزىنىڭ ومىردەگى مۇرات -ماقساتىن ايقىنداپ، اشىپ ايتىپ، حالقىنىڭ الدىندا سەرت بەرىپ:

ادامدىق بورىشىڭ، ار ءۇشىن،
بارشا ادامزات قامى ءۇشىن،
سەرت قىلعام ەڭبەك ەتەم دەپ،
الداعى اتار تاڭ ءۇشىن، —

دەيدى. اقىن وسى ايتقان سەرتىنەن ولە-ولگەنشە تانعان ەمەس. اقىننىڭ ءبىر ايتقان سەرتىنەن اينىمايتىن ادالدىعىنا، ونىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتىنە كوزى جەتىپ، كوڭىلى سەنگەن تۋعان حالقى ارداگەر ازامات اقىنىن ارداقتاعان. «اكەسىنىڭ بالاسى — ادامنىڭ دۇشپانى. ادامنىڭ بالاسى — باۋىرىڭ»، — دەگەن اباي قاعيداسىن شاھكارىم بۇكىل ءومىر بويى بەرىك ۇستاپ وتكەن ادام. اقىن:

ادامنىڭ ماعان ءبارى ءبىر،
نە مۇسىلمان، نە كاپىر.
تامام ادام ءبىر باۋىر،
بولىنبەسە ولگەن سوڭ، —

دەسە، شاھكارىم تۋرالى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ بىلاي دەيدى:

بۇل قازاقتان ماقسۇتى بيىك - الىس،
تاپپاسا دا سوزىنە قۇلاق سالىس.
«قازاق» دەپ جەكەلەمە، «ادامزات» دە،
ول كىسىنىڭ پىكىرىمەن بولساق تانىس.
دەمەڭىز تىماق كيگەن ءبىر جاي قازاق،
كيگەن كيىم، ءجۇرىسى، تۇرىنە قاراپ.
ناداندار، ونى ولشەيتىن ولشەۋىڭ جوق
اۋلاڭ ءجۇر، بىلە المايسىڭ جاي شامالاپ!
بەلگىلى جۋرناليست، جازۋشى ءارى تاريحشى

سابىرجان عابباسوۆ 1915 جىلى «ايقاپ» جۋرنالىندا جاريالانعان «تاريح قازاق جايىنان» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە اباي مەن شاھكارىم تۋرالى دا جازعان:

«يبراھيم مىرزا، ياعني ابايدى بىلمەگەن جۇرت جوق. اباي مىرزا وتە دانا، وتە شايىر (اقىن — ق.م.)، فيلوسوف ءبىر ادام.

ءبىراق جۇرت ءقادىرىن ءتىرى شاعىندا بىلمەسە دە، وسى كۇنى اركىم ونى ساعىنادى. ولگەنىنە بىرنەشە جىل بولعان قۇنانباي مىرزا مەنەن اباي مارقۇمدى جۇرتتىڭ جادىنا ءقادىرلى اقساقال شاھكارىم قۇدايبەردى بالاسى دا تۇسىرەدى. بۇل ادامنىڭ جازعان كىتاپتارىن قولعا الىپ قاراي باستاعاندا، بۇل كىتاپ جازۋشى اقساقالدىڭ ۇلكەن اكەسى مارقۇم قاجى قۇنانباي بولعاندا، اعاسى اباي قانداي بولعان دەپ ويعا الىنادى...

بۇل كۇندە ميللاتىنە (ۇلتىنا — ق.م.) قالامىمەن قىزمەت قىلىپ جاتقان قۇرمەتتى، اسا ءقادىرلى شاھكارىم كۇمىس ەر-توقىم، كۇمىس بەلدىك، جۋان بوس قۇرساققا ماس بولىپ، قاجى دەگەن سوزگە توبەسى كوككە جەتكەندەي بولىپ جۇرگەن قاجىلارىمىزعا ۇلكەن-اق ۇلگى بولارلىق زات... شاھكارىم سياقتى اقساقالدارىمىزدىڭ عۇمىرىنا بەرەكەت بەرىپ، وقىعان جاستارىمىزعا شاھكارىمدەي بولۋعا ءناسىپ ەتسىن»، — دەيدى («ايقاپ»، N 6، 1915 جىل، 95-بەت.).

سابىرجان عابباسوۆ شاھكارىمدى جاقسى بىلەتىن ادام. سابىرجاننىڭ تۋىپ وسكەن جەرى — اياگوز، شىڭعىستاۋمەن كورشىلەس. «ايقاپ» جۋرنالى شىعا باستاعاننان بەرى سابىرجان سول جۋرنالدىڭ تۇراقتى جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان. شاھكارىم دە «ايقاپقا» جازىپ تۇرعان. شاھكارىمىڭ باسىلىپ شىققان ەڭبەكتەرىنەن سابىرجاننىڭ، وقىعان كىتاپتارى: «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» (1911)، «قازاق ايناسى» (ولەڭدەر جيناعى، 1912)، «قالقامان-مامىر» (1912)، «ەڭلىك-كەبەك» (1912) پوەمالارى ت.ب.

شاھكارىمنىڭ قالدىرعان مۇراسى سان سالالى، سان الۋان، ەشقاشان ماڭىزىن جويمايتىن مول قازىنا.

شاھكارىمنىڭ اتى، ەڭبەگى ەلگە ەرتە ايگىلى بولعانىمەن، ونىڭ ءومىربايانى زەرتتەلىپ جازىلعان ەمەس. ءومىربايانىنان ماعلۇماتىمىز بولماي تۇرىپ، جالاڭ، ويمەن اقىن تۋرالى ايتقان پىكىر ەشكىمدى دە يلاندىرا المايدى. اقىن ءوزى تۋرالى بىلاي دەيدى:

كەتەرمىن، ارتتا جازعان ءسوزىم قالار،
كەيىنگى تالاپتى جاس قولىنا الار.
ءبىرى ءجون، ءبىرى تەرىس ايتىپتى دەپ،
تالاسىپ وزدەرىنشە سىنعا سالار.
تابيعي جول وتكەندى جاڭا سىناۋ،
جاماننان جيىركەنىپ، جاقسىنى ۇناۋ.
دالەلدەۋگە ولگەن سوڭ، كەلمەس ءتىلىم،
تىرشىلىكتە ايتاتىن ءسوزىم مىناۋ:
سىناۋ قيىن بىرەۋدىڭ سىرىن بىلمەي
كەتپە ءومىرىن، ورتاسىن كوزىڭە ىلمەي.
اۋىر جۇك ارقالاعان جولاۋشىعا،
جاعادا جۇكسىز تۇرعان جانشا كۇلمەي.
قايىقپەن كەزدىم تەڭىز اۋىر كۇندە،
قاندى وقپىن، قاتتى تولقىن، قارا تۇندە.
زامانىم زامانىڭا سايكەس كەلمەس،
سىناپ كور سول قايىققا سەن دە ءمىن دە.
يەسىز ءوزىم كەستىم كىندىگىمدى،
زورعا اشتىم تار ۇڭگىردە تۇندىگىمدى.
وتكەن ءومىر جايىمدى تۇگەل ۇساق،
سوندا انىق بىلەرسىڭ كىمدىگىمدى.

ەندى قولدا بار ماعلۇمات، دەرەكتەر بويىنشا، اقىننىڭ ءومىر تاريحىنا شولۋ جاساپ كورەيىك.

قۇنانبايدىڭ كۇڭكە دەيتىن بايبىشەسىنەن تۋعان جالعىز ۇلى قۇدايبەردى. قۇدايبەردىنىڭ دامەتكەن (تولەبيكە) دەيتىن بايبىشەسىنەن ءتورت ۇلى بولعان: ومار، مۇرتازا، شايماردان (شاكە)، كەنجەسى — شاھكارىم.

قۇنانبايدىڭ ەكىنشى ايەلى ۇلجاننان تۋعان بالالارىنىڭ ءبىرى — اباي. ءسويتىپ، قۇدايبەردى ابايدىڭ اعاسى بولادى. قۇدايبەردىنىڭ بالاسى شاھكارىم — ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى.

شاھكارىم 1858 جىلى، ەسكىشە 11 شىلدەدە دۇنيەگە كەلگەن. بەس جاسىندا وقۋعا بەرىلىپ، جەتى جاسىنا شەيىن وقۋ وقيدى. قۇدايبەردى 1866 جىلى 37 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتىپ، شاھكارىم جەتى جاسىندا جەتىم قالدى.

شاھكارىم جەتى جاسىندا ولەڭ شىعارىپ جازا باستاعان. ول ءوزىنىڭ ءبىر اڭگىمەسىندە بىلاي دەيدى:

— جازعىتۇرىم اكەم ءولىپ، اۋىلعا ات قويىپ كەلىپ جاتقان ادام كوپ بولدى. مەن وسى كەزدە ەسىك الدىنداعى توبەشىكتە وتىر ەدىم، تاسقا ورمەلەپ بارا جاتقان جۇلدىز قۇرتتى كورىپ، ونى ەزىپ ءولتىردىم. الدەن سوڭ، ولگەن قۇرتقا جانىم اشىپ، ايادىم. سوندا جىلاپ وتىرىپ، قۇرت بولىپ ولەڭ ايتقانىم بار. سودان ويىمدا قالعانى:

ءولتىردىڭ، نە تاپتىڭ سەن ونان پايدا،
ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرۋشى ەم جازدا، سايدا.
ءولىمنىڭ قاندايلىعىن كوزىڭ كوردى،
كەشەگى ءتىرى جۇرگەن اكەڭ قايدا؟
مەنىڭ دە جەتىم قالدى بالالارىم،
ولار دا جىلايدى ىزدەپ انالارىن.
ءوزىڭ جەتىم، جەتىمدى اياساڭشى،
جوق ەكەن باسىڭدا مي، سانالارىڭ...

سوندا جازعان ولەڭىمدى شەشەلەرىمە وقىپ بەرىپ، ولار جىلاپ، ولەڭ جازبا دەگەنى ەسىمدە، — دەيدى.

شاھكارىم اكەدەن جەتىم قالدى دەگەن اتى بولماسا، جەتىمدىك كورمەگەن، قۇنانبايدىڭ ەركە نەمەرەسى بولىپ وسكەن. «قاجى مارقۇم مەنى جەتىم دەپ اياپ، قىسىپ وقىتا الماي، عىلىمنان ماحرۇم قالىپ، جەتىمدىكتى سىلتاۋ قىلىپ، ويىما نە كەلسە سونى ىستەپ، ادەپسىز، عىلىمسىز ءوستىم»، — دەيدى (شاھكارىم قۇدايبەردى ۇلى. «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى». 1911 ج.، 72-بەت).

«ويىما نە كەلسە، سونى ىستەپ» دەگەندە، ەركە جەتىم، جاس بالا شاھكارىم نە ىستەگەن؟ ونى ءوزىنىڭ ولەڭىمەن جازعان ءومىربايانىنان كورەمىز:

...ون جاسىما كەلگەن سوڭ،
دومبىرا، گارمون بىلگەن سوڭ،
مىلتىق اتىپ جۇرگەن سوڭ،
اڭشى بوپ ءتۇستىم ازاپقا.
وزگەشە بولماق سۇيگەنىم،
وسىعان باستى يگەنىم،
كيىمدى بوتەن كيگەنىم،
ۇقساتپاي ورىس، قازاققا.
ساعات پەن ورگان جۇرگەنىن،
تاڭىرقاپ اشىپ كورگەمىن.
ونىڭ دا سىرىن بىلگەمىن،
ۇزاتپاي ءبىراز زاماتقا.
تەلەگرامما جايىن بىلۋگە،
ونى دا سىناي جۇرۋگە،
ءبىر ۇيدەن تارتتىم ءبىر ۇيگە،
ىشەكتى كەرىپ قاداققا.
تەلەگرامما ولاي ەمەس قوي،
ۇقساتار ما ەكەم دەگەن وي،
قۇلاقپەن ەستىپ، جەتپەي بوي،
تىم جاس ەدىم ول ۋاقىتتا.
شەبەرلىككە دە بەت قويدىم،
سۋرەت سالىپ، ءتۇر ويدىم.
ۇقساماق ەمەس بۇل ويدىڭ
ءتۇبى ولاق نامارتقا.
ون بەسىمە كەلگەندە،
قارشىعا، بۇركىت كورگەندە،
قۇس سالىپ ءجۇردىم سەرۋەندە،
ەركىندەپ شىعىپ ازاتقا.
ويىم بار ولەڭ ايتقانداي،
عىلىمعا تامان قايتقانداي،
جىبىرلاتىپ تارتقانداي،
قارماق سالىپ شاباققا.

بۇل، ارينە، ويىنا نە كەلسە سونى ىستەيتىن، جەڭىل مىنەزدى، اقىلدان ادا، ويسىز ەركە، شولجىڭ بالانىڭ ىستەيتىن ءىسى ەمەس. تۋىسىنان تالانتتى، تابيعي دارىندى، ءار نارسەنىڭ سىرىن بىلۋگە قۇشتار، زەردەلى، زەرەك، قابىلەتتى، تالاپتى جاسقا عانا ءتان ەرەكشە مىنەز. جاس شاعىنان باستاپ، قۇشتار بولعان جان-جاقتى ونەرىن شاھكارىم ءومىر بويى شىڭداپ، وركەندەتىپ، ءوسىرىپ وتىرعان. ابايدىڭ: «ادامنىڭ ادامشىلىعى ءىستى باستاعاندىعىنان بىلىنەدى، قالايشا بىتىرگەندىگىنەن ەمەس»، — دەيتىنى وسى بولادى.

جاسى ون بەستەن اسقاندا، اقىلى كەمەلدەنىپ، وي ءورىسى تەرەڭدەپ وسە باستاعان شاھكارىم عىلىم جولىنا ويىسىپ، اقىندىق ونەرىن دە جارىققا شىعارا باستايدى.

جيىرمادان وتكەندە،
ازعانا عىلىم وقىدىم.
العىزىپ كىتاپ شەتتەن دە،
كوڭىلگە ءبىراز توقىدىم.
بىلمەگەندى سۇرادىم،
جيىستىردىم، قۇرادىم.
وقىعان سايىن ۇنادىم،
جولىنا ءتۇستىم وسىنىڭ.
بىلىمگە سالىپ تىلەكتى،
سىبانىپ ەدىم بىلەكتى،
اعارتۋعا جۇرەكتى،
ارعىماق بولىپ قوقىمىن.
ولەڭ مەن ءسوزدى شەبەرلەپ،
ايتقانىم ماقۇل بولار دەپ،
ىندىن قويىپ ەنتەلەپ،
جارايدى دەپ وسىنىم.
ونداعى ولەڭ، جىرلارىم،
ۇنادىم جاستار تىڭدارىن،
ەسكەرمەي ەلدىڭ مۇڭدارىن،
قاسي المادىم قوتىرىن.

ۇلى ۇستازى اباي اعاسىنىڭ: «عىلىم تاپپاي ماقتانبا، — پايدا ويلاما، ار ويلا، تالاپ قىل ارتىڭ بىلۋگە، ارتىڭ عىلىم كىتاپتا، ەرىنبەي ءورىپ كورۋگە»، — دەگەن اقىلىن العان سانالى ءىنىسى شاھكارىم ءعىلىم-بىلىم ىزدەنۋگە بىلەك سىبانىپ، قۇلشىنا كىرىسىپ، ءتىپتى «شەتتەن دە كىتاپ العىزىپ»، قۇنىعا وقۋعا سالىنادى.

«بىلمەگەندى سۇراپ» بىلەتىن اقىلشىسى قاسىندا بولادى. «اكەمىزدىڭ ءبىر شەشەسىنەن تۋعان يبراھيم مىرزا، — دەيدى ول شەجىرە كىتابىندا. — قازاق ىشىندە اباي دەپ اتايدى. سول كىسى مۇسىلمانشا ءھام ورىسشا عىلىمعا جۇيرىك ءھام اللانىڭ بەرگەن اڭىلى دا بۇل قازاقتان بولەك، دانا كىسى ەدى. ەرجەتكەن سوڭ سول كىسىدەن تاعلىم الىپ، ءار ءتۇرلى كىتاپتارىن وقىپ، ناسيحاتىن تىڭداپ، ازعانا عىلىمنىڭ ساۋلەسىن سەزدىم»، — دەيدى («تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى». ورىنبور، 1911، 72-6. شاھكارىم اۋىلدان ۇزاپ شىعىپ، ەشبىر وقۋ ورنىندا وقىماعان ادام. ونىڭ مەكتەبى دە، ۋنيۆەرسيتەتى دە — اباي.

«ولەڭمەن ءسوزدى شەبەرلەپ، ايتقانىم ماقۇل بولار دەپ»، انىق اقىندىق ونەر جولىنا تۇسكەندە، ون توعىز جاسىندا جازعان ولەڭىن ءوزى قۇربىلاس تالاپتى جاستارعا ارناپ، ولاردى ابايدان ۇلگى-ونەگە ۇيرەنىپ، ءتالىم الۋعا شاقىرادى.

كەل جاستار، ءبىز ءبىر ءتۇرلى جول تابالىق،
ارام ايلا، زورلىقسىز مال تابالىق.
وتپەس ءومىر، تاۋسىلماس مال بەرەرلىك،
ءبىر ءبىلىمدى دانىشپان جان تابالىق.
ال، ەندى ولاي بولسا كىمدى الالىق،
قازاقتا قاي جاقسى بار كوز سالارلىق...
...ءجۇز ايتقانمەن وزگەنىڭ ءبارى نادان،
جالىنالىق ابايعا، ءجۇر بارالىق.
ءبىلىمدى سول كىسىدەن ىزدەنەلىك،
ادەيى ىزدەپ ءبىز كەلدىك، سىزگە دەلىك.
ءومىر زايا بولماستىڭ ونەر ۇيرەت،
اقىلىڭدى اياما بىزگە دەلىك.
كوپ قۋعا كوزىڭىزدى سۇزبە دەلىك،
ۇقپاس دەپ بىزدەن ءۇمىت ۇزبە دەلىك.
زالىمدار زاڭ ۇيرەتىپ اداستىردى،
ءبىزدى ءسال جوندەلەرلىك ىزگە دەلىك...
...مىناۋ اباي — ءبىر عالىم جول شىعارلىق
زامانداسى بولمادى ءسوزدى ۇعارلىق.
امالى جوق اينالدى ەندى بىزگە،
كۇن تۋدى ەتەگىنە جابىسارلىق...

اقىننىڭ جيىرما جاستارىندا جازعاندارى، كوبىنشە، جاستىڭ، ماحاببات ولەڭدەرى بولادى. مىسالى:

گاۋھارداي كوزى،
بۇلبۇلداي ءسوزى،
جاننان اسقان ءبىر پەرى.
ءجۇزى بار ايداي،
مىنەزى مايداي،
وزگەدەن ارتىق سول جەرى.
دارياداي اقىل مول ەدى،
جان عاشىعىم سول ەدى...

— دەپ باستالاتىن ولەڭىن 21 جاسىندا جازعان. ەندى ءبىر ولەڭى: جيىرما ءۇش جاسىمدا بۇل ولەڭ جازىلعان، تابىلماي باسىندا وزىنە لايىقتى ءان... — دەپ باستالادى. بۇنداي ولەڭدەرى كوپ جانە ولەڭدەرىنىڭ ءبارى دە اباي ۇلگىسىمەن جازىلعان. ءاربىر ولەڭىنە ارناپ ءانىن دە قوسا شىعارعان.

اقىننىڭ 21 جاسىندا جازعان جانە اباي سىن ايتاتىن كارىلىك تۋرالى ۇزاق ولەڭى بىلاي اياقتالادى:

قىزۋسىز ءتانىڭ،
سەزىمسىز جانىڭ،
بولادى كارىلىك بەلگىسى.
ونى دا سەزبەي،
ءۇمىتىن ۇزبەي،
كەلمەيدى شالدىڭ ولگىسى.
الپىستان ارى بارماڭدار،
بايقاماي شال بوپ قالماڭدار!

بۇل ارادا مۇحتار اۋەزوۆتى سويلەتۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر. مۇحتاردىڭ سوزىنەن ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «اقىن بولماق بولىپ، تالاپتانىپ ولەڭ شىعارىپ كورۋگە ابايدىڭ ءىنى، بالالارىنىڭ بارلىعى دا ۇمتىلعان. بۇل جاعىنا كەلگەندە ابايدىڭ الدى ءبىر جاعىنان «ادەبيەت مەكتەبى» سياقتى دا بولادى. سول رەتپەن ولەڭ شىعاراتىن كوكباي، شاھكارىم، ابايدىڭ ءوز بالالارىنان اقىلباي، ماعاۋيا بولادى. بۇلاردىڭ ءبارى دە قىسقا ولەڭ، وسيەت ولەڭ ايتۋ ابايدىڭ جول، داعدىسى بولعاندىقتان، وزدەرىنە بولەن بەت ىزدەگەن سياقتى. سوندىقتان تورتەۋى دە ۇزاق اڭگىمەلى ولەڭ جازادى. سوندا كوكباي، شاھكارىم قازاق ەلىنىڭ ەسكى ومىرىنەن تاريحي وقيعالاردى جازسا، اقىلباي، ماعاۋيا ەۆروپا اقىندارىنىڭ سالتىمەن كاۆكازدى، زۇلىستى، افريكانى ولەڭ قىلىپ، ماحابباتتى جىرلايتىن سەزىمدى پوەمانىڭ (رومانتيچەسكايا پوەما) ۇلگىسىن ۇستاعىسى كەلەدى.

ارينە، قازاق ادەبيەتى سول كۇندە باسپا جۇزىنە شىعىپ، سول كۇندە وقۋشى تاۋىپ وتىراتىن جايعا جەتسە، اباي اينالاسىنان، اباي مەكتەبىنەن شىققان اقىندار تۇگەلىمەن ابايدىڭ ءىزىن باسا شىققان ۇلكەن ادەبيەت اعىمىن كورسەتكەن بولار ەدى.

اباي بۇل جاستاردىڭ ولەڭ جازۋىن قابىلداعان. كەيبىرىنە ءوزى تاقىرىپ تا بەرىپ وتىرعان. ءبىراق بۇلاردىڭ ولەڭدەرىنە دە جالپى ولەڭگە قوياتىن قاتتى سىنىن تۇگەل قويادى. سوندىقتان سوزدەرى ۇناماعان ۋاقىتتا مىندەرىن ولەڭگە قوسىپ تا جىبەرەدى. ماسەلەن، كوكباي، ءارىپ، شاھكارىم ۇشەۋىنىڭ ءۇش ءتۇرلى ولەڭدەرىن ەسكە الىپ:

ءسوز ايتتىم ازىرەت ءالى، ايداھارسىز،
مۇندا جوق التىن يەك سارالا قىز.
كارىلىكتى جامانداپ ءولىم تىلەپ،
بولسىن دەگەن جەرىم جوق جىگىت ارسىز، —

دەيدى. «ازىرەت ءالى، ايداھاردى» كوكبايدىڭ قيسسا جازعىش» بولعاندىعىنان ايتتى، «التىن يەك سارالا قىز» دەپ سىبان ءارىپ دەگەن اقىن «زيادا» دەگەن قيسساسىندا سۇلۋ قىزدى سيپاتتايمىن دەپ، يەگى التىن، كوزى گاۋھار دەپ ماقتاۋىن اسىرىپ، تۇسىنە قاراماي، اسىل تاستاردى ساناي بەرسە كەرەك. سوعان ايتىلعان. سوڭعى ەكى اۋىز كارىلىكتى جامانداپ ايتقان شاھكارىم ولەڭىنە ارنالعان (اباي قۇنانباي ۇلى. تولىق جيناق، 1933 ج.، 382-383 بەتتەر).

ەندى شاھكارىمنىڭ ءومىر كەزەڭدەرىن شولۋىمىزعا كەلەيىك. شاھكارىمنىڭ ءوزىنىڭ جازعان ءومىربايانىنان: «جيىرمادان وتكەندە، از عانا عىلىم وقىدىم...» — دەگەن ءسوزىن جوعارىدا كەلتىردىك. ەندى شاھكارىم ءومىرىنىڭ وسى ءبىر كەزەڭى تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جازعانىن كەلتىرەيىك: «ىسقاقتى ۇدايى ءۇش سايلاۋ 9 جىل بولىس بولعان سوڭ، ءتورتىنشى سايلاۋدا: «ەندى بولىستىقتى باكەمنىڭ ورنىنا بەرەمىن» دەپ، جاسى 20-عا ارەڭ تولعان شاھكارىمدى بولىس سايلاتادى. باكەم دەپ ءوزىنىڭ ۇلكەن شەشەسى كۇڭكەدەن تۋعان قۇدايبەردى دەگەن اعاسىن ايتادى. ول كىسى ەرتەرەك ءولىپ، ارتىندا ەكى - ءۇش بالاسى جەتىم قالعان. سول اعاسىنىڭ، ارۋاعىن سىيلاعاندىقتان، جاسى جەتەر - جەتپەستە، ىسقاقتى وكپەلەتىپ، شاھكارىمدى سايلايدى. شاھكارىم ءبىر سايلاۋ بولىس بولىپ، 84-جىلدىڭ سايلاۋىنا كەلگەندە، اباي ەندىگى بولىستىقتى وزىمەن بىرگە تۋعان كەنجە ءىنىسى وسپانعا بەرمەك بولادى»، — دەيدى (اباي قۇنانباي ۇلى. تولىق جيناق 1933 ج.، 365-بەت).

بۇل جونىندە شاھكارىم ءوزىنىڭ ءومىربايانىندا بىلاي دەپ ايتادى:

ونەرلى شەبەر ءتىل - جاقتى،
الادى دەپ بۇل باقتى،
ەرىكسىز ماعان ەل جاپتى،
بولىستىقتىڭ توقىمىن.
بولىستىڭ سالدى جامان وي،
عىلىمدى ءازىر قۋما، قوي،
ۇلىقتىق دەگەن ۇلكەن توي،
دەپ، وسىعان لوقىدىم.
اشىلماس كەسەل بولدى بۇل،
ىزدەگەن عىلىم قالدى تۇل،
ازات باسىم بولدى قۇل،
ەرىكسىز جەمتىك شوقىدىم.

ءسويتىپ، شاھكارىم ەل باسقارۋ ىسىنە ەرىكسىز ارالاسقانىن ءومىرىنىڭ وكىنىشتى ءبىر كەزەڭى دەپ بىلەدى. «جيىرما مەن قىرىقتىڭ اراسى: جاس ءومىردىڭ ساراسى، بوس وتكەنىن قاراشى»، — دەپ ناليدى. «تۋعان ەلىم نادان ەل» دەپ قاپالانا وتىرىپ، ءوز ءمىنىن دە اشىڭ ايتىپ، اياۋسىز سىنايدى.

تۋعان ەلىم نادان جۇرت،
جۋاندىق تاعى ءبىر قىلقۇرت،
جەتىم ەركە بولىپ قىرت،
مانساپقا مىنگەن مەن ءبىر ماس.
وسى ايتىلعان ءتورت كەسەل،
جاسىمدا بولدى كوزگە شەل،
قىرىققا كەلىپ استىم بەل،
دەدى ءبىر وي: كوزىڭدى اش!

كوزىن اشىپ، ءوسىپ وزگەرگەن سانامەن، جاڭارىپ جاڭعىرعان ۇعىممەن عىلىم دۇنيەسىنە تەرەڭ بويلاۋعا بەرىك بەكىنەدى. شىعىس تىلدەرىن، ورىس ءتىلىن ەمىن-ەركىن مەڭگەرۋگە بوي ۇرادى. «اقىل سەنبەي سەنبەڭىز، ءبىر ىسكە كەز كەلسەڭىز»، — دەگەن اباي قاعيداسىن بەرىك ۇستاعان شاھكارىم شالا مولدالاردىڭ سوقىر سەنىمىن مانسۇق ەتىپ، ولاردىڭ ازعىندىعىن اشكەرەلەيدى. عالىم، ويشىلداردىڭ جازعاندارىنا دا تالعاۋسىز تابىنا بەرمەيدى، ءوز اقىلىنا جۇگىنىپ، سىنشىل وي كوزىمەن قاراپ وقيدى.

اداسىپ ءدىنشى ازعانىن،
پانشىلەر عىلىم قازعانىن،
فيلوسوف ويشىل جازعانىن،
سىناۋعا ەندى بۇردىم باس، —

دەيدى. ءوزىنىڭ زەرلەپ ىزدەنۋ جولى وسىنداي بولسا، سول كەزدە ءوز حالقىنىڭ كۇيىنىشتى تاعدىرىنا دەرتتەنىپ، تەرەڭ تەبىرەنىپ، كوپ ولەڭ جازادى. ول ولەڭدەرى تۋرالى ايتا كەلىپ، بىلاي دەيدى:

تاعى دا تالاي ءسوز جازدىم،
ەلىم ءتالىم السىن دەپ.
قازاقتىڭ ءمىنىن كوپ قازدىم،
ادام ەمەس، اڭسىڭ دەپ.
ونەر-بىلىم بىلمەگەن،
ءبىرىڭدى-بىرىڭ كۇندەگەن،
تۋرا جولمەن جۇرمەگەن،
ءتورت اياقتى مالسىڭ دەپ،
سوزىمە قۇلاق قويمادى،
پارتياعا تويمادى.
كىم ءوز ەلىن ويلادى،
ناداندىقتا قالسىن دەپ؟!

شاھكارىم ءوزىنىڭ جازعان ءومىربايانىن سىرىن، نانىم - تانىمىن، ىستەگەن ءىسىن، — جاسىرماي دا اسىرماي، قالتقىسىز كوڭىلمەن ايتادى.

قىرىقتان اسا بەرگەندە،
اقىلىم قىلدى شەرمەندە.
ءدىنىم قالاي، جانىم نە؟
جوعالام با ولگەندە؟
الەمدى كىم جاراتقان،
وسىنشا تۇرلەپ تاراتقان.
كورىنگەن سانسىز پلانەتا،
بىرىنەن ءبىرى بولەك پە؟
احيرەت دەگەن نەمەنە؟
شىققان جان قايتا كەلە مە؟
كىرە مە وسى دەنەگە،
دالەلى قايسى سەنگەندە؟
وسى ويمەن مەككە بارعامىن،
ءار ءتۇرلى كىتاپ العامىن،
اقىلعا سىيماس جالعانىن
المادىم سىناي كەلگەندە.
نوقتاسىز ويمەن تەكسەردىم،
بوياۋلى دىننەن سەسكەندىم،
ءدىن شاتاعىن كوپ كوردىم،
قاتەسىن سىناپ تەرگەندە،
ىزدەدىم، تاپتىم انىعىن،
تاستادىم ەسكى تانىعىن.
حاقيقات نۇردىڭ جارىعىن،
جارىلدى جۇرەك كورگەندە.

شاھكارىم مەككەگە بارعاندا، شاريعاتتىڭ مۇسىلماندارعا مىندەت ەتكەن بەس پارىزىنىڭ ءبىرى — قاجىلىق بورىشىن وتەۋ ءۇشىن عانا بارماعان. تاعى نە ءۇشىن بارعانىن ءوزى دە اشىق ايتىپ وتىر. شاھكارىم بۇل ساپارىندا باسقا ۇلكەن قالالاردا — ستامبۋلدا، پاريجدە بولعان.

بۇل ساپارعا شىعۋ ماقساتىن تاعى ءبىر ۇزاق ولەڭىندە تولىعىراق ايتادى. سول ولەڭىنەن ءۇزىندى كەلتىرەيىك:

...الاقتاپ ىزدەدىم قارۋ،
بەكىلگەن ارتىما بارۋ،
جان بەرىپ جارىق جىلى نۇردان،
كۇن — اتام جەردى بۋاز قىلعان،
وسىمدىك تۋعان وسىدان.
جەتىلىپ، ءوسىپ تولعاندا ءتان،
قۇرت بولعان داندە نەشە مىڭ سان،
جارالىپ شىقتىق ءبىز سونان
ۇساق قۇرت داننەن جارىپ شىققان،
جاساعان قۇرتتار ءار ءتۇرلى ءتان.
قۇس، بالىق، شايان، كوپ ايۋان،
ايۋاننان ءوسىپ بولدىق ادام،
كەيىمىز ەستى، كەيىمىز نادان.
جانىمىز — كۇننەن كەلگەن نۇردان،
ءتانىمىز توپىراق پەن سۋدان،
كۇن-اتام، انىق جەر-انام،-

دەپ قورىتادى. شاھكارىمنىڭ فيلوسوفيالىق وي جۇيەسىن تەرەڭ زەرتتەپ، عىلىمي تالداۋ جاساۋ، ءادىل ايتۋ فيلوسوف عالىمدارىمىزعا ءتيىستى. ونى شاھكارىمنىڭ ءوزى دە وسيەت ەتىپ ايتىپتى:

كىم ايتسا دا، سىناماي قويما، جانىم،
اقىلىڭا سىناتىپ، ويلا، جانىم.
پالەنشە ەكەم ايتقان ءسوز دۇرىس قوي دەپ،
جۇرەكتىڭ تارازىسىن جويما جانىم، —

دەگەن جانە «كوپ ءبىلىم جوق بويىمدا، شىن ماقتان جوق ويىمدا، كەش ءسوزىمنىڭ كەمدىگىن»، — دەپ، قاتە ايتقانى بولسا، وعان كەشىرىم سۇرايدى.

«كوپ ءبىلىمىم جوق» دەگەنى — بىلگەن ءبىلىم كولەمىنە كوڭىلى تولماي، قاناعاتتانباي، مىسە تۇتپاۋدان بارىپ ايتقانى بولار دەپ ويلايمىز. ايتپەسە، ول كىسىنىڭ ءوز بەتىمەن ىزدەنىپ، قولى جەتكەن ءبىلىمى از بولماعان. ادەبيەت، ونەر جاعىن بىلاي قويعاندا، دۇنيە جۇزىنە اتى ايگىلى فيلوسوفتاردىڭ ءبىرازىن وقىپ بىلگەنى انىق بايقالادى. مىسالى، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا پەسسيميستىك فيلوسوفياسى بۇكىل ەۆروپاعا كەن، تاراپ، ەتەك العان، نەمىس فيلوسوفى شوپەنگاۋەردى (1788-1860) شاھكارىمنىڭ وقىعانىن كورەمىز. وقىپ قويماعان، ونىڭ پەسسيميستىك فيلوسوفياسىن سىناپ، ءوزىنىڭ باتىل وي-پىكىرىن ايتقان.

— شوپەنگاۋەردىڭ دۇنيە — دوزاڭ، دۇنيەدە تىنىش ءومىر سۇرۋگە بولمايدى دەگەنى دۇرىس ەمەس، — دەي كەلىپ: دۇنيە — دوزاڭ ەمەس، بەيىس، بەيىستى دوزاق ەتىپ وتىرعان ادام بالاسىنىڭ، ۇستەم تاپتىق زورلىعى، وزىمشىلدىك كۇش قارۋى، قاسقىرلىعى. ەگەر ادام بىر-بىرىنە زورلىق -زومبىلىق، قيانات جاساماي، بارلىڭ ادام بىر-بىرىنە ءبىر باۋىرداي بولىپ، ونەر بىلىمىمەن، تازا ەڭبەكپەن تابيعاتتىڭ بايلىعىنان پايدالانىپ وتىرسا، دۇنيە بەيىس بولۋىندا ءسوز جوق. مۇنى سەزبەي، شوپەنگاۋەر اداسقان، — دەيدى. شاھكارىم فيلوسوفياسى ءوز الدىنا ارنايى زەرتتەلەتىن ماسەلە.

ەندى اقىننىڭ ءومىربايانىنا قايتا ورالايىق.

سىر ايتايىن مەن سىزگە،
ءار ءتۇرلى جاي بار باسىمدا.
ەلىمنەن كەتتىم ەلسىزگە،
ەلۋدەن اسقان جاسىمدا.
قورا سالعان جەرىمە،
كىرگەندەي بوپ كورىمە،
وكپەلەدىم ەلىمە،
وتىرما دەپ قاسىڭدا.
قىلىق ەسكى سالتىم دەپ،
كورەرمىن اقىر ارتىن دەپ،
پارتيا قىلدىڭ حالقىم دەپ،
كارىڭىز بەن جاسىڭ دا.
قاۋىمنان قاتتى قاعىلىپ،
وڭاشا ءومىر ساعىنىپ،
جاسىمدا بىتكەن تاعىلىق،
وسى ەكەن عوي اسىلدا.
ويعا وڭاشا جەر كەرەك،
ويىڭدى ۇعار ەل كەرەك،
پارتيا قۋعان ەبەلەك،
ەل وزىڭە ماسىل دا.

ءسويتىپ، شاھكارىم 1909-1910 جىلدار ەل ورتاسىن تاستاپ، وڭاشا ەلسىزگە كەتىپ، وقۋ، ويلاۋ، جازۋمەن بولعان. جەتى جاسىنان ولەڭ جازا باستاعان اقىننىڭ ءومىر بويى قالامى قولىنان تۇسپەگەن.

تىنىشتىڭ جوق تىنىم جوق
ويسىز مەنىڭ كۇنىم جوق.
قايعىرامىن قان جۇتىپ،
كوزىمدى ىلەر ءتۇنىم جوق.
ويلاۋمەن كۇندى باتىرام،
جازۋمەن تاڭدى اتىرام،
تەسىلە قاراپ كىتاپقا،
سىلەمدى ءسۇيتىپ قاتىرام، —

دەيدى. اقىننىڭ بارلىق جازعاندارىن بۇل ارادا اتاپ ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. جازعاندارى وتە كوپ بولعان. شاھكارىم ءبىر اڭگىمەسىندە: وتىز جاس شاماسىندا ءبىر ايداي ءتىلىم بايلانىپ، سويلەي الماي اتا - بابالارىمىزدىڭ اتىن اتاۋدان قورىقتىق. «تۇرىك» دەگەن سويا اۋزىڭنان شىقسا، «پانتيۋركيزم» دەيتىن پالەگە قالدىق، «ۇلت» دەسەك، ۇلتشىل اتاندىق، «حان»، «بي» دەيتىن سوزدەردىڭ ءوزى قۇبىجىق، كورىنەتىن بولدى. سوندىقتان شاھكارىم شەجىرەسى 1911 جىلدان كەيىن جارىق كورۋدەن قالدى.

ءتىپتى، جاريالىلىق زامانى تۋعان كۇننىڭ وزىندە دە شاھكارىم شەجىرەسىنە ۇركە قاراپ، كۇدىك - كۇماننان ارىلا الماي جۇردىك. ەندى بۇگىن شاھكارىمنىڭ تاريحي ەڭبەگىن ونىڭ مۇراگەر حالقىنا جەتكىزۋ كەزى كەلدى دەپ بىلەمىز.

شاھكارىم ورىس عالىمدارىنىڭ، شىعىستىڭ وقىمىستى تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەپ وقىي، ولارعا تاريحي شولۋ جاسايدى. ەل اۋزىندا ەجەلدەن ساقتالىپ كەلە جاتقان تاريحي اڭىز - اڭگىمەلەرگە دە كوڭىل ءبولىپ، وندا ايتىلاتىن ۋاقيعالاردى تاريح كىتاپتارىنداعى ماعلۇماتتارمەن سالىستىرىپ بارىپ، ءوز ەڭبەگىندە پايدالانىپ وتىرادى.

شاھكارىمنىڭ شەجىرە كىتابىندا جالپى تاريح، ادەبيەت، ءتىل، ەتنوگرافيا جايىندا، تاريحي تۇلعالار جونىندە، تاعى باسقا تاريحي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە بايلانىستى ماعلۇمات -دەرەكتەر مول ەكەنىن كورەمىز. شەجىرەدەگى مۇنداي ماعلۇمات - دەرەكتەر قازاق حالقى تاريحىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ كەيبىر جەكە ماسەلەلەرىن ايقىنداپ، انىعىراق تۇسىنۋگە باعدارلايدى.

اباي جيناقتاعان ماعلۇماتتاردىڭ دا شەجىرەدە پايدالانىلعانى تۋرالى شاھكارىمنىڭ ءسوزىن جوعارىدا ايتقان ەدىم. ەندى سول ماعلۇماتتاردى شەجىرەدە قاي تۇردە، قالاي پايدالانعانىن كورسەتىپ، سالىستىرۋ رەتىندە بىرەر مىسال كەلتىرەيىك. ول ابايدىڭ جازعاندارىن سول قالپىندا كوشىرە سالمايدى.

شاھكارىم قازاقتىڭ تاريحي اڭىز اڭگىمەسىن پايدالانىپ جانە ءابىلعازى ءباھادۇر مەن اريستوۆ كىتاپتارىنداعى ماعلۇماتتارعا سۇيەنىپ، قازاق شەجىرەسىندە ءبىر ماسەلە تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە بولىنگەنىن قازاقتار بىلايشا ايتادى: ءاز جانىبەك قازاقتى قاشعارداعى شاعاتاي ناسىلىنە قاراتقان سوڭ، كەشىكپەي، سول كەزدە قازاقتى ءھام كوشپەلى باسقا ەلدەردى ءجۇنىس حاننىڭ احمەد دەگەن بالاسى بيلەپ، ونىڭ اعاسى جانىكە (شىن اتى ماحمۇد) دەگەن تاشكەندە ۇلكەن حان بولىپتى»، — دەي كەلىپ، احمەد حاننىڭ قازاقتان اسكەر جاساقتاپ، قالماقتى شاپقانىن باياندايدى.

«...قالماقتى شابا بەرگەن سوڭ، — دەيدى شەجىرەدە، — قالماقتار احمەد، حاندى «الاشى» قويىپتى، ماعىناسى جان العىش دەگەنى. ونى ەستىگەن احمەد حان، قالماق بۇل اتتى قورىققان سوڭ قويدى، ەندى قالماقتى شاپقاندا «الاشىلاپ» شابىڭدار دەگەن سوڭ، قازاقتار «الاشى» دەپ شاۋىپ، سول قازاققا ۇران بولىپتى.

«الاش - الاش بولعاندا، الاشا حان بولعاندا، قالماققا نە قىلمادىڭ» دەپ قازاقتىڭ ماقتاناتۇعىنى سول»، — دەيدى. ودان ءارى ناسىلىنەن شىققان شايباق حاننىڭ ءامىر تەمىر ناسىلىنە سوعىسىن بايانداي كەلىپ: «شايباڭ تاشكەندى الماق بولعاندا، قازاقتى بيلەگەن احمەد-الاشا مەن اعاسى جانىكە-ماحمۇد ۇراتوبەدە شايباقپەن سوعىسقاندا، قازاقتار: «شىڭعىس ءتىرى كۇنىندە ءبىزدى جوشى ۇلىسىنا بەرىپ ەدى. شاعاتاي ءبىزدىڭ حانىمىز ەمەس تاجىك-سارت تۋىسقانىمىز دا ەمەس، «وزبەك — ءوز اعام، سارت ساداعام»، — دەپ، شايباق حانعا قوسىلدى. سول سوعىستا شايباق جەڭىپ جانىكە-ماحمۇد پەن احمەد-الاشتى ولتىرگەن سوڭ، ونداعى شاعاتاي ناسىلىنە قاراپ جۇرگەن قازاقپەن جاقىن ەلدەر جانە قازاققا قوسىلدى. بۇل ءسوزدىڭ انىقتىعى ءابىلعازى ءباھادۇر، اريستوۆ ەكەۋىنىڭ كىتابىندا دا بار. سول سەبەپتەن قازاقتىڭ اۋىز ءسوزى دە راس شىقتى.

ول ۋاقىتتا ءاز جانىبەكتىڭ بالاسى قاسىم حان ەدى. قول استىنداعى حالقى ءبىر ميلليونداي» بولدى («قازاق شەجىرەسى»، 32-33 بەتتەر).

وسى تاريحتى اباي بىلايشا بايانداپ جازعان: «...ءامىر تەمىر ناسىلىنەن قۇمارشايح بالاسى، بەلگىلى بابىر حاننىڭ شەشەسىمەن ءبىر تۋىسقان ەكى باۋىرى بولعان. ۇلكەنى تاشكەنتكە حان بولىپ، كىشىسى قازاقتى بيلەگەن. بۇلار شاعاتاي ناسىلىنەن يۋنۋس حاننىڭ بالالارى بولعان. سول قازاقتى بيلەگەنىنىڭ اتى احمەت ەكەن... سول ءوز ۋاقىتىندا اتتانىسقا جارارلىق قازاقتان ءۇش ءجۇز اسكەر شىعارىپ، ءۇش ءجۇزباسىعا بيلەتىپتى. ءار ءجۇزدىڭ حالقى ءوز ىنتىماعىمەن ءبىر تۋىسقانعا ەسەپ بولىپتى. قازاقتىڭ «ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى» دەيتۇعىنى سول. احمەد حان قالماقتى كوپ شاۋىپتى، كوپ قىرىپتى. قالماق راقىمسىزدىعىنا قاراي: «مىناۋ ءبىر الاشى بولدى عوي» دەيدى، جان الۋشى بولدى دەگەننىڭ ورنىنا. سوندىقتان ول كىسى الاشا حان اتانىپتى. «بابىر نامادا» سولاي جازىلعان. سونان سوڭ حان، بۇل قالماق قورىققاننان قويدى عوي، ەندى سىزدەر شاپقان ۋاقىتتا «الاشى — الاشى» دەپ ۇران - سۇرەن سالىڭىزدار دەپ بۇيىرىپ، بۇلار ايعاي سالعاندا، كوپ جاننىڭ ايعايىمەن «الاش - الاش» دەپ كەتىپتى. سوندىقتان: «الاش - الاش بولعاندا، الاشا حان بولعاندا، قالماققا نە قىلماپ ەدىك» دەپ، الاش ۇراندى قازاق اتانعان سەبەبى سول ەكەن»، — دەيدى. ودان ءارى شايباڭ حاننىڭ سوعىسىن اباي بىلاي باياندايدى: «بۇلار شاعاتاي ناسىلىنە قاراپ جۇرگەندە، جوشى ءناسىلى وزبەك حالقىن بيلەپ جۇرگەن ەكەن. سول جوشىنىڭ سيبان ياكي شيبان دەگەن بالاسىنىڭ تۇقىمىنان ءبىر بەلگىلى شايبان دەگەن حان شىعىپ، ءامىر تەمىر تۇقىمىنان ھيرات (عيرات.

ق.م.) بۇحار، سامارقان شاھارلارىن تارتىپ الىپ جۇرگەندە، اقىرىندا مۇنىڭ الدىنان الاشا حان تاشكەنتتەگى جانىكە حان دەگەن اعاسىمەن قوسىلىپ، قالىڭ اسكەرمەن شىعىپ، ۇراتوبەدە جەڭىلىپ، اعايىندى ەكەۋىن دە، بالا-شاعالارىنا دەيىن شايباق ولتىرگەندە، ءبىزدىڭ قازاق: ءبىز اۋەلدەن وزبەك جۇرتىمەن اتالاس ەدىك

سارىعا قوسقان...» («جارقىن جۇلدىزدار»، 1964 جىل، 163-بپ)، — دەپ تاريحي شىندىقتان شىعىڭقىراپ، بۇرمالانا باياندالعان.

ءالى الىپ كەلەتىن تۇرسىن حاننىڭ ءۇش قىزى: ايبيكە، نۇربيىكە ، قوڭىربيكە دەگەن ەدىك. قوڭىربيكەنىڭ تاريحىن ايتتىق. ەندى ايبيكە مەن نۇربيكەنىڭ تاريحىنا قىسقاشا توقتايىق.

ايبيكەنى دە، نۇربيكەنى دە شانشار دەگەن كىسى العان شانشاردىڭ ارعى اتالارىن شاھكارىم بىلاي تاراتادى: ارعىن اعانىڭ ناسىلىنەن — قودان، قوداننان — دايىرقوجا (اقجول)، دايىرقوجانىڭ بايبىشەسىنەن — قاراقوجا، قاراقوجانىڭ بايبىشەسىنەن — قۋاندىق، سۇيىندىك، بەگەندىك، شەگەندىك. كىشى ايەلىنەن — بولات (بولاتقوجا)، لاقاپ اتى — قاراكەسەك. بولاتقوجانىڭ ناعىز ەكى بالاسى: مايقى، بوشان، اسىراندى ەكى بالاسى: جالىقپاس، قامبار. وسى تورتەۋىنىڭ ءناسىلى قاراكەسەك اتانادى.

بوشاننىڭ بەس بالاسىنىڭ ءبىرى — شانشار، تۇرسىن حاننىڭ ايبيكە، نۇربيكە دەيتىن قىزدارىن الاتىن شانشار وسى.

شانشار مەن ايبيكەدەن تۋعان ءتورت بالاسىنىڭ ءبىرى - كەلدىبەك، كەلدىبەكتىڭ التى بالاسىنىڭ ءبىرى — قازىبەك (قاز داۋىستى قازىبەك).

قازىبەكتىڭ بالاسى — بەكبولات، ودان — تىلەنشى، ودان الشىنباي. الشىنبايدىڭ ءجۇسىپ دەگەن بالاسىنىڭ قىزى ءدىلدا — ابايدىڭ بايبىشەسى بولادى.

شانشار مەن نۇربيكەدەن تۋعان ءۇش بالاسىنىن، ءبىرى — بەرتىس، ونىڭ ءۇش بالاسىنىڭ ءبىرى — بەكتەمىر، بەكتەمىردىڭ بالاسى — مەشەكە، مەشەكەنىڭ بالالارى: قازانقاپ، بيتەن، شيتەن. قازانقاپتىڭ بالاسى اتاقتى كۇيشى، دومبىراشى — تاتتىمبەت (1815-1862). بيتەننىڭ بالالارى: تونتاي، قونتاي. تونتايدان - تۇرپان. تۇرپاننىڭ قىزى ۇلجان — قۇنانبايدىڭ ايەلى، ابايدىڭ شەشەسى بولادى.

ريەۆوليۋسيادان بۇرىن قارقارالى ۋەزىنىڭ ەكى بولىس ەلى ايبيكە - شانشار، نۇربيكە-شانشار دەپ اتالاتىنى تاريحتا بەلگىلى.

قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا «ايبيكە» دەگەن ماقالادا: «ايبيكە — ورتا ءجۇز ارعىن ىشىندەگى قاراكەسەك رۋىنىڭ ءبىر اتاسى. ريەۆوليۋسيادان بۇرىن «ەكى مىڭ ءۇي ايبيكە» اتالعان (سانىنا قاراي). اتاقتى قازىبەك بي وسى ايبيكەدەن شىققان. بۇلاردىڭ ەندى ءبىر اتاسى — نۇربيكە. كەيدە ەكەۋىن قوسىپ، ايبيكە-نۇربيكە دەپ تە اتايدى. اتاقتى كۇيشى تاتتىمبەت قازانقاپ ۇلى، ونىڭ اكەسى مۇشكە (دۇرىسى موشەكە. — ق.م.) كۇيشى وسى نۇربيكەدەن شىققان... ويىن-ساۋىققا، مىسقىل - مازاققا قۇمار ەل بولعان. سوندىقتان ولار «شانشار»، «شانشاردىڭ قۋلارى» اتالعان»، — دەپ تۇسىندىرەدى

ماقالا جالپى ۇستىرتتەۋ جازىلعان جانە «شانشار» دەگەن اتاۋدىڭ ءتۇپ توركىنىن تۇسىنبەي، شانشار دەگەنى كىسىنىڭ ەسىمى، سودان تاراعان رۋدىڭ اتى ەكەنى اڭعارماي باياندالعان.

ەنسيكلوپەديانىڭ 12-تومىنداعى ماقالادا: «شانشار 18 جانە 19 ع-دا ءوز بويىنداعى تابيعي قىزعىلىقتى ءىس — ارەكەتتەرىمەن، وتكىر سىقاق كەلەمەجدەرىمەن جانە شانىشپا ءاجۋا – قالجىڭدارىمەن اراسىنا كەڭ، تانىلعان — قاراكەسەك رۋىنان شىققان كۇلدىرگى ونەرشىلەر اۋلەتى...» - دەلىنگەن. بۇل ماقالادا دا «شانشار» تاريحي ادام ەسىمى، سول ەسىمنەن تۋعان رۋ اتى دەپ بىلمەيدى، «شانىشپا»، «ءاجۋا - قالجىڭنان» تۋىنداعان ءسوز دەپ، ياعني «كۇلدىرگى» يۋموريست ۇعىمىندا تۇسىندىرەدى.

مۇحتار اۋەزوۆ: «ابايدىڭ ءوز شەشەسى قاراكەسەك ىشىندە بەرتىس ءبيدىڭ تۇقىمى بولادى. ۇلجاننىڭ اكەسىمەن بىرگە تۋىسقان اعالارى قونتاي، تونتاي — ورتا جۇزگە قالجىڭىمەن تەگىس اتى جايىلعان، بەلگىلى مىسقىلشىل، تاپقىش، كۇلدىرگى بولعان. بۇل ادەت بەرتىس، شانشار رۋىنا تۇگەل جايىلعان مىنەز»، — دەپ. شانشار — كىسىنىڭ ەسىمى، رۋ اتى ەكەنىن انىق اشىق جازعان. (اباي. تولىڭ جيناق. يج. (43-بەت).

جانۋشى، ادەبيەتشى، تاريحشى عالىمدار شاھكارىم مي شەجىرەسىنە ءار كەزدە كوڭىل ءبولىپ، وزدەرىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە پايدالانىپ وتىرعان. مىسالى، ساكەن سەيفۋللين «قازاق ادەبيەتى» (ءبىرىنشى كىتاپ. «بيلەر ءداۋىرىنىڭ ادەبيەتى»، 1932 ج.) كىتابىندا احمەد-الاشا حان تۋرالى ايتا كەلىپ، شاھكارىم شەجىرەسىنە سىلتەمە جاسايدى. جانە «قوبىلاندى باتىر» جىرىنا تالداۋ جاساي وتىرىپ، ساكەن بىلاي دەيدى: «بەلگىلى قازاق شەجىرەشىسى، اقىن شاھكارىمنىڭ شەجىرەسىندە قوبىلاندى باتىر بولعان ادام. مۇنى شاھكارىم شەجىرەسى تولىق ايتادى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قوبىلاندى باتىر — قازاق اتاۋلى ەلدىڭ نوعايلى اتىمەن جۇرگەن زامانىنىڭ ادامى. شاھكارىم شەجىرەسى قوبىلاندى باتىر ارعىن دايىرقوجا ءبيدى ولتىرگەندە، اكەسى قودان دەگەن اقىن جىلاپ، بالاسىنا مىنا ءبىر جىردى ايتقان ەكەن دەيدى:

...قارا قىپشاق قوبىلاندىدا
نەڭ بار ەدى قۇلىنىم!
سەكسەن اسىپ، تاياعاندا توقسانعا،
تۇرا الماستاي ءۇزىلدى مە جۇلىنىم.
اداسقانىن جولعا سالدىڭ
بۇل نوعايلى ەلىنىڭ.
اققان بۇلاق، جانعان شىراڭ،
جالعىز كۇندە قۇرىدىڭ!
قارا قىپشاق قوبىلاندىدا
نەڭ بار ەدى، قۇلىنىم!»

مىنە، مۇندا قازاق اتاۋلى رۋلاردىڭ ول كەزدە نوعايلى بولىپ جۇرگەنىن ايقىن ايتادى.

بۇل ۋاقيعا شاھكارىم شەجىرەسىنىڭ 31-بەتىندە ايتىلادى. شاھكارىم ودان كەيىن بىلاي دەيدى: قودان تايشى دەگەن ولەڭشى، اقىن دەگەنى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ارعىن اتاسى قوتان اقىن دەيتىنى وسى. جانە بۇل سوزگە ءبىر دالەل ارعىن جاناق اقىننىڭ ۋاق جارقىن بيگە ايتقان ولەڭى. جارقىن بي: — اتاڭدا اقىندىق بار ما ەدى، — دەگەندە، جاناق ايتىپتى:

«الاشتا ارعىن اعا بولعان زەرەك،
وزگەدەن ول كىسىنىڭ ءجونى بولەك.
ارعىننىڭ ءتۇپ اتاسى اقىن قوتان
ولەڭگە بىزدەن ۇستا بولسا كەرەك...»

(شەجىرە 31-32 بەت).

شەجىرەدەگى وسى ماعلۇماتتى الكەي مارعۇلان ءوزىنىڭ «و نوسيتەلياح دريەۆنەي پوەتيچەسكوي كۋلتۋرى كازاحسكوگو نارودا» اتتى ماقالاسىندا كەلتىرەدى. ءبىراق الكەي مارعۇلان شاھكارىم شەجىرەسىنە سىلتەمە جاساماعان جانە جارقىن ءبيدى قازىرگى اباي اۋدانىنىڭ ادامى دەگەن. دۇرىسى جارقىن قازىرگى جاڭاسەمەي اۋدانىنىڭ ادامى. ولەڭدەگى: «الاشتا ارعىن اعا بولعان زەرەك» دەگەن جولداعى ەكى ءسوزدى وزگەرتىپ: «ەرتەدە ارعىن اتا بولعان زەرەك» دەپ بەرگەن.

ءسابيت مۇقانوۆ تا شەجىرەنى اتاماي جانە ەشبىر سىلتەمە جاساماي، بىلاي دەپ جازادى: «قازاق اراسىندا «ارعىن اتاسى قوتان اقىن» دەيتىن ماتەل بار، سول «قوتان» دەگەنى وسى قودان. قوداننىڭ اقىن بولعاندىعى تۋرالى X I X عاسىردىڭ ورتاسىندا جاساعان، ارعىن رۋىنان شىققان جاناق اقىننىڭ ءبىر اۋىز ولەڭى بار. ۋاق رۋىنان جارقىن دەگەن بي جاناق اقىنعا «اتاڭدا اقىن بولعان كىم بار؟» دەپ سۇراۋ قويعاندا، جاناق:

الاشتا ارعىن اتا تۋعان زەرەك،
وزگەدەن سول كىسىنىڭ ءجونى بولەك.
ارعىننىڭ ءتۇپ اتاسى اقىن قوتان
ولەڭگە بىزدەن ۇستا بولسا كەرەك...»
(«جارقىن جۇلدىزدار» 1964 جىل.، 161-162 بەتتەر).

جوعارىدا ايتىلعان س.سەيفۋليننىڭ شاھكارىم شەجىرەسىنىڭ كەلتىرگەن دايىرقوجا، قوبىلاندى باتىر جايىنداعى ماعلۇماتىن جانە ءا.مارعۇلان مەن س.مۇقانوۆتىڭ شەجىرەدەن العان دەرەكتەرىن م.ماعاۋين «قوبىز سارىنى» (1968 ج.) مونوگرافياسىندا، شاھكارىمگە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، دۇرىس بەرگەن («قوبىز سارىنى»، 12-13 بەت). تەك ولەڭىندەگى: «ارعىن اعا» دەگەن ءسوزدى «ارعىن اتا» دەپتى.

ءسابيت مۇقانوۆ «جارقىن جۇلدىزدار» (1964 ج.) اتتى مونوگرافياسىندا ابايعا ارنالعان بولىمىندە شاھكارىم شەجىرەسىندەگى ماعلۇماتتاردى مول پايدالانعان. ءبىراق ەشبىر جەردە شاھكارىم شەجىرەسى اتالمايدى، شەجىرەگە سىلتەمە جاسالمايدى. بىرنەشە عانا مىسال كەلتىرەيىك. «ابايدىڭ اتا تەگى» دەگەن تاراۋىندا س.مۇقانوۆ بىلاي دەپ جازادى: «ارعىن» دەگەن اتتىڭ قايدان شىققانى تۋرالى عىلىمدا مىنانداي جورامالدار بار: ەسكى جۇڭگو تاريحىندا، موڭعولداردىڭ باتىسىندا (؟) كوشىپ جۇرەتىن، تۇرىك تۇقىمداس «باي-ەگۋ» دەيتىن ەل بار. قىتايلار «ر» دىبىسىن ايتپايدى جانە ءسوزدىڭ اياققى دىبىسىن تاستاپ سويلەيدى. ەگەر «باي-ەگۋدىڭ» ورتاسىنا «ر» ءارپىن قويسا، اياعىنا «ن» قوسسا «باي-ەرگۋن» بولىپ شىعادى. باي — قىتايدا «زور»، «ۇلى» (تۇرىكشە «ۋلۋگ» دەگەن ءسوز) دەگەن ماعىنادا. ولاي بولسا — باي-ەرگۋن» — «ۇلى-ەرگۋن»، ياعني «ۋلۋگ-ەرگۋن» بولادى...».(«جارقىن جۇلدىزدار»، 159-بەت).

«ارعىن» دەپ نە سەبەپتەن اتالعانى تۋرالى ورىس جازۋشىلارى ءار ءتۇرلى ءسوز ايتادى. سونىس ىشىندەگى قيسىندىسى تۇرىك ورحونسكيي نادپيستاعى «ۋلۋگ-ەرگين» دەگەن ءسوز سىقىلدى كورىنەدى. بۇرىنعى زاماندا وسى «ۋلۋگ-ەرگين» دەگەن تاپ مونعول جۇرتىنىڭ كۇنشىعىسىندا جۇرگەن. ونى قىتايلار «بويە-گۋ» دەيدى. سەبەبى، قىتايدا «ر» ءحارپى جوق جانە ءسوزدىڭ اياعىنداعى ءحارىپتى تاستاپ ايتاتۇعىن ادەتتەرى بار. «بايە-گۋدىڭ» ورتاسىنا «را» قوسىپ، اقىرىنا «نون» ءحارپىن قوسسا، «باي-ەرگۋن» بولادى. «باي-ەرگۋن» ءھام «ۋلۋگ ارگۋ» — ەكەۋى دە «ۋلۋگ ارگۋن» دەگەنگە كەلەدى (شەجىرە، 61-بەت).

جانە ءسابيت مۇقانوۆ بىلاي دەيدى:

«تاريحتا ارعىن-اعا دەگەن كىسى بولعان. 1262 جىلى شىڭعىسحاننىڭ كەنجە بالاسى تولى حاراسان دەگەن ەلگە ويرات اتانعان ەلدەن ارعىن-اعا دەگەن كىسىنى حان سايلاعان...» («جارقىن جۇلدىزدار»، 159-بەت). بۇل دا شاھكارىم شەجىرەسىنەن الىنعان دەرەك.

شاھكارىم بىلاي دەيدى: «...مەنىڭ ءوز ويىمشا، ءبىزدىڭ وسى ورتا جۇزدەگى ارعىننىڭ اتاسى ءابىلعازى حاننىڭ شەجىرەسىندە ايتىلاتۇعىن ويرات ارعىن اعا دەگەن كىسىنىڭ ءناسىلى بولسا كەرەك. ونىڭ ءمانىسى مىناۋ: «شىڭعىسحاننىڭ كەنجە بالاسى تولى ۇلكەن حاقان بولعان كەزدە، ويرات اتانعان ەلدەن ارعىن اعا دەگەن كىسىنى حاراسان دەگەن جەرگە حان قويعان. سول مۇسىلمانشا 440 جىلى، ورىسشا 1262 جىلى ەدى...» (شەجىرە، 62-بەت).

ءسابيت مۇقانوۆ تاعى دا بىلاي دەپ جازادى:

«1822 جىلى جوعارىدا اتالعان «ءسىبىر قازاقتارىن باسقارۋدىڭ ۋاقىتشا ەرەجەلەرىن» شىعارادى. بۇل ەرەجەگە نارازى بولعاندار، روسسياعا باعىنباعان جاققا كوشۋگە قوبالجىپ كەيبىر ەلدەر كوشىپ جاتقاندا، بالقاش كولىنە قۇياتىن توقىراۋىن وزەنىنىڭ بويىندا وتىرعان توبىقتىنىڭ دادان دەيتىن رۋىنىڭ ءبيى قارامەندە شىڭعىس تاۋىندا وتىرعان مۇساباي رۋىنىڭ ءبيى كەڭگىربايعا ولەڭمەن بىلاي سالەم ايتادى:

باسىندا سىردان شىعىپ ورعا كەلدىك،
تابان ءتيىپ جۇرە الماي زورعا كەلدىك.
«قول الدىنان قۇرۋلى تالقى» دەگەن،
بۇل جاققا باققا كەلمەي، سورعا كەلدىك؟
سالەم دە، كەڭگىربايعا، كەل كەتەلىك.
مىقتى ساباز اتاندى تەرلەتەلىك.
مۇسىلماننىڭ جۇرتىنا ماڭداي قويىپ،
اتى جاقسى داريادان ءارى وتەلىك.

كەڭگىرباي باستاعان شىڭعىس تاۋىنداعى توبىقتى قارامەندەنىڭ، ول سالەمىنە قىزبايدى». («جارقىن جۇلدىزدار»، 166-1676.).

ءسابيت مۇقانوۆ بۇل ماعلۇماتتى شاھكارىم شەجىرەسىنەن السا دا، اناحرونيزمگە ۇرىنىپ قالعان. ءحۇش عاسىردا بولعان ۋاقيعانى XIX عاسىرداعى ماسەلەمەن شاتاستىرىپ العان. شاھكارىم بىلاي دەيدى:

«1723 جىلى قالماقتان جەڭىلىپ، «اقتابان شۇبىرىندى» كورىپ، ورتا ءجۇز ەشىم (ەسىل)، نۇرا، سارىسۋعا بارعاندا، ءبىزدىڭ توبىقتى ورىنبوردىڭ بەرگى جاعىندا وردىڭ قاراعاشىنا بارعان. ونان دا ءارى بارعان كىشى ءجۇز قازاعى ورىسقا قاراماق بولىپتى دەگەن سوڭ، سونان قورقىپ توبىقتى كوشىپ، ىرعىز، تورعاي وزەندەرىنە كەلگەن. سوندا ءبىزدىڭ ءتورتىنشى اتامىز ىرعىزباي مەنەن ءىنىسى تورعايدا تۋىپ، اتتارىن سول وزەن اتىمەن قويىپتى. ونان جانە بەرى قاراي كوشىپ، ماماي باتىر باستاپ، وسى كوكەن، وردا، دوعالان، تاۋلارىنىڭ ورتاسىنا كەلىپتى. سول كەزدە ورتا ءجۇز دە ورىسقا قاراماق بولدى دەگەندە، دادان توبىقتى قارامەندە ءبيدىڭ ءبىزدىڭ كەڭگىرباي بيگە سالەم ايتقان ولەڭى مىناۋ:

باسىندا سىردان شىعىپ، ورعا كەلدىك،
تابان ءتيىپ جۇرە الماي زورعا كەلدىك.
«قۇل الدىنان قۇرۋلى تالقى» دەگەن،
بۇل جاققا باققا كەلمەي سورعا كەلدىك.
سالەم دە كەڭگىربايعا كەل كەتەلىك،
مىقتى ساباز اتاندى تەرلەتەلىك.
مۇسىلماننىڭ جۇرتىنا ماڭداي قويىپ،
اتى جاقسى داريادان ءارى وتەلىك»
(شەجىرە، 44-بەت).

مۇحتار اۋەزوۆ تە ابايعا ارناعان ادەبي جانە عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىندا شاھكارىم شەجىرەسىن جانە باسقا ەڭبەكتەرىن دە ورىندى پايدالانىپ وتىرعان. شاھكارىم مەن مۇحتاردىڭ جالپى قارىم-قاتىناسى، تۆورچەستۆولىق بايلانىسى ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە.

شاھكارىمنىڭ «قۇر شەجىرە دەمەڭىز مۇنىڭ ءوزىن، ويلاڭىز عيبرات الىپ ءاربىر ءسوزىن»، — دەگەنىن ونەگەلى وسيەت دەپ ءبىلىپ، شاھكارىم شەجىرەسىن عىلىم تۇرعىسىنان قاراپ، تەرەڭ زەرتتەپ وقىپ، عيبرات الۋىمىز كەرەك.

شاھكارىم شەجىرەسىنىڭ قۇرىلىسى. كىرىسپەسى «شەجىرەدەن بۇرىن» دەپ اتالعان. كىرىسپەدەن كەيىن «شەجىرە باسى» دەپ تاقىرىپ قويىپ، مۇندا ول تۇرىك تاريحشىسى ءناجىپ عاسامبەكتىڭ، ءابىلعازى ءباھادۇر حاننىڭ ت.ب. شىعىس تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە شولۋ جاساپ، تالدايدى (4-27-بەت). «قازاقتىڭ قايدان شىققانى» دەگەن تاراۋىندا «تۇرىك» ءسوزىنىڭ توركىنىن بايانداۋدان باستاپ، قازاقتىڭ شىققان تەگىنىڭ تاريحىن، باسىنان كەشكەن ءداۋىرىن بايانداپ، 19 عاسىرعا دەيىن اكەلىپ: «اقىرىندا 1868ء-ىنشى جىلى جاڭا زاكون شىققان سوڭ، قازاق ءبىرجولاتا ورىس زاكونىنا قارادى»، — دەيدى (28-48-بەتتەر).

شەجىرە كىتابىنىڭ 49-بەتىنەن ءۇش ءجۇزدىڭ جانە نەگىزگى - نەگىزگى رۋلاردىڭ (قاڭلى، قىپشاق، كەرەي، نايمان، ۋاق، تولەڭگىت، تاراقتى، ارعىن) شەجىرەسىن قىسقاشا بايانداي كەلىپ، «ورتا جۇزدەگى ارعىننىڭ رۋلارى» دەپ اتالعان تاقىرىپ كەڭىرەك باياندالادى (63-75-بەتتەر).

«حان شەجىرەسى» (73-80-بەت)، «شىڭعىسحان شەجىرەسى» (80-91-بەت) بايان ەتىلىپ، «ستامبولداعى عۇسمانلى تۇرىك ءھام سۇلتاندارى»، «فارسىداعى ءھام زاكاۆكازداعى تۇرىك ءناسىلى» تۋرالى جازىلادى. «سارت»، «وزبەك» اتاۋلارى جايىن ءسوز ەتە كەلىپ، «نوعاي» شەجىرەسىن كەڭىرەك باياندايدى. «باشقۇرت»، «قالماق ءھام تىلەۋىت»، «تۇرىكمەن»، «ياكۋت»، «ۇرانقاي» شەجىرەسىن ءسوز ەتەدى. «ەنيسەيدەگى تۇرىك»، «كۇنشىعىستاعى تۇرىكتەر» تاريحىن بايانداپ بارىپ، «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» اياقتالادى. شەجىرەنىڭ سوڭىندا: «ماقسۇد»، «قازاق»، «ناسيحات»، «تاعى سورلى قازاق» جانە «قوش» دەپ اتالاتىن بەس ولەڭى جاريالانعان.

شاھكارىمنىڭ ءالى جاريالانباعان «قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى» دەگەن ولەڭمەن جازىلعان شەجىرەسى دە بار.

شاھكارىمنىڭ 1878 جىلدان باستاپ، 1904 جىلعا دەيىنگى جازعان ولەڭدەرى «قازاق ايناسى» (ءبىرىنشى ءبولىم) دەپ اتالىپ، 1912 جىلى جەكە كىتاپ بولىپ سەمەيدە باسىلىپ شىقتى. «قازاق ايناسىنىڭ» قارا سوزبەن جازىلعان ەكىنشى ءبولىمىنىڭ قولجازباسىن شاھكارىمنىڭ بالاسى احاتتى 1937 جىلى نكۆد تۇتقىنداعان كەزدە الىپ كەتكەن.

1888 جىلى جازىلعان «قالقامان - مامىر»، 1891 جىلى جازىلعان «ەڭلىك - كەبەك» اتتى تاريحي داستاندارى دا 1912 جىلى سەمەيدە باسىلىپ شىعادى. 1911 جىلى ورىنبوردا باسىلىپ شىققان شەجىرەسى جانە «مۇسىلماندىق شارتى» كىتاپتارى — ەكى جىلدىڭ ىشىندە جارىق كورگەن بەس كىتابى ارقىلى بۇرىن دا ەلگە ايگىلى شاھكارىمنىڭ داڭقى حالىق اراسىندا كەڭ جايىلدى.

شاھكارىم 1907 جىلى ازەربايجاننىڭ ۇلى اقىنى مۋحاممەد سۇلەيمەن ۇلى فيزۋليدىڭ (1494-1563) بۇكىل الەمگە ايگىلى «ءلايلى - ءماجنۇن» (1537) پوەماسىن ەركىن اۋدارعان. پوەمانىڭ كىرىسپەسىندە:

بىلە مە ءبىزدىڭ قازاق عاشىق جايىن،
ۇقساڭىز بىلگەنىمشە سيپاتتايىن.
عاشىقتىق ماحابباتتىڭ ەڭ كۇشتىسى،
جۇرەككە قاتتى ورنىعار باسقان سايىن.
اركىمدە ونداي عاشىق جارالمايدى،
شىن اسىل كوپ حالىققا تارالمايدى.
ءماجنۇننىڭ لايلىمەنەن سىرى قيىن،
ەش ادام بايىبىنا بارا المايدى.
تالاي جان ونىڭ سىرىن ۇعا الماعان،
ويسىزدىڭ جۇرەگىنە جۇعا الماعان.
«تەز وڭار اسىرە قىزىل» بولماعان سوڭ،
ءار ەلگە ولەڭ بولىپ شىعا الماعان.
بۇرىنعى ءبايىتشىنى بىلەمىسىڭ،
مەن ايتسام، ونىڭ كىم دەپ كۇلەمىسىڭ.
سابىرباي، جاناق، شوجە، كەنشىمباي دەپ،
تۇك بىلمەي ونان وزگە جۇرەمىسىڭ.
ناۋاي، ساعدي، ءشامسي، فزۋلي بار،
سايقالي، قوجا حافيز، فەرداۋسيلار...
ءبايىتشى ەلدەن اسقان شەشەن بولىپ،
الەمگە ءسوزدىڭ نۇرىن جايعان سولار.
ءماجنۇننىڭ لايلىمەنەن جوق جۇمىسى،
انە سول شىن عاشىقتىق قىلعان ءىسى.
بۇلاردىڭ ءافساناسىن جازعان ادام
فزۋلي باعدادي دەگەن كىسى.
ونداي عىپ ەش ءبايىتشى جازا الماعان،
ناقىسىن شىن كەلتىرىپ قازا الماعان.
كىتابىن فزۋليدىڭ ىزدەپ تاۋىپ،
مەن ونىڭ كەلتىرە المان مىڭنان ءبىرىن،
ايتۋعا ءتىل جەتپەيدى ءتاتتى جىرىن.
ءماجنۇننىڭ اتىن بىلەر، جايىن بىلمەس،
قازاققا ۇقتىرايىن ءبىراز سىرىن،
— دەيدى شاھكارىم اقىن.

شاھكارىمنىڭ «ءلايلى - ءماجنۇن» پوەماسى تۇڭعىش رەت «شولپان» (تاشكەنت) جۋرنالىنىڭ 1922-1923 جىلعى ساندارىندا جاريالاندى. پوەمانىڭ شاھكارىم بەرگەن قولجازباسىن «شولپان» جۋرنالىنا مۇحتار اۋەزوۆ اپارىپ (1922) تاپسىرعان.

«شولپان» جۋرنالىندا باسىلعان «ءلايلى - ءماجنۇن» پوەماسىنىڭ شىرقى بۇزىلىپ، ساپاسىز بولىپ شىققانىنا قاتتى رەنجىگەن شاھكارىم سەمەيدە شىعاتىن «قازاق ءتىلى» گازەتىنە حات جازىپ جاريالاعان:

«قازاق ءتىلى» گازەتىنىڭ باسقارماسىنا ءوتىنىش.

تومەنگى سوزىمە گازەتىڭىزدەن ورىن بەرسەڭىز ەكەن. باياعى تۇرىكتىڭ اتاقتى اقىنى (پوەت) فزۋلي ولەڭىنىڭ باسىندا ايتقان: «ا، قۇداي! مەنىڭ ولەڭىمدى ءۇش ءتۇرلى انتۇرعاننان ساقتا. ءبىرىنشى، ءاننىڭ رەتىن بىلمەيتىن كىسىدەن ساقتا، سەبەبى: ونداي كىسىگە ايتقان جاقسى ولەڭ دە جامان كورىنىپ، بايىبىنا بارا المايدى. ەكىنشى، كۇنشىلدەن ساقتا، ونىڭ سەبەبى: جاقسى ولەڭىمدى جامانداپ، تەرىس ماعىنالاپ، حالىقتىڭ جۇرەگىنە ازعىرۋ سالادى. ءۇشىنشى، قاتە جازۋشىدان ساقتا، ونىڭ سەبەبى: مەنىڭ «كوز» دەپ جازعانىمدى «كور» دەپ جازىپ، اشىق كوزىمدى سوقىر كورسەتەدى»، — دەگەن.

سول ايتقاندايىن، تاشكەنتتەگى «شولپان» جۋرنالى مەنىڭ ولەڭ قىلعان «ءلايلى - ءماجنۇن» اڭگىمەسىن سونشالىق كوپ قاتە قىلىپ باسىپتى. ونى تۇزەتۋ قايتادان ءبىر كىتاپ جازعاننان قيىن.

كەي ولەڭ مۇلدە جوق، كەيىنىڭ جارتىسى جوق، ءارىپ قاتەسى ەسەپسىز كوپ. ولەڭىمدى: سوقىر، اقساق، شولاق قول قىلىپتى. ولەڭنەن حابارى بار كىسى وقىسا، ول مەنىڭ كەمشىلىگىم ەمەس ەكەنىن بىلەر. شاھكارىم («قازاق ءتىلى»، 1924 جىل، N 13 (412). «ءلايلى-ماجنۇن» پوەماسىن ساكەن سەيفۋللين 1935 جىلى جەكە كىتاپ ەتىپ باستىرىپ شىعاردى. ا.س.پۋشكيننىڭ «دۋبروۆسكيي» اتتى پوۆەسىن شاھكارىم «دۋبروۆسكيي اڭگىمەسى» دەپ اتاپ، 1908 جىلدارى ولەڭمەن اۋدارعان. بۇل شىعارماسى 1924 جىلى جەكە كىتاپ بولىپ، اراب ارپىمەن باسىلىپ شىقتى. «دۋبروۆسكيي اڭگىمەسىن» اۋدارعان جىلدارى پۋشكينيىڭ «مەتەل» دەگەن اڭگىمەسىن «بوران» دەپ اتاپ، ونى دا ولەڭمەن اۋدارعان. «بوران» «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنىڭ ەكىنشى سانىندا، 1936 جىلى جاريالانعان. «جاسىمنان جەتىك ءبىلدىم تۇرىك ءتىلىن» دەيتىن شاھكارىم كەيىن اراب، پارسى جانە ورىس ءتىلىن مەڭگەرىپ العان. ءسويتىپ ءتورت حالىقتىڭ ءتىلىن جەتىك بىلگەن اقىن، شىعىس جانە ورىس ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن ءتۇپنۇسقاسى بويىنشا قازاق تىلىنە ەمىن-ەركىن اۋدارعان.

الەمگە ايگىلى، «شيراز بۇلب ۇلى» اتانعان قوجا ءحافيزدىڭ (1325-1389) تەرەڭ سىرلى ليريكاسىن (گازەلدەر) پارسى تىلىنەن اۋدارعان (كولەمى 300 جولداي ولەڭ). امەريكاداعى قۇل يەلەنۋ وزبىرلىعى تۋرالى جازعان «حيجينا ديادي توما» رومانىن «توم اعايدىڭ بالاعانى»دەپ اتاپ، كوركەم قارا سوزبەن اۋدارعان.

شاھكارىم كوركەم شىعارمانى باسقا تىلدەن اۋدارۋ ماسەلەسىنە اسا جاۋاپتى قاراعان جازۋشى. اۋدارما تۋرالى پىكىرى:

— اقىن، جازۋشى ءوزىنىڭ جازعان تۋما شىعارماسىنا جاۋاپتىلىقپەن قاراۋ قاجەتتىلىگى ءسوزسىز. ال وتە جاۋاپتى نارسە — بىرەۋدىڭ شىعارماسىن اۋدارۋ. بۇعان وتە شەبەرلىك كەرەك. شىعارمانى اۋدارۋشى ادام، سول شىعارمانىڭ بارلىق مازمۇنىن تۇسىنۋمەن قاتار، جازۋشىنىڭ نازىك سەزىمىن، شەبەرلىگىن، شىعارمانىڭ قانداي كۇيدە، قانداي رۋحتا جازىلعانىن جاقسى ءبىلۋ كەرەك. دەمەك: اۋدارماشى سول اۋدارمانىڭ اۆتورىنان وي-ساناسى، سەزىمى تومەن بولسا، وندا اۋدارما ءدال بولىپ شىقپايدى. شىعارما اۋدارىلعاندا رۋحىنان ايىرىلىپ قالسا، وندا اۋدارماشىنىڭ جازۋشىعا قيانات ىستەگەنى بولادى، — دەيدى

شاھكارىم اۋدارما جۇمىسىنان ءومىرىنىڭ اقىرعى كەزەڭىنە دەيىن قول ۇزبەگەن.

ليەۆ تولستويدان: «اسارحيدون-لاەلي» (قارا سوزبەن)، «ءۇش ساۋال» (قارا سوزبەن)، «كرەز پاتشا» (ولەڭىنەن) اڭگىمەلەرىن اۋدارعان. كۇنشىعىس اڭگىمەسىنەن: «ۇجدان» (قارا سوزبەن)، «پان-جي-زان-حان» (ولەڭمەن)، «قولشاتىر بۇيرىعى» (ولەڭمەن) اڭگىمەلەرىن اۋدارعان. بۇل اڭگىمەلەر 1924 جىلى اۋدارىلعان.

وسى التى اڭگىمەنى اۋدارعانداعى ماقساتىن اقىن اشىپ ايتىپ، بىلاي دەيدى:

التى اڭگىمە وقۋعا جايىڭ بار ما؟
ۇسىندىم جاڭا ءوسپىرىم عالىمدارعا.
انشەيىن بوس ءسوز دەمەي عيبرات ال،
وي جىبەر ىشكى سىرىن پايىمدارعا.
الدىڭعى ءبىز ەل جەدىك وبال دەمەي،
زارلادى تالاي مومىن، تالاي كەدەي.
ءناپسى، ماقتانعا الدانبا، قاراقتارىم،
ءۇمىتى كىم بۇل ەلدىڭ، سەندەر ەمەي.
ورىس، قازاق ادامنىڭ ءبارى بىردەي
ەشكىمدى الالاما ونى بىلمەي.
كەم-كەتىككە قاراسۋ ار مىندەتى،
حالقىنا پايدا تيگىز بوسقا جۇرمەي.
جانىڭدى اياي كورمە ءجاردامىنان،
سويتكەندە ارىڭ شىعار ارمانىنان،
ايتپەسە بۇل ءومىرىڭ ارتىق ەمەس،
ءتانىڭدى توپىراق باسىپ قالعانىنان.

شاھكارىم ليەۆ تولستويدى ناعىز ادىلەتتىڭ، انىق اردىڭ يەسى دەپ تانىپ، ونىڭ دانىشپاندىعىن، ۇلى ادامگەرشىلىك قاسيەتىن ادال جۇرەك، اق كوڭىلىمەن ارداقتاپ، ءوزىن تولستويدىڭ شاكىرتىمىن دەپ بىلگەن. اباي ولگەننەن كەيىن تولستويدى ۇستاز تۇتىپ، ودان اقىل سۇراپ حات جازعان. تولستويعا حات جازىپ، ودان حاتىنا جاۋاپ العانى تۋرالى شاھكارىم بىلاي دەگەن:

— تولستويدان ءۇش سۇراق سۇرادىم. تولستوي سۇراقتارىما وتە قىمباتتى جاۋاپ قايىردى. اسىرەسە، سول جاۋاپتارى مەنى تولعاندىرىپ، عيبرات الاتىن ساباق بولىپ، كوڭىلىمدە ورناپ قالدى.

ءبىرىنشى سۇراعىم: ادامنىڭ ارىنا تيەتىن، ءوزىم بىلەتىن جاعىمسىز قىلىقتاردىڭ ءبارىن ءتىزىپ جازدىم دا، وسىلاردىڭ ىشىندە جانە ءسىز بىلەتىن، ارعا ەڭ اۋىر تيەتىن نە؟ — دەدىم. تولستوي بۇعان:

— وسى ءتىزىپ جازعانىڭىزدىڭ ءبارى دە ادامشىلىق ارعا تيەتىن نارسەلەر. مەنشە، ارعا ەڭ اۋىر تيەتىن ءبىر ءىس بار. ول: ەگەر ادام كوپشىلىككە نە جالپى قوعامعا زيان كەلتىرەتىن ءىستى حاقيقات ءبىلىپ، سونى ءۇش نارسەدەن قورعانىپ، سول حاقيقاتتى ايتپاي قالسا، سول ارعا وتە اۋىر تيەدى. ءبىرىنشى، سەن وتە باي بولىپ، سول حاقيقاتتى ايتساق، مالىڭا، بايلىعىنا زيان تيەتىن بولسا، ەكىنشى، سەن مانساپ يەسى بولىپ، سول حاقيقاتتى ايتساڭ، مانسابىڭنان ايرىلاتىن بولساڭ، ءۇشىنشى، سول حاقيقاتتى ايتساق، باسىڭ جازاعا تارتىلاتىن بولسا. مىنە، وسى ءۇش ءتۇرلى زارداپتان قورعانىپ، كوپكە زيان كەلەتىن حاقيقاتتى بىلە تۇرا ايتپاي قالساڭ، ارعا ەڭ اۋىر تيەتىنى وسى، — دەپ جاۋاپ بەردى.

ەكىنشى سۇراعىم: ءىرى شىعارمالار جازۋعا بەت الدىم. بۇعان قانداي كەڭەس بەرەسىز؟ — دەپ، كولەمدى شىعارما جازۋ جايىندا اقىل سۇرادىم. تولستوي بۇعان:

— كوپ ادامدار قاتىسقان شىعارما بولسىن نە ۇساق اڭگىمە بولسىن، الدىمەن سول اڭگىمەنىڭ ۋاقيعاسىنا، ىس-ارەكەتىنە جازۋشى ءوزى ارالاسقانداي جەتىك بولۋعا كەرەك. سول ۋاقيعانىڭ ءىزى، سىرى قوعامعا بايلانىستى ارەكەتىنە، جازۋشى ءوزى ارالاسقانداي جەتىك بولۋعا كەرەك. سول ۋاقيعانىڭ جايى جازۋشىعا ايناداي ايقىندالىپ، سەزىلىپ تۇرعانداي بولۋى كەرەك. ولاي بولماعان كۇندە، اڭگىمە ءدال، قىزىقتى بولىپ شىقپايدى. «كولەڭكەگە پىشكەن تون بويعا شاق كەلمەيدى»، — دەگەن ماقالدى جازۋشى ويدان شىعارماۋعا كەرەك. ىشىنە ارالاسپاي، سىرتتاي وي-جوتامەن جازعان شىعارما شىندىققا جاناسپايدى، قىزىقتى بولىپ شىقپايدى، — دەپ جاۋاپ جازدى.

ءۇشىنشى سۇراعىم: جازۋشى، ونىڭ ىشىندە مەن، ءوز جازعانىمنىڭ دۇرىس، تەرىسىن سىناي المايمىن. ءوز شىعارماسىنىڭ قاتەسىن قانداي ادىسپەن كورىپ، سىناپ، تۇزەتۋگە بولادى؟

ءۇشىنشى سۇراعىما تولستوي:

— جازۋشىنىڭ ارتىق قاسيەتى — ءوز قاتەسىن كورىپ، ونى تۇزەي الۋى. بۇل اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. «بىرەۋدىڭ قاتەسىن بىرەۋ كورەدى» دەگەن بار. بارىنەن دە ادام ءوز قاتەسىن ءوزى تۇزەگەنى ارتىق. ءوز قاتەسىن ءوزى تۇزەي الاتىن قاسيەت ادامنىڭ ءوز بويىندا بار. ول — ادامعا بىتكەن اق جۇرەك. ەگەر ادام ءوزى ىستەگەن ءىسىن، جازعان ءسوزىن اق جۇرەگىنە سىناتا بىلسە، اق جۇرەكتىڭ نازىك سەزىمىن اشىپ بەرە الادى. اقىل تولعاۋىنان وتكەن قورىتىندىنى جۇرەك ەلەگىنەن وتكىزۋ كەرەك. جۇرەك ىقپالىنا بەرىلىپ داعدىلانعان ادام ءوز ءمىنىن دە، بىرەۋدىڭ ءمىنىن دە كورە الادى. سوندىقتان، ءادىل سىنشىل — اق جۇرەگىڭ، — دەپ جاۋاپ بەردى. وسىنداي اقىل، كەڭەس بەرگەن تولستويدى مەن ۇستازىم دەپ باعالاپ، ارداقتايمىن، — دەيدى شاھكارىم. سوندىقتان تولستويعا ارناعان ولەڭىندە:

تانبايمىن، شاكىرتىمىن تولستويدىڭ،
الدامپاز، ارام سوپى كاپىر قويدىڭ.
جانىمەن ءسۇيدى ادىلەت، اردىڭ جولىن،
سوندىقتان ول يەسى تەرەڭ ويدىڭ.
تولستوي كاپىر ەمەس، كاپىر ءوزىڭ،
ءدىن ەمەس، ءبارى الداۋ ايتقان ءسوزىڭ.
كوڭىلىڭ سوقىر نادانسىڭ، بەيىلىڭ قارا،
نۇر جارىعىن قالايشا كورسىن كوزىڭ.
كونبەيمىن ءدىندى تەرىس بۇرعانىڭا،
سوپىنىڭ بارا قويمان قۇربانىنا،
حاقيقات سىرىمدى ايتسام، تولستويدىڭ
المايمىن مىڭ سوپىنى تىرناعىنا.
اداسپايسىڭ اقىلدى، ارلىعا ەرسەڭ،
جولاي كورمە، جىلمايى سوپى كورسەڭ.
تاپقىر، ادال، اق نيەت ادامداردىڭ،
الدانبايسىڭ ارتىنان ەرە بەرسەڭ.

جازۋشىلىق قىزمەتىندە اباي مەن تولستويدىڭ ءداستۇرىن بەرىك ۇستاعان شاھكارىم ەشكىمنىڭ دە بەتى - جۇزىنە قاراماي، شىندىقتى جازۋدان، انىق اقيقاتتى اشىق ايتۋدان تايسالماعان، مال-باسىما زاردابى تيەر دەپ، قوبالجىماعان دا قورىقپاعان. اقىننىڭ بۇل قاسيەتىن ونىڭ شىعارمالارىنان اينىتپاي تانيمىز. شاھكارىم، تولستوي ايتقانداي، «ءوزى ىستەگەن ءىسىن، جازعان ءسوزىن اق جۇرەگىنە سىناتا بىلگەن» ادام. ەرتەدە جازعان، جاريالانعان ەڭبەكتەرىن قايتا قاراپ، قاتەسى بولسا مويىنداپ، كەمشىلىگىن تۇزەتۋگە باتىل بارعان. شاھكارىم ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن، ءوزى جازعان شىعارمالارىن قايتا قاراپ، قاتەسىن ءوزى تاۋىپ مويىنداپ، كەمشىلىگىن تولىقتىرىپ تۇزەۋمەن بولعان. مىسالى، ولەر الدىنداعى جازعان ءبىر حاتىندا: «...شەجىرەنىڭ ءبىر جىرتىلىپ قالعانى تابىلىپ، بۇرىنعى باسىلعاندارىندا قاتە ءھام قوسىلماعان سوزدەر بار بولعاندىقتان، كوشىرىپ، تۇزەپ جاتىرمىن»، — دەيدى. اقىن ءوزىنىڭ ءبىر ولەڭىندە:

دۇرىس دەمە، قۇر ويلاپ،
اقىلعا سىنات، سابىر قىل.
جىعىلمايتىن دالەل تاپ،
ءبىر ەزۋ بولما ءوزىمشىل.
ءمىنىڭدى تاپسا، كىم سىناپ،
اياعىنا، بار، جىعىل.
قاپ، بالەم دەپ، كەكتى ۇلاپ
ساقتاي كورمە ويعا ءزىل.
تىكەنىڭ بولسا بويىڭدا،
اۋىرسا دا ءوزىڭ جۇل، — دەدى

ەندى اقىننىڭ ءومىربايانىنا قايتا ورالايىق. 1917 جىلى فيەۆرال ريەۆوليۋسياسى جەڭىپ، پاتشا وكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن تامىز (اۆگۋست) ايىندا ورىنبوردا ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزى وتكىزىلىپ، سەزدە قابىلدانعان قارار بويىنشا، «قازاقستاندا الاش پارتياسى قۇرىلىپ جانە گۋبەرنيالاردا، ۋەزدەردە پارتيانىڭ وبلىستىق كوميتتەتتەرى اشىلادى. «قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلى 2 جەلتوقسانداعى سانىندا سەمەيدە الاش پارتياسىنىڭ وبلىستىق كوميتەتى اشىلعانىن حابارلاپ، كوميتەتكە كىرگەن كىسىلەردى اتايدى. ولار: «ءالىمقان ەرمەك ۇلى، رايىمجان مارسەك ۇلى، يمام الىمبەك ۇلى، احمەتجان قوزىباعار ۇلى، تۇراعۇل اباي ۇلى، حالەل عابباس ۇلى، سىدىق دۇيسەمبى ۇلى، ءاليحان بوكەيحان ۇلى، مۇستاقىم مالدىباي ۇلى، انيار مولداباي ۇلى، بياحمەت سارسەن ۇلى». بۇلاردىڭ ىشىندە تورتەۋى: اقىمەتجان، تۇراعۇل اباي ۇلى، حالەل، انيارلار اباي ەلىنىڭ ادامدارى، ۇلى اقىننىڭ شاكىرتتەرى. ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى تۇگەلدەي الاش پارتياسىن قولداعان. مىسالى، سەمەي ۋەزدىك زەمستۆوسىنىڭ مۇشەلەرى 1917 جىلى «سارىارقا» (سەمەي) گازەتىنىڭ 26-سانىندا حالىققا ۇندەۋ جاريالاعان. ۇندەۋگە قول قويعانداردىڭ ىشىندە ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى كوكباي جاناتاي ۇلى مەن يمامبازار قازانعاپ ۇلى دا بار. ۇندەۋدىڭ قورىتىندىسىندا:

«ءبىز الاش پارتياسىنىڭ سوڭىنان ەرەمىز، انىق كوشباسشىلارىمىز سوندا»، — دەگەن. ءسويتىپ، شاھكارىم باستاتقان اباي شاكىرتتەرى الاش پارتياسىن، ونىڭ باسشىلارىن قازاق حالقىنىڭ ناعىز جاناشىر قامقورى دەپ تانىعان، شەكسىز سەنگەن. 1917 جىلى 5-13 جەلتوقسان كۇندەرى ورىنبوردا وتكىزىلگەن ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنە شاھكارىم ايرىقشا ارنالىپ شاقىرىلادى.

«سارىارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىل، 25 قاڭتارداعى سانىندا سەزدىڭ ۇلكەن قاۋلىسى جاريالانعان. سول قاۋلىدان ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «...بۇكىل قازاق-قىرعىزدى بيلەيتىن وكىمەت كەرەكتىگىن ەسكەرىپ سەز ءبىراۋىزدان قاۋلى قىلدى:

I. بوكەي ەلى، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارى، فەرعانا، سامارقاند وبلىستارىنداعى جانە امۋداريا بولىمىندەگى قازاق ۋەزدەرى، زاكاسپيي وبلىسىنداعى جانە التاي گۋبەرناسىنداعى ىرگەلەس بولىستاردىڭ جەرى ءبىرىڭعاي، ىرگەلى. حالقى قازاق، قىرعىز. ءحالى، تۇرمىسى، ءتىلى ءبىر بولعاندىقتان ءوز الدىنا ۇلتتىق جەرلى اۆتونوميا قۇرۋعا.

II. قازاق-قىرعىز اۆتونومياسى «الاش» دەپ اتالسىن. ...ءۇى. الاش وبلىستارىن قازىرگى بۇلىنشىلىكتەن قورعاۋ ماقساتىمەن ۋاقىتشا ۇلت كەڭەسىن قۇرۋعا. مۇنىڭ اتى الاش وردا بولسىن.

...الاش ورداسىنىڭ ۋاقىتشا تۇراتىن ورنى سەمەي قالاسى. الاش وردا بۇل كۇننەن باستاپ، قازاق-قىرعىز حالقىنىڭ بيلىگىن ءوز قولىنا الادى.

...وسى كۇندە مەملەكەت ىشىندە باسسىزدىڭ، تالان-تاراج، قىرىلىس - تالاس بولىپ جاتقانىن ەسكەرىپ، قىرعىز-قازاقتى مۇنداي بۇلىنشىلىكتەن قورعاۋ ءۇشىن سەز تومەندەگى قاۋلىنى قابىل ەتەدى:

ەشبىر توقتاۋسىز ميليسيا تۇزەۋگە كىرىسۋى ءتيىس...» شاھكارىم الاش وردانىڭ قازىسى ياعني ءبيى بولادى.

تۇزەلەر دەپ قازاعىم،
نيكولاي قۇلاپ، ولگەن سوڭ،
تاعى دا تارتىپ ازابىن
الپىسقا جاسىم كەلگەن سوڭ.
قۇلدىقتان قازاق بوسادى،
بىلمەيمىن قايدان توسادى،
كۇن شىققانعا ۇقسادى،
بوستاندىق ساۋلە بەرگەن سوڭ.
وقىعان جاستىڭ ەتەگىن،
قابىل الدىم جەتەگىن.
بوسقا جاتىپ نەتەمىن
بوستاندىق تۋىن كورگەن سوڭ.

— دەيدى اقىن. سەمەيدە ميليسيا قۇرىلۋىنا بايلانىستى بولعان ءبىر قايعىلى ۋاقيعا تۋرالى بەيىمبەت ءمايليننىڭ «سارىارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىلى 18 ناۋرىزدا جاريالانعان ۇلكەن ماقالاسىنىڭ شاھكارىمگە دە تىكەلەي قاتىسى بولعاندىقتان، سول ماقالادان ۇزىندىلەر كەلتىرەمىز. ماقالا «تۇڭعىش قۇربان» دەپ اتالعان.

«سوڭعى جالپى قازاق-قىرعىز سەزىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا، سەمەيدە اتتى - جاياۋ ميليسيا قۇرىلعان ەدى. مۇنى سوڭعى كەزدە بولشەبەكتەر ۇناتپاي، «ويىنىڭدى توقتات، مىلتىقتى بەر» دەپ، مىنەز كورسەتىپ ءجۇردى. وعان ءبىزدىڭ ميليسيونەرلەر - قورعاۋشىلار ءوز جۇرەكتەرىندە ۇلت ساقتاۋدان باسقا ەشكىمگە قاستىڭ قىلاتىن نيەتى بولماعان سوڭ، قارسى دا كەلمەدى، ويىنىن دا توقتاتپادى.

6 مارتتا، تاڭەرتەڭ ساعات 9 شاماسىندا الاش قالاسىندا (قازىرگى جاڭاسەمەي. — ق.م.) مىلتىقسىز ويناپ جاتقان اتتى قورعاۋشىلاردىڭ جانىنا 10-15 سولدات كەلىپ، ەش سەبەپسىز مىلتىقتى بىر-ەكى باسىپ قالادى. ەشكىمگە وق تيمەيدى. مىلتىق داۋىسى شىققان سوڭ، ءبىرلى-جارىمدى جىگىت قاشۋعا اينالعاندا، ميليسيا باستىعى، ۋچيتەلسكيي سەميناريا شاكىرتى قازى نۇرمۇقامبەت ۇلى ايعايلاپ: «قايدا باراسىڭدار؟ جازىقسىز ولسەك يلەيىك، ءبارىمىزدى قىرماس» دەپ، توقتاۋ ايتىپ، ءوزى ورنىندا تۇردى. سول ارادا مىلتىق ۇستى-ۇستىنە اتىلىپ، قازىنىڭ وزىنە دە، اتىنا دا وق ءتيدى. وق جۇرەكتەن تيگەن. ەسىل جاس سول ارادا جان تاپسىردى. مارقۇمنىڭ جولداستارى بوتاداي بوزداپ، باسىن قۇشاقتاپ، شۋلاستى. كورگەن، ەستىگەن جان قايعىردى... ەرتەڭىندە حالىق كوپ جينالىپ، جانازاسى شىعارىلدى...

قابىرگە قويىپ، قۇران وقىلىپ بولعاننان كەيىن، شاھكارىم اقساقال حالىققا قاراي، ءسوز سويلەدى:

«الەۋمەت! مىناۋ جاتقان كىم، بىلەسىڭدەر مە؟ بۇل ۇلتى ءۇشىن شىبىن جانىن قۇربان قىلعان الاش ازاماتىنىڭ تۇڭعىشى. مۇنى ءولدى دەمەڭدەر، بۇل ولگەن جوق. بۇل كۇنگى جانە مۇنان سوڭعى «ۇلتىم» دەگەن ازاماتتار، مىنا مەن سياقتى بولىپ، «ۇلتىم» دەڭدەر دەپ، ءوزىنىڭ ۇلتشىلدىعىن سوزبەن ەمەس، ىسپەن كورسەتتى.

مارقۇمنىڭ اتى دا قازى ەدى. قازى — بي دەگەن ءسوز. قازى بيلىگىن ايتىپ كەتتى.

قاراعىم، قازى، ولىمىنە وكىنبە! ارمانىڭ جوق. قۇداي الدىندا دا، جۇرت الدىندا دا سەنىڭ ورنىڭ بولەك.

وقىعاندار! جاستار! مىناۋ جولداستارىڭدى ۇمىتا كورمەڭدەر. مۇنىڭ ءۇي-ىشىنىڭ مىندەتى سەندەردىڭ مويىندارىڭدا. ءبىر كىشكەنتاي كوزىنىڭ قاراشىعى، ءبىر جاسار ۇل بالاسى قالىپتى. سونى تاربيەلەپ ادام قىلۋ ءبارىڭنىڭ — بارلىق الاشتىڭ موينىنا پارىز. جانە وزدەرىڭ دە بۇل وقيعاعا قاجىماڭدار. قۇداي تاعالا الاشقا شىن ۇل بەرگەنىنە بۇگىن عانا كوزىم جەتتى. الپىس جاسقا كەلگەندە مۇنداي ۇلتى ءۇشىن جانىن قيىپ، قۇربان بولاتىن ازاماتتى كورەرمىن دەگەن ءۇمىتىم جوق ەدى. كوردىم. ەندى بۇگىن ولسەم دە، ارمانىم جوق.

قاراعىم، قازىجان! ءقادىرىڭدى ءبىلىپ، قۇرمەتتەي الماساڭ كەشۋ قىل، قوش. ءقابىرىڭ نۇرلى بولسىن!» — دەدى.

جيىلعان الەۋمەت جىلاپ-ەڭىرەپ جىبەردى.

سونان كەيىن ءمىرجاقىپ تۇرىپ، مىنانى ايتتى:

مىناۋ كىم جاتقان، الەۋمەت،
جاس ءقابىردى جامىلىپ؟
مۇنشا ارداقتى كىم ەدى،
تۇرسىڭدار ءبارىڭ جابىعىپ.
جالعىزى ما ەدى بىرەۋدىڭ،
تىلەپ العان زارىعىپ.
بايى ما ەدى بۇل ەلدىڭ،
قۇرمەتتەيتىن جابىلىپ؟
بي مەن بەكتىڭ ءبىرى مە ەد،
جىلارداي جۇرتى ساعىنىپ؟ ..
حانزادا ياكي سەيىت پە،
قاراشى شۋلار قامىعىپ؟
جوق الەۋمەت، بۇل جاتقان:
جالعىز دا ەمەس.
باي دا ەمەس،
ءبيى دە ەمەس،
بەك تە ەمەس،
سەيىت تە ەمەس
حان دا ەمەس،
بۋسانىپ جاتقان جاس ءقابىر،
يەسىن مۇنىڭ ايتايىن:
ماقسۇتى ۇلتتىڭ جولىنا،
تۋىن ۇستاپ قولىنا،
جاس ءومىرىن پيدا ەتكەن،
جار - جولداسىن كۇيزەلتكەن،
الاشتىڭ ادال بالاسى،
ارمانسىز ولگەن داناسى.
جۇرەكتەن جالعىز وق تيگەن،
جازا باسپاي، ءدوپ تيگەن.
الاشتىڭ بۇل قۇربانى
اياۋلى جولداس، قازى جاس.
قوش باۋىرىم، جولداسىم!
ارمانسىز سەنىڭ ءوز باسىڭ.
قابىل بولىپ قۇربانى،
الاشتى قۇداي وڭداسىن!

جيىلعان حالىق قامىعىپ، كوڭىلى بوساپ، كوزىنە جاس الدى. بۇلاردان كەيىن رايىمجان، جانعالي قاجى، مۇستاقىم ءسوز سويلەدى. اقىرىندا قازىنىڭ بىرگە وقىپ جۇرگەن جولداسى جۇسىپبەك (ايماۋىت ۇلى. — ق.م.) ەڭىرەپ تۇرىپ: «جان باۋىرىم، جولداسىم! قوش بول، جاساعان الدىڭدى وزىڭە، ارتىڭدى بىزگە قايىرلى قىلسىن! تالاپتاندىڭ، تالپىندىڭ، وقىپ قاتارعا كىردىڭ. بۇل كۇندە مىناداي مەزگىلسىز قازاعا دۋشار بولدىڭ. وكىنبە، ۇلتىڭ ءۇشىن تۋىپ ەدىڭ، ۇلتىڭ ءۇشىن ءولدىڭ. كەۋدەڭدە ءبىر-اق ارمانىڭ كەتتى، ەشكىمگە وق اتىپ، قىلىش سۋىرا الماي، جازىقسىز وققا ۇشتىق. تىم بولماسا ۇلتىڭنىڭ باقىتىنىڭ شەتىن كورە الماي كەتتىڭ. قوش باۋىرىم، جولداسىم، قوش»، — دەپ، كوزىنىڭ جاسىن تىيا الماي، ءسوزىن ازەر توقتاتتى.

ءسويتىپ 7 مارتتا بەيسەنبى كۇنى الاشتىڭ تۇڭعىش قۇربانىن باياندى ساپارىنا جونەلتىپ، جۇرتى تارقاستى.

...قازى مارقۇم جاسى 22-دە، سەمەي ۋەزى، ەڭىرەكەي بولىسىندا، سىبان دەگەن رۋدان ەدى. ...1915 جىلى سەمينارياعا ءتۇستى. ونى ەندىگى جىلى بىتىرەمىن دەپ جۇرگەندە، ۇلت تىلەگىن زور كورىپ، بىرگە وقىپ جۇرگەن جولداستارىمەن مەليسيەگە جازىلدى. قىس ورتاسىنان بەرى اتتى ميليسيەنى باسقارىپ تۇرۋشى ەدى.

...جاستار ۇيىمى مارقۇمنىڭ جەتىسى تولعان كۇنى جۇرتتى شاقىرىپ، قۇران وقىتتى، دۇعا قىلدىردى. الاش امان بولسا، بۇل تۇڭعىش قۇربان ۇمىتىلماس، تاريحتا اتى قالار. ءبىراق، ءبىزدىڭ بۇدان ۇلگى الىپ، جۇرەگىمىزدى سونىڭ جۇرەگىندەي قىلۋىمىز كەرەك. رۋحىڭ شات بولسىن، شەيىت بولعان الاشتىڭ شىن بالاسى! ءبىز دە سەنىڭ ىزىڭدەمىز، قوش، جولداسىم!»

وسى وقيعادان كەيىن الاش وردا كوپ ءومىر سۇرە المادى.

1919 جىلى 1 جەلتوقساندا سەمەي وبلىسىندا دا كەڭەس ۇكىمەتى ورنادى.

كەڭەس داۋىرىندە دە شاھكارىمنىڭ قالامى قولىنان تۇسكەن ەمەس. ول كوپ جازدى. ونىڭ جازعان شىعارمالارىنىڭ تاقىرىبىنىڭ ءوزىن اتاپ، ءتىزىپ شىعۋ بۇل ماقالادا مۇمكىن ەمەس. اقىن ەرتەرەكتە جازعان، قولجازبا قالپىندا حالىققا تاراپ كەتكەن شىعارمالارىن جيناقتاپ، باسپاعا ازىرلەدى. 1907 جىلى جازعان «ءلايلى-ماجنۇن» پوەماسىنىڭ قولجازباسىن 1921 جىلى مۇحتار اۋەزوۆكە تاپسىرادى. پوەما سول جىلى «شولپان» جۋرنالىندا (تاشكەنت) باسىلىپ شىقتى. 1908 جىلى پۋشكيننەن اۋدارعان «دۋبروۆسكيي اڭگىمەسى» اتتى پوەماسىن سەمەيدىڭ گۋبەرنيالىق قازاق باسپا جۇمىستارىن قارايتىن كوميسسيا 1924 جىلى باستىرىپ شىعاردى.

شاھكارىم باسپا ءسوز جۇمىسىنا دا ات سالىسىپ، جازىپ تۇرعان. مىسالى، «قازاق ءتىلى» (سەمەي) گازەتىندە 1924 جىلى ادەبيەت سىنى تۋرالى جازعان ەكى ماقالاسى جاريالانىپتى. ول ماقالالارى: «سىن ءھام سىناۋدى سىناۋ»، «قازاق ءتىلى» گازەتىنىڭ باسقارماسىنا ءوتىنىش» دەپ اتالعان. بۇل ماقالالارى ءقازىر دە ماڭىزىن جويعان جوق. 1925 جىلى سەمەيدە «تاڭ» جۋرنالى شىعا باستاعاندا ءوز انىمەن قوسا ەكى ولەڭ شىعارىپ، جاريالايدى. «تاڭ» جۋرنالىندا ەرتەدەگى شەشەندەردىڭ سوزدەرىن جاريالايدى. مىسالى، «قازىبەك بي ءسوزى»، «ەسكى بيلىك» («موشەكە بي مەن بەكبولات»)، «قارامەندە مەن كەڭگىرباي»، «شاھكارىم اقساقالدىڭ ايتۋىنشا» دەپ جۋرنالدىڭ ءۇشىنشى سانىندا جاريالانعان. كوپتەگەن ولەڭ، اڭگىمەلەر جانە پەسا جازادى. اقان سەرى تۋرالى شىعارما جانە «شىنىباق» اتتى پوەما جازادى. «ءادىل-ماريا» اتتى رومانىن 1925 جىلى اياقتادى. روماننىڭ، قولجازباسى ساقتاۋلى. ورىس، شىعىس اقىندارىنىڭ شىعارمالارىن اۋدارۋ جۇمىسىمەن شۇعىلدانادى. ازىرگە بىزگە ءمالىم ەمەس ەڭبەكتەرى دە كوپ.

شاھكارىمنىڭ مۋزىكا سالاسىنداعى ەڭبەگى ءوز الدىنا ءبىر توبە. ول جيىرمادان استام ءان شىعارعان. مۋزىكا ونەرى تۋرالى بىرنەشە ولەڭ جازعان. ءبىر ولەڭى بىلاي اياقتالادى:

گومەر ءان سيقىرىن اڭعارتقان سيرەننەن،
قيالداعان ويمەن تەرەڭنەن.
ول ءاننىڭ جايىن ايتىپ بەرۋمەن،
كۇتكەن سونداي ءاندى ەرەننەن.
شىعاردىم اندەر جاڭالاپ،
سالارسىڭ سىنعا سارالاپ،
ۇناسا، ويلادىم، انشىلەر سالسىن دەپ،
بەلگى بولىپ ءبىر مۇرا كەيىنگىگە
انىمنەن دە قالسىن دەپ.
(ارناۋلى ءانى بار).

اقىننىڭ سان سالالى مول ەڭبەگىن ءبىز بۇل ماقالادا ايتىپ جەتكىزە المايمىز. ءوزى ەڭبەك سۇيگىش اقىن ادال ەڭبەك ادامىن شىعارمالارىندا ماداقتاعان، ماقتاعان. ارامتاماق، ەكى ءجۇزدى، ارسىز اتقامىنەر قۋلاردى وتكىر تىلمەن تۇيرەپ، اشكەرەلەگەن. سوندىقتان ولار اقىنعا ىشتەرىنەن قاس بولعان، كورە الماعان، سىرتىنان وسەك-اياڭ جۇرگىزگەن نادان مولدالار ونى «كاپىر» دەگەن. اقىننىڭ ءوزى: «نايزانى تۋرا سالامىن، اياماي ءمىنىن الامىن. اششى تىلمەن ۋ تەگىس — ءبارىن قىلعان ماعان قاس»، — دەيدى.

شاھكارىمدى بۇقارا حالىق ەرەكشە قۇرمەتتەپ، ادامگەرشىلىگى زور، ادال جۇرەك اقىنىن ارداقتاعان.

1930 جىلدان باستاپ، اقىننىڭ اقىرعى كەزەڭى اسا ءبىر اۋىر حالدە، قايعى-قاسىرەتپەن ءوتتى. 1930 جىلى 1 اقپاندا ەڭ الدىمەن شاھكارىمنىڭ ۇلكەن بالاسى عافۋردى (عابدۋلعافۋر) كونفيسكەلەپ، بايازيت دەگەن بالاسىمەن بىرگە ايداپ اپارىپ، سەمەي تۇرمەسىنە جابادى. اقپاننىڭ 7ء-ى كۇنى شاھكارىمنىڭ ءوزىن كونفيسكەلەپ، قاماۋعا الادى. تۇرمەدە تەرگەۋسىز جاتقان عافۋر اقىرىندا ءوزىن-وزى باۋىزداپ ولەدى. قايعى-قاسىرەتكە تولى وسى وقيعانى شاھكارىم ءوزى جەرىنە جەتكىزە، تولىق جازىپتى. بۇل قايعىلى ولەڭى ەش جەردە جاريالانباعاندىقتان جانە اقىننىڭ اۋىر حال ۇستىندەگى كوڭىل-كۇيىن، سەزىم - سىرىن تەرەڭ سيپاتتايتىن بولعاندىقتان، ولەڭنىڭ تولىق نۇسقاسىن قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا جەتكىزۋدى ماقۇل كوردىك.

مىڭ توعىز ءجۇز وتىزىنشى،
فيەۆرالدىڭ ءبىر جەتىسى —
جۇرەككە سالعان وت سونبەي.
التىنشى يۋل تىم اۋىر كۇن،
بولىپ ماعان قاراڭعى ءتۇن،
بۇلاردى ۇمىتپايمىن ولمەي.
بىرىندە كەپ عافۋردى الدى،
بالاسى دا قوساقتالدى،
سەن قالما دەپ كوگەندەلمەي!
مۇلىك-مالىن تۇگەل الىپ،
ەكەۋىن تۇرمەگە سالىپ،
ءبىراز عانا ايال بەرمەي.
جەتىسىندە ءوزىمدى الدى.
سىپىرىپ ءۇي، جاساۋ، مالدى،
كەتەر مە ويدان ءولىم كەلمەي.
ونىندا مەنى شىعاردى،
ءۇي تۇتقىن قىپ، قاعاز الدى،
جاتاسىڭ دەپ، ءىس جوندەلمەي.
عافۋردى الىپ سەمەي باردى،
ەكەۋىن تۇرمەگە سالدى،
«پود سۋدوم» دەپ ءبىر تەكسەرمەي.
اباقتىدا بەس اي ءوتىپ،
ءيۋلدىڭ التىسى جەتىپ،
عافۋر ءولدى اتاقتى ەردەي.
— جازاسىزعا جانىم قۇربان
دەپ، وسى ويمەن باۋىزدالعان،
كەتەم دەپ قورلىققا كونبەي.
ادەيى اللاعا كەتكەن،
شاھيتتىككە قولى جەتكەن،
بۇل جالعانعا كوڭىل بولمەي.
سەزدىرمەگەن ەش جولداسقا،
نە بالاسى، نە دوستاسقا،
مۇنى قالعان ادام كورمەي.
الدىنا قويعان لەگەن،
سول قولىن جەرگە تىرەگەن،
وڭ قولىمەن باكى سەرمەي.
ءبىر تارتقانىن بىرەۋ كورىپ،
كۇرە قيعان تاعى ورىپ،
اعىزىپ قان قىزىل سەلدەي.
بۇل نە؟ — دەپ، جولداسى جەتكەن،
ءوزىم دەپ، يشارات ەتكەن،
الىس جولعا جونەلگەندەي.
ادىلەتسىز بالامدى الدى،
ءبىر ۇل مەن ءتورت قىزى قالدى،
ەنەسى ولگەن جەتىم تولدەي.
اتا-انا مەن باۋىرلارى،
بالالار مەن قوساق جارى،
اعىزدى كوز جاسىن كولدەي!
اعايىن، كورشى، دوس، قۇدا،
عافۋر دەپ، زارلادى بۇ دا.
جيىلىپ كوپ، وشار ەلدەي.
اكەتكەنگە مىنە بۇگىن
تولىپ ءبىر جىل، جەتىنشى كۇن
وتە شىقتى ءومىر جەلدەي.
سەن وتكەنگە جەتى اي بولدى،
سونى ويلاپ، سابىرىم ءولدى،
جامان تامىم بولىپ كوردەي.
بىلمەدىم قايعى ما، شىن با؟
بۇگىن بار دەدى وسىندا،
سيقىرشى ۇشكىرگەن جەلدەي.
شىداپ، ىشكە تولىپ جالىن،
مىنە، شىقتى بولىپ سارىن،
اۋلاقتا زارلاپ يمەنبەي.
انا كۇنى تۇسىمە ەندىڭ،
اق كۇمبەزدەن تۋرا كەلدىڭ،
تاياۋ تۇردىڭ ەسىك پەن توردەي.
وتكەنىڭ تۇر كوڭىلىمدە،
بىزگە ەرمەس ولىك دەپ مۇلدە،
ءجۇزىڭ تۇر بەينە كۇلگەندەي.
حالىققا بىردەمە دەدىڭ،
قۋانىپ، ۇمىتقانىم مەنىڭ،
ءتۇسىمدى ءوڭىم دەپ سەنبەي.
شەشىلدى سول ءتۇسىم ەندى،
دەپسىڭ سەن: فيەۆرال كەلدى،
ۇمىتىپپىن مەن ەسىمە ەنبەي.
وسى فيەۆرال، وسى ءتۇسىم،
قابات كەلىپ جارىلدى ءىشىم،
جۇرەككە قانجار ىلگەندەي.
وسىنى ويلاپ، اعىپ جاسىم،
سۋ بوپ قاعاز، قارىنداشىم،
نەشە بۇزىلىپ، نەشە جوندەي
يەسىز تامىم بولىپ مولا،
سابىرىم كەتتى ءبىرجولا،
وتىرمىن جازۋىم ونبەي.
قاراعىم، مومىنىم عافۋر!
بۇگىن بولىپ ءجون پاقىر،
قويا المادىم ءبىر كۇڭىرەنبەي.
قۇلىنىم قوش! باقىتتى بول!
جاڭا فيەۆرال، التىنشى يۋل،
ۇمىتىلمايدى مەنى كومبەي!
ول اي كەلسە، وسى جىرىم،
تۇسىرەر ويعا ءاربىرىن،
قۇسايىن، كەربالا شولدەي

شاھكارىمنىڭ باسىنا تونگەن قايعى-قاسىرەت بۇلتى ونان سايىن قالىڭداي تۇسەدى. عافۋردان كەيىنگى بالاسى احات تا سول جىلى (1930) سوتتالىپ، سەمەي تۇرمەسىنە جابىلادى.

1931 جىلى قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ەلتاي ەرنازاروۆ شىڭعىستاۋعا (قازىرگى اباي اۋدانى) كەلگەندە، شاھكارىمنىڭ ەلتايعا ادەيى بارىپ جولىعىپ، سويلەسىپ شىققانىن كورگەن ايۋباي كەنەسارين (1906 جىلى تۋعان) بىلاي دەيدى: «وسى اۋدانعا قازاق ۇكىمەتىنىڭ باستىعى ەلتاي ەرنازاروۆ كەلگەندە (1931) شاھكارىم سول كىسىگە كىرىپ، ۇزاق اڭگىمەلەسىپ شىعىپ تۇرعاندا كوردىم. جازدىكۇنى بولاتىن. ەلتايعا ارنالىپ قاراۋىل وزەنىنىڭ جاعاسىنا بىرنەشە قازاق ءۇي تىگىلگەن-دى. ەلتاي وتىرعان ءۇيدى ميليسيا ادامدارى كۇزەتىپ تۇردى. ارىز ايتا كەلگەندەر وتە كوپ ەدى. ءبىرقاتارى كىرۋگە رۇقسات الا الماي كۇنۇزاق توسۋمەن بولدى. سول كۇنى اتاقتى ونەر يەسى، ءانشى اعاشاياق رەتىن تاۋىپ كىرىپ، سيىرىمدى قايتارىپ بەرەتىن بولدى دەپ قۋانىپ شىقتى. باسقالارى ارىزىمىز شەشىلمەدى دەپ رەنجىپ شىعىپ جاتتى.

ءبىر كەزدە ەلتاي وتىرعان ۇيدەن شاھكارىم دە شىعىپ كەلىپ، تۇرعان حالىققا:

— «مالدان ايىرىلعان ەلدىڭ اشىعا باستاعانىن ايتىپ ءتاۋىر-اق سويلەستىم. كونبەدى. ماسەلە شەشەتىن باسشىعا ۇقسامايدى. بوسقا اۋرە بوپ كىرمەي-اق قويىڭدار»، — دەپ اتىنا ءمىنىپ، ءجۇرىپ كەتتى. ەلتاي سياقتى باسشىدان ابدەن كوڭىلى قالىپ، كۇدەر ۇزگەن قارالى قارت اقىن «ءوتىنىش زارىم» دەگەن ولەڭىن جازىپتى. بۇل ولەڭى ءالى جاريالانباعاندىقتان، ءسال قىسقارتىلعان نۇسقاسىن كەلتىرەيىك:

وتىرمىن تاۋدىڭ باسىندا،
جەتپىستەن اسقان جاسىمدا.
جاپاندى جالعىز كۇزەتىپ،
جولداسىم جوق قاسىمدا،
ەلسىزدە قالعان مەن ءبىر شال.
دالانى باسقان قالىڭ قار،
ويىمدا قايعى، زارىم بار،
ارتىم — تۇمان، الدىم — كور،
كوز جەتپەس بۇلدىر، جولىم تار،
ۇققانىڭ زارعا قۇلاق سال.
— ...بوستاندىققا ەلىم قانا الماي،
ادىلەت جولىن تابا الماي.
باسشىعا ايتقان مۇڭدارى
ەسەپكە جاتىر سانالماي،
كەپ ارىز جولدا قالاتىن.
تۇزەلمەي وتىر باسشىلار،
قويىلسا ەكەن جاقسىلار،
ەلمەنەن ەركىن ساناسار
سانالى، ويلى ساقشىلار،
ادىلەت جولعا سالاتىن.
...قازاقتىڭ باسشى بالاسىن
سويلەستىم، كورىپ شاماسىن.
قالايشا قالاپ قويعان ەل
سەزىمسىز، ويسىز شالاسىن،
تۇك كەلمەيتىن قولىنان؟!
ەل مۇڭىن ونداي ۇعا الماس،
باستىق تا بولىپ تۇرا الماس.
مانساپقا ءوزىڭ ماقتانساڭ،
ەلىڭنىڭ باسى قۇرالماس،
اداسار ايقىن جولىنان...

شەكتەن شىققان وراسان وزبىرلىقتان، زورلىق-زومبىلىقتان ەڭىرەگەن ەلىن قۇتقارىپ الۋ قولىنان كەلمەيتىنىنە ابدەن كوزى جەتكەن شاھكارىم:

قاندى قاناۋ اينالام،
سولاردى كورىپ ويلانام.
قۇتقارىپ الار قۋات جوق،
قۇر سالامىن بايبالام، — دەپ زارلانادى.

اقىرىندا ەلدەن اۋلاقتاعى ءوزىنىڭ سايات قوراسىنا كەتەدى. ەلدەن وڭاشاعا كەتۋدەگى ەندىگى ماقساتىن اشىق ايتىپ:

مەن كەتتىم، سەندەر ەلدە قويدىق قالىپ،
ەشكىمنىڭ كەتكەنىم جوق، مالىي الىپ.
ەلۋ بەس جىل جيناعان قازىنامدى،
وڭاشادا قورىتام ويعا سالىپ،- دەيدى.

ول ەلسىزدەگى قورادا جالعىز جاتادى. بار شارۋاسىن ءوزى ىستەيدى. قاسىندا ەشكىم بولمايدى. «جۇمىستى ءالىم كەلگەن بىرەۋگە ارتىپ، قۇلدانباق ازاتتاردى ءجون دەمەيمىن»، — دەيدى. ءاربىر باسىنان كەشكەن ءومىرىن كۇندەلىك رەتىندە ولەڭمەن جازىپ وتىرادى.

اقىننىڭ باسىنان كەشكەن ءبىر عانا ۋاقيعانى كەلتىرەيىك:

...قالسا دا حالقىم بىلمەي ولگەنىمدى،
تاعدىرعا بايقادىڭ با كونگەنىمدى.
كەز كەلگەن كەزىپ ءجۇرىپ ءوز باسىما،
ايتايىن ءبىر ازعانا كورگەنىمدى، —

دەي كەلىپ، ىلعي جالعىز جاتتىم، يت جۇگىرتىپ، بۇركىت سالىپ جۇرگەنىم جوق. اۋلاقتا جاتىپ، ويعا كەلگەن ولەڭىمدى جازام، ەرىكسەم، ەلگە بارىپ قايتام، كەتەردە ەسىگىمە قۇلىپ سالىپ كەتەم، قايتاردا وتىن الىپ كەلەم، دەيدى. ءبىر كۇنى قايتىپ كەلسە، ءوزى جوقتا بەلگىسىز ەكى ادام ەسىگىن اشىپ كىرىپ، تاماعىن جەپ كەتكەنىن كەرەدى. كەلىپ جۇرگەن اڭشىلار ما ەكەن، كىمدەر ەكەن دەپ، بىلگىسى كەلەدى:

ءجۇر ەدىم سول ەكەۋدىڭ ءىزىن شالىپ،
گپۋ-دىڭ سولداتتارى كەلىپ قالىپ:
— قاشقىنمەن حابارلاسىپ ءجۇرسىڭ عوي دەپ،
اكەتتى باقاناسقا ۇستاپ الىپ.
مەنى ولار باقاناسقا الىپ باردى،
جايىمدى ايتىپ باستىققا حابار سالدى، —

دەيدى. باستىق ەرتەڭىندە شاھكارىمنەن جاۋاپ الادى. جاۋاپ العان كىسى — قالادان كەلگەن گپۋ قىزمەتكەرى، اق پەن قارانى اجىراتا الاتىن، ادامدى تاني بىلەتىن، شىن مەن جالعاندى ايىرا بىلەتىن بايىپتى ادام بولعان. شاھكارىم وعان ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن جەرىنە جەتكىزە ايتقان. ول 73 جاستاعى قازاقتىڭ اق جۇرەك اقساقالىن اتاقتى اقىنىن تانىعان، ۇققان. جاماندىققا باسپايتىن، زيانسىز ادام ەكەنىنە ابدەن كوزى جەتكەن سوڭ، شاھكارىمدى تۇتقىننان بوساتقان.

قايتەر ەم سوندا مەنى قويسا جاۋىپ،
قۇتىلعام جوق جالعانمەن، ايلا تاۋىپ،
شىندى ايتتىم، شىنعا سەندى، شىن — سۇيەنىشىم،
اققا بالە جۇعار دەپ قىلمان ءقاۋىپ، — دەيدى اقىن.

ال، جەرگىلىكتى گپۋ باستىعى شاش ال دەسە، باس الاتىن، تاياز اقىل، تاسىردىڭ ناق ءوزى بولادى. ول — شاھكارىمدى: باي، جۋان، قاجى ياعني جاۋ دەپ قانا بىلگەن. جانە شاھكارىمنىڭ ەلدەن اۋلاقتا جاپادان جالعىز ءجۇرۋى اۋداندىق گپۋ-داعىلاردىڭ كۇدىگىن كۇشەيتە تۇسكەن. ونىڭ ۇستىنە 1931 جىلى ەلدى زورلىقپەن كۇنەلتكەن، قورقىتۋ، ۇركىتۋ ارقىلى جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋ ناتيجەسىندە مال-مۇلكىنەن ايىرىلىپ، اشتىققا ۇشىراپ قىرىلا باستاعان شارۋالار باس كوتەرىپ، كوتەرىلىسكە شىعىپ، قىركۇيەك ايىندا اۋدانعا شابۋىل جاسايدى. اۋدان باسشىلارى، اسىرەسە گپۋ باستىعى، كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋشى باسشىسى شاھكارىم دەپ بىلگەن.

اۋدانعا شابۋىل جاساعان كوتەرىلىسشىلەردى قىرىپ-جويىپ، ولاردىڭ پاس ساۋعالاپ، قاشىپ كەتكەندەرىن قۋىپ ۇستاپ، جازالاۋعا گپۋ باستىعى قاراسارتوۆ باستاعان وترياد شىعادى. سول كۇنى اۋدانعا بەت الىپ كەلە جاتقان شاھكارىم قاراسارتوۆتارعا كەزدەسەدى. ولار انادايدان كورە سالا، سوزگە كەلمەستەن، شاھكارىمدى اتادى. وق ءتيىپ، جارالانىپ جاتقان اقىن تىلگە كەلىپ: — مەنى اۋدانعا اپارىڭدار... — دەگەنشە بولماي، ەكىنشى بىرەۋى تاعى اتادى. اقىن ولەدى. بۇل سۇمدىق وقيعا 1931 جىلى 2 قازان كۇنى بولعان. ءسويتىپ، شاھكارىم اقىن 73 جاسىندا جازىقسىز وققا ۇشىپ، قىزىل يمپەريانىڭ قارا جۇرەك، قاندى قول جەندەتتەرىنىڭ قولىنان قازا تابادى. جەندەتتەر اقىندى اتىپ ولتىرگەننەن كەيىن، ونىڭ سۇيەگىن يەسىز دالاداعى ەسكى ءبىر قۇر قۇدىققا اپارىپ تاستاپ، كەتە بارادى.

شاھكارىمنىڭ سۇيەگى وتىز جىل بويى قۇدىقتا جاتتى. تەك 1961 جىلى عانا اقىننىڭ بالاسى احات (1900-1985) اكەسىنىڭ سۇيەگىن قۇدىقتان قازىپ الىپ، جيدەبايداعى اباي زيراتىنىڭ جانىنا جەرلەدى. بۇل تۋرالى احات بىلايشا باياندايدى: «1961 جىلى 26 يۋلدە باقاناسقا باردىم. اكەمنىڭ سۇيەگىن تاستاعان قۇدىقتى جالعىز قازىپ، ول كۇنى مەتردەن از-اق ارتىق قازا الدىم. جانىما ادام الماي جالعىز قازعان سەبەبىم: بىرەۋ بولسا، ول اسىعىپ، سۇيەكتىڭ ءبىر جەرىن سىندىرىپ الار دەگەن وي كەلدى. 28 يۋلدە جانە قازىپ، بارلىق سۇيەگىن تۇگەل الدىم. تەك، وق بۇلدىرگەن ەكى سۇيەگى بولدى. ءبىر وق وڭ جاقتاعى توقپان جىلىكتىڭ باسىن ۇزگەن. ەكىنشى اتقان وق ءتوس سۇيەكتىڭ ورتاسىنان ءوتىپ، وق جاق ومىرتقانىڭ قاناتىن سىندىرعان.

كەيبىر سۇيەكتەرىن ولشەپ الدىم... اكەي وتە ۇزىن بويلى ادام بولاتىن. سۇيەگىن اۋدانعا الىپ كەلدىك. 7 اۆگۋست قابىرى قازىلدى، 8 اۆگۋست كۇنى اباي زيراتىنىڭ قاسىنا جەرلەندى. جۇزدەگەن ادام قويىستى. سۇيەك كەلگەندە جىلاماعان جان بولمادى. كوزدەرىنىڭ جاسىمەن بىرگە قۋانىشتارى دا بايقالدى...»

قىسقاشا ايتقاندا، شاھكارىمنىڭ ءومىرى مەن تاعدىرى جايىنداعى شىندىق وسىنداي.

بەيبىت ساپارالى

---